Dil ve Anlatım 2

��

��

��

�� !�"

# $�� % ��

ANNKKAARA-2010

�� !��"��!��#$��!��%��

��!��&#��'��&��!�%(#��!�%��!�%"

��

��

��&'�

��(��)*�+�,

��-��.��

)*�%!��+,-

)*.�/-01�-

)��/0/*

ATATÜRK'ÜNGENÇL‹⁄E H‹TABES‹

Ey Türk gençli¤i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türkcumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Butemel, senin, en k›ymetli hazinendir. ‹stikbalde dahi, seni, buhazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî,bedhahlar›n olacakt›r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaamecburiyetine düflersen, vazifeye at›lmak için, içindebulunaca¤›n vaziyetin imkân ve fleraitini düflünmeyeceksin!Bu imkân ve flerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahüredebilir. ‹stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar,bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessiliolabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan›n, bütün kaleleri zaptedilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün ordular› da¤›t›lm›flve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bufleraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketindahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâh›yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsîmenfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler.Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düflmüfl olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâd›! ‹flte, bu ahval ve flerait içindedahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt›r! Muhtaçoldu¤un kudret, damarlar›ndaki asîl kanda, mevcuttur!

..MUSTAFA KEMAL ATATURK

SUNU

“E¤itim” kavram› yaflam boyu süren çok önemli bir etkinliktir. E¤itim süreci ilk

ça¤lardan beri sürekli olarak geliflim göstermektedir. Teknolojinin geliflim göstermesiyle

birlikte, yeni bilgi ve iletiflim teknolojileri e¤itim sürecinde h›zla kullan›lmaya

bafllanm›flt›r.

Günümüzde pek çok problemin çözümünde e¤itimin etkin bir flekilde kullan›lmas›

gereklidir. Pek çok çaba ve çözümün içinde, biliflim teknolojisi geleneksel araçlar

aras›ndan s›yr›larak öne ç›kmaktad›r. Öne ç›kan bu teknolojiyle birlikte geliflen ve

önemini giderek art›ran yöntemlerden birisi de yer, zaman ve yafl s›n›rlamas›

olmayan uzaktan e¤itimdir.

“Uzaktan e¤itim”

Genel Müdürlük olarak sizlere sundu¤umuz hizmetlerden birisi de ders notu

mahiyetindeki kitaplar›m›zd›r. Uzaktan e¤itim ilkelerine uygun olarak haz›rlanan bu

ders materyali lise müfredat programlar›na uygun olarak haz›rlanmaktad›r. Haz›rlanan

bu ders notlar›m›z, müfredat programlar›nda meydana gelen de¤iflikliklere paralel

olarak yenilenmekte ve güncellefltirilmektedir.

Bu ders notundan yararlanacak olan ö¤rencilerimize baflar›lar diliyor, ders

notlar›n›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçen tüm Genel Müdürlü¤ümüz çal›flanlar›na

teflekkür ediyorum.

Genel Müdür

yolu ile e¤itim görmekte oldu¤unuz Aç›k ö¤retim Lisesi’nde,

Mahmut TÜNCEL

SUNUfi

yard›mc› kaynak olarak düflünülmüfltür. Bu ders notu, sizlerin düzeyi göz önünde tutu-larak haz›rlanm›flt›r. Elinizdeki ders notu, uzaktan e¤itim ve ö¤retim tekniklerineuygun bir flekilde haz›rlanm›flt›r.

çal›fl›n›z. Kitaptaki tan›mlar› ezberlemeden kavramaya çal›fl›n›z. Tan›mlar› kavramayaçal›fl›rken sizler için haz›rlanan sorulardan yararlan›n›z. Sorulara cevap veremedi¤iniztakdirde, ilgili konuya tekrar dönüp yeniden çal›fl›n›z. Çal›flman›zda sizlere yard›mc›olmak amac›yla, konuyla ilgili dikkat çekilmesi gereken yerler çeflitli sembollerlegösterilmifltir.

Ders notunuzun içinde, sizleri çal›flt›¤›n›z konuya daha çok yaklaflt›ran,düflündüren ve ö¤rendi¤iniz konuyu hemen pekifltirmenizi sa¤layacak çeflitli sorularhaz›rland›. Bu sorular› haz›rlamaktaki amac›m›z, ünitede geçen konu ve kavramlar›daha iyi ö¤renmenizi sa¤lamakt›r.

Ders notunuzun içinde çeflitli tan›m ve kavramlar verildi. Bu tan›m ve kavramlar›dikkatli okumal›, daha iyi ö¤renmek için de kendi cümlelerinizle ifade etmelisiniz.

Ders notunuzdaki konular›n zihninizde daha kal›c› olmas› ve yenidenan›msaman›za yard›mc› olmas› için bölüm sonlar›nda özet oluflturuldu. Özetidikkatlice okuyunuz. Bunun yan›nda ö¤rendiklerinizi s›nayabilmeniz ve karfl›laflt›rmayapabilmeniz için bölüm sonlar›nda o bölümde geçen konularla ilgili de¤erlendirmesorular› da düzenlendi.

Her konunun bafl›nda yer alan “ Bu Bölümün Amaçlar›” ve “ Nas›l Çal›flmal›y›z?”bölümlerini de dikkatlice okumal›s›n›z. Çünkü bu bölümlerde, ders çal›fl›rkengereksinim duyaca¤›n›z “ Neyi, nas›l ö¤renece¤im?” sorular›n›n yan›tlar›n› bulacaks›n›z.

götürecektir. Hepinize baflar›lar diliyoruz.

De¤erli Aç›k ö¤retim Lisesi Ö¤rencileri;

Sevgili Aç›k ö¤retim Lisesi ö¤rencileri, ders notunuzu dikkatlice okuyup anlamaya

Sevgili Aç›k Ö¤retim Lisesi ö¤rencileri; düzenli ve planl› çal›flmak sizi baflar›ya

Hüseyin KOÇ

Dil ve Anlat›m 2 Ders Notu, ö¤retim programlar› çerçevesinde ders kitaplar›na

‹Ç‹NDEK‹LER

A. SÖZCÜKTE YAPI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

B. SÖZCÜKTE ANLAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1. Sözcükte Anlam ve Kavram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2. Anlamlar› Bak›m›ndan Sözcüklerin Grupland›r›lmas› . . . . . . . . . . . . . . . 14

a. Anlam Çeflitleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

b. Anlam ‹liflkilerine Göre Sözcükler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

c. Sözcüklerde Anlam De¤iflmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

3. Sözcük Gruplar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

A. CÜMLEN‹N ÖGELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

B. CÜMLEN‹N YAPISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

C. CÜMLEDE ANLAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

1. Cümlede Anlam›n Oluflmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

2. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

a. Haber Cümleleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

b. Dilek-‹stek, Soru Cümleleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

c. Olumlu, Olumsuz Cümleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

3. Anlamlar›na Göre Cümleler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4. Anlat›m Bozukluklar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

ÜN‹TE I

SÖZCÜK (KEL‹ME) B‹LG‹S‹

ÜN‹TE II

CÜMLE (TÜMCE) B‹LG‹S‹

1. ANLATIM B‹R‹M‹ OLARAK PARAGRAF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

2. PARAGRAFTA YAPI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

3. PARAGRAFIN BOYUTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

4. PARAGRAFTA ANLAM VE ANA DÜfiÜNCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

5. PARAGRAF ÇEfi‹TLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

6. PARAGRAFTA DÜfiÜNCEY‹ GEL‹fiT‹RME YOLLARI . . . . . . . . . . . . . 76

7. MET‹N VE PARAGRAF . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

YANIT ANAHTARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

ÜN‹TE III

PARAGRAF B‹LG‹S‹

D‹L VE ANLATIM 2

SÖZCÜK (KEL‹ME) B‹LG‹S‹

A. SÖZCÜKTE YAPI

B. SÖZCÜKTE ANLAM

1. Sözcükte Anlam ve Kavram

2. Anlamlar› Bak›m›ndan Sözcüklerin Grupland›r›lmas›

a. Anlam Çeflitleri

b. Anlam ‹liflkilerine Göre Sözcükler

c. Sözcüklerde Anlam De¤iflmesi

3. Sözcük Gruplar›

� ÜN‹TE I

D‹L VE ANLATIM 2

2

Bu ünitenin sonunda;

* Sözcüklerin yap›s›n› çözümleyebilecek,

* Sözcükteki anlam ve kavram iliflkisini kavrayacak,

* Sözcüklerin çeflitli anlamlarda kullan›mlar›n› belirleyecek,

* Anlam iliflkilerine göre sözcükleri ay›r›p yerinde kullanabilecek,

* Sözcüklerdeki anlam de¤iflmelerinin nedenlerini bulacak, ifllevlerini belirleyeceksiniz.

BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI+

* Bu ünitede yer alan metinleri dikkatle okuyunuz.

* Haz›rl›k bölümlerindeki sorularla ilgili gerekli araflt›rmalar› yap›n›z.

* Anlam›n› bilmedi¤iniz sözcüklerin ve kavramlar›n karfl›l›klar›n› sözlükten bulunuz.

* Size yöneltilen sorular› cevaplay›n›z.

* Ö¤renmede zorluk çekiyorsan›z yazarak çal›fl›n›z.

* Üniteyi kavramadan di¤er üniteye geçmeyiniz.

NASIL ÇALIfiMALIYIZ? -

D‹L VE ANLATIM 2

3

A. SÖZCÜKTE YAPI

HAZIRLIK

* Sözcükler yap› bak›m›ndan kaça ayr›l›r? Basit, bileflik ve türemifl sözcük ne demektir?

* Sözcükte kök ve ek ne demektir? Ekler sözcükte ne gibi de¤ifliklikler yapar?

PIRPIRLI fi‹‹R

Uyand›m bakt›m ki bir sabah,

Günefl vurmufl içime;

Kufllara yapaklara dönmüflüm,

P›r p›r eder durur, bahar rüzgâr›nda

Kufllara yapraklara dönmüflüm,

Cümle azam isyanda;

Kufllara, yapraklara dönmüflüm,

Kufllara,

Yapraklara.

Orhan Veli

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde her bir sözcü¤ün bir anlam›, bir k›sm›n›nda görevi oldu¤unu göreceksiniz. Uyan, bak, vur, iç sözcüklerinin bir anlam›, kisözcü¤ünün de bir görevi vard›r.

Yukar›daki metinde görüldü¤ü gibi sözcü¤ün yap›s›nda hem kök hem de ekler yeralmaktad›r.

Kök sözcük: Sözcü¤ün ek almam›fl, baflka bir sözcükle birleflmemifl ya datüretilmemifl yal›n durumudur. Yukar›da inceledi¤iniz metinde, a¤aç, yaprak, iç, günefl,uyan, bak sözcükleri kök durumundad›r. Sözcü¤ün ek alm›fl durumuna gövde denir.

Benim do¤du¤um köylerde

Bu¤day tarlalar› yoktu,

Da¤›t saçlar›n› bebek

Savur biraz!

Cahit Külebi

☛

☛ Afla¤›daki metinde kökleri ve ekleri gösteriniz.

❂

D‹L VE ANLATIM 2

4

Benim do¤du¤um köyleri

Akflamlar› eflkiyalar basard›,

Ben bu yüzden yaln›zl›¤› hiç sevmem

Konufl biraz!

Cahit Külebi

Türkçede kendi bafl›na anlam› olan ya da cümle kurulufluna yarayan sözleresözcük denir.

Yukar›daki metinde uyan, bak, bir, sabah günefl, vur, iç sözcüklerinin her birininanlam› vard›r. “ki” sözcü¤ü ise uyand›m, bakt›m ile bir sabah aras›nda ba¤ kurmaktad›r.Yani sözcü¤ün cümlede bir ba¤lama görevi vard›r. Bu sözcükler uyan-d›m, bak-t›m,vur-mufl, iç -ime vb. ekler ile birleflerek cümleyi anlaml› bir hâle getirmifltir.

Uyan-d›m sözcü¤ünde; uyanma eylemi, eylemin zaman› ve eylemi yapan kiflibelirtilmektedir. Bakt›m sözcü¤ünde de ayn› flekilde eylem, eylemin zaman› ve kiflisibellidir.

Metinde günefl bir varl›¤›, kufl-lar, a¤aç-lar da bu varl›klar›n ço¤ulunugöstermektedir.

Türkçede iki türlü kök sözcük vard›r: ‹sim kökü ve fiil kökü.

‹sim soyundan gelen sözcük köklerine isim kökü; fiil soyundan gelen sözcükköklerine de fiil kökü denir. El, göz, ok, tafl, d›fl, a¤aç, tepe, deniz sözcükleri isim kökü;gülmek, içmek, bilmek, taflmak, vb. fiil köküdür.

Türkçede hem isim hem de fiil kökü olan sözcükler de vard›r. Bu durum daha çoksestefl (efl sesli) sözcüklerde görülür.

iç- içmek

dil- dilmek

ac›- ac›mak

tafl- taflmak vb.

❂

☛ Siz de hem isim hem fiil kökü olarak kullan›lan sözcüklere örnekler bulunuz.

☛ Afla¤›daki metni inceleyiniz. Fiil ve isim köküne örnek sözcükler bulunuz.

D‹L VE ANLATIM 2

5

Afla¤›daki metinde hem isim hem de fiil kökü durumunda olan sözcüklerigösteriniz. Anlamlar›n› söyleyiniz.☛

Yarsana

Ça¤lar sular yarsana

Gam çekme deli gönül

Bulunmaz m› yar sana

Çünkü Ferhat’›m dersin

Su da¤lar› yarsana

(Cinasl› Mâni)

EKLER

Sözcük türetmeye veya sözcüklerin görevlerini belirtmeye yarayan parçalara(tak›lara) ek denir. Türkçede eklerden bir k›sm› eklendi¤i sözcü¤ün anlam›n›de¤ifltirerek yeni anlamda sözcükler türetir. Bir k›sm› da sözcü¤ün cümledeki görevinibelirler.

Türkçede yap›m ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki tür ek vard›r.

A. YAPIM EKLER‹

‹sim ya da fiil köklerine eklenerek yeni anlamda sözcükler türeten eklere yap›mekleri denir. Yap›m ekleri dört türlüdür.

1. ‹simden isim yapma ekleri: ‹sim kök veya gövdelerine eklenerek yeni anlam-da sözcükler türeten eklerdir.

-ak eki; baflak,

-kan eki; baflkan

-ç› eki; bin iflçi, bir baflç› vb.

-l›k eki; a¤aç-l›k, odun-luk, zeytin-lik, göz-lük, kitap-l›k, fleker-lik bofl-luk vb.

-ci/-çi eki; fleker- ci, göz-cü, av-c›

-li eki; fleker-li, tat-l›, tuz-lu, ak›l-l›, us-lu vb.

-lik eki; genç-lik, bek-çi-lik, pazar-l›k vb.

-suz/-suz eki; su-suz, ana-s›z, baba-s›z, tats›z, kol-suz ölçü-süz

-dafl eki; arka-dafl kar›n-dafl (kardefl) soy-dafl, yol-dafl, meslek-tafl, s›r-dafl vb.

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

6

2. ‹simden fiil yapma ekleri: ‹sim kök veya gövdelerine getirilerek fiiltüreten eklerdir.

-lan/-len eki; canlanmak, hastalanmak, hofllanmak.

can-la-n-, hasta-la-n-, hofl-la-n-,

-lamak/-lemek, eki; taflla-mak, sula-mak, karfl›la-mak

temizle-mek, üf-le-mek, vb.

-l eki; ince- ince-l-, -k›sa- k›sa-l-k›salmak, do¤rulmak

do¤ru- do¤ru-l-

-al/-el eki; az- az-al-mak ; çok- ço¤-al-mak, düz- düz-el-mek, kör- el- mek,

bun-bun-al-mak, azalmak, düzelmek, ço¤almak, kinelmek, bunalmak vb.

- ak- a¤ar-, boz- bozar- yafl-ar-

-ar/-er eki; a¤armak, bozarmak, yaflarmak, baflarmak, morarmak vb.

bafl-ar- mor-morar-, gök-göker-

-damak eki; f›s›ldamak, fl›r›ldamak,

f›s›l-f›s›lda- (fl›r›l) fl›r›l- fl›r›lda-

-›k/-ik eki; ac-›k- geç- gecik- acukmak, gecçikmek, gözükmek, birikmek, vb.

3. Fiilden isim yapma ekleri: Fiil kök ve gövdelerinden isim yapmak içinkullan›lan eklerdir. Bu eklerin belli bafll›lar› flunlard›r:

- mak/mek eki; aç-mak, yazmak, okumak, beklemek, bafllat-mak, düflün-mek vb.

-ma/-me eki; yazma, okuma, duruflma, uzama, gelme, gitme.

-›fl/-ifl eki;al›fl-verifl, çekil-ifl, otur-ufl, dur-ufl, gül-üfl, yürü-yüfl, gör-üfl vb.

-mek eki; al›m- sat›m, geçim, tak›m, yaz›m, ölüm, uçur-um, do¤um, yudum(yut-um) giy-im, bil-im, sev-im, dü¤-üm vb.

- gi/ - g› eki; vergi, görgü, sil-gi, al-g›, bilgi

duygu-, sor-gu, sar-g›, sez-gi, çizgi vb.

g›n/-gin eki; dal-g›n, salg›n, bilgin, olgun

gir-gin, azg›n, kes-kin, dur-gun vb.

Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür. Siz de baflka örnekler bulunuz.☛

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

7

-gar/-gen eki; al›ngan, çekin-gen, üret-ken, çal›fl-kan

-g›n-/gin- eki; ol-gun, er-gin yor-gun, dur-gun vb.

bez-gin vb.

-›c›/-ici eki; yap-›c›, sat-›c› besle-y-ici, ver-ici

geç-ici, yüz-ücü uç-ucu kur-ucu vb.

-ç eki; k›skan-ç, i¤ren-ç, inan-ç, sevin-ç gülün-ç

-ak /-ek eki; aç›k, yat›k, çökük, döflek, dilek, dönek, tap›nak, durak, s›g›nak oturak

-n eki; tütün, y›¤›n, bütün uzun, ekin, ak›n, gelin vb.

- a/-e eki; yar-a, oy-a, öt-e, “öte yaka”

-t›/-ti; -tu/-tü eki; ak-›n-t›, gez-in-ti, süprüntü, çöküntü, üzüntü, görüntü

-anak/- enek eki; görenek, gelenek, y›¤›nak, olanak, seçenek, de¤nek vb.

4. Fiilden fiil yapma ekleri: Fiil kök ve gövdelerinden fiil yapmak içinkullan›lan eklerdir.

-ma- /-me- (olumsuzluk eki); olmamak, gezmemek, gezinmemek, bafllamamak,eritmemek, bilmemek

-n- eki; al-›nmak, ö¤ren-mek, gezin-mek, tutun-mak, sürünmek, aran-mak,t›kan-mak, tafl›n-mak, söylen-mek

- l eki; düflül-mek, seçil-mek, görül-mek, korkul-mak, e¤lenil-mek, yat›l-mak

-fl eki; dövüfl-mek, tan›fl-mak, at›fl-mak, uçuflmak, gülüfl-mek, a¤lafl-mak,koflufl-mak, bölüfl-mek vb.

- r eki; düflürmek, piflirmek, yat›rmak, göçürmek, doyurmak, duyurmak

-t eki; aratmak, düzeltmek, yükseltmek, yürütmek, ak›tmak, sap›tmak, ac›tmak,dar›tmak, k›zartmak, söyletmek vb.

- d › r- / - d i r-; -dur/-dür- eki; yedirmek, açt›rmak, buldurmak, döndürmek,yat›flt›rmak, geciktirmek, yazd›rmak, sevdirmek, öptürmek, art›rmak vb.

-ar- /-er eki; koparmak, ç›karmak, gidermek vb.

8. sayfadaki metni inceleyiniz. Metindeki yap›m eklerini gösteriniz, bunlar›ntürünü belirtiniz.☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

8

“fiimdi umduklar›mdan birisi pay›na düflen bal›ktan birini, en küçü¤ünü adamado¤ru f›rlatacak diye bekledim. Reis kahvenin önünde kahvesini öttürüyor, kay›¤›n as›ltayfas›na keyifle bak›yordu.

- Ay›p yahu, dedi, ay›p!

Bu sefer konuflacaklar›n›, hatta paylar›na düflen bal›klardan en küçü¤ünüf›rlatacaklar›n› sand›klar›mdan biri:

– Sen kar›flma babal›k! Fazla söylenmeye bafllad›n.

– Baban›z›n mal› m› bu deniz sizin?

– Onun babas›n›n mal› m›?

– De¤il ama, gelmifl kay›¤›n›zda çal›flm›fl bir kere,

– Kim gel de çal›fl demifl ona, gelmeseydi.

Bal›k verilmemifl adam, kahvenin bir iskemlesine çökmüfltü. Kahveci bafl›nadikilmiflti. Kahveciye:

– Kalkaca¤›z, kalkaca¤›z, dedi.

Aya¤a kalkt›. Kendisi için laf iflitmifl adama:

– Zarar yok hemflerim, dedi, zarar› yok. Vermesinler, istemez.”

Sait Faik Abas›yan›k

B. ÇEK‹M EKLER‹

Çekim ekleri ba¤land›¤› sözcükle di¤er sözcükler aras›nda ilgi kuran eklerdir.Bu ekler sözcü¤ün anlam›n›, çeflidini de¤ifltirmez, görevini belirler.

“Türkçe a¤z›mda annemin sütüdür.”

Yahya Kemal Beyatl›

Yukar›daki cümlede, “Türkçe, a¤›z, anne, süt” sözcükleri kendi bafllar›na biranlam ifade etmezler. Bu sözcükler aras›nda ba¤ kuran “-mda, -min, -üdür” ekleri sözüanlaml› hâle getirmektedir.

Çekim ekleri flunlard›r:

1. Çokluk ekleri: Tekil olan varl›klara eklenen -lar/-ler ekleridir.

a¤aç-lar, kufl-lar, çiçek-ler, kalem-ler, da¤lar, okul-lar vb.

2. ‹yelik ekleri: ‹yelik ekleri eklendi¤i ismin karfl›l›¤› olan varl›¤›n kime aitoldu¤unu gösteren eklerdir.

❂

D‹L VE ANLATIM 2

9

Tekil 1. kifli - m

2. kifli - n

3. kifli - ›, i, u, -ü, -s›, -si, -su, sü

Ço¤ul 1. kifli -m›z, -miz, -muz, -müz

2. kifli -n›z, -niz, -nuz, -nüz

3. kifli - lar›, -leri

çamta-m ev-im kardefl-im

çanta-n ev-in kardefl-in

çanta-s› ev-i kardefl-i

çanta-m›z ev-imiz kardefl-imiz

çanta-n›z ev-iniz kardefl-iniz

çanta-lar› ev-leri kardefl-leri

3. Aitlik eki: - ki

yerde-ki (yerdeki tafl)

dolapta-ki (dolaptaki yiyecek)

elbisede-ki leke (elbisedeki leke)

4. Durum ekleri: Cümlede isimlerin yüklendi¤i görevi belirleyen; ismin cümleiçerisinde öteki sözcüklerlerle olan iliflkisini belirleyen eklerdir.

Durum ekleri flunlard›r:

a. Yal›n durum (hâl): a¤aç, çiçek, okul, s›ra da¤lar, tafllar vb.

b. Yönelme durumu (-e, durumu): a¤aç-a, s›ra-ya, okul-a, da¤lar-a, tafllar-a

c. Belirtme durumu (- i durumu): a¤aç-›, s›ra-y›, çiçe¤-i, okul-u, da¤lar-›, tafllar-›

ç. Kalma durumu (-de durumu): a¤aç-ta, s›ra-da, çiçek-te, okul-da, da¤lar-da, tafllar- d a

d. Ç›kma durumu (-den durumu): a¤aç-tan, s›ra-dan, çiçek-ten, okul-dan, da¤lar-dan,tafllar-dan vb.

❂

D‹L VE ANLATIM 2

10

5. Tamlama ekleri: okul-un kap›-s›, bahçe-nin a¤açlar-›, Türk bayra¤-› Ayfle’ninbaba-s› vb.

6. Fiil çekiminde kullan›lan kip ve kifli ekleri

gidiyor-um, okul aç›l-d›

çal›fl-acak-›m, söyle-di-m

görecek-sin vb.

“Bir nisan akflam› yola ç›km›flt›k. Geceyi o yan›p yan›p sönen ›fl›klar adas›ndageçirecek, sabah erkenden su üstü karagözüne ç›kacakt›k.

Niyetimiz daha erken yola ç›kmakt› ya. Hava bir tuhaft›. Uzakta f›rt›na bulutunada benzer bir sis vard›.Bir gün do¤rusu bu sisi temizleyiverdi. Bu sefer de gün do¤udanbir karabulut gelip ya¤murunu boflaltt›. Sonra gökyüzünü boydan boya kaplayan birebemkufla¤› görünce, Kalafat:

– Selamet, dedi. Basal›m art›k. Hava düzeldi demektir.”


YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER

Sözcükler yap› bak›m›ndan üçe ayr›l›r:

a. Basit Sözcükler : Anlamlar› ve yap›lar› bozulmadan parçalanamayansözcüklerdir. Bu tür sözcükler bir veya birkaç hecelidir.

dil, el, kafl, göz, gel, git çiçek, kelebek vb.

b. Türemifl sözcükler: ‹sim veya fiil soyundan köklere yap›m ekleri ulanaraktüretilmifl sözcüklerdir.

kira-l›k, dön-em, dur-ak, ver-gi, bafl-ar-›, vb.

c. Birleflik sözcükler: ‹ki veya daha çok sözcü¤ün aralar›na ek girmeyecek kadarbirleflip kal›plaflmas›yla oluflan yeni anlaml› sözcüklerdir.

“han›meli, yüzbafl›, Pamukkale, sivrisinek, Karaosmano¤lu, Afyonkarahisar” vb.

Afla¤›daki metni inceleyiniz. Metindeki çekim eklerini gösteriniz; bunlar›ntümünü belirtiniz.☛

Sait Faik’ten al›nan metindeki sözcükleri inceleyiniz. Sözcüklerin türünüsöyleyiniz.☛

❂

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

11

ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME

* Herhangi bir metin üzerinde isim ve fiil köklerine örnekler bulunuz.

* Yap›m eklerinin ifllevleri nelerdir?

* Kaç çeflit yap›m eki vard›r? Bunlar nelerdir?

* Çekim ekleri nelerdir? Bunlar›n özelliklerini söyleyiniz.

* Yap›m ve çekim eklerinin sözcüklere katt›¤› anlam fark› nedir?

D‹L VE ANLATIM 2

12

B. SÖZCÜKTE ANLAM

1. Sözcükte Anlam ve Kavram

Konuflma ya da yazma s›ras›nda sözler art arda s›ralan›r. Konuflman›n ak›fl›içerisinde konuya uygun sözcükler, kavramlar pefl pefle mant›ksal bir düzen içerisinde ifadee d i l i r. Cümle içerisinde her bir sözcü¤ün bir anlam› vard›r. Anlamdafl sözcükler dahi olsade¤ifltirilen sözcü¤ün anlam de¤erini tutmaz. Ak ile beyaz ayn› anlamda sözcüklerdir.Ancak cümlede “beyaz peynir” yerine “ak peynir” diyemeyiz. Ayn› flekilde kara ile siyahanlamdafl sözcüklerdir. “Ne karaym›fl flu al n›m›n yaz›s›.” cümlesinde kara yerine siyahdiyemeyiz. Her bir sözcük cümlede kullan›ld›¤› yere göre anlam kazan›r.

AÇIKLAMALAR

Dilin anlaml› en küçük birimi sözcüktür. Sözcükler çevremizde gördü¤ümüzvarl›k, olay olgu ve durumlar› karfl›larlar. Sözcüklerin bir ses, bir de anlam yönü vard›r.“Okul aç›ld›.” cümlesinde okul sözcü¤ü o-k-u-l seslerinin birleflmesiyle meydana geleniki heceli; aç›ld› sözcü¤ü de a-ç-›-l-d-› seslerinden meydana gelen ve üç heceli birsözcüktür. Yani sözcü¤ü oluflturan sesler bir araya gelerek bir kavram; bir olay, olgu yada durumu karfl›larlar. Bu bak›mdan sözcükler karfl›lad›klar› varl›klar›n birsimgesidirler.

Somut, soyut nesnelerin ya da hareketlerin zihinde ald›¤› bir flekil vard›r. Kufl,a¤aç, çiçek, masa denildi¤i zaman zihnimizde hemen bir varl›k canlan›r. ‹yilik güzellik,do¤ruluk, özgürlük vb. denildi¤i zaman da soyut bir olgu gözümüzün önüne gelir.Gelecek, okuyor, söyledi sözcükleriyle bir hareketi düflününüz.

‹flte nesnelerin zihinde ald›¤› biçime kavram denir. Kavram› flöyle örneklendire-biliriz:

Sözcüklerin hiçbiri birer kal›p de¤ildir. Her sözcü¤e zihinde bir anlam verilir.Zihin kendi d›fl›ndaki somut varl›klar› anlaml› hâle getirdi¤i gibi hayal olarak yaratt›¤›soyut varl›klar› da anlaml› hâle getirir. Örne¤in masa denildi¤i zaman çeflitli meslekgruplar›na ait kiflilerin zihinlerinde farkl› masa tipleri canlan›r. Kimisi çal›flmamasas›n›, kimisi toplant› masas›n› kimisi de yemek masas›n› düflünür. A¤aç sözcü¤ü dekiflilerde farkl› a¤aç türlerini ça¤r›flt›rabilir. Kimisi çam a¤ac›n›, kimisi meyve, kimiside mefle, kavak vb. düflünebilir.

HAZIRLIK

Kavram ne demektir? Kavramlar insan zihninde ayn› olay, olgu uve varl›klar›karfl›lar m›? Otomobil, cep telefonu, hastane denildi¤inde zihninizde neler canlan›yor?

☛

Kavram nedir? Kavram ile sözcük aras›ndaki iliflkiyi baflka örnek l e r l eaç›klay›n›z. Örne¤in saat, çal›flmak, iyilik vb. sizde ne gibi olay, olgu, durum vevarl›klar› hat›rlat›r?

☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

13

Somut-soyut sözcükler

Sözcüklerin bir k›sm› maddi, bir k›sm› da manevi varl›klar›, olaylar›, olgular› yada durumlar› karfl›lar. Maddi varl›klar› (elle tutulan, gözle görülen) karfl›layansözcüklere somut, elle tutulmayan gözle görülmeyen manevi varl›klar› karfl›layana dasoyut sözcükler denir. Çevremizde gördü¤ümüz a¤aç, çiçek, da¤, tafl , el, kol, ev, cadde,sokak, ekmek, su vb. varl›klar somut; duygu, düflünce, hürriyet, bar›fl, dostluk iyilik,rüya, hayal vb. soyut sözcüklerdir.

Soyut sözcüklerin kavram olanlar› felsefede; imgeler sanatta, terimler de bilimalan›nda daha çok kullan›l›r.

“Bahar›n ilk günlerinden biriydi. Karlar erimiflti. Birden köyün arka taraf›ndanbir homurtu yükseldi, yer gök inliyordu. Koyunlar ürkmüfl, kaç›fl›yordu. Hemenkofltum. Dumanlar içinde bir fley yaklafl›yordu. Bütün köy toplanm›fl, kimi yaya kimiatl›, gülüflüp ba¤raflarak ard›na düflmüfllerdi. Ben de koflup yetifltim. ‹lk gördü¤üm fleyo¤ullar›m oldu. Üçü birden Suvankul’un yan›na, traktörün üstüne ç›km›fllard›. Isl›kçal›yor, hayk›r›yor, flapkalar›n› havaya f›rlat›yorlard›. Sanki birer kahraman gibi dimdikduruyorlard›, sevinç içindeydiler. fiimdi anl›yordum sabah erkenden ›rma¤a do¤runeden s›v›flt›klar›n›. ‹zin vermeyece¤ini bildikleri için, bana görünmeden s›v›flm›fllar,babalar›n› karfl›lamaya gitmifllerdi.”

Cengiz Aytmatov


* Sözcük-anlam aras›ndaki iliflkiyi söyleyiniz.

* Sözcükte ses ve anlam kaynaflmas› nas›l oluflur?

* Kavram ne demektir?

* Somut ve soyut anlaml› sözcük ne demektir?

Afla¤›daki metni inceleyiniz.

Metinde geçen kavramlar›, terimleri, somut ve soyut anlaml› sözcüklerigösteriniz.

☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

14

2.a. Anlam Çeflitleri (‹lk anlam yan anlam, mecaz terim)

AÇIKLAMALAR

Bir kararda durmayan aynalar›na etraflar›ndaki iri çam veya ç›nar a¤açlar›n›ngölgesi vuran ve sular› içlerine çok kere birkaç adam boyu yüksekli¤inde bir kayadanköpük köpük dökülen bu havuzlara her rastlay›fl›m›zda önümdeki k›z bafl›n› çevirme-den:

“Buna Deli Büvet derler!”

Yahut:

“Buna Kunduzlu Büvet derler!” diye izahat veriyordu.

Bo¤az›n biraz geniflledi¤i bir yere yaklaflt›¤›m›z zaman kulaklar›m› müthifl birgürültü doldurmaya bafllad›. Hacer:

“Sutüven’e geldik!” dedi.

Sabahattin Ali

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde ilk anlam›yla (temel anlam) kullan›lansözcüklere örnekler bulunuz.

Sözcükler-kavramlar varl›klar›n zihinde oluflan görüntüleridir. Her sözcü¤üninsan zihninde ald›¤› bir biçimi vard›r. Baz› sözcükler tek bir varl›¤› karfl›lar.Yukar›daki metinde ayna, çam, ç›nar, dere, a¤aç, su vb. sözcüklerin her biri birer varl›¤›karfl›larlar. Bu türdeki tek ad› tek kavram› karfl›layan sözcüklere tek anlaml› sözcüklerdenir. Dilimizde kullan›lan bu¤day, arpa, m›s›r, tu¤la, kiremit vb. çevremizdeki tekvarl›klar›n ad› durumundad›r. Ancak bütün sözcükler tek anlaml› de¤ildir. ‹lk zamanlardailk anlamda olan sözcükler zamanla baflka anlamlar da kazanm›flt›r. Bafllang›çta organadlar›, vücutla ilgili sözcükler mecazlarla, deyimlerle baflka anlamlar kazan›r. Birnesenin ad› onunla ligili, onunla var olan baflka nesnelere de ad olur. Bir sözcü¤üntemel anlam› yan›nda ilgili baflka anlamlar kazanmas›na çok anlaml›l›k denir.

Temel anlam (ilk anlam): Sözcü¤ün anlatt›¤› ilk ve as›l kavramd›r. Dilimizdekidil, difl, kulak, el, ayak, bafl, kahve, bu¤day, arpa, m›s›r sözcükleri temel anlaml›s ö z c ü k l e r d i r. Bunlardan bir k›sm› zaman içerisinde somut, soyut anlamlar ile yananlamlar kazanarak çok anlaml› duruma gelirler.

Yan anlam: Temel anlaml› sözcükler zaman içerisinde mecaz olarak (adaktarmas›) ya da deyimleflerek yan anlamlar kazan›r. Yan anlam kazanan sözcük ile

HAZIRLIK

Sözcüklerde anlam bak›m›ndan ne gibi de¤ifliklikler görülür? Temel anlam,mecaz anlam, yan anlam vb. ne demektir? Araflt›r›n›z.

☛

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

15

temel anlam aras›nda mutlaka bir yak›nl›k, bir ilgi bulunur. Örne¤in dil “a¤z›m›zdakitat alma organ›” olarak temel anlaml› bir sözcüktür. Ancak bu sözcük “nefesli çalg›lardadil; denizin içine do¤ru uzanan kara parças›; aletlerde yass› uzunca hareketli k›s›m(kap› kilidinin dili) ve iletiflim arac› olarak kullan›lan dil” anlamlar›n› kazanm›flt›r.

Ayn› flekilde göz görme organ› olarak temel anlam›yla kullan›l›rken kaynak (su),delik (i¤nenin gözü), bölme (iki göz oda), a¤ac›n tomurcuklar› ve nazar anlamlar›n›kazanm›flt›r. Bunun yan›nda iyi, do¤ru, güzel vb. pek çok sözcü¤ün yan anlamlarkazanarak dile zenginlik katt›¤› görülür.

Mecaz anlam: Sözün gerçek anlam› d›fl›nda baflka bir anlamda kullan›lmas›d›r.Gerçek anlam varl›¤›n akla gelen ilk anlam›d›r. Mecaz ise sözün kendi gerçek anlam›d›fl›nda baflka bir anlam kazanmas›d›r. ‹stiklâl Marfl›’nda geçen

“Çatma kurban olay›m çehreni ey nazl› hilâl.” dizesine bakal›m. Hilâl yenido¤mufl ay demektir. Oysa flair burada hilâl sözünü bayrak anlam›nda kullanmaktad›r.Mecaz anlam özellikle atasözlerimizde, deyimlerimizde görülür. “Ak akça kara güniçindir.” atasözünde kara gün “s›k›nt›l› geçen günler” demektir.

fiu sözlerdeki mecazlar› gösteriniz:

Mum dibine ›fl›k vermez.

Damlaya damlaya göl olur.

Göze girmek, kula¤›na küpe olmak, etekleri zil çalmak

Terim: Belirli kavramlar› karfl›layan bilim ve sanat alanlar›yla ilgili sözcüklereterim denir. Terimler günlük ve genel dilin ortak sözcükleri de¤ildir. Kullan›mlar›bilim, sanat ve teknik alanlarla s›n›rl›d›r. Edebiyat alan›nda kullan›lan hece, ölçü, uyak,naz›m birimi hikâye ile matematik alan›nda kullan›lan aç›, rakam, kare, say› vb. birerterimdir.


* Sözlü ve yaz›l› iletiflimde sözcükler ne gibi anlamlar kazan›r?

* Sözcükler kullan›ld›klar› yerde yeni anlamlar kazan›r m›?

* Temel anlam, yan anlam ve mecaz anlam ne demektir? Günlük dilde bunlaraörnekler bulunuz.

* Terim ne demektir? Terim hangi tür metinlerde kullan›l›r? Nas›l oluflur?

❂

❂

☛

D‹L VE ANLATIM 2

16

2.b. Anlam ‹liflkilerine Göre Sözcükler

AÇIKLAMALAR

“O vakit denize bakt›: Siyah bir deniz... Karanl›¤›n içinde geminin kenar›ndaesmer bir köpükle kaynaflarak firar eden o siyahl›klar› görüyor...

Ah! Bu denizin zulmetinden saklanan hakikatler, as›l hakikat...

Halit Ziya Uflakl›gil

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde geçen siyah, esmer, zulmet sözcüklerininayn› anlamda oldu¤unu göreceksiniz. Bir dilde yaz›l›fllar› ve okunufllar› farkl›, a n l a m l a r ›ayn› olan sözcüklere efl anlaml› sözcükler denir. Efl anlaml› sözcükler uluslar›n kültüreliliflkileri sonucu dile giren birimlerdir. Örne¤in Türkçede ak, kara, gece, gün, y›ld›z vb.sözcükleri kullan›l›rken A r a p ç a d a n, Farsçadan beyaz sefid, siyah, fleb, ruz vb. sözcükleride dilimize girmifl ve uzun y›llar kullan›lm›flt›r. Dilde birden fazla sözcük anlambak›m›ndan anlamdafl olsa da kavram olarak birbirinin yerini tutmaz.

Efl sesli (Sestefl) Sözcükler

Yaz›l›fllar› ve okunufllar› ayn›, anlamlar› farkl› olan sözcüklere efl sesli (sestefl)sözcükler denir. Efl sesli sözcüklere özellikle atasözlerinde, deyimlerde ve cinasl›mânilerde rastlan›r. Türkçede kullan›lan, çay, yüz, kara, ba¤, dil vb. pek çok sözcük eflseslilere örnek olarak gösterilebilir.

Kul eden

Ses geliyor kuleden

O kafl o göz de¤il mi

Beni sana kul eden

Yukar›daki metinde kul eden ile kuleden sözcükleri sestefltir.

Ba¤ bana

Bahçe sana ba¤ bana

De¤me zincir kâr etmez

Zülfün teli ba¤ bana

HAZIRLIK

Sözcükler kullan›ld›klar› yere göre ne gibi anlam de¤erleri kazan›r?

Dilimizde efl anlaml›, efl sesli z›t anlaml› ve yak›n anlaml› sözcükler var m›d›r? Bunlarailiflkin örnekler bulunuz.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

17

❂

Yukar›daki metinde “ba¤” sözcü¤ü hem üzüm yetifltirilen ba¤ hem de ba¤lamaanlam›ndaki “ba¤” olarak kullan›lm›flt›r.

“Keser alacaksan kesene bak.” sözünde “kesene” sözcü¤ü hem keskin olan›na bak,hem de cebindeki paraya bak anlam›nda kullan›lm›flt›r.

Ö¤retmen bizi k›ra götürdü.

Dedemin saçlar›na k›r düfltü.

Ali bu odunlar› k›r.

Afla¤›daki cümlelerdeki efl sesli sözcükleri gösteriniz. Anlamlar›n› söyleyiniz.☛

Z›t Anlaml› Sözcükler

Anlam bak›m›ndan birbirinin z›dd› olan sözcüklere z›t anlaml› sözcükler denir.

“Afla¤› yukar› yirmi gün oluyor.”

“Ac› tatl› pek çok günlerimiz geçti.”

Yukar›daki cümlelerde afla¤› ile yukar›, ac› ile tatl› sözcükleri z›t anlaml›d›r.

Afla¤›daki sözcükleri z›t anlamlar›yla birlikte cümle içerisinde kullan›n›z.

yeni iyi

uzun s›cak

ac›k güzel

afla¤› sevinç

tembel kaybetmek

Sözcüklerin olumsuzluk durumu z›t anlaml›s› demek de¤ildir.

“Ali okuldan geldi.“ cümlesi olumludur.

Bu cümlenin olumsuz hâli “Ali okuldan gelmedi”dir. Geldi ile gelmedi z›tanlaml› de¤ildir. Geldi sözcü¤ünün olumsuzu”gelmedi”, z›t anlam› ise “gitti” dir.

Yafl, dil, yar, yüz, çay, sözcüklerini farkl› anlamlarda cümle içerisinde kullan›n›z.☛

➠

D‹L VE ANLATIM 2

18

Fiiller- -ma/-me ekiyle olumsuz hâle getirilir.

ald›- almad›; okudu- okumad›

çal›fl-t›- çal›flmad›, sildi-silmedi vb.

‹simler ise -s›z/-siz ekiyle olumsuz hâle gelir. Susuz (çeflme) tuzsuz (yemek),görgüsüz adam, bilgisiz kifli vb. ‹simler -l›/-li ekiyle olumlu hâle gelir.

tafll› yol, kumlu sahil vb.

Yak›n anlaml› sözcükler : Dilimizde kullan›lan baz› sözcükler aras›nda anlambak›m›ndan bir yak›nl›k vard›r. Yak›n anlaml› sözcükler dile bir canl›l›k ve zenginlik katar.Duymak, iflitmlek; izlemek, seyretmek; do¤ruluk, dürüstlük; y a l a n yanl›fl; e¤mek, bü¤mek(bükmek), demek, söylemek; özlem, hasret, vb. sözcükler yak›n anlaml›d›r.

Yak›n anlaml› sözcüklerden baz›lar› yabanc› dillerden dilimize girmifl veyerleflmifltir. Özlemek, garipsemek, hasret kalmak gibi.

“Osman›m, yavrum! Gün ›fl›yor...”

Çocu¤un omuzlar›ndan tutup kald›rd›. Öylesine yavafl tutuyordu ki. Sanki k›r›l›pdökülecek... Yata¤›na geri yat›rd›.

“Uyanm›yor iflte, uyanm›yor. Öldürüyüm mü?”

H›zla çardaktan afla¤› indi. Çardak beflik gibi salland›.

Erkek köpürdü:

“Allah senin de belan› versin, onun da... Uyanm›yormufl!”

“Uyanm›yor iflte, napay›m!”

Erkek sertçe merdivenlere atlad›. Çarda¤a ç›kt›, h›nçla çocu¤un iki kolundantutup kald›rd›. Çocuk bir tavflan yavrusu gibi, elinde as›l› kald›. Uyku sersemiç›rp›n›yor, “ana ana” diye ba¤›r›yordu. Adam çocu¤u çardaktan afla¤› indirip kad›n›nönüne at›verdi. Çocuk avlunun tozlar› içine serildi.

Kad›n çocu¤una bakt›, bakt›:

“Allah kimsenin yavrusunu, kimsenin eline koymas›n.” dedi. Çocu¤u, yerdenh›zla kap›p ba¤r›na bast›. Çocu¤un gözleri kocaman kocaman aç›lm›fl, hayretlebak›yordu. Götürüp so¤uk suyla yüzünü y›kad›.

Afla¤›daki metni inceleyiniz.

* Metinde efl anlaml› sözcükleri bulunuz.

* Metinde efl sesli sözcükleri bulunuz.

* Metinde z›t anlaml› sözcükleri bulunuz.

* Metinde yak›n anlaml› sözcükleri bulunuz.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

19

Kendine gelen çocuk “Ana!” dedi.

“Can!”

“A¤z›ma k›rm›z› biber mi koydun?”

Bu s›rada Mustafa A¤a’n›n arabas› gelip evlerinin önünde durdu.

“Osman...”

Osman kofla kofla gidip arabaya atlad›. Sevinçten tafl›yor, türküler söylüyordu.

Yaflar Kemal


* Efl anlaml› sözcüklere örnekler söyleyiniz.

* Efl anlaml› sözcüklerle yak›n anlaml› sözcükler aras›ndaki fark› söyleyiniz.

* Efl sesli sözcüklere örnekler söyleyiniz.

* Efl sesli sözcükler metne neler kazand›r›r.

* Z›t anlaml› sözcüklere örnekler söyleyiniz.

* Sözcü¤ün z›t anlam› ile olumsuz anlam› aras›ndaki fark› söyleyiniz.

* Yak›n anlaml› sözcükler metne neler kazand›r›r?

D‹L VE ANLATIM 2

20

❂

2.c. Sözcüklerde Anlam De¤iflmeleri

AÇIKLAMALAR

“Dere boyundan gidece¤iz. Suyu fazlad›r, bast›¤›n yere mukayyet ol!” dedi.

Kayalar aras›ndaki dik ve dar bir patikadan inince K›z›lkeçili deresiylekarfl›laflt›k. ‹ki s›rt›n birleflti¤i dar bo¤azda kayadan kayaya atlayarak köpüren sular,kulaklar› dolduran büyük bir gürültü ç›kar›yorlard›. Suyun kenar›ndaki dar yolda, çokkere tafltan tafla atlayarak yürümeye bafllad›k. Kâh derenin k›y›s›na kadar iniyor kâhtekrar s›rta t›rmanarak beyaz köpüklü ça¤layanlara yüksekten bak›yorduk. Bo¤azgittikçe darlafl›yor, iki yandan dimdik yükselen kayalar›n yar›klar› aras›ndan f›rlayankocaman çam a¤açlar›, yan yatm›fl bir hâlde, bofllu¤a uzan›yordu. Sular›n yalay›pparlatt›¤› tafllarda ç›plak ayaklar›yle seken Hacer’e yetiflmek için güçlük çekiyordum.Da¤dan yuvarlan›p derenin yolunu kapayan ev büyüklü¤ünde kayalar, yahut birkayan›n beri taraf›ndaki yumuflak topra¤› oyan sular, dere boyunca yer yer büyük vederin havuzlar meydana getirmifllerdi.

Sabahattin Ali

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde ilk anlamlar›ndan baflka anlamlara geçensözcükleri bulunuz. Bunlarda nas›l bir anlam de¤iflmesi olmufltur? Belirtiniz.

Dil canl› bir varl›kt›r. Toplumsal de¤iflme ve geliflmelerle birlikte dilde dede¤iflmeler olur.Kullan›lmayan sözcükler unutulur. Bilimsel ve teknolojik geliflmelerleyeni sözcük ve kavramlar türetilir. Baz› alanlarda kullan›lan sözcükler eski anlamlar›yan›nda yeni anlamlar kazan›r.

Dildeki sözcükler mant›ksal, toplumsal ve kültürel hayattaki geliflmelere göreanlam de¤iflikli¤ine u¤rar. Bir zamanlar ulafl›m arac› olarak kullan›lan fayton, atl›araba, tramvay vb. günümüzde yerini otobüs, dolmufl, metro vb. h›zl› araçlarab›rakm›flt›r. Giyim kuflam ile kullan›lan araç gereçte özellikle biliflim teknolojisindekigeliflmeler dilde pek çok sözcü¤ün ortaya ç›kmas›na, baz›lar›n›n da kullan›m alan›n›nde¤iflmesine neden olmufltur. Yaz›c›, taray›c›, daktilo (daktilo ile yaz› yazan) ç›kt› vb.anlam de¤iflmesine örnek olarak gösterilebilir.

‹flte bir sözcü¤ün anlatt›¤› kavramdan az çok uzaklaflmas›, onunla uzak yak›nilgisi bulunan ya da hiç ilgisi bulunmayan yeni bir kavram› yans›t›r duruma gelmesineanlam de¤iflmesi denir.

HAZIRLIK

Sözcüklerde ne gibi anlam de¤iflmesi olur? Konuflma dilindeki sözcükleriinceleyiniz. Bunlar›n ne gibi de¤iflmelere u¤rad›¤›n› belirtiniz.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

21

❂

Anlam de¤iflmesi dilde flu flekillerde görülür:

a. Anlam Genifllemesi: Bir varl›¤›n bir türünü ya da bölümünü anlatan sözcük,zamanla o varl›¤›n bütün türlerini birden anlat›r duruma gelmesine anlam genifllemesidenir. Anlam genifllemesinde nesnenin bir özelli¤i baflka nesnelerde bulunuyorsa onesnenin ad› baflka nesnelere ad olarak geçebilir. Sözcü¤ün kullan›m alan› genifller.Alan sözcü¤ü “düz, aç›k yer” anlam›nda kullan›l›rken günümüzde, bu anlam› yan›ndameslek, ifl, araflt›rma-inceleme alan› vb. anlamlar›nda kullan›lmaktad›r. Y›ld›z göktekiy›ld›z anlam› yan›nda “herkesçe çok sevilen, mesle¤inde parlayan sanatç› anlam›ndak u l l a n › l m a k t a d › r. Hatta bu sözcük sinema, televizyon sanatç›s› anlam›na dagelmektedir.

Anlam genifllemesi edebî eserlerde, mecazl› sözlerde çokça görülür.

b. Anlam Daralmas›: Bir sözcü¤ün eskiden anlatt›¤› durumun, nesnenin birbölümünü bir türünü anlat›r duruma gelmesidir. Eskiden (Göktürkçede) mal mülkanlam›nda kullan›lan tavar (davar) sözcü¤ü, günümüzde sadece koyun keçi sürüsüanlam›nda kullan›lmaktad›r.

Ayn› flekilde o¤lan “çocuk, evlat” demek iken, yani hem k›z hem o¤lan çocu¤unukarfl›larken, bugün sadece erkek çocu¤unu karfl›lamaktad›r. Yerleflmek, bir yerde yertutmak, konmak uçan varl›klar›n bir yere konmas› anlam›nda kullan›lmaktad›r.Örneklerden görülece¤i gibi anlam daralmas›nda sözcü¤ün ilk anlam›nda bir daralmaolmaktad›r.

Anlam genifllemesine iliflkin örnekler bulunuz.☛

c. Baflka Anlama Geçifl : Herhangi bir anlamda kullan›lan sözcü¤ün sonradanbambaflka bir anlamda kullan›lmas›d›r. Eskiden (Göktürkçede) üzmek, “k›rmak,kesmek” anlam›nda kullan›l›rd›. Zamanla bu sözcük baflka bir anlama geçerekgünümüzde “üzüntü vermek” anlam›nda kullan›lmaktad›r. Sak›nmak “düflünmek,üzerinde durmak, kederlenmek, yaslanmak anlamlar›na geliyordu. Günümüzde ise“herhangi bir fleyi yapmaktan, korku ve üzüntü verir düflüncesiyle uzak durmak”demektir. Yani önleyici tedbir almakt›r.

Ucuz (Göktürkçede) kolay, de¤ersiz, hakir anlam›nda iken bugün “az para ileal›nan” anlam›ndad›r. “Duman” anlam›nda kullan›lan tütün sözcü¤ü de bir bitkitürünü, tütün bitkisini karfl›lar durumana gelmifltir.

Bu tür anlam geçifllerinde sözcü¤ün ilk (temel) anlam› kaybolmakta, zamanlabaflka anlamlara geçmektedir.

Anlam daralmas› ne demektir? Bu konuda örnekler bulabilir misiniz?☛

D‹L VE ANLATIM 2

22

“Tarlaya geldiler. Daha gün do¤mam›fl... Orak makinesinin düzgün s›ralad›¤›desteler çi¤li... Ot ve ›slak ekin kokusu... K›za¤a at› koflup desteleri yüklemeyebafllad›lar. K›zakta çift yerine tek at koflulu... At›n bafl›n› Osman çekiyor, k›zak dolardolmaz, kufl gibi harmana götürüp getiriyor...

K›za¤a yükleyenler, arada Osman’a tak›l›yolar:

“Nas›l Osman?”

“Yafla, Osman!”

Osman seviniyor...

Derken, k›pk›rm›z› bir atefl yuvarl›¤› hâlinde günefl, karfl› da¤lar›n ard›ndanç›kt›... Ekin saplar›ndan, destelerden usul usul, incecik, gözle görülür görülmez birbu¤u yükseliyor. Gökte parça parça ak bulutlar dönüyor.

Yaflar Kemal


* Çok anlaml›l›k ile anlam genifllemesi aras›ndaki ayr›m› söyleyiniz.

* Sözcükte anlam genifllemesi ve anlam daralmas› nas›l oluflur?

* Sözcük baflka anlamlara nas›l geçer?

Afla¤›daki metni inceleyiniz. Metinde anlam de¤iflmesi görülen sözcüklerigösteriniz. Anlamda ne gibi de¤iflmeler oldu¤unu belirtiniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

23

SÖZCÜK (KEL‹ME) GRUPLARI

AÇIKLAMALAR

“Me¤er o gece Yigenek rüya gördü. Rüyas›n› arkadafllar›na söyledi, görelimhan›m ne söyledi:

Der: Beyler birdenbire kara bafl›m, gözüm uykuda iken rüya gördü.Ela gözümüaç›p dünya gördüm. Ak boz atlar koflturan alplar gördüm. Ak mi¤ferli alplar› yan›maald›m. Ak sakall› Dede Korkut’tan ö¤üt ald›m. Alaca yatan kara da¤lar› aflt›m. ‹leriyatan Karadeniz’e girdim. Gemi yap›p gömle¤imi ç›kard›m yelken kurdum. ‹leri yatandenizi deldim geçtim. Öteki kara da¤›n bir yan›nda aln› bafl› parlayan bir er gördüm.Kalk›p yerimden do¤ruldum. Karg› dili öz m›zra¤›m› kapt›m. Karfl›lay›p o ere vard›m.Karfl›s›ndan o eri m›zraklayaca¤›m zaman denedim. Göz ucu ile o ere bakt›m.”

Dede Korkut Hikâyeleri

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metindeki sözcük gruplar›n› gösteriniz.

Yukar›daki metinde kara bafl›m, ela gözüm, ak boz atlar, ak mi¤ferli alplar, aksakall› alaca yatan kara da¤lar, karg› dilli m›zra¤›m, göz ucu, sözleri birer sözcükgrubudur.

Bir varl›¤›, bir kavram›, bir niteli¤i veya bir durumu karfl›lamak üzere belli kural-lar içerisinde yan yana gelen sözcükler toplulu¤una sözcük gruplar› denir. Tek sözcük-le karfl›lanamayan durum, olay, olgu veya nitelikler sözcük gruplar› ile karfl›lan›r.Sözcük gruplar›nda birden fazla sözcük belli kurallarda bir düzen içerisinde yan yanagetirilir. Sözcükler bir düzen içerisinde yan yana geldi¤i için yap›s›nda ve anlam›ndabir bütünlük vard›r. Sözcük gruplar›nda önce yard›mc› ögeler, sonra da temel ögelergelir. Yemyeflil ovalar, kufl sesleri, çal›flkan çocuk, ihtiyar adam, e¤ri bü¤rü yollar,yalan yanl›fl sözler vb.

Türkçede kullan›lan sözcük gruplar› flunlard›r:

a. Deyim: Birden fazla sözcü¤ün birleflerek kendi anlamlar› d›fl›nda baflka biranlamda kullan›lmalar›na deyim denir. Ayaklar› kar›ncalanmak, küplere binmek, kulakmisafiri olmak, göz koymak vb.

Deyimler dilde kal›plaflm›fl sözlerdir. Bu nedenle deyimin sözcükleri de¤ifltirilemez.Ayn› anlamda dahi olsa bir sözcü¤ün yerine baflka bir sözcük konmaz. Ayn› zamandasözcüklerin s›ras› da de¤ifltirilemez. De¤ifltirildi¤inde sözün anlam ve etki gücükaybolur. “Ay›kla pirincin tafl›n›, tut kelin perçeminden” sözlerinde ‘pirincin tafl›n›

HAZIRLIK

Sözcük gruplar› ne demektir? Dildeki önemi nedir? Dilimizde hangi tür sözcükgruplar› kullan›lmaktad›r? Araflt›r›n›z.

☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

24

ay›kla ya da kelin perçeminden tut’ diyemeyiz. Bu tür cümleler deyimden çok, bir emircümlesi durumundad›r.

Deyimler k›sa ve özlü anlat›m arac›d›r, sözün etki gücü de özlü oluflundan gelir.

Deyimler bir kavram›, bir duurumu anlatmak için kullan›l›r. En incebenzetmelere, mecazlara ve ince hayallere yer verilir. Ço¤u mecaz anlaml› sözlerolmakla beraber gerçek anlaml› deyimler de vard›r.

Deyimlerin bir k›sm› cümle fleklinde bir k›sm› da sözcük grubu hâlindedir.‹nsanlar›n kiflilik özellikleri veya özel durumlar› deyimlerde anlat›l›r.

At› alan Üsküdar’› geçti, kulak vermek, kula¤›na küpe olmak, aba alt›nda sopagöstermek, dizlerine kara sular inmek vb.

Baz› deyimler öykülere dayanmaktad›r. Afla¤›da deyimleflen bir sözün öyküsünüokuyacaks›n›z.

SARI Ç‹ZMEL‹ MEHMET A⁄A

Kim oldu¤u, ne oldu¤u do¤ru dürüst bilinmeyen bir kifliden söz ederken “sar›çizmeli Mehmet A¤a” deyimini kullan›r›z.

‹zmir eflraf›ndan zengin biri, Ayd›n’dan gelecek misafirini karfl›lamak için,faytonu ile ufla¤›n› istasyona göndermifl. Ufla¤a da misafiri tan›yabilmesi için:

– Uzun boylu, orta yafll›, efe b›y›kl›, sar› çizmelidir, ad› Mehmet A¤a’d›r diyetarif etmifl.

Tren gelip yolcular inmeye bafllay›nca, uflak bakm›fl ki inenler aras›nda o zaman-larda moda olan sar› çizmelerden giyen giyene. Uzunu, k›sas›, b›y›kl›s›, b›y›ks›z›, birdolu sar› çizmeli aras›nda amisafiri tan›makm güç olacak, bafllam›fl seslenmeye:

– Ayd›n’dan gelen sar› çizmeli Mehmet A¤a...

‹stasyonda bulunan kalabal›k, biribirine sorarm›fl:

– Bu adam ne diye ba¤r›yor?

– Ne olacak, sar› çizmeli Mehmet A¤a’y› ar›yor, diye gülüflürlermifl.

Osman ÇizmecilerÜnlü Deyimler ve Öyküleri

b. ‹kileme: ‹kileme anlat›m gücünü art›rmak, anlam› pekifltirmek, kavram›zenginlefltirmek amac›yla ayn› sözcü¤ün tekrar edilmesi veya yak›n ya da z›t anlaml›olan›n›n bir araya gelmesiyle oluflan gruplard›r. ‹kilemeler Türkçedeki anlambollu¤unu, kavram inceli¤ini yans›tan sözcüklerdir. Kara kara gözler, e¤ri bü¤rü yollar,ak›ll› ak›ll› oturmak, do¤ru dürüst (konuflmak) vb.

Türkçede dört tür ikileme vard›r.

1. Efl anlaml› ikilemeler: Ayn› veya çok yak›n anlama gelen iki ayn› sözcüktenoluflan ikilemelerdir.

D‹L VE ANLATIM 2

25

❂

Aç›k saç›k, toz toprak, saçma sapan, ezik büzük, yana yak›la, yalan yanl›fl, gibiyak›n anlaml› sözcüklerden kurulan ikilemelerdir.

2. Z›t anlaml› ikilemeler: Z›t anlaml› sözcüklerle kurulan ikilemelerdir. ‹yi kötü(geçinip gitmek), afla¤› yukar›, içli d›fll› (olmak), bata ç›ka, düfle kalka, alt üst (olmak)vb.

3. Aynen tekrarlanan ikilemeler: Ayn› sözcü¤ün tekrar edilmesiyle kurulanikilemelerdir. ‹nce ince (ya¤mak), yavafl yavafl (yürümek), ad›m ad›m ilerlemek, gözgöz (olmak) vb.

4. Eklemeli sözlerden oluflan ikilemeler: Anlaml› bir sözcükle uyakl› baflka birsözcü¤ün eklenmesiyle oluflan ikilemelerdir. ‹fl mifl (aramak), flu mu, deniz meniz, vb.

Türkçede ikilemeler aras›na noktalama iflareti konmaz.

Afla¤›daki metinlerdeki ikilemeleri gösteriniz. ‹kilemelerin türlerini söyleyiniz. ☛Ilg›t ›lg›t esen seher yelleri

Esip esip yare de¤meli de¤il

Ak elleri elvan elvan k›nal›

Karad›r gözleri sürmeli de¤il

Karacao¤lan

Tutam yar elinden tutam

Ç›kam da¤lara da¤lara

Olam bir yaral› bülbül

‹nem ba¤lara ba¤lara

Emrah

Damlaya damlaya göl olur.

Atasözü

Da¤ da¤a kavuflmaz, insan insana kavuflur.

Atasözü

c. Tamlamalar: Bir ismin ya da s›fat›n baflka bir isimle oluflturdu¤u grubatamlama denir.

Tamlamalar isim ve s›fat tamlamas› olmak üzere önce ikiye; isim tamlamalar› dakendi aras›nda dörde ayr›l›r.

D‹L VE ANLATIM 2

26

1. ‹sim Tamlamas›: Bir ismin baflka bir isimle oluflturdu¤u gruba isim tamlamas›denir. Bir isim baflka bir isimle araya bir ek alarak ya da ek almadan tamlama oluflturur.Tamlamada birinci sözcük tamlayan, ikinci sözcük tamlanand›r.

“‹çimde anlat›lmaz bir s›k›nt› vard›; ders saati bana sene gibi uzun geliyordu.”

Reflat Nuri Güntekin

Yukar›daki cümlede geçen ders saati tamlamas›nda ders tamlayan, saatitamlanand›r.

Tamlamada temel öge olan tamlanan belirtilen, anlam› tamamlanan, nitelenen,amaç al›nan isimdir. Belirtili ya da belirtisiz tamlamada iyelik eki al›r.

Tamlayan ise tamlanan›n anlam›n› bütünleyen sözcüktür. Türkçede tamlayangenellikle tamlanandan önce kullan›l›r. Ancak fliirde dizelerde türlü nedenlerle yerleride¤iflik olabilir.

‹sim tamlamalar› dört türlüdür:

a. Belirtili isim tamlamas›: Belirtili isim tamlamas›nda tamlayan da tamlanan daek al›r. Bu tamlamada belirtili, s›n›rl›, kesin ve belli bir kavram ba¤lant›s› vard›r. Bu türtamlamada tamlayan -›n/in, tamlanan 3. kifli iyelik ekini al›r.

Ayfle’nin elbisesi, çocu¤un gömle¤i, kap›n›n kolu, okulun bahçesi vb.

Su ve ne sözcükleri tamlama durumunda bu kurala uymaz.

Su-nun de¤il su-yun; ne-nin de¤il ne-yin biçiminde kullan›l›r. Suyun tad›, neyinnesi vb.

b. Belirtisiz isim tamlamas›: Bu tamlamada yaln›z tamlanan ek al›r, tamlayan ekalmaz.

Tamlanan da 3. kifli iyelik ekini (-›/-i, -u/-ü, ünlü ile biten sözcüklerden sonra-s›/-si, -su/-sü) al›r.

çam a¤ac›, tarla kuflu, utanma duygusu, Türk bayra¤›, okul çantas›, yemek masas›vb.

Belirtisiz isim tamlamalar› nesnenin türünü ya da neden yap›ld›¤›n› gösterir.yolcu otobüsü, çal›flma odas›, viflne flurubu, ayva reçeli, üzüm suyu vb.

c. Tak›s›z isim tamlamas›: Anlam bak›m›ndan birbirini bütünleyen isimlerdenoluflan tamlamad›r. Bu tamlamada tamlayan ve tamlanan ek almaz.

tafl duvar, cam boru, tahta köprü, çelik masa, demir kap›, yün çorap vb.

Tak›s›z tamlamada tamlayan tamlanan›n neden yap›l›¤›n› gösterir; tahta köprüdeköprünün tahtadan; “demir kap›”da, kap›n›n demirden yap›ld›¤› anlat›lmaktad›r.

Yufka yürek, kiraz dudak, elma yanak, tafl yürek, s›rma saç tamlamalar›ndatamlayan, tamlanan varl›¤›n) neye benzedi¤ini mecazl› olarak ifade etmektedir.

ç. Zincirleme isim tamlamas›: Tamlayan› isim tamlamas› olan tamlamalara

❂

D‹L VE ANLATIM 2

27

zincirleme isim tamlamas› denir. Bu tür tamlamalar birden çok sözcükten oluflur.

Bahçe duvar›n›n önü, okul kap›s›n›n rengi, çantan›n içindeki eflyalar, kitab›n sonsayfas› vb.

‹sim tamlamalar›nda baz› durumlarda araya baflka sözcükler girebilir.

Bahçenin- onar›lmas› gereken-duvar›, ö¤rencinin- büyüklere sayg› gibi- görevlerivard›r.

“Ahmet’in- befl gün önce kaybolan-kitab› bulundu.” vb.

2. S›fat tamlamas›: Bir s›fat›n bir isimle oluflturdu¤u tamlamaya s›fat tamlamas›denir. Tamlayan durumundaki s›fat tamlanan varl›¤›n bir niteli¤ini, özelli¤ini belirtir veek almaz.

Güzel yaz›, büyük bir ifl, çal›flkan çocuk, befl kifli, k›rm›z› kalem, yeflil saha, vb.

“Sar› saçlar›n› dümdüz iki örgü yan›na b›rakm›fllar. Art›k berber görmeyen bugüzel saçlar solmufl ve dalgalar›n› kaybetmifl. Her vakit tabii, suni renklerle parlayanbu sar›fl›n yüz sapsar›, mavi gözleri iki solgun boncuk gibi, küçük dudaklar›, atefltenbeyazlanm›fl, çatlam›fl, el kadar küçük yüzü y›pranm›fl çirkinleflmifl, yaramaz birmilyoner çocu¤unun oynay›p da b›k›p tenekeye att›¤› güzel bir bebe¤in rutubette,süprüntülükte alaca¤› zavall›, b›rak›lm›fl ve k›r›k bebek halini alm›flt›. Fakat eski flen,güzel Azize’den daha ne kadar sevimli ve zaaf›nda kudretli görününüyordu. Kalbimialtüst etti. Kalbimden gelen yafllarla biraz da itiraf etmek istemedi¤im suçlulukduygusuyla boynuna sar›ld›m, her temasla k›r›lacak kadar içi, d›fl› zay›f olmufltu.Solgun dudaklar› titredi, mavi gözleri suland›. Saffet hemen söze kar›flt›:

– Üzüntü yok küçük han›mlar. Zeyno sizi hastal›¤›n›zdan beri ilk defa görüyor databii olan zay›fl›¤›n›ndan üzüntü duydu, yoksa hiç ortada a¤layacak bir fley yok.

Halide Edip Ad›var

Türkçede kullan›lan di¤er sözcük gruplar› flunlard›r:

Ba¤laç olanlar

* “ne... ne” söz grubu

Bu sözcük grubu z›t anlaml› ya da görevdefl sözcükleri birbirine ba¤lar.

ne ba¤ kald› ne de bahçe (Ba¤ bahçe kalmad›.)

Hem de ne toz ne çamur vard›. (Toz ve çamur yoktu.)

Ne güzel ne çirkin say›l›r. (orta durumda)

ne gece ne gündüz vb.

Afla¤›daki metinde geçen tamlamalar› gösteriniz. Tamlamalar›n türünü belirtiniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

28

* “Hem... hem” söz grubu

fiiir üzerinde hem tecrübem fazla hem bilgim.

Orhan Veli

Hem besliyor hem de s›cak tutuyordu.

Adalet A¤ao¤lu

Hem gülüyor hem konufluyordu

* “ya.... ya” söz grubu

K›rk elli kifli ya var ya yoktu.

Ya sen gel ya da ben geleyim.

Ya bu deveyi güdersin ya da bu diyardan gidersin.

* “gerek.... gerek” söz grubu

Gerek ifl düzeni gerek ev düzeni onun için çok önemliydi. vb.

* “ha... ha” söz grubu

Ha o ha bu ne fark eder vb.

Edatlarla kurulu sözcük öbekleri

Kadar, gibi göre için, ile vb. kurulanlara örnekler

Sabaha kadar çal›flt›, çabalad›.

Senin bugün cennet kadar güzel vatan›n var.

Tevfik Fikret

Daha çok konuflmal›yd›, gerçe¤i oldu¤u gibi anlatmal›yd›.

Babas›n›n dedi¤ine göre eve hiç gelmemifl.

Zeytinli¤e tapu almak için dava açm›fl.

Necati Cumal›

D‹L VE ANLATIM 2

29


* Sözcük gruplar› nas›l oluflur?

* Sözcük gruplar›n› s›n›fland›r›n›z.

* Sözcük gruplar›n›n dil ve anlat›ma katk›s› nelerdir?

* Deyim ne demektir? Özellikleri ve dildeki önemi nedir?

* Toplumsal kültür ile deyimler aras›nda bir iliflki var m›?

* ‹kilemelerin türleri nelerdir? Dildeki önemi nedir?

* Tamlamalar kaç türe ayr›l›r? ‹sim tamlamas› ile s›fat tamlamas› aras›nda ne farkvard›r?

* Ba¤laç ve edatlarla oluflan sözcük gruplar› nelerdir?

* Sözcük gruplar›n› yerinde kullanman›n nas›l bir önemi vard›r? Yerindekullan›lmayan söz gruplar› dilde anlat›m gücünü etkiler mi?

D‹L VE ANLATIM 2

30

�ÖZET

Bir varl›¤›, bir kavram›, bir niteli¤i veya bir durumu karfl›lamak üzere bellikurallar içerisinde yan yana gelen sözcükler toplulu¤una sözcük gruplar› denir.Dilimizde kullan›lan sözcük gruplar› flunlard›r: Deyimler, ikilemeler, tamlamalar ileba¤laç ve edatlarla kurulan sözcük gruplar›d›r.

Birden fazla sözcü¤ün birleflerek kendi anlamlar› d›fl›nda baflka bir anlamdakullan›lmalar›na deyim denir. Deyimler dilde kal›plaflm›fl sözlerdir. Göz koymak, kulakvermek, etekleri zil çalmak vb. birer deyimdir. Dilimizdeki deyimlerin baz›lar›öykülere dayanmaktad›r. ‹kilemeler ise anlat›m gücünü art›rmak, anlam› pekifltirmek vezenginlefltirmek amac›yla ayn›, efl veya z›t anlaml› sözcüklerin tekrar edilmesiyleoluflmufltur. ‹yi kötü, do¤ru dürüst, yalan yanl›fl (haber) vb. birer ikilemedir. ‹simlerinisimlerle ya da s›fatlar›n isimlerle oluflturduklar› gruba tamlama denir. Tamlamalar isimve s›fat tamlamas› olmak üzere önce ikiye ayr›l›r. ‹sim tamlamalar› da kendi aralar›nda,belirtili isim tamlamas›, belirtisiz isim tamlamas›, tak›s›z isim tamlamas› ve zincirlemeisim tamlamas› olmak üzere dörde ayr›l›r. Bunlar›n d›fl›nda Türkçe de ba¤laç ve edatgruplar›yla oluflan sözcük gruplar› da vard›r.

Sözcük gruplar› dilin anlat›m gücünü art›r›r. Anlama zenginlik katar. Tek sözcük-le anlat›lamayan olay, olgu, durum ve varl›klar sözcük gruplar› ile anlat›l›r. Türkçe bubak›mdan zengin bir dildir.

D‹L VE ANLATIM 2

31

.TEST I

1. Yap› bak›m›ndan sözcükler basit, birleflik ve türemifl sözcükler olmak üzere üçeayr›l›r.

“Turizm bak›m›ndan Akdeniz büyük bir öneme sahiptir.” cümlesinde birlefliksözcük hangisidir?

A) turizm

B) Akdeniz

C) büyük

D) sahiptir

2. Afla¤›daki dörtlükte hangi sözcükler türemifl sözcüktür?

Kirpi¤ine sürme çok

K›na yak parma¤›na

Bu y›l yafl›n girecek

K›z gelinlik ça¤›na

A) sürme-gelinlik

B) kirpi¤ine çek

C) Bu y›l

D) k›na ça¤›na

3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde hem isim hem fiil kökü olarak sözcük k u l l a n › l m › fl t › r ?

A) Bir parça ekmek istedi.

B) Çayc›ya iki tane çay söyledik.

C) Ac› haber hepimizi çok üzdü.

D) Dereyi görmeden paçalar› s›vama.

D‹L VE ANLATIM 2

32

4. “Yolcular tahta köprüden geçerek yollar›na devam ettiler.” cümlesinde tahtaköprüler tamlamas› ne tür tamlamad›r?

A) Belirtili isim tamlamas›

B) S›fat tamlamas›

C) Belirtisiz isim tamlamas›

D) Tak›s›z isim tamlamas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi anlam bak›m›ndan farkl›d›r?

A) Yalan yanl›fl haberlere inanmay›n.

B) E¤ri bü¤rü yollardan yürüdük.

C) Gele gide yorulduk

D) Do¤ru dürüst insan kalmam›fl.

D‹L VE ANLATIM 2

CÜMLE (TÜMCE) B‹LG‹S‹

A. CÜMLEN‹N ÖGELER‹

B. CÜMLEN‹N YAPISI

C. CÜMLEDE ANLAM

1. Cümlede Anlam›n Oluflmas›

2. Bildirdikleri Anlamlara Göre Cümleler

a. Haber Cümleleri

b. Dilek-‹stek, Soru Cümleleri

c. Olumlu, Olumsuz Cümleler

3. Anlamlar›na Göre Cümleler

4. Anlat›m Bozukluklar›

� ÜN‹TE II

D‹L VE ANLATIM 2

34






* Üniteyi kavramadan di¤er üniteye geçmeyiniz.


* Cümleyi ögelerine ay›rabilecek,ögelerin cümledeki ifllevlerini belirleyebilecek,

* Cümlelerin yap›s›n› belirleyebilecek, yap›yla anlam aras›ndaki iliflkiyi kurabilecek,

* Cümlede anlam›n oluflmas›n› belirleyebilecek,

* Haber cümlelerini ay›rabilecek ve ifllevlerini belirleyebilecek,

* Dilek-istek ve soru bildiren cümleleri ay›rabilecek, bu tür cümlelerin ifllevinibelirleyebilecek,

* Olumlu, olumsuz cümleleri ay›rabilecek, ifllevlerini belirleyebilecek,

* Anlamlar›na göre cümleleri ay›rabilecek ve bu cümlelerin ifllevlerini belirleyebilecek,

* Anlat›m bozuklu¤unun nedenlerini belirleyebileceksiniz.



D‹L VE ANLATIM 2

35

A. CÜMLEN‹N ÖGELER‹

AÇIKLAMALAR

Hiç durmadan köyden ç›kt›. Biz de ard› s›ra yürüyorduk.

Topra¤› nas›l sürece¤ini merak ediyorduk. Üç kocaman pullukla topra¤› aktarmayabafllad›¤› zaman sevinçle ba¤r›flt›k, ard›nda b›rakt›¤› derin izde koflmaya bafllad›k.Geride kalan atl›lar ha bire atlar›n› kamç›l›yorlard›. Ne oldu, neden geriledim bilmiyorum,birdenbire yapayaln›z kald›¤›m› gördüm. Yürümeye takat›m yoktu. Traktör durmadanuzaklafl›yor ben güçsüz, arkas›ndan bak›yordum. Bu koca dünyada benden daha mutluinsan yoktu gene. Neye sevindi¤imi de bilmiyordum. Suvankul’un köye ilk traktörügetirmifl olmas› m›, yoksa çocuklar›m›n bu kadar büyümüfl, babalar›na bu kadarbenzemeleri mi sevindirmiflti beni? Arkalar›ndan bak›yor, a¤l›yordum. O¤ullar›mbenim! hep böyle baban›zla omuz omuza olun. ‹nsan olun bir de. Baflka bir fleyistemem.

Cengiz Aytmatov

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metin birtak›m cümlelerden, cümleler desözcüklerden oluflmaktad›r. Sözcüklerin her birinin bir anlam› olmas›na ra¤men biryarg› ifade etmezler. Bir duygu, düflünce ve istekler yarg› ifade eden cümlelerle dilegetirilir.

“Traktör hiç durmadan köyden çkt›.

Biz de ard›s›ra yürüyorduk.

Topra¤› nas›l sürece¤ini merak ediyorduk.” cümlelerinde bir yarg› bulunmak-tad›r.

Bir dil çeflitli birimlerden oluflur. Bunlar›n bafl›nda ses, hece, sözcük, tamlama vesözcük gruplar› gelir. Bu sözcüklerin her birinin kendi bafl›na bir anlam› ya da görevivard›r. Ancak bunlar dilde iletiflim kurmada yeterli olamazlar.‹letiflim arac› olmas› içindil birliklerinin bildirme, belirtme, yapt›rma görevlerinin olmas› gerekir.

Yukar›da belirtilen birimlerden ses, hece, sözcük, tamlama ve sözcük gruplar›dilin bildirme, belirtme ve yapt›rma görevlerini gerçeklefltirmeye yetmez. Yani biriletiflim arac› olarak kullan›lmaz. Ancak bu birimler bir düzende belli kurallar içerisindes›ralan›r ve bir yarg› belirtirse bir anlam tafl›r.

Bu özelli¤iyle cümle bir yarg› bildiren anlaml› en küçük birimdir. Sözcüklerinelbette tek bafllar›na bir anlamlar› vard›r. Bir duygu, düflünce veya bir kavram› karfl›larlar.Ancak bir duygu, düflünce ve iste¤i karfl›m›zdakine anlatma, iletme gücünde de¤ildir.

HAZIRLIK

Cümlede hangi ögeler bulunur? Bu ögelerin bulunmamas› anlamda bir eksiklikyarat›r m›? Araflt›r›n›z.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

36

Bu bak›mdan dil birimlerinin bir düzende s›ralanmas› ve bir veya birkaç yarg›y›içermesi gerekir.

Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda cümle flöyle tan›mlabilir:

Bir veya birden fazla yarg›y› içeren düflünce, istek belirten dil birimine cümledenir.

Bir cümlede anlam, anlat›m ve yarg› birli¤i vard›r. Cümlede anlam birli¤i duygudüflünce ve iste¤in tam olarak bildirme gücünden; anlat›m birli¤i, anlat›m›n tek kal›b›oluflundan; yarg› birli¤i yarg› bildiren bir dilbirli¤i oluflundan kaynaklan›r.

Cümlede sözcük say›s› s›n›rl› de¤ildir. Bu say› konuflan ya da yazan kiflininiste¤ine göre de¤iflir. Ancak tek sözcükten oluflan cümler de vard›r.

“Ahmet ‹stanbul’dan geldi mi? “ sorususuna cevap olarak verilen “Geldi.” teksözcüklü bir cümledir.

Cümlenin ögeleri

Türkçe cümlelerde dört öge bulunur:

1. Yüklem

2. Özne

3. Nesne (Düz Tümleç)

4. Tümleç

Bu ögelerden cümlede mutlaka bulunmas› gereken yüklem ile öznedir. Bunlaracümlenin temel ögeleri denir. Nesne ve tümleçler cümlenin anlam›n› tamamlayan(tümleyen) yard›mc› ögelerdir.

Cümlede yukar›da belirtilen ögeler gelifligüzel s›ralanmaz. Ögelerin kullan›mamac›na ayk›r› olarak s›ralanmas› cümlenin anlat›m gücünü zayflat›r ya da ters anlamlarayol açabilir.

Cümlede bu ögeler belirli ilkelere göre s›ralan›r.

Bunlar:

a. Türkçenin cümle yap›s›nda temel ögeler sonda bulunur; yard›mc› ögeler dahaönce gelir. Yüklemin sonda bulunuflu düz cümle için geçerli bir kurald›r. Devrikcümlelerde yüklem, baflta, ortada bulunabilir.

b. Türkçe cümlelerde, anlam› özellikle belirtilmek istenen ögeler yükleminyan›nda bulunur. Bu öge cümle vurgusu ile belirtilir.

“Ahmet ‹stanbul’dan dün geldi.” Cümlesinde zaman anlam›; “Ahmet dün‹stanbul’dan geldi. “ cümlesinde ise yer anlam› öne ç›kart›lm›flt›r.

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

37

1. Yüklem

“Kalafat kepçeyi bafl üstüne koydu ve kendisi de ma¤aran›n deli¤inden f›rlad›:

– Ulan Sotiri, bulamad›n m› öteki livar›? Ver flimdilik oradan çapça¤›, dedi.

Çapça¤› ben uzatt›m.

Sotiri k›ç alt›ndan bo¤uk bo¤uk:

– Bulam›yorum livar› usta, diyordu.

Ma¤aray› ay› bal›¤›na b›rak›p Sivri’nin Yaz›s›’ya bakan k›y›s›na ç›kt›k. Sar›dal›çak›la çektik.”


Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde geçen ifl, olufl, eylem bildiren sözcükleribulunuz.

Metinde geçen koydu, f›rlatt›, bulamad›n m›, var, dedi, uzatt›m sözcüklerinde bireylem, bir ifl, bir olufl bildirilmektedir. Bu sözcükler birer yüklemdir.

Yüklem cümlede eylem olufl, durum istek, bir hareket bildiren dil bilgisibirli¤inin görev ad›d›r. Cümlenin temel ögesidir; tek bafl›na bile olsa cümle olufltura-bilir. Özenin yapt›¤› ifli, öznenin durumunu oluflununu belirler, yarg›y› üzerinde tafl›r.Yüklem olmadan cümle kurulamaz.

Etraf›na bak›na bak›na gitti.

Gelen gidine rahmet okutur.

cümlelerinde gitti, okutur fiilleri birer yüklemdir.

Cümlede, heceler, ekler, isimler,isim tamlamalar›, s›fat tamlamalar›, zamirleredatlar ve söz gruplar› yüklem olarak kullan›l›r.

Yine bir sofrada sen flakrakt›k.

Yahya Kemal Beyatl›

Yüzbafl› yüzümüze dik dik bakt›.

Ankara Türkiye’nin baflkentidir.

Ak akçe kara gün içindir.

Aya¤›n› yorgan›na göre uzat.

Afla¤›daki cümlelerin yüklemlerini bulunuz.☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

38

2. ÖZNE

“Sotiri ile Kalafat çal› ç›rp› aramaya gittiler. Ben k›y›da beyaz çak›llara oturdum.Üç ad›m ötemde akflam›n flimdi gövermifl renklerine do¤ru k›rm›z› bacaklar›n› sallayanbir mart›ya dald›m.

Mart› arka üstü yatm›flt›. K›rm›z› ördek ayaklar› aras›ra havay› dövüyordu. Neoluyor, diye mart›ya do¤ru gittim. Hayvan›n gözleri aç›kt›. Güzel kafas› da ara s›rasallan›yordu.


Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde eylemi yapan varl›klar› söyleyiniz.

Metinde, çal› ç›rp› toplamaya giden kim? Arka üstü yatan ne, mart›ya do¤ru gidenkim? Yukar›daki cümlelerde eylemi yapan bir varl›k bulunmaktad›r. Bunlar öznedir.

Cümlede yüklemin bildirdi¤i, olufl ve hareketin yap›c›s› ya da durumungöstericisi olan cümle ögesine özne denir. Özne cümlede sözcüklerin görev ad›d›r.Yüklem gibi özne de cümlenin temel ögesidir. Tek sözcükten oluflan cümlelerde dahiözne vard›r. Fiillere eklenen kifli ekleri öznenin kim ya da ne oldu¤unu bildirir.

“Okudum.” cümlesinde, (oku-du-m) - du zaman ekinden sonra gelen -m eki (ben)Okudu-nn (sen), okudu (o), okudu-kk (biz) okudu-nnuz (siz), okudu-llar (onlar) ekleriözneyi gösterir.

Özneler isim soylu sözcüklerdir.

Özneler çeflitli türlere ayr›l›r.

a. Gerçek Özne: Eylemle biten cümlelerde, etken çat›l› fiil (eylem) cümlelerindegerçek özne bulunur.

“Ahmet Efendi bahçeyi yapraklardan temizledi.” cümlesinde Ahmet Efendigerçek öznedir.Temizleme ifli Ahmet Efendi taraf›ndan yap›lm›flt›r.

“Bu iflten sen zararl› ç›kacaks›n.” cümlesinde gerçek özne “sen” dir.

b. Gizli özne: Cümlede ad› aç›kça belli olmayan, yüklemden hareket ederekç›kartabildi¤imiz özneye gizli özne denir.

“Bahçeyi yapraklardan temizledi.” cümlesinde bahçeyi yapraklardantemizleyen aç›kça belli de¤ildir. Kim temizledi sorusuna (O) temizledi cevab›n› al›r›zcümlenin özneleri o’dur.

c. Sözde özne: Edilgen çat›l› fiil (eylem) cümlesiyle, edilgen çat›l› filimsilerle(eylemsilerle) kurulu isim cümlelerinde öznenin yerini tutan nesneye sözde özne denir.

Yukar›daki cümlelerin fiillerle biti¤ine ve etken çat›l› olduklar›na dikkat ediniz.☛

❂

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

39

Ancak belirtisiz nesneler sözde özne olabilir. Belirtili nesneler sözde özne olamazlar.

“Pencereyi açarken cam k›r›ld›.” cümlesinde k›r›lan ne sorusunun cevab› olan“cam” sözde öznedir. Cam› k›ran kifli, varl›k belli de¤ildir. Ancak ortada bir olufl“cam›n k›r›lmas›” vard›r.

“Park›n a¤açlar› kesilmifl.” cümlesinde “park›n a¤açlar›” sözde öznedir. Ortadabir kesilme eylemi vard›r, ancak bunu yapan belli de¤ildir.

Bu tür cümlelerde nesne konumundaki varl›klar özne görevindedirler.

ç. Örtülü özne: Edilgen çat›l› eylemlerle kurulu cümlelerde bir yard›mc› sözcükarac›l›¤›yla belirtilen özneye örtülü özne denir.

Odalar, gerçi flehirde bulunan tuluat kumpanyas› taraf›ndan tutulmufltu.


Yukar›daki cümlede “odalar” sözde özne “flehirde bulunan tuluat kumpanyas›”örtülü öznedir. Tutulma iflini yapan kifli (kifliler)dir.

“Kar yüzünden yollar kapand›.” cümlesinde yollar sözde özne, kar örtülü öznedir.

d. Ortak özne: S›ral› cümlelerde birinde bulunan di¤erlerinde bulunmayan vehepsiyle ilgili olan özneye ortak özne denir.

Asker bafl›n› çevirdi, ifli anlad› ve yere atlad›.

Halit Ziya Uflakl›gil

cümlesinde asker ortak öznedir. Bafl›n› çeviren, ifli anlayan ve yere atlayan kifli askerdir.

Türkçede isimler, s›fatlar, tamlamalar, zarflar, zamirler vb. cümlede özne olarakkullan›l›r.

Cümlede özneyi bulmak için yükleme kim ve ne sorular› sorulur.

Afla¤›daki cümlenin ortak öznesini bulunuz.

Hamza yerinden kalkt›, gaz lambas›n› k›st›. Kap›y› usulca açt›, sofadan mutfa¤›dinledi.

☛

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

40

3. NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)

‹¤neyi kendine çuvald›z› baflkas›na bat›r.

Atasözü

cümlesini inceleyiniz.

Yukar›daki cümlede bat›r›lacak olan varl›k i¤ne ile çuvald›zd›r. Bu sözcüklernesnedir.

Nesne yüklemden etkilenen, yüklemin etkisini üzerine alan ya da herhangi birniteli¤i gösteren cümle ögesidir. Nesnenin bulundu¤u cümlede bir etkilenme vard›r; buetkilenme nesneyle belirtilir.

Yukar›daki cümlede bat›r›lacak olan varl›k i¤ne ile çuvald›z bu cümleninnesneleridir.

“A¤açlardan ç›nar› çok severim.” cümlesinde sevme eyleminden etkilenen varl›k“ç›nar” cümlenin nesnesidir.

Nesneler yap›lar› bak›m›ndan belirtili ve belirtisiz nesne olmak üzere iki türlüdür.

a. Belirtili nesne: Geçiflli fiillerle (eylemlerle) kurulan cümlelerde -i durum ekialm›fl olan nesnelere belirtili nesne denir.

Bundan evvelki mektuplar›n› ehemmiyetle okudum.


cümlesinde evvelki mektuplar›n› isim tamlamalar›ndan -n›/-ni (-›/-i) durum ekinialm›flt›r.

“Bo¤az köprüsünü hiç görmemiflti.

Bahçedeki a¤açlar› budad›.” cümlelerinde “köprüsünü, a¤açlar›” kelimelericümlelerin belirtili nesneleridir.

b. Belirtisiz nesne: Geçiflli eylemlerle kurulu cümlelerde yal›n durumda bulunannesneye beliritisiz nesne denir. Belirtisiz nesnelerde -ek bulunmaz. Anlam bak›m›ndanbelli olmayan bir varl›¤› ya da niteli¤i gösterir.

“Köye akflamdan haber gönderdik.” cümlesinde gönderilen haber yal›n durumdad›rve cümlenin belirtisiz nesnesidir. Burada belirli bir haber ifade edilmemektedir.

“Sonunda bekledi¤imiz mektup geldi.” cümlesinde mektup yal›n durumda olupcümlenin nesnesidir.

Cümlede nesneyi bulmak için neyi/ neleri, kimi/kimleri sorular› sorulur.

❂

D‹L VE ANLATIM 2

41

4. TÜMLEÇ

Azize’nin karfl›s›ndaki flezlonga yine oturdum. Birbirimizin gözlerine bak›yoruz,benimkilerde ›st›rap ve merhamet var. Onunkilerde a¤lamak isteyen flüphelerle eskidüflkünlü¤ünün, muhabbetinin mücadelesi var.

Zorlukla nefes al›r gibi yavafl yavafl:

– Zeyno bu gece burada kalamaz m›, doktor, dedi.

– Hay›r Azize, biraz daha kuvvetlenmeniz laz›m, ikinize de emniyetim yok, çokkonufluyorsunuz.

Mahzun mahzun gülümsedi ve gözlerini indirdi, çocuk yüzünde öyle ac› tes-limiyet var ki, altüst oluyorum. Biraz sonra gözlerinde endifle ve korku ile sordu:

– Hasan nereye gitti?

– Evine bir arkadafl› gelmifl, ça¤›rm›fl, oraya gitti.

Halide Edip Ad›var

Yukar›daki cümleleri inceleyiniz. Cümleleri yer, yön, zaman, nicelik, nitelik,soru, bulunma, ç›kma yönlerinden belirleyen sözcükleri bulunuz.

“Azize’nin karfl›s›ndaki flezlonga yine oturdum.” cümlesinde oturulan yerbellidir. “Mahsun mahsun gülümsedi.” cümlesinde gülümseme eyleminin niteli¤ibelirtilmeketedir.

“Hasan nereye gitti?” sorusunda bir yer kavram› vard›r.

“Biraz sonra gözlerinde endifle ve korku ile sordu.” cümlesinde nitelik ve ilgianlam› vard›r.

Cümlenin anlam›n› türlü yönlerden zaman, nicelik nitelik yer, yön, soru yönelme,bulunma, ç›kma bak›mlar›ndan belirleyen, s›n›rlayan anlam› daha belirginlefltirenögelere tümleç denir. Tümleç sözcü¤ünün anlam› da tümleyen demektir. Tümleçleranlam yönünden yüklemle ba¤lant›l›d›rlar. Tümleçler cümlenin yard›mc› ögeleridir.

Afla¤›daki cümlelerin nesnelerini bulunuz. Türlerini söyleyiniz.

* Kap›y› h›zl› h›zl› vurdu.

* Gitti¤i yerde iyiyi do¤ruyu, güzeli ve gelece¤i anlatm›flt›.

Hasan Pulur

* Radyoda kal›n bir ses anlafl›lmaz bir fleyler söylüyordu.

☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

42

b. Zarf Tümleci: Yüklemin anlam›n› zaman durum nitelik, nicelik, yer, yön vesoru ilgisiyle belirleyen, anlam› s›n›rlayan tümleçlere zarf tümleci denir. Zarf tümleçlericümlenin anlam›n› zaman yönünden tamaml›yorsa zaman zarf tümleci, yer bak›m›ndantamaml›yorsa yer zarf tümleci, nitelik yönünden tamaml›yorsa hâl zarf› tümleci ad›n›al›rlar.

“Uzun ince bir yolday›m

Gidiyorum ggündüz gece.” Gündüz gece (zaman) zarf tümlecisidir.

“Avc› Süleyman yürüye yürüye, dik bir kayal›¤›n dibine vard›.” cümlesindeyürüye yürüye (hâl): zarf tümlecidir. Dik bir kayal›¤›n dibine dolayl› tümleçtir.

“Kap› h›zl› h›zl› vuruldu.” cümlesinde h›zl› h›zl› (hâl) zarf tümlecidir.

Zarf tümleçleri yal›n durumda (ek almadan) ya da ismin -e, -de, -den ekleri alarakkullan›labilirler.

Cümlede zarf tümleçlerini bulmak için yükleme nas›l, ne zaman, vb. sorular›sorulur.

c. Edat Tümleci: Edatlardan ya da baflka dil birliklerinden oluflan cümleye araç,benzerlik, ilgi, eflitlik, nedenlik vb. katan cümle ögesine edat tümleci denir.

Tümleç türleri flunlard›r:

a. Dolayl› Tümleç: Yüklemi yer, yön, bulunma, ç›kma vb. yönlerdentamamlayan cümle ögesine dolayl› tümleç denir. Cümlede dolayl› tümleçler-e, -de, -den, durum eklerini al›rlar. Cümleyi anlam yönünden güçlendirirler,belirginlefltirirler. Her zaman bulunmas› zorunlu de¤ildir.

“Naim Efendiler bu yaz Kanl›ca’ya tafl›nmad›lar. ” cümlesinde Kanl›ca’ya(yer belirtti¤i için) dolayl› tümleçtir.

“Samsun’dan Erzurum’a vard›k.” cümlesinde Samsun’dan Erzurum’a dolayl›tümleçtir.

“Bir tatar yolda kofluyordu.” cümlesinde “yolda” dolayl› tümleçtir.

Cümlede dolayl› tümleci bulmak için yükleme nereye, nereden, kime, kimdenkimde vb. sorular› sorulur.

fiu cümlelerdeki dolayl› tümleçleri gösteriniz.

* Bu kitab› ‹ngilizceden çevirmifller.

* Ma¤aran›n içinde Kalafat, k›pk›rm›z› lekelerle sular içinde hâlâ karides avl›yord u .

Kufl art›k korkunç ve garip bir karanl›kta uçuyordu.

☛

❂

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

43

Art›k hayatla bar›flt›m.


A¤açlar›n s›k yeflil yapraklar›, elektrik ›fl›klar› ile parl›yor.

Faik Sabri Duran

Önümden trenler gelir gider

Demir yolu ta Erzurum’a kadar.

Ceyhun Atuf Kansu

Yukar›daki cümlelerde hayatla, ›fl›klar› ile Erzurum’a kadar, sözleri edattümlecidir.

“Yang›ndan kaçar gibi merdivenleri üçer üçer atlayarak indim. Ben köflkünkap›s›ndan ç›karken eli çantal› bir adam içeri giriyordu. Mahinur’u tan›makta güçlükçekmeme ra¤men kocas›n› ilk görüflte tan›d›m. Gözünde yine o alt›n gözlü¤ü, burnununalt›nda yine o k›rp›k b›y›klar›... Yaln›z flakaklar› biraz a¤arm›fl. Durdum, arkas›ndanuzun uzun bakt›m. Bir vakitler öldürmeyi kurdu¤um bu adama karfl› flimdi içimdebüyük bir minnet duyuyordum. Utanmasam, arkas›ndan koflacak, bu manas›z kad›n›hayat›m›n üstünden çekip ald›¤› için yüzünü gözünü öpecektim. “Var ol koca arslan.”diye söylendim. “Sen olmasa idin flimdi ben, sukutu hayalin azab›yla ömrünü zehiretmifl bir bedbaht olacakt›m. Saadetimi sana borçluyum. Çok yafla sen, var ol.” Sonrabir kufl hafifli¤i ile ‹nönü gezisine do¤ru yürüdüm.”

Haldun Taner


* Bir cümle hangi ögelerden meydana gelir?

* Yüklemin özellikleri nelerdir?

* Cümlede hangi sözcükler veya sözcük gruplar› yüklem olurlar?

* Cümlede öznenin özellikleri nelerdir? Hangi sözcükler ya da sözcük gruplar› özneolabilir?

* Nesne türleri nelerdir?

* Nesne fiilin bildirdi¤i ifli hangi yönüyle tamamlar?

* Cümlede dolayl› tümlecinin ifllevi nedir?

* Cümlede zarf tümleçlerinin ifllevi nedir?

Afla¤›daki metinde geçen tümleçleri gösteriniz , türlerini belirtiniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

44

B. CÜMLEN‹N YAPISI

AÇIKLAMALAR

“Köro¤lu:

– Yavrum ‹sabal›, flimdi sözün saz›n s›ras› de¤il. Yeter. K›rk gündür Çaml›bel’denayr›y›m. Art›k safsalamak olmaz. Sür gidelim, dedi.

‹sabal› sesini ç›karmad›. ‘Ne yapal›m, A¤amla Çardakl›’ya gider, sonra dönerimgeri, Döne Sultan’› al›r kaç›r›r›m.’ diye düflündü.”

Ümit Kaftanc›o¤lu

Yukar›daki metinde geçen cümleleri inceleyiniz. Metindeki cümlelerin baz›s›ndabir, baz›lar›nda ise birden fazla yarg› bulunmaktad›r. Metinde “Yavrum ‹sabal›, flimdisözün saz›n s›ras› de¤il.” cümlesinde bir yarg› bulunmaktad›r. “Yeter.” tek sözcüktenoluflan bir cümledir. “Ne yapal›m, A¤amla Çardakl›’ya gider, sonra dönerim geri, DöneSultan’› al›r kaç›r›r›m diye düflündü.” cümlesinde birden fazla yarg› bulunmaktad›r.

Bu cümlelerin yap›lar› birbirinden farkl›d›r.

Bir yarg› birimi olarak cümleler yap›lar› bakam›ndan yal›n (basit) birleflik, s›ral›ve ba¤l› cümle olmak üzere dört türe ayr›l›r.

a. Yal›n (Basit) Cümle: Bu cümlelerde tek yüklem ve tek yarg› bulunur. Yüklemya çekimli bir fiil ya da ek fiil ile çekimlenmifl isim soyundan bir sözcüktür. Bir tekduygu, düflünce ve iste¤i yarg›ya ba¤layan cümlelere yal›n cümle denir.

“Okudum.” “Ö¤renciyim.” Akflam geldik.” cümlelerinde bir yarg› bulundu¤u içinyal›n cümledir.

Yal›n cümleler bir tek sözcükten oluflabilece¤i gibi, daha fazla sözcükten deoluflabilir. Önemli olan sözcük say›s› de¤il cümlenin yarg› içermesidir.

“Ahmet nereye gitti?” üç sözcükten oluflan bir soru cümlesidir. Bu soruya karfl›verilen “Bilmiyorum.” cevab› tek sözcükten oluflan bir cümledir.

“Biz hâlâ cilal› adam devrinin çelisini dolduruyoruz.” (Falih R›fk› Atay)cümlesinde bir yarg› bulunmaktad›r.

HAZIRLIK

* Çeflitli metinlerdeki cümleleri inceleyiniz. Bu cümleler aras›nda yap›bak›m›ndan bir farkl›l›k görüyor musunuz? Bu cümlelerde yüklem sonda m›bulunuyor? Yüklemi ortada, baflta olan cümleler var m›?

* ‹nceledi¤iniz cümlelerin baz›s›nda bir tek yarg›n›n bulundu¤una baz›lar›n›n isedaha çok yarg› içerdi¤ine dikkat ediniz.

☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

45

Yal›n cümleler her zaman yüklemle bitmez. Yüklemi isim ya da isim soyundanolan cümleler de vard›r.

“Günümüzde medeniyet ölçüsü kültür, sanat ve teknikte üstünlüktür.”

Refik Ahmet Sevengil

cümlesindeki “üstünlük” isim soyundan bir yüklemdir.

b. Birleflik Cümle: Birden çok duygu, düflünce ve iste¤i, yani birden fazla ya rg ›içeren cümlelere birleflik cümle denir. Birleflik cümlelerde temel bir yarg› vard›r. Butemel yarg›n›n ifade edildi¤i cümleci¤e temel cümle denir. Di¤er cümleciklere yancümlecik denir. Yan cümlecikler anlam bak›m›ndan temel cümleci¤i tamamlarlar.

Birleflik cümlelerde s›fat fiiller, zarf fiiller, isim fiiller ve flartl› çekim ekleri ilekurulmufl yan cümlecikler temel cümleye ba¤lan›r.

“Köro¤lu uzand› (1), kartal pençesini serçe kufluna geçirir gibi(2) Döne’nin ensesaçlar›ndan desteledi (3) de k›rat›n terkisine att› (4).” cümlesinde 1, 2, 3 nolucümlecikler 4 nolu temel cümleci¤in yan cümlecikleridir. Burada yan cümleciklerçeflitli yönlerden temel, cümleci¤in anlam›n› tamamlamaktad›rlar.

c. S›ral› Cümle: Anlamca ilgili birden çok yal›n ya da birleflik cümlelerin virgülya da noktal› virgüllerle ba¤lanmas›yla oluflan cümlelere s›ral› cümle denir. S›ral›cümlelerde aralar›nda anlam bak›m›ndan ilgi ve birden çok yarg› bulunur.

Sen beni ba¤lad›n, sürüttün, padiflaha götürdün, k›rk gün zindanlarda kald›msenin yüzünden.


Köro¤lu kahvesini içti, sonra ald› saz› eline, görelim orada ne dedi.


Yukar›daki cümleler s›ral› cümlelerdir.

ç. Ba¤l› Cümle: Anlamca ilgili yal›n ya da birleflik cümlelerin ba¤laçlarla bir-birine ba¤lanmas›yla oluflan cümleye ba¤l› cümle denir.

Köro¤lu bir flamar att› ki Bolu Bey’inin gözlerinden atefl saç›ld›.

Art›k seni kurtaracak kimse de yok.

Atatürk diyor ki “Hayatta en hakiki mürflit ilimdir.” cümleleri ba¤l› cümlelerdir.

Afla¤›daki birleflik cümlelerin temel ve yan cümleci¤ini gösteriniz.

* Kendini bir b›rak›verse, hemen uyuyacakt›.

* Köro¤lunun söyledi¤i sözler savafl›n bafllay›p bafllamayaca¤›n› bildirirdi.

☛

❂

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

46

“Ne kadar da geveze olmufltu. Hiç soluk almadan konufluyordu.

Bir ara:

– Hat›rlar m›s›n›z bilmem, dedi. fiiirler okurduk hep sizinle... Hani can›m, odemir iskelenin ucunda... Hele Faruk Nafiz’in “K›skanç” diye bir fliiri vard›. Anketdefterime bile yazm›flt›n›z hatta. Nas›ld› bakay›m o:

Sak›n bir söz söyleme

Yüzüme bakma sak›n...

Sesini (bir) duyan olur.

Sana göz koyan olur...

‹sabet ki gerisini hat›rlayamad›. Yoksa fliire de Faruk Nafiz’e de yaz›k olacakt›.”

Haldun Taner

Cümleler yüklemin türüne ve bulundu¤u yere göre iki türde incelenir:

1. Yüklemin Türüne Göre Cümleler: Cümleler yüklemin türüne göre isim vefiil cümlesi olmak üzere ikiye ayr›l›r.

a. ‹sim Cümlesi: Yüklemi isim ya da isim soyundan bir sözcük ya da sözcüköbe¤inden oluflan cümlelere isim cümlesi denir. ‹sim cümlesi öznenin ne oldu¤unu yada durumunu bildirir. Nitelik, özellik ve say› bak›m›ndan özne ile yüklem aras›ndaba¤lant› kurar.

‹sim cümlelerinde yarg› ek fiilin çekimi ile sa¤lan›r. ‹sim ve isim soyundan olansözcükler ek fiilin çekimine girerek yüklem niteli¤i kazan›r.

“Ahmet hastad›r. Ayfle çok güzeldi.”

“Bundan baflka hikâye yazmakta bir vazife daha vard›.”

Nam›k Kemal

“Rüzgâr fliddetli, hava so¤uktu.”

‹sim cümlelerinde yüklem koflaç al›r. Kosaç cümleye olumluluk, olumsuzlukkesinlik, olas›l›k süreklilik anlamlar› katan sözcük ya da ektir. Olumluluk anlam› -d›r/-dir eki ile; olumsuzluk anlam› da de¤il / de¤ildir sözcü¤üyle sa¤lan›r.

Çocuk hastad›r. (olumlu)

Çocuk hasta de¤ildir. (olumsuz)

Afla¤›daki metindeki cümleleri yap›lar› bak›m›ndan inceleyiniz.☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

47

b. Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir eylem olan, ba¤›ms›z yarg› bildirencümlelere fiil cümlesi denir. Fiil cümleleri öznenin ne yapt›¤›n› bildirir. Bu tür cümlelerhaber (bildirme) ya da istek kipiyle kurulur. Haber kipiyle kurulanlar bir yarg›y›, biroluflu, bir durumu bildirirler. Dilek-istek kipiyle kurulanlar ise bir duyguyu, bir iste¤iya da bir emri dile getirirler.

De¤irmene yaklaflt›m. Oradaki yükleri indirip tafl›yan delikanl›ya ihtiyarde¤irmenciyi sordum.

Mehmet Emin

Bolu Pafla hayk›r›yordu.

‹sabal› bu sözleri duyunca üzüldü.

Köro¤lu kahvesini içti.

Yukar›daki cümlelerin yüklemleri “yaklaflt›m, sordum, üzüldü, içti” sözcükleriçekimlenebilir fiillerdir. Bu tür cümlelere fiil cümlesi denir.

Cümleler yüklemin bulundu¤u yere göre kurall› ve devrik cümle olmak üzereikiye ayr›l›r.

a. Kurall› Cümle: Kurall› bir cümlede yüklem sonda bulunur. Cümle özne,nesne ve yüklem düzeninde s›ralan›r. Bu düzende olan cümlelere kurall› cümle denir.

“Köro¤lu ordunun yaklaflt›¤›n› anlad›.” cümlesinde ögeler özne, nesne ve yüklemdüzeninde s›ralanm›flt›r.

Baz› cümlelerde özne yukar›daki gibi aç›kça belli olmayabilir.

“Ordunun yaklaflt›¤›n› anlad›.” cümlesinde özne (o) yüklemden anlafl›l›r.

Bu tür özneye gizli özne denildi¤ini an›msay›n›z.

b. Devrik Cümle: Yüklemi sonda olmayan cümleye devrik cümle denir. Devrikcümlede yüklem baflta, ortada olabilir. Sözün etki ve anlam gücünü art›rmak için devrikcümle kullan›l›r.

“Göresim geldi seni.”

“Severim gerçekçi edebiyat›.”

“Sen neler söylüyorsun, Abdülbaki?”

“Ay›kla pirincin tafl›n›.”

Nurullah Ataç

cümlelerinde yüklem sonda de¤ildir. Bu tür cümlelere devrik cümle denir.

❂

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

48

Devrik cümleler anlat›ma do¤all›k katar.

“Kalafat’a göre f›rt›nalar atlat›lm›flt›. Gökyüzündeki bu yedi renk, sükûna iflaretti.

Yola ç›kt›¤›m›z zaman deniz dümdüzdü. Ebemkufla¤› zaman zaman gözümüzdensilinip tekrar ortaya ç›k›yordu. Sanki dünyan›n kuruluflundan bir gün yafl›yor gibigidiyorduk.

Arkama bakt›m. Bu sefer de Çaml›ca s›rtlar›nda bir iki bulut peydahlanm›flt›.

– Poyraz geliyor, Kalafat, dedim.

– Gelsin, dedi. Gün batmadan oksiyaday›z.

– Fener erken yand› galiba, dedim.

– O, gece gündüz çakar be, dedi.

Sivriada’n›n bir mil aç›¤›nda, sa¤›m›zdan hafif hafif bize yetiflmeye çal›flanpoyraz kabar›verdi.

Kalafat, kay›¤›n burnunu poyraza çevirdi. Sivri’yi solumuzda b›rak›p aç›l›yorduk.



* Yap› bak›m›ndan cümleler kaç türe ayr›l›r?

* Yal›n, birleflik, s›ral› ve ba¤l› cümle ne demektir? Bunlar aras›ndaki fark› söyleyiniz.

* Herhangi bir metinden ba¤l› ve s›ral› cümleleri gösteriniz.

* Cümleler yüklemine göre kaç gruba ayr›l›r?

* Cümleler ögelerinin dizilifline göre hangi türlere ayr›l›r?

* Kurall› cümle ve devrik cümlelere konuflma dilinden örnekler bulunuz.

Afla¤›daki metnin yüklemlerini türlerine (isim, fiil cümlesi) ve ögelerinindizilifline göre inceleyiniz. Türünü belirtiniz. ☛

D‹L VE ANLATIM 2

49

2.Bildirdikleri Anlama Göre Cümleler

a. Haber Cümleleri

AÇIKLAMALAR

Ben oradayken gençten bir adam geldi. Elinde bir de¤nek vard›. Demirciyeuzatt›. Bu de¤ne¤in ucuna befl on halka geçirilecek. Bu genç adam, onunla, her sabahakflam ba¤a giderken efle¤i dürtecek.

Demirci anlad›, ses ç›karmad›, duvardan üç befl halka ald›, sanat›na vak›f biradam sükûnetiyle de¤ne¤e takt›. Lakin, genç adam, usûl hilaf›na (z›dd›na), de¤ne¤inyan taraf›na bir halka daha takt›rmak istiyordu. Çilingirle aralar›nda mubahase(karfl›l›kl› konuflma), bafllad›. Çilingir, “Olmaz, dedi, bunun usulü böyledir.”

Delikanl› usulü bozmakta ›srar ediyordu.

– Can›m sen tak. Nene laz›m...

– Tak›lmaz evlad›m... Ben k›rk y›ld›r bu sanat› ifllerim.

– Can›m, paras›yla de¤il mi? Sen tak›ver, ötesine kar›flma!

‹htiyar, belki ›srar etmeyip takacakt›; ancak “paras›yla” sözüne fena hâldeiçerledi, daha ziyade bir fley demeyerek de¤ne¤i genç adam›n elinden ald›, eskitakt›klar›n› da sökerek iade ettikten sonra,

– Biz para âfl›kl›s› de¤iliz, var baflka yerde yapt›r, dedi.

Memduh fievket Esendal

Yukar›daki metinde “Gençten bir adam geldi. Elinde bir de¤nek vard›. Demirciyeuzatt›.” cümlelerinde bir bilgi bir haber verilmektedir. Burada görülen, tan›k olunan birolay anlat›lmaktad›r. Tutacakt› yükleminde tutacak gelecek zaman ifade etmekte- t (di)eki gelecek zaman›n hikâyesini belirtmektedir.

“Bunun usulü böyledir.” Genifl zamanl› bir cümledir. Bu zaman flimdiki vegelecek zaman› da içine alan genifl bir zaman dilimidir.

Haber cümleleri daha çok anlatmaya ba¤l› bilgi, vermek, ayd›nlatmak amac›ylayaz›lan metinlerde kullan›l›r. Burada kiflinin gördü¤ü, duydu¤u olaylar anlat›l›r.

Eylemin belirtti¤i anlam geçmiflle, flimdiyle ve gelecekle ilgili bildirme göreviyerine getirilir.

Eylem kök ve gövdelerine çeflitli kip (zaman) ekleri getirilerek zaman; zamaneklerinden sonra da kifli ekleri eylemin kimin yapt›¤› belirtilir.

HAZIRLIK

Haber cümleleri daha çok hangi tür metinlerde kullan›l›r? Araflt›r›n›z.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

50

Örne¤in; yazaca¤›m yüklemi

yaz- acak-›m, “yaz” eylem kökü)

“-acak” gelecek zaman eki, “-›m” kifli eki (ben)dir.

– Neden böyle çekiyorsun küre¤i, dedim.

– Böyle çekmesem nas›l düfleriz Sivri’ye, dedi.

Sait Faik

....

– Orada m›- dedi Kalafat.

Sotiri:

– Dald›, dedi.

– Yine ç›kar. Ma¤arada geceler. Keyfi kaçt› o¤lan›n bizi var diye...

Bu ihtiyar münzevi senelerden beri buralarda. B›rakm›fl uzak denizlerini, yüzlercekar›s›n›, binlerce çocu¤unu, basm›fl gelmifl Marmara’n›n bu Sivriada’s›na...

Sait Faik

Ek fiil: ‹sim soylu sözcüklerin sonuna gelerek, onlar›n yüklem olmalar›n›sa¤layan dil birimine ek fiil denir.

“Ahmet çal›flkand›r. Hepimiz arkadafl›z. Hava güzel. Çok yorgunum.” cümleleriisim soyludur. Bunlar eklerle çekimli hâle gelir ve yüklem görevini yaparlar.

Ek fiil imek fiilinden do¤mufltur. ‹di, imifl, ise, iken olarak ek hâline gelmifltir.

Çekimi flöyledir:

çal›flkan-›m I. Tekil kifli

çal›flkan - s›n II. “ “

çal›flkan-d›r III. “ “

çal›flkan-›z I. Ço¤ul kifli

çal›flkan-s›n›z II. “ “

çal›flkan-lar III. “ “

Afla¤›daki metindeki haber cümlelerini bulunuz. Yüklemin zaman›n› ve kiflisinibelirtiniz.☛

❂

D‹L VE ANLATIM 2

51

Ek fiil “de¤ildir” sözcü¤üyle olumsuz hâle getirilir.

Çal›flkand›r. Çal›flkan de¤ildir. vb.


* Haber cümleleri hangi zaman dilimini kapsar.

* Haber cümlelerinde ne tür olaylar (izlenen gözlenen, yaflanan) anlat›l›r?

* Çeflitli metinlerden haber cümleleri bulunuz.

* Ek fiil ne tür sözcükleri fiil yapar?

D‹L VE ANLATIM 2

52

AÇIKLAMALAR

fiimdi ak›nt›ya verdik miydi sandal›n burnunu, kürek çekmeden ma¤aran›nönündeyiz.

Sahiden de öyle oldu. Sular bizi tam ma¤aran›n önüne getirdi. Sandal›n burnunuma¤araya soktuk. Bekledik. Kalafat kepçeyi dald›r›yor, kocaman karidesler tutuyordu.

Birden durdu. Yan›m›zdaki çocu¤a:

– Baksana, Sotiri, dedi, ay› bal›¤› geldi galiba, bir ses duydum.

Çocukla beraber arkada oturmufltuk. Dönüp bakt›k: On kulaç ötemizde terli,fliflman bir zenci çocu¤u gözleriyle, fok, bize bak›yordu.

Bakt› ve dald›.


Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde cümleler bir kurala göre düzenlenerekanlaml› hâle gelmifltir.

Metin ilk cümlesini birlikte inceleyelim.

“fiimdi, ak›nt›, var, sandal, burun, kürek, çek, ma¤ara, ön” sözcükleri bafll› bafl›na biranlamlar› olduklar› hâlde, cümle içerisinde anlafl›l›r bir anlam tafl›mazlar.Burada mesaj(ileti) gönderici ile al›c› aras›ndaki iliflki cümleyi anlaml› hâle getirir. Yukar›daki cümlede“fiimdi ak›nt›ya verdik miydi sandal›n burnunu, kürek çekmeden ma¤aran›n önündeyiz.”sözcük gruplar› bir düzen içerisinde s›ralanarak anlam kazanm›flt›r. Bu ögeler aras› uyumsözcüklerindeki ekler sayesinde sa¤lanmaktad›r.

“Sular bizi tam ma¤aran›n önüne getirdi.” cümlesinde “su, biz, tam, ma¤ara, ön,getir.” sözcükleri eklerle ba¤lanarak cümle anlaml› hale gelmifltir (biz)i, (ma¤ara)n›n,(ön)üne vb. dil bilgisi ögeleri sözcükleri birbirine ba¤lamaktad›r.

Türkçede bir cümle farkl› biçimlerde ifade edilebilir. Bu durumda cümleninanlam›nda de¤ifliklikler olur. Ayn› cümleyi flöyle söyleyebiliriz.

“Tam ma¤aran›n önüne bizi sular getirdi.” cümlesinde anlamda de¤iflmeleroluflmufltur. Burada ma¤aran›n önüne bizi neyin (sular›n) getirdi¤i öne ç›km›flt›r.

C. CÜMLEDE ANLAM

1. Cümlede Anlam›n Oluflmas›

HAZIRLIK

Rastgele s›ralanan sözcükler bir anlam oluflturur mu? Cümlede anlam›noluflmas›nda eklerin ifllevi nedir? Araflt›r›n›z.

* Herhangi bir cümleyi eklerini atarak okuyunuz. Sizce bir anlam tafl›yor mu?Belirtiniz.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

53

Yukar›daki metinde yüklemlerde bir haber bildirilmektedir. Oldu, tutuyordu,duydum vb. örnek olarak gösterilebilir.

“Çatma kurban olay›m çehreni ey nazl› hilâl,”

“Hele karnaval mevsimi de gelse”

“Buna raz›y›z, daha beteri olmasa.” cümlelerinin yükleminde bir dilek-istekifade edilmektedir.

Türkçede fiiller haber ve dilek kipi olmak üzere iki bölümde incelenir. Fiilde kipdile getirilen iflin, hareketin olay›n olufluyla ilgili biçimine verilen add›r. Bu biçimde ifl,hareket olufl ya bildirilir ya da dilek istek, emir dile getirilir.

Çekimli fiillerde köklere getirilen eklerle kip ve kifli anlafl›l›r. Bil-di-m fiilindenbilmek eylemi-eylemin kipi ve zaman› (-di) ve kifli (-m) ekinden anlafl›l›r.

Fiillerde olay› yapan kifli ve kiflinin olay karfl›s›ndaki ruhsal durumu kip ileanlafl›l›r.

A. Haber Kipleri: Bu kipte eylemin yap›ld›¤› zaman kavram› geçmiflte, flimdi,gelecekte ya da genifl bir zaman diliminde mi yap›ld›¤› bildirilir. Fiil kök ya dagövdelerine belirli eklerin getirilmesi ile kurulur. Bilirme kipleri flunlard›r: Belirligeçmifl zaman, belirsiz geçmifl zaman, flimdiki zaman, gelecek zaman ve genifl zaman.

B. Dilek Kipi: Fiillerle anlat›lan kavram dilek, istek, gereklilik emir (buyurma)anlam› tafl›d›¤› için dilek-flart kipi olarak adland›r›l›r.

Haber kipinde oldu¤u gibi fiil kök ya da gövdelerine çeflitli ekler getirilerekkurulur.

Dilek kipleri flunlard›r: dilek-flart, istek, gereklilik ve emir kipi.

Haber ve dilek kipleri tablo olarak flöyle gösterilir.

“Yazmak” yüklemiyle biten ve çeflitli anlamlara gelen cümleler kurunuz.

Sait Faik’ten al›nan metindeki yüklemleri inceleyiniz. ☛

D‹L VE ANLATIM 2

54

D‹L VE ANLATIM 2

55


* Cümlede anlam›n oluflmas›n› sa¤layan ögeler nelerdir?

* Çeflitli metinlerden haber-dilek kipindeki cümlelere örnekler bulunuz.

Bahar›n ilk günlerinden biriydi. Karlar erimiflti. Birden köyün arka taraf›ndanbir homurtu yükseldi, yer gök inliyordu. Koyunlar ürkmüfl, kaç›fl›yordu. Hemen kofltum.Dumanlar içinde bir fley yaklafl›yordu. Bütün köy toplanm›fl, kimi yaya kimi atl›,gülüflüp, ba¤r›flarak ard›na düflmüfllerdi. Ben de koflup yetifltim. ‹lk gördü¤üm fleyo¤ullar›m oldu.Üçü birden Suvankul’un yan›na, traktörün üstüne ç›km›fllard›. Isl›kçal›yor, hayk›r›yor, flakalar›n› havaya f›rlat›yorlard›. Sanki birer kahraman gibi dimdikduruyorlard›, sevinç içindeydiler. fiimdi anl›yordum sabah erkenden ›rma¤a do¤runeden s›v›flt›klar›n›. ‹zin vermeyece¤imi bildikleri için bana görünmeden s›v›flm›fllar,babalar›n› karfl›lamaya gitmifllerdi.

Cengiz Aytmatov

Afla¤›daki metni inceleyiniz. Metindeki yüklemlerin kipini söyleyiniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

56

2. Bildirdikleri Anlama Göre Cümleler

b. Dilek, ‹stek, Soru Cümleleri

AÇIKLAMALAR

“Büdü böylesine at›p e¤irince kocas› dayanamam›fl:

– Hele sen bir sus, sultan anas›, demifl. Olsa ile bulsa, bir araya gelse, sana s›rmasaçl› bir k›z veren Allah, bana da alt›n perçemli bir o¤lan verse yemez, yedirir; giymezgiydirir; okutur, dokutur ben de öyle bir adam ederdim ki alimallah görüp edenlerinparma¤› a¤z›nda kal›rd›. Hele k›zlar›n, hele k›zlar›n... ‹lle velakin ne küçük vezirink›z›n› al›rd›m, ne büyük vezirin, alsam alsam padiflah›n k›z›n› al›r›m ki dillerde destanolur, felek bile bir yafl›na daha girerdi.”

Eflatun Cem Güney

Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde geçen “olsa, bulsa, gelse verse” sözcükleribir dile¤i bir iste¤i belirtmektedir. Bir dile¤i, bir iste¤i, bir emri ya da bir gereklili¤iifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri denir. Dilek-istek cümlelerinde istenilentasarlanan bir eylem veya eylemler hakk›nda bir niyet duygusu ifade edilir.

D i l e k-istek cümleleri grubunda istek bildiren cümleler, dilek-flart bildirencümleler, soru cümleleri, gereklilik bildiren cümleler, emir cümleleri ile ünlemcümleleri yer al›r.

Dilek-flart cümleleri: Dilek flart cümleleri fiil kök ya da gövdesine -sa/-se eklerigetirilerek kurulur.

“Ah bir zengin olsam.”

“Okulumu bitirsem, yüzmeyi ö¤rensem.” cümlelerinde flarta ba¤l› bir dilekanlat›lmaktad›r.

‹stek cümleleri: Bu tür cümleler kiflinin kendi kendine yapmak istedi¤i eylemiifade eder.

“Kalkay›m, eve gideyim,

Haydi bize gidelim. Burada iki gün kalal›m.” cümleleri bu tür cümlelerdir.

Gereklilik cümleleri: Mutlaka yap›lmas› gerekir anlam› ifade ederler.

*Baflarmak için çal›flmal›y›m.” “Eve gitmeliyim.” vb.

HAZIRLIK

Haber cümleleri ile dilek-istek belirtilen cümleler aras›nda nas›l bir fark vard›r?Araflt›r›n›z.

☛

❂

❂

❂

D‹L VE ANLATIM 2

57

Emir cümleleri: Bir buyru¤u bir emri ifade eden cümlelerdir.

oku, çal›fl, git, gel, vb.

Soru cümleleri: Soru anlam› ifade eden cümlelere soru cümlesi denir. Soru cümlesisoru edatlar› ile ya da cümlenin sonuna getirilen -m›/-mi soru ekleriyle kurulur.

Soru cümleleri göndericinin (konuflan kiflinin) bilmedi¤i bir konunun do¤rulanmas›(teyidi) amac›yla kullan›lan cümle çeflididir. Bu tür cümlelerde mutlaka cevap verilmesibeklenir. Cevap beklenen soru cümlelerine gerçek soru cümlesi, cevap beklenmeyen,dikkat çekmek duygu ve düflünceyi daha güzel ifade etmek amac›yla kurulanlara dasözde soru cümlesi denir. “Ne kadar güzel bir manzara?” vb.

Rica, abartma, karfl›laflt›rma, sitem ifade etmek için de soru cümleleri kullan›l›r.

Soru cümlelerinin sonuna soru iflareti konur.

Bundan flüphe mi duyuyorsunuz?

Orada ne yap›yorsunuz?

Ünlem cümlesi: Coflku ve heyecan ifade eden cümlelere ünlem cümlesi denir.Ünlem niteli¤indeki sözcükler ile flaflma öfke, b›kma, sitem, üzüntü, özlem, yard›miste¤i ifade eden sözcüklerle ünlem cümleleri kurulur.

Ünlem cümlelerinin sonuna ünlem iflareti konur.

Örnekler

Ey en güzel!

Ey en büyük!

Ey Atatürk!

Behçet Kemal Ça¤lar

Ey insan, ey yaln›z kendim diyen Tek Adam!

Coflkun Ertep›nar

Herkese hak veren hiç haks›z ç›kmaz!

Cenap fiahabettin


* Herhangi bir metindeki dilek-istek, soru ve ünlem cümlelerini belirleyiniz.

* Dilek-istek cümlelerini grupland›r›n›z.

* Soru cümleleri nas›l oluflur? Gerçek soru cümlesi ile sözde soru cümlesi nedir?

* Ünlem cümleleri ne tür sözcüklerden oluflur?

❂

❂❂

D‹L VE ANLATIM 2

58

Bildirdikleri Anlama Göre Cümleler

c. Olumlu, Olumsuz Cümleler

AÇIKLAMALAR

“Edi de bu kadar yüksekten uçufluna dayanamam›fl.”

“Demirci ses ç›karmad›.”

“Atlar ürkmedi, kimse bana dokunmad›, düflmedim cümleleri olumsuz cümlelerdir. ”

Bu cümlelerin olumlu hâli dayanm›fl, (ses) ç›kard›, ürktü, dokundu vb. sözcüklerlekurulan biçimidir. Olumluluk hâli Türkçe fiililerin yap›lanlar› içerisinde anlat›lmaktad›r.

Bu cümlelerde olumsuzluk fiil kök ve gövdelerine getirilen -mamak/-memekekleriyle kurulmaktad›r. Bilmek olumlu, bilmemek olumsuz, okudu olumlu, okumad›olumsuzdur.

Türkçede olumsuzluk eki fiil kök ve gövdelerine zaman ekinden önce gelir.

Yaz-ma-yacak-fiilinde yazmak eylem kökü, -ma- olumsuzluk eki; y-acakgelecek zaman ekidir. Gelecek zaman ekinden sonra da kifli ekleri gelir.

Yüklemi isim olan cümlelerde olumsuzluk -d›r ekinden sonra gelen de¤ildirsözcü¤üyle kurulur.

“En çok sevdi¤im çiçek güldür.” olumlu cümlesi “gül de¤ildir” biçimindeolumsuz duruma getirilir.

Yüklemi “var” ile biten cümleler de yok sözcü¤üyle olumsuz hâle getirilir.

“Semtlerde bir tek garaj yok.”

“Bir tarafta deniz bir tarafta da havuz vard›.”

HAZIRLIK

Cümlede olumsuzluk anlam› nas›l kurulur? Yüklemi fiil ve isim olan sözcüklerdeolumsuzluk eki nelerdir?

Cümlede olumsuzluk anlam›n› “z›t anlaml›” sözcüklerle kar›flt›rmay›n›z.

☛

fiu sözcükleri olumsuz hâle getiriniz.

görmek, geldik, bilecek, yüzmüfltüm, yazaca¤›m☛

D‹L VE ANLATIM 2

59

“Ne diye oyalan›p duruyorum sanki! S›namay› kurt yemez ya, gerçekten o periliana, bunlar› parmaklar›na saklad›ysa, ya iflten belli olur, ya afltan!” deyip, ba¤lam›flönlü¤ü beline, alm›fl alaca¤› ifli eline... O nur yüzlü hatuncu¤un dedi¤i gibi, flöyle birk›m›ldatm›fl parmaklar›n›, o kadar... On parma¤›ndaki on peri, her ifli yap›p yak›flt›rm›fl!Her afl› piflirip tafl›rm›fl, gayr› inanmaz olur mu sevincinden deli, divane olas› gelmifl.Akflam olup da kocas› dönünce bakm›fl ki ne görsün! Evin flekli flemali de¤iflmifl;Gül K›z gül gibi yapm›fl her taraf›... Adamca¤›z›n gözü gönlü aç›l›p bakt›kça bakas›gelmifl. Hele o yemekler, misk gibi; ömründe tatmad›¤› fleyler, yedikçe yiyesi gelmifl.

Eflatun Cem Güney


* Olumlu ve olumsuz cümleler nas›l oluflur? Olumsuz cümleler metne ne kazand›r›r?

* Çeflitli metinlerden olumlu ve olumsuz cümlelere örnekler bulunuz.

Afla¤›daki metindeki olumlu cümleleri olumsuz, olumsuzlar› da olumlu hâlegetiriniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

60

3. Anlamlar›na Göre Cümleler

AÇIKLAMALAR

(1) “ Bir toplumda ahlak›n ilerlemesini, düzelmesini istiyor musunuz? o toplumdaedebiyat, sanat merak›n› uyand›rmaya, gelifltirmeye, çal›fl›n. Çocuklara, gençlere fliirlerhikâyeler, romanlar okutturun, onlar› tiyatrolara, sinemalara gönderin. O hikâyelerin,romanlar›n, oyunlar›n insanlar›yla tan›fls›nlar, onlar›n hayatlar›n› hayallerindeyaflas›ndan, ö¤rensinler, onlar›n içlerini böylece gerçekleri insanlar› daha iyi anlarlar.

Nurullah Ataç

(2) K›rlara bak›yordum. Ç›plak, sonsuz topraklard›. Buruk bir sevgi duyuyordum.Bozk›r bütün de¤erleri kendi derinliklerinde sakl›yor ama susuzluktan yaln›zl›ktanflimdilik cans›z bekliyordu. Yaln›z oralar› seviyordum. Pencereden olanca ç›plakl›¤› veb›rak›lm›fl hâli ile düzlükler görürüyordu. Her yer alabildi¤ine bombozdu. Yak›c›güneflin alt›nda tepeler titrefliyorlard›.

Talip Apayd›n

(3) AAs›rl›k a¤açlara komflu sadakati

Bostanc› Çatalçeflme sakinleri, mahallerindeki a¤açlar›n kesilece¤ini duyuncabelediyeye baflvurdu. Geçti¤imiz günlerde bahçesinde 80-100 y›ll›k çam a¤açlar›n›nbulundu¤u Mine Sokak 16 numaradaki villa arazisine inflaat izni verildi¤ini ö¤renensemt sakinleri, a¤açlar›n da kesilece¤ini duyunca harekete geçti.

A¤açlar›n imar mevzuat›na göre tescilli oldu¤u belirlenirken aralar›nda imzatoplayan komflular, Kad›köy Belediyesi ‹mar Müdürlü¤üne baflvurarak tarihi ve tescillioldu¤u tespit edilmifl a¤açlar›n korunmas›n› talep etti. ‹mar Müdürlü¤ü konuyla ilgiliolarak araflt›rma bafllatt›.

Yukar›daki metinlerdeki cümleleri inceleyiniz.

Metinlerde yak›n anlaml› cümleleri, sebep-sonuç bildiren cümleleri, flart cümlelerini,aç›klama bildiren cümleleri bulunuz.

Bu metinlerden ilkinde emir cümlelerinin yer ald›¤›n› göreceksiniz. ‹kincimetinde bozk›r›n tasviri yap›lmaktad›r. Üçüncü metin ise bir olay› aktarmaktad›r.Mahalle sakinlerinin eylemi olay› ö¤renen gazete muhabiri taraf›ndan anlat›lmakad›r.

HAZIRLIK

Cümleler anlat›lan olay, duygu ve düflüncelerin içeri¤ine göre ne gibi anlamlarkazan›r? Her tür konuyu ifade etmede ayn› tür cümleler kullan›l›r m›? Araflt›r›n›z.

☛

D‹L VE ANLATIM 2

61


* Ayn› düflünce farkl› cümlelerle ifade edilebilir mi?

* Herhangi bir metinden amaç, flart, dilek bildiren cümlelere örnekler bulunuz.

* Cümleler kullan›lan yere göre anlam ve de¤er kazan›r m›? Bir metinde yerindenç›kart›lan bir cümle anlam kayb›na neden olur mu?

Dinle sana bir nasihat edeyim

Hat›rdan gönülden geçici olma.

Yi¤idin bafl›na bir ifl gelince

Onu yad ellere aç›c› olma

Karacao¤lan

“Bizde de gazetecilik okulu aç›lsa!”

Ahmet Rasim

“Yüzmeyi ö¤renip öte yakaya geçselerdi.”

Talip Apayd›n

“Kim söylemifl beni

Süheyla’ya vurgunum diye.”

Orhan Veli

“Bu iflin böyle olaca¤› bafl›ndan belliydi.”

Olay›n anlat›m›nda haber cümleleri kullan›lm›flt›r.

Cümlede anlam en çok yüklemde beliritilir. Yüklemin d›fl›ndaki ögeler yüklemdebelirtilen anlam› tamamlarlar.

Cümleler çeflitli nitelikler tafl›rlar. Cümleler betimleyici (tasvir edici), aç›klay›c›,öyküleyici ve tart›flma niteli¤inde kurulabilir. Bu nitelik anlat›lan konunun özelli¤ineanlatan kiflinin üslubuna göre de¤iflir.

Cümleler metinde bulunuklar› yere göre anlam ve de¤er kazan›r. Yaln›z bafl›nacümlenin anlam›ndan söz etmek yan›lg›ya neden olur.

Cümleler yerine göre anlam bak›m›ndan nasihat, öneri, ö¤üt, üzüntü, sitem,elefltiri vb. içeribilir.

Afla¤›daki cümlelerin ne gibi anlamlar tafl›d›¤›n› söyleyiniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

62

4. Anlat›m Bozukluklar›

AÇIKLAMALAR

Anlat›m bozukluklar› dil bilgisi kurallar›na uymamaktan ve anlamdankaynaklanan bozukluklar olmak üzere ikiye ayr›l›r.

a. Dil bilgisi kurallar›na uymamaktan kaynaklanan bozukluklar

Özne-Yüklem Uygunlu¤u: Özne ile yüklem aras›nda teklik-çokluk ve kiflibak›m›ndan uygun olmal›d›r.

* Bir topluluk ad›na konuflan kifli özneyi de yüklemi de ço¤ul olarak kullan›r.

Bir genç zabit yaklafl›p ona “Hoca inat etme fena yapar›z.” dedi. Bu cümlede tekilbir varl›k olan zabit, bir kitle ad›na yüklemi ço¤ul olarak “yapar›z” kullanm›flt›r.

* Böbürlenmek için özne olan zamir ço¤ul olarak kullan›l›r.

Biz adam› periflan ederiz.

Biz kaba gürültüye papuç b›rakmay›z.

* Özne ile yüklemin kifli bak›m›ndan uygun olmas› gerekir.

Sen bu kitab› okuyacaks›n.

O bize geldi. Biz çal›flal›m.

Siz gidiniz.

* Öznesi ayr› kiflilerden oluflan cümlelerde özne ve yüklem uygun olmal›d›r.

Ayfle’yle sen tiyatroya gitmeyeceksiniz, s›nava haz›rlanacaks›n›z.

O geceyi iyi hat›rl›yorum, sen, ben, Turgut sinemaya gidiyorduk. (Sen, ben veTurgut “biz” olarak kullan›l›r.)

* Anlat›ma sayg› ve nezaket ka tmak için tekil va rl›kla r ço¤ul olarak kullan›l›r.

Cumhurbaflkan›m›z ‹stanbul’u flereflendirdiler.

Siz buyurun.

– Ahmet Bey evdeler mi?

– Hay›r flimdi ç›kt›lar.

* fiu örneklerde özne ço¤ul olsa da yüklem tekil olarak kullan›l›r.

Gözlerinden yafllar bofland›.

HAZIRLIK

Çevrenizdeki kiflilere dikkat ediniz. Okuma ve yazmada ner elerde hata yap›yorlar?Bunlar›n kayna¤› ne olabilir?

☛

D‹L VE ANLATIM 2

63

Yüzüme gülümseyerek bak›nd›.

Manzaras› çok güzel ama havas› temiz.

Hastal›¤a yakalanma flans› çok yüksektir.

Yazar›n son eserini an›msayanlar bir yan›lg› içerisindeler.


* Anlat›m bozukluklar›n›n nedenleri nelerdir? Belirtiniz.

* Ö z n e-yüklem uyumsuzlu¤undan kaynaklanan anlat›m bozuklu¤una örnekler bulunuz.

* Öge eksikli¤inden kaynaklanan anlat›m bozuklu¤una örnekler bulunuz.

* Yerinde kullan›lmayan sözcüklerden kaynaklanan anlat›m bozuklu¤una örneklerbulunuz.

Gürültüler, ba¤r›flmalar bafllad›.

A¤açlar çiçek açt›.

D›flar›dan u¤ultular geliyordu.

Sular m› yand›? Neden tunca benziyor mermer.

Ahmet Haflim

Çal›flanlar zam istiyor.

b. Anlamdan kaynaklanan bozukluklar ise flöyle s›ralanabilir:

* Öge eksikli¤inden kaynaklanan anlat›m bozuklu¤u anlat›m bozuklu¤unaneden olur.

* Cümlede özne yüklem, nesne, ya da tümleçlerden birinin eksik olmas›anlat›m bozuklu¤una neden olur.

“Buna ancak Bakan karar verir ve uygular.” cümlesinde “Buna... karar verir.”cümlesi uygun oldu¤u hâlde “Buna.... uygular” aras›nda bir uyumsuzluk vard›r.

“Kardeflinizi tan›yoruz ve güveniyoruz. ” cümlesi yanl›flt›r. Cümlede güveniyoruzdanönce ““ona” sözcü¤ü getirilmelidir.

“Bizi ilgiyle dinliyor ve not al›yordu.” cümlesinde

“Bizi ilgiyle dinliyor ve (konuflmalar›m›z›) not al›yordu olmal›d›r.”

* Yerinde kullan›lmayan sözcükler anlat›m bozuklu¤una neden olur.

– Enflasyon her fleyi pahalat›yor.” cümlesinde pahalat›yor yerine pahalaflt›r›yor;

“Hiçbir iflte süreli çal›flmaz, hemen ayr›l›rd›.” cümlesinde süreli yerine süreklikullan›lmal›d›r.

Afla¤›daki anlat›m bozukluklar›n› düzeltiniz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

64

�ÖZET

Bir veya birden fazla yarg› içeren, duygu, düflünce ve istek belirten dil biriminecümle denir. Bir cümlede yüklem, özne, nesne ve tümleçler olmak üzere dört ögebulunur. Bu ögelerden yüklem ve özne cümlenin temel, nesne ve tümleçler de yard›mc›ögeleridir. Bunlardan cümlede eylem olufl, durum istek ve bir hareket bildiren dilbilgisi birli¤inin görev ad›na yüklem denir. Yüklemin belirtti¤i ifli, eylemi yapana daözne denir. Nesne ve tümleçler cümlede belirtilen anlam›n tamamlanmas›n› sa¤larlar.

Cümleler yap›lar› bak›m›ndan yal›n (basit), birleflik, s›ral› ve ba¤l› cümle olmaküzere dört türe ayr›l›r. ‹çerisinde tek yarg› bulunan cümleye yal›n cümle denir. Bircümle birden fazla yarg›y› ba¤ fiillerle, s›fat fiillerle vb. ba¤lanarak içeriyorsa bu türcümlelere de birleflik cümle denir.

Birden fazla yarg› belirten cümleler virgül ve noktal› virgüllerle temel bircümleye ba¤lan›yorsa bu cümleye de s›ral› cümle denir. Yarg› bildiren cümlelerba¤laçlarla birbirine ba¤lan›yorsa bu tür cümlelere de ba¤l› cümle denir.

Cümlede sözcükler belli bir düzen içerisinde s›ralan›rsa anlam kazan›r. Ayn›cümle farkl› biçimlerde söylenebilir. Ancak bu söyleyiflte anlam kayb› olabilir.

Türkçede cümleler haber ve dilek kiplerine ayr›larak incelenir. Haber kipleribilinen (görülen), duyulan, tan›k olunan (flimdi) gelecek ve genifl zaman› kapsar. Dilekkipleri ise dilek-istek, emir, gereklilik vb. ifade ederler.

Cümleler bildirdikleri anlamlara göre haber cümlesi, dilek-istek,soru ve olumluolumsuz cümleler olarak grupland›r›l›r. Soru cümlesi soru ifadeli bir cevap beklenencümledir. Cümleler olumsuz hâle yüklemi fiille bitiriyorsa-mamak/-memek eklerigetirilerek kurulur.

Bir cümlede ögelerin eksik olmas›, özne-yüklem aras›ndaki uyumsuzluk,sözcüklerin yanl›fl kullan›lmas›, noktalama iflaretlerinin ve yaz›m kurallar›na dikkatedilmemesi anlat›m bildirdikleri bozuklu¤una neden olur.

D‹L VE ANLATIM 2

65

.TEST II

1. “Hiçbir zaman kader bizi ay›rmas›n” cümlesinin yüklemi hangi sözcüktür?

A) hiçbir zaman

B) kadar

C) ay›rmas›n

D) bizi

2. “Adam çiftli¤in iyi oldu¤unu kabul ediyordu.” cümlesinin öznesi hangi sözcüktür?

A) çiftli¤in

B) adam

C) kabul ediyordu

D) iyi oldu¤unu

3. “Her do¤an günün bir dert oldu¤unu

‹nsan bu yafla gelince anlarm›fl” dizelerinde

“Her do¤an günün bir dert oldu¤unu” söz grubu cümlenin hangi ögesidir?

A) yüklemi

B) belirtisiz nesnesi,

C) zarf›

D) özneyi

4. “Kurdu¤un devlet as›rlarca muzaffer yürüdü.” cümlesinde “as›rlarca” sözcü¤ücümlede hangi görevi görür?

A) zarf tümcesi

B) nesne

C) özne

D) dolayl› tümleç

D‹L VE ANLATIM 2

66

5. Afla¤›dakilerin hangisi fiil cümlesidir?

A) Ayfle çok çal›flkan bir ö¤renciydi.

B) Onu iki gündür görmedim.

C) Yar›n s›nav›n›z var m›?

D) Ondan hiçbir haber yok.

6. “M›s›r tarlas›na gidip befl alt› koçan m›s›r kopard›m.” cümlesi yap› bak›m›ndan netür bir cümledir?

A) birleflik

B) yal›n (basit)

C) ba¤l›

D) s›ral›

7. “Ellerim cebimde uzun uzun dolaflt›m.” cümlesi yap› bak›m›ndan ne tür bircümledir?

A) yal›n

B) birleflik

C) s›ral›

D) ba¤l› cümle

8. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde soru anlam› yoktur? (Soru iflareti kullan›lmam›flt›r.)

A) Ne zaman gelecekmifl

B) Onun kim oldu¤unu biliyorum.

C) Kap›y› açmak için anahtar› var m›ym›fl

D) Cevab› ona kim söylemifl

D‹L VE ANLATIM 2

67

9. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde bir dilek-istek ifade edilmektedir?

A) ‹leride güzel günleriniz olacak çocuklar.

B) Oh! yaflamak ne güzelmifl.

C) Düzenli olarak çal›flmal›s›n›z.

D) fiehirden kaçsam bu bahar

Varsam dumanl› da¤lara

10. Afla¤›akilerin hangisi yüklemi bak›m›ndan isim cümlesidir?

A) Sabah kalkt›m ki ya¤mur ya¤m›fl.

B) Topraklara suyun özlemi bitmifl.

C) Aralar›nda küçük kufllar dolafl›yor.

D) Ortal›kta bir sessizlik vard›.

D‹L VE ANLATIM 2


1. ANLATIM B‹R‹M‹ OLARAK PARAGRAF

2. PARAGRAFTA YAPI

3. PARAGRAFIN BOYUTU

4. PARAGRAFTA ANLAM VE ANA DÜfiÜNCE

5. PARAGRAF ÇEfi‹TLER‹

6. PARAGRAFTA DÜfiÜNCEY‹ GEL‹fiT‹RME YOLLARI

7. MET‹N VE PARAGRAF

� ÜN‹TE III

D‹L VE ANLATIM 2

70







* Paragraf›n anlat›m birimi oldu¤unu kavrayacak,

* Paragraf›n yap›s›n› kavrayacak,

* Paragraf boyutunu belirleyebilecek,

* Paragraf›n anlam› ve ana düflüncesini belirleyebilecek,

* Paragraf çeflitlerinin özelliklerini belirleyecek,

* Paragrafta düflünceyi gelifltirme yollar›n› kavrayacak,

* Metin ve paragraf aras›ndaki iliflkiyi belirleyeceksiniz.



D‹L VE ANLATIM 2

71

☛ HAZIRLIK

* Paragraflar nas›l oluflturulur? Paragraflar› olufltururken cümlelerin seçiminde,s›ralanmas›nda nas›l bir yol izlenir?

* Paragraf yap› bak›m›ndan ne gibi nitelikler tafl›r? Girifl, geliflme sonuç paragraf›ne demektir?

* Bir metinde paragraflar aras› birlik nas›l sa¤lan›r? Araflt›r›n›z.


1. ANLATIM B‹R‹M‹ OLARAK PARAGRAF

a. “Ana diline sayg›, önce onu bilerek sevmek, sonra da do¤ru ve düzgünkullanmakla olur. Bu sayg›n›n yüksek kat› ise, ana dilini yabanc› dillerin salg›n›ndankoruyarak kendi yap›s› içinde iflleyip zenginlefltirmeye çal›flmakla gösterilir. Bu dasanatç›lar›n, bilginlerin ve eli kalem tutan bütün yazarlar›n görevidir. Dilini do¤rukullanmay› beceremeyenlerin, yabanc› kelimeleri dillerinden bir türlü söküp atamayanlar›n,a n a diline sevgiden ve sayg›dan söz etmeleri gülünç olmaktan öteye geçemez.

Âgâh S›rr› Levent

b. Yang›n yar›m saatten beri devam ediyordu. Fakat mahallenin ahalisi iki evs o nra sönece¤ine kaildiler. Çünkü bir zat› flerifin türbesi vard›. Mümkün de¤il, otutuflmazd›! fiiddetli k›ble rüzgâr› esiyor; alevleri, k›v›lc›mlar› saçan tahta parçalar›n›,türbenin üzerine, alt›ndaki evlerin çat›lar›na f›rlat›yordu. ‹tfaiye bölü¤ü, tulumbalar songayretlerini sarf ediyorlard›. Polisler etraf› ablukaya alm›fllar, kaç›r›lan eflyan›n ya¤mas›nameydan vermiyorlard›. Çiroz Ahmet, etraf›na bir göz gezdirdi. Bu, kaflarlanm›fl birkülhanbeyi idi. Onca yang›n demek vurgun demekti. Ama mahalle çok fakirdi. Biliyordu kiflu yanan zavall› kulübeciklerin içinde yatak yorgandan baflka bir fley yoktu. Hâlbukiv u rgunda âdet “yükte hafif, pahada a¤›r fleyler” bulmakt›. “Allah belas›n› versin! Faydas›zyang›n!” diye bafl›n› sallad›. Ahali türbenin önüne toplanm›flt›.

c. Gel zaman, git zaman derken biri filiz gibi bir delikanl› olmufl; dikti¤i yeflermiflgitmifl; birinin de güldükçe güller aç›lm›fl yüzünde, a¤lad›kça inciler saç›lm›fl gözün-den.

Yukar›daki metinleri inceleyiniz. ‹lk metindeki cümleleri say›n›z. Cümlelerinbirbirine nas›l ba¤land›¤›na dikkat ediniz.

Yukar›daki ilk metinde dört cümle vard›r. Bu dört cümlenin ilk cümlesinde de onüç sözcük bulunmaktad›r. Metinde heceler (sesler) sözcükleri, sözcükler cümlelericümleler de paragraflar› olufltururlar. Bu bak›mdan paragraf metinde bir anlat›m birimidir.Kendi içerisinde bir bütünlü¤ü vard›r.

Peki paragraf nedir?

Di¤er paragraftaki cümleler aras› birli¤i siz söyleyiniz.☛“Sanatç›, gerek çocukluk döneminde, gerek daha sonraki dönemlerde günlük

hayat› yaflamakta acemidir. Pratik kafadan yoksundur. Haklar›n› ve ç›karlar›n› koru-makta baflar›s›zd›r. Ö¤renci ise hocan›n, memur ise amirin gözüne girmeyi bilmez.Manen ve maddeeten lokmalar›n› hep baflkalar›na kapt›r›r. O çocukluk ça¤›nda bile,ancak hâlen çevresinde uzaklaflt›¤›, “kaç›fl” sonucu baflka dünyalara göç etti¤i zamangerçek hayat›n› yaflar ve mutlulu¤u tadar.”

Adile Ayda

Yukar›daki paragraf› inceleyiniz.

Paragrafta kaç cümle vard›r? Cümleler nas›l s›ralanm›flt›r? Cümleler aras› anlambak›m›ndan bir ba¤lant› var m›? Belirtiniz.

2. PARAGRAFTA YAPI

Bir memlekette maddi ve manevi kültürü yaratanlar o memleketin kültürlüinsanlar›d›r. Bir fley bilmeyen insanlar›n ne kendilerine, ne de baflkalar›na faydas›vard›r. Her insan dünyaya kabiliyetlerle donat›lm›fl olarak gelir. Fakat o kabiliyetlerinçal›flt›r›lmas› ve ifllenilmesi gerekir. Sadece el ve ayak bile çal›flt›r›l›rsa neler yapmaz?Tarla sürmek, tafl k›rmak balta veya kürek sallamak için büyük bir maharete ihtiyaçyoktur. ‹steyen ve çal›flan, sadece iki el ve aya¤› ile geçimini temin edebilir. Ayn› ellerpiyano da çalabilir veya yeni aletler icat edebilir. Ayaklar›n› kullanmas›n› bilendünyan›n birinci s›n›f futbolcusu olabilece¤i gibi, da¤larda, ormanlarda, ma¤aralardakimsenin görmedi¤i güzellik ve hazineleri de bulabilir.

Mehmet Kaplan

Bir düflünceyi ana düflünce etraf›nda destekleyen cümle veya cümlelertoplulu¤una paragraf denir. Paragraf› oluflturan cümleler birbirleriyle ba¤lant›l›d›r; buba¤lant› paragrafta anlam bütünlü¤ünü oluflturur.

Paragraf tek bir cümleden oluflabilece¤i gibi birden fazla cümlelerden de oluflabilir.Bir düflünce bir cümleyle anlat›labilece¤i gibi, birden fazla cümlelerle de anlat›labilir. A n c a kgereksiz cümlelerle doldurulan paragraf okuyucuyu s›kar, yaz›n›n etki gücünü azalt›r.

Paragraf bir yaz›da düflünce birimidir. Sözcükte sesler, cümlede sözcükler,paragrafta cümleler ve metinde de paragraflar dil birli¤i birimidir. Metinde sözcüklerbelli kurallara göre birleflerek cümleleri cümleler de paragraflar› oluflturur.

Yukar›daki ilk metinde ana dile sayg›dan söz edilmektedir. Buradaki cümlelerdille ilgilidir ve anlamca birbirini tamamlarlar.

D‹L VE ANLATIM 2

72

❂

Yukar›daki paragraf›n girifl, geliflme ve sonuç cümlelerini gösteriniz.☛

Yap› bak›m›ndan bir paragrafta üç bölüm bulunur. Bunlar girifl cümlesi, geliflmebölümü ve sonuç cümlesidir.

Bir metinde söylenmesi gerekenler paragrafta söylenir. Gere¤inden az ya da fazlasöylenenler paragraf›n yap›s›n› etkiler. Paragrafta birbiriyle ba¤lant›l›, ilgili cümlelereyer verilir. Paragraf›n ilk cümlesi girifl cümlesidir.Girifl cümlesi ilgi çekecek, merakuyand›racak flekilde düzenlenir.

‹yi düzenlenmifl bir paragrafta bir cümle dahi ç›kart›lamaz. Ç›kart›lan cümleanlam kayb›na neden olur.

3. PARAGRAFIN BOYUTU

Paragraf›n boyutu anlat›lan, tan›t›lan, bildirilen konunun yer zaman ve kiflilerleilgi derecesine göre belirlenir. Anlat›c›n›n, anlatt›¤› yer ve objeyle iliflkisi paragraf›nuzun veya k›sa olmas›n› belirler. ‹letiflim biçimi; iletinin (mesaj›n) niteli¤i; al›c›n›n,göndericinin durumu ve ileti kanal›n›n durumu paragraf›n boyutunu etkiler.

Tek cümleden oluflan paragraflar oldu¤u gibi birden fazla cümleden oluflanparagraflar da vard›r. Yaln›z kar›fl›k konularla ilgili düflüncelerin bir paragraftatoplanmas› güçtür. Bu tür metinlerde daha çok paragraflara yer verilebilir.

Türk edebiyat› kitab›n›zdan de¤iflik boyutlarda paragraflar bulunuz. Buparagraflar kaç cümleden meydana geliyor? Söyleyiniz.☛4. PARAGRAFTA ANLAM VE ANA DÜfiÜNCE

Bir toplumda ahlak›n ilerlemesini, düzelmesini istiyor musunuz? O toplumdaedebiyat, sanat merak›n› uyand›rmaya, gelifltirm e ye çal›fl›n. Çocuklara, gençlere fliirler,h i k â y e l e r, romanlar okutturun, onlar› tiyatrolara, sinemalara gönderin. O hikâyelerin,romanlar›n, oyunlar›n insanlar›yla tan›fls›nlar, onlar›n hayatlar›n› hayallerinde yaflas›nlar,ö ¤ r e n s i n l e r, onlar›n içlerini, böylece gerçekteki insanlar› da daha iyi anlarlar. Çocu¤unuzbüyüyünce ne olacaksa olsun, küçükken siz ona edebiyat› sevdirmeye bak›n, ilim, bilgisonradan gelecektir, önce insanl›¤›n› kurmak, hayalini iflletmek gerektir.

Nurullah Ataç

Bir metinde yazar›n okuyucuya vermek istedi¤i temel düflünceye ana düflünced e n i r. Baflka bir söyleyiflle ana düflünce paragrafta iletilmek istenen iletinin en k›sa ve aç›ki f a d e s i d i r. Paragrafta ana düflünceyi destekleyen onu aç›klayan di¤er düflüncelere deyard›mc› düflünce denir. Paragraftaki yard›mc› düflünceler ana düflünce etraf›nda, onude¤iflik yönlerden destekleyen, tamamlayan, aç›klayan ve onun do¤rulu¤unu, yanl›fll›¤›n›kan›tlayan cümle ve ifade kal›plar›d›r. Paragraftaki ana düflünce di¤er paragraflardaki ana

D‹L VE ANLATIM 2

73

❂

D‹L VE ANLATIM 2

74

düflüncelerle ba¤lan›r. Bu ba¤lant›larla metnin bütünlü¤ü sa¤lan›r.

Paragrafta metnin tamam› dikkate al›narak ne, kim, nerede, ne zaman, nas›l, nekadar gibi sorular›n cevab› olacak flekilde iletiyi belirten düflüncelere yer verilir.

5. PARAGRAF ÇEfi‹TLER‹

Paragraflar ifade edilecek konuya göre öyküleme, çözümleme, tan›tma,tan›mlama, anlatma, betimleme, aç›klama, tart›flma, söyleflme vb. anlat›m türlerindenbiriyle oluflturulur. Paragraflar konu ve anlat›mlar›na göre çözümleme paragraf›, olayparagraf›, fikir paragraf›, fantastik paragraf vb. olarak adland›r›l›r.

Belli bafll› paragraf çeflitleri flunlard›r:

a. Olay Paragraf›: Anlat›lmas›, aç›klanmas› istenen bir olay ele al›n›r. Paragraf›nyap›s› olay›n olufl s›ras›na göre, kifli-mekân iliflkisine ya da anlat›c›n›n anlat›lan veyanakledilen olayla iliflkisine göre de¤iflir. Olay üzerinde yo¤unlafl›l›r ve olay›n en çokdikkat çekici yönleri ve heyecan verici yanlar› anlat›l›r. Olay›n anlat›m›ndaanlat›lmayan k›s›mlar sezdirilecek tarzda cümleler kullan›l›r.

b. Çözümleme Paragraf›: Bir düflüncenin incelenerek çözümlemesinin yap›ld›¤›paragraflard›r. Bu tür paragraflarda paragraf›n konusu olan kiflinin görünüflünden,konuflmas›ndan davran›fllar›ndan söz eden cümlelere yer verilir. Bir düflünceyiçözümleyen paragraflarda düflünceyi oluflturan, destekleyen, gelifltiren ögeler üzerindedurulur.

c. Düflünce (Fikir) Paragraf›: Herhangi bir konuda bilgi vermek, bir düflünceyikan›tlamak amac›yla yaz›lan ö¤retici metinlerde bulunur.

ç. Betimleme (Tasvir) Paragraf›: Bir olay› ya da bir varl›¤› canland›rmakamac›yla yaz›lan paragraflard›r. Betimleme paragraf›nda betimlenecek kifli, yer vegörünüflün benzerlerinden ay›ran özellikleri üzerinde durulur. Betimleme paragraf›ndabetimlenecek varl›¤›n niteli¤ine göre paragraf›n dili de¤iflir.

d. Aç›klama Paragraf›: Herhangi bir konunun, kavram›n, nesnenin kullan›m›n›,de¤erini aç›klamak için yaz›lan paragrafa aç›klama paragraf› denir. Aç›klama yap›l›rkenbasit olandan karmafl›k olana do¤ru gidilir. Yerine göre aç›klanacak konunun herkesçebilinen veya bilinmesi gereken yönü belirtilir. Aç›k, anlafl›l›r bir dil kullan›l›r.

e. Düflsel (Fantasatik) Paragraf: Ça¤r›fl›ma ba¤l› tamamen ola¤an ve ola¤an d›fl›hayal gücüne dayan›larak oluflturulan paragraflard›r.

Paragraf›n ana düflüncesini ve yard›mc› düflüncelerini belirtiniz.☛

Düflsel (fantastik) bir paragraf yaz›n›z ve bir arkadafl›n›za okuyunuz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

75

f. Mizahi Paragraf: Mizah (gülmece) yaz›lar›nda okuyucuyu gülmeye ve alayc›bir bak›fl aç›s›yla düflünmeye yönelten paragraflard›r.

Afla¤›daki paragraflar› inceleyiniz. Bu paragraflar›n çeflidini (olay, betimleme,çözümleme, vb.) belirtiniz.

1.

Bir de flunu düflündüm: Ne biliyor o yazar o olay›n gerçekte t›pk› öyle geçti¤ini?Thurkydides’in sözü akl›ma geldi: “Ben bu kitapta gözlerimle gördüklerimianlat›yorum, ama belki yanl›fl görmüflümdür.” dermifl. O yazar ise kendi gözlerinden,kendi görmesinden hiç flüphe etmiyor. Bana insanlar›n, içini anlatacak, en gizliduygular›n›, düflüncelerini sezdirecek, bunun için sadece gördüklerini, iflittiklerinioldu¤u gibi yazmakla yetinecek... Demek ki anlam›yor sanat›n ne oldu¤unu.

Nurullah Ataç

2.

Phédon tek bafl›na yaflayan dalg›n, flaflk›n hâlli bir adamd›r. Çukura kaçm›flgözleri, kavruk teni, kuru vücudu, zaif yüzü ile üzüntülü bir görünüflü vard›r. Az uyur,uykusu hafiftir. Hep baflkalar›n›n söyledikleriyle yetinir. Onlar›n düflüncesine uyar, birfleyler yapabilmek için ç›rp›n›r, ona pek önem vermezler. A¤›r ve hafif yürür, sanki yerebasmaktan korkuyor gibidir. ‹nsan içine kar›flmaktan çekinir, gözleri yerde yürür, gelipgeçene bakmaya cesaret edemez. Sanki kimseye görünmemek ister gibi flapkas›n›gözlerinin üzerine indirerek paltosunun içine büzülür. Oturmas› istendi¤i zamansandalyesinin ucuna iliflir, alçak sesle konuflur, cevap verirken öksürür, burnunusessizce siler. Yaln›z oldu¤u zaman, hapfl›rmay› tercih eder. Selam ve iltifat beklemez.Zaten bunu gösteren de bulunmaz. Ona kimse metelik vermez, fakirdir.

La Bruyère, Karakterler’den.

3.

Oysa ben, Bat› Anadolu’da ne güzel, ne yeflil bostanlar görmüfltüm. Ortalar›ndabir dolapl› kuyu vard›. Gözleri ba¤l› bir hayvan, durmadan bu dolab› çevirir. Ortadakiç›kr›k, kâh bir çocuk gülmesine kâh bir kad›n h›çk›r›¤›na benzer sesler ç›kar›r. S›ra s›rademir kovalardan sular boflan›r, dolar. Vakit, bir yaz akflam›d›r. Kavak a¤açlar›ndaa¤ustos böceklerinin sesi, henüz dinmemifltir. Kuyunun dört bir taraf›ndan, düz, uzun,küçük toprak kanallar, serin ve berrak suyu sar›fl›n marul tarlalar›na do¤ru götürür.

Yakup Kadri Karaosmano¤lu

Mizahi bir paragraf› yaz›n›z ve bir arkadafl›n›za okuyunuz.☛

D‹L VE ANLATIM 2

76

4.

O üç o¤lan kaçt›. Dirse Han’›n o¤lanc›¤› kaçmad›, ak meydan›n ortas›nda bakt›durdu. Bo¤a da o¤lana sürdü geldi. Diledi ki o¤lan› helak k›ls›n. O¤lan yumru¤u ilebo¤an›n aln›na k›yas›ya tutup vurdu. Bo¤a geri geri gitti. Bo¤a o¤lana sürdü tekrargeldi. O¤lan yine bo¤an›n aln›na yumru¤u ile sert vurdu. O¤lan bu sefer bo¤an›n aln›nayumru¤unu dayad›, sürdü; meydan›n bafl›na ç›kard›. Bo¤a ile o¤lan bir hamle çekifltiler.‹ki kürek kemi¤inin üstüne bo¤an›n köpük ba¤land›. Ne o¤lan yener ne bo¤a yener.O¤lan fikreyledi, der: Bir dama direk vururlar, o dama destek olur, ben bunun aln›naniye destek oluyorum, duruyorum, dedi. O¤lan bo¤an›n aln›ndan yumru¤unu giderdi,yolundan savuldu. Bo¤a ayak üstünde duramad›, düfltü tepesinin üstüne y›k›ld›. O¤lanb›ça¤›na el att›, bo¤an›n bafl›n› kesti. O¤uz beyleri gelip o¤lan›n bafl›na topland›lar,aferin dediler. Dedem Korkut gelsin, bu o¤lana ad koysun, beraberine al›p babas›navars›n, babas›ndan o¤lana beylik istesin, taht al›versin dediler.

Dede Korkut Hikâyeleri

6. PARAGRAFTA DÜfiÜNCEY‹ GEL‹fiT‹RME YOLLARI

Bir metnin girifl, geliflme ve sonuç bölümlerinden meydana geldi¤ini biliyor-sunuz.

Bir metinde girifl paragraf›, konunun ne oldu¤unun ortaya konuldu¤u bölümdür.Burada ele al›nan konu, tart›fl›lacak sorun ortaya konur. Bir bak›ma bu bölüm tan›tmaparagraf›d›r. Girifl paragraf›nda ortaya at›lan görüfller metnin di¤er paragraflar›nda(geliflme bölümünde) örneklerle, karfl›laflt›rmalarla ve aç›klamalarla anlafl›l›r hâlegetirilir. Girifl paragraf›ndaki görüfller kan›tlan›r. Sonuç paragraf›nda da anlat›lanlardanbir sonuca var›l›r. Metnin geliflme bölümü bir paragraf olabilece¤i gibi ele al›nankonunun boyutuna göre birden fazla paragraftan da oluflabilir.

Metinde gelifltirme paragraflarda ileri sürülen düflüncelerin birbirine ba¤lanmas›ylasa¤lan›r. Paragraflar aras› düflünceler âdeta bir zincirin halkalar› gibi birbirine ba¤lan›rve metinde mant›ksal bir bütünlük kurulur.

Metnin gelifltirilmesinde örnekleme, verilerden yararlanma, konuyla ilgilikan›tlar gösterme gibi çeflitli yöntemlere baflvurulur. Bu yöntemlerin hepsi bir aradakullan›lmaz. Anlat›lacak konunun özelli¤ine uygun olan bir yöntem seçilir.

D‹L VE ANLATIM 2

77

“Hikâye, roman yazmak, tiyatro eseri yazmak sadece gördüklerimizi, iflittiklerimizioldu¤u gibi kâ¤›da dökmek olsayd›, hepimiz de birer hikâyeci, tiyatrocu olurduk. Bizimgözlerimiz önünde de günde birçok olaylar geçiyor, biz de hayat›m›zda biribirinisevenler, biribirinden nefret edenler, biribiriyle kavga edenler, dövüflenler görüyoruz.Onlar› oldu¤u gibi anlatmakla ifl bitiverir mi? Bir deneyin isterseniz, görürsünüz ki negerçek bulunur yaz›n›zda ne de do¤ru. Sanat, gerçe¤in t›pk›s›n› ç›karmak de¤ildir, bunaözenenler sanat›n özünü anlam›yorlar demektir. Bir zamanlar Fransa’da “tranche devie” (hayattan bir dilim) yazmak istiyenler vard›, hiçbirinden bir fley kalmad›.”

Nurullah Ataç

7. MET‹N VE PARAGRAF

Bir metin duygu düflünce ve isteklerin iletilmesinde kullan›lan bir iletiflimarac›d›r. Paragraflar ise bu iletiflim arac›n›n bir alt birimidir. Paragraflarda ele al›nandüflünce ve görüfller metni oluflturur. Metinlerde okuyucuyu bilgilendirmeye, onucoflturmaya ya da hüzünlendirmeye yarayan hususlar yer alabilir.


* Paragraf›n oluflum nedenini söyleyiniz.

* Paragraf ile cümle aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?

* Paragraf›n yap›s›n› belirleyen ögeler nelerdir?

* Ana düflünce ne demektir?

* Paragrafta ana düflünceyi destekleyen düflüncelere ne ad verilir?

* Paragraf çeflitleri nelerdir? Tan›mlay›n›z. Çeflitli kaynaklardan paragraf çeflitleri ileilgili örnekler bulunuz.

* Paragrafta düflünceler hangi yollarla gelifltirilir?

Afla¤›daki paragraf› inceleyiniz, yazar düflünceleri gelifltirmede nas›l bir yolizlemifltir? Belirtiniz.☛

Afla¤›da belirtilen konuda bir metin oluflturunuz.

“Ülkemiz turizm bak›m›ndan ne gibi de¤erlere sahiptir?”☛

D‹L VE ANLATIM 2

78

ÖZET

Bir düflünceyi ana düflünce etraf›nda desetekleyen cümle veya cümlelertoplulu¤una paragraf denir. Bir paragraf cümlelerden, cümleler sözcüklerden vescözcükler de seslerden oluflur. Bu bak›mdan paragraf kendi içerisinde bir anlambütünlü¤ü bulunan bir düflünce birimidir.

Bir metinde söylenmesi gerekenler paragrafta söylenir. Paragrafta girifl cümlesi,geliflme bölümü ve sonuç cümlesi bulunur. Paragraf›n boyutu ele al›nan konuya görede¤iflir. Tek cümleden oluflan paragraflar oldu¤u gibi birkaç cümleden oluflan daha uzunboyutlu paragraflar da vard›r. Paragraftaki verilmek istenen iletinin en k›sa ve yal›nifadesine ana düflünce denir.

Paragraflarda ele al›nacak konuya göre öyküleme, çözümleme, tan›tma,betimleme vb. anlat›m türlerinden biriyle oluflturulur. Paragraflar konu ve anlat›mlar›nagöre olay, betimleme, çözümleme, düflünce, aç›klama vb. türlere ayr›l›r.

Paragrafta ele al›nan görüfller örnekleme, aç›klama, karfl›laflt›rma yollar›ylagelifltirilir. Paragraftaki düflünceler bir ana düflünce etraf›nda bir zincirin halkalar› gibibirbirine ba¤lan›r.

Bir metinde okuyucuyu bilgilendiren, ona mutluluk veren coflturan hüzün verenparagraf yer alabilir.

�

D‹L VE ANLATIM 2

79

TEST III

1. Afla¤›daki paragraf›n türü nedir?

Bir sabah kal›n bastonuna dayanarak hükûmet dairesine giden müdür beyigörenler, her vakitki gibi candarma çavufluyla ortak besledi¤i kazlar›n› sayma¤agidiyor sanacaklard›. Fakat ifl böyle de¤il!

A) betimleme

B) aç›klama

C) olay

D) mizahi

2. “Ça¤r›fl›ma ba¤l› tamamen ola¤an ve ola¤anüstü olaylar›n yer ald›¤› hayal gücünedayanarak yaz›lar paragraft›r.”

Yukar›da tan›mlanan paragraf türüne ne ad verilir?

A) fantastik paragraf›

B) tart›flma paragraf›

C) aç›klama paragraf›

D) çözümleme paragraf›

3. Bir paragrafta yap› olarak afla¤›dakilerden hangisi bulunmaz?

A) girifl cümlesi

B) bölüm cümlesi

C) geliflme cümleleri

D) sonuç cümleleri

4. Afla¤›dakilerden hangisi bir dil birimi de¤ildir?

A) sözcükte heceler (sesler)

B) paragrafta cümleler

C) metinde paragraflar

D) hikâyede olaylar

.

D‹L VE ANLATIM 2

80

5. Afla¤›daki paragraf›n sonu hangi cümle ile tamamlanmal›d›r?

‹lkö¤retimde, köyünkünde olsun, flehrinkinde olsun, çocu¤a okuma ö¤retilir, sonrao gidip kitap als›n, bilgisini kendi kendine ilerletsin... Dile kolay bunu söylemek! Neals›n ne okusun?..

A) Sanki bol bol, ucuz ucuz kitap m› var ortada?

B) Kitap almak için zaman› var m›?

C) Okumay› seviyor mu acaba?

D) Kendi kendine niçin okusun ki?

YANIT ANAHTARI

D‹L VE ANLATIM 2

81

TEST I

1. B

2. A

3. C

4. D

5. C

TEST II

1. C

2. B

3. B

4. A

5. B

6. A

7. A

8. B

9. D

10. D

TEST III

1. C

2. A

3. B

4. D

5. A

D‹L VE ANLATIM 2

82

KAYNAKÇA

ADALI, Oya. Dudalo¤lu TDK Yay›nlar›, Ankara 1973.

ADALI, Bilgin, Afl›k Galip, TDK Yay›nlar›, Ankara 1972.

AKALIN, Dr. L. Sami, Edebiyat Terimleri Sözlü¤ü, Varl›k Yay›n Evi, ‹stanbul 1976.

AKSOY, Mehmet; Servet ‹SK‹T, ‹vliya Çelebi Seyahatnamesi’nden En Güzel Seçmeler, ‹skit

Yay›n Evi, ‹stanbul 1962.

AKYÜZ, Kenan, Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri, ‹nk›lâp Kitap Evi Yay›nlar›,

‹stanbul 1995.

AKYÜZ, Kenan, Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, Do¤ufl Matbaac›l›k, Ankara 1970.

ARAT, Reflit Rahmeti, Babürname, MEB Yay›nlar›, Ankara 1971.

ARAT, Reflit Rahmeti, Kutadgu Bilig, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1974.

ATALAY, Besim. Divanü Lügati’t Türk Tercümesi 1, 3, 4, TDK Yay›nlar› Ankara 1985.

ATEfi, Ahmet. Vesiletün Necat (Mevlit) TDK Yay›nlar›, Ankara 1954.

BANARLI, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyat› Tarihi cilt 1, 2, MEB Yay›nlar›, ‹stanbul 1971.

BORATAV, Pertev Naili, Folklor ve Edebiyat I ( 1982), Adam Yay›nc›l›k A.fi., ‹stanbul 1982.

BOZKURT, Prof. Dr. Fuat, Türklerin Dili, Kültür Bakanl›¤› Yay›lar›, Ankara.

CAFERO⁄LU, Ahmet, Eski Uygur Tükçesi Sözlü¤ü, TDK Yay›nlar›. ‹stanbul 968.

CAFERO⁄LU, Ahmet, Türk Dil Tarihi I, II, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul 1974.

CENG‹Z, Halil Erdo¤an, Aç›klamal›l-Notlu Divan fiiiri Antolojisi. Ayd›n Kitap Evi,

Ankara 1973.

CENG‹Z, Halil Erdo¤an, Divan fiiiri Antolojisi, Milliyet Yay›nlar›, ‹stanbul 1972.

ÇA⁄ATAY, Dr. Saadet. Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara Üniversitesi DTCF Yay›lar›,

Ankara 1977.

DEVELL‹O⁄LU, Ferit. Osman›lca-Türkçe Ansiklopedik Lügât, Ankara 1970.

D‹LAÇAR, A. Kutadgu Bilig ‹ncelemesi, TDK Yay›lar›, Ankara 1972.

D‹LÇ‹N, Cem, Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, TDK Yay›nlar›, Ankara 2000.

D‹ZDARO⁄LU, Hikmet, Halk fiiirinde Türler, TDK Yay›lar›, Ankara 1969.

ELÇ‹N, Prof. Dr. fiükrü, Halk Edebiyat› Araflt›rmalar›, Kültür Bakanl›¤› Yay›lar›, Ankara 1977.

ENG‹N, Muharrem, Dede Korkut Kitab›, MEB 1000 Temel Eser, ‹stanbul 1971.

GÖLPINARLI, Abdülbaki. Mevlâna’n›n divan Kebir, ‹nk›lâp ve Aka Kitap Evleri, ‹stanbul

1965.

D‹L VE ANLATIM 2

83

GÖLPINARLI, Abdülbaki. Yunus Emre, Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul 1968.

GÖLPINARLI, Abdülbaki. Yunus Emre Risalat al Nushiyye ve Divan Eskiflehir Turizm ve

Tan›tma Derne¤i, ‹stanbul 1965.

GÜNEY, Eflatun Cem. Nasrettin Hoca F›kralar›, Milliyet Yay›nlar›, ‹stanbul 1995.

GÜZEL, Doç. Dr. Abdurrahman, Kaygusuz Abdal, KültürBakanl›¤› Yay›nlar›, Ankara 1981.

HACIEMM‹NO⁄LU, Doç. Dr. Necmettin, Fuzulî Toker Yay›nlar›, ‹stanbul 1972.

HENG‹RMEN, Mehmet, Güvahî-Pendname, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar› Ankara 1990.

‹PEKEN, Prof. Dr. Haluk Enderunlu Vâs›f, Kültür Bakanl›¤› Yay›lar›, Ankara 1990.

‹Z, Prof, Fahir, Eski Türk Edebiyat›nda Nesir, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul 1964.

KAFTANO⁄LU,Ümit, Köro¤lu Kol Destanlar›, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›, Anara 1979.

KARAHAN, Prof. Dr. Abdülkadir, Türk Kültürü ve Edebiyat›, MEB Yay›nlar›, ‹stanbul 1968.

KAVCAR, Prof. Dr. Cahit, Edebiyat ve E¤itim A.Ü. E¤itim Bilimleri Fakültesi Yay›nlar›,

Ankara 1994.

KOCATÜRK , Vasfi Mahir, Tekke fiiiri Antolojisi, Eebiyat Yay›n Evi, Ankara 1968.

KÖPRÜLÜ, Ord. Prof. Dr. Fuat, Türk Saz fiairleri cilt 1, 2, 3, 4, Milî Kültür Yay›nlar›,

Ankara 1962.

KUDRET, Cevdet, Türk Edebiyat›ndan Seçme Parçalar, ‹nk›lap ve Aka Kitap Evleri, ‹stanbul

1973.

LEVEND, Agah S›rr›, Türk Dilinde Geliflme ve Sadeleflme Evreleri, TDK, Ankara 1972.

LEVEND, Agah S›rr›, Ali fiîr Nevâî cilt 1, 2, 3, 4 TDK Yay›nlar›, Ankara 1965.

LEVEND, Agah S›rr›, Türk Edebiyat Tarihi 1, cilt Girifl, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1973.

ONAN, Necmettin Halil, ‹zahl› Divan fiiiri Antolojisi, MEB Yay›lar›, ‹stanbul 1989.

ÖZKIRIMLI, Atilla, Nedim, Toker Yay›nlar›, ‹stanbul 1974.

ÖZKIRIMLI, Atilla, Türk Edebiyat› Ansiklopedisi cilt 1, 2, 3, 4, 5 Cem Yay›n Evi 1990.

ÖZTELL‹, Cahit, Karaco¤lan, Varl›k Yay›n Evi, ‹stanbul 1971.

ÖZTELL‹, Cahit, Karaco¤lan, Bütün fiiirleri, Milliyet Yay›nlar› 1970.

ÖZTELL‹, Cahit, Pir Sultan Abdal Bütün fiiirleri, Milliyet Yay›nlar›, ‹stanbul 1974.

SEVER, Dr. Mustafa. Türk Halk fiiiri, Kurmay Yay›nlar› Ankara.

TDK Tük fiiiri Özel Say›s› I (Eski Türk fiiiri), Ankara 1986.

TDK Divanü Lügati’t Türk Dizini, TDK Yay›nlar›, Ankara 1972.

TDK Gezi Özel Say›s›, Ankara 1973.

D‹L VE ANLATIM 2

84

TDK ‹mlâ K›lavuzu, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, Ankara 2000.

TDK Türkçe Sözlük, Türk Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1998.

TEK‹N, Doç. Dr. Talât Ana Türkçede Asli Uzun Ünlüler, Hacettepe Üniversitesi Yay›nlar›,

Ankara 1975.

TEK‹N, Prof. Dr. Talât, Orhon Yaz›tlar›, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1988.

U⁄URLU, Nurer, Divan Bahçesi (Denemeler), Örgün Yay›nlar›, ‹stanbul 1992.

ÜLKÜTAfiIR, M. fiakir, Kaflgarl› Mahmut, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›. Ankara 1972.

ZELYUT, R›za, Hac› Bektafl Veli, Hürriyet Matbaac›l›k, ‹stanbul 1990.

NÖC

NÖ

C:

Nah

civa

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

yeti

(AZERBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)İs

tanb

ul il

mer

kezi

Diğ

er il

mer

kezl

eri

Ö⁄RETMEN MARfiI

Aln›m›zda bilgilerden bir çelenk, Nura do¤ru can atan Türk genciyiz. Yeryüzünde yoktur, olmaz Türk’e denk;Korku bilmez soyumuz.

fianl› yurdum, her buca¤›n flanla dolsun;Yurdum, seni yüceltmeye andlar olsun.

Candan açt›k cehle karfl› bir savafl, Ey bu yolda and içen genç arkadafl!Ö¤ren, ö¤ret hakk› halka, gürle cofl;Durma durma kofl.

fianl› yurdum, her buca¤›n flanla dolsun;Yurdum, seni yüceltmeye andlar olsun.

‹smail Hikmet ERTAYLAN

Documents

Dil ve Anlatım 2