ADANA (322) 457 66 54AMASYA (358) 218 20 28ANKARA (312) 311 12 12ALANYA (242) 512 85 83BURSA (224) 254 53 26ÇAYCUMA (372) 643 62 72G.ANTEP (342) 232 45 53GÖLCÜK (262) 414 28 82GEREDE (374) 311 37 92ÝSTANBUL (216) 317 88 35ÝZMÝR (232) 431 06 48ÝSKENDERUN (326) 615 73 56KAYSERÝ (352) 222 38 83K.MARAÞ (344) 214 55 37ELBÝSTAN (344) 415 02 00

KARABÜK (370) 712 13 85KARAMAN (338) 214 57 04KONYA (332) 233 40 63KARAPINAR(332) 755 21 11ILGIN (332) 882 73 61MALATYA (422) 324 34 36MERSÝN (324) 231 30 95OSMANÝYE(322) 812 78 21SAKARYA (264) 281 00 26SAMSUN (362) 431 40 99SÝNOP (368) 681 55 19SÝVAS (346) 224 21 31TOKAT (356) 212 24 63TURHAL (356) 272 41 82ZONGULDAK (378) 251 48 31

TEMSÝLCÝLÝKLER

Araþtýrma

Anadoluda ÝÝki ÞÞehir DDarende-DDivriði................... 66

EdebiyatFürkat-nnâme........................................................ 112

Kapak

Baþyazý........................................ 22Hutbeler........................................ 33

Somuncu BBaba vve NNeseb-ii ÂÂlisi.............................................. 44

Buhara’da ZZiyaretler.............................................................. 115BasýndanBasýndan BBelgelerle EEs-SSeyyid OO. HHulûsi EEfendi.................. 220Altun SilsileHâce ÂÂli RRâmiteni................................................................ 222

Hatýralarla GGüzel KKoku..................................... 330

................................................ 553

Haberler

Darende’nin TTarihçesi - 22....................................................... 334Þiir

Bahar MMuþtusu ....................................................................... 337

EkonomiTicaret, TTasarruf vve CCömertlik............................................... 338

Bir KitapBÝlinmeyen DDsmanlý.............................................................. 440

HadisHadisler IIþýðýnda TTasavvuf .................................................. 442

GençlikAlmanyadaki TTürk ÇÇocuklarý................................................. 443

Baharla

Gelir MMutluluk ............................ 444Tomurcuklar

Kültür

Hanýmlara ÖzelHak vve ÖÖzgürlük AAdýna........................................... 446

ÇanakkaleÇanakkale GGeçilmez................................................. 448

HatýraHatýra FFotoðraflarý iile Es-SSeyyid OO. HHulûsi EEfendi.................................... 550

YerenlikKurban vve KKurban BBayramý.................................... 551

Tarih

Kültür

ES-SEYYÝD OSMAN HULÛSÝ EFENDÝ VAKFI

Somuncu BabaKÜLTÜR-EDEBÝYAT ve ARAÞTIRMA DERGÝSÝEs-Seyyid Osman Hulûsi Efendi Vakfý’nýn Yayýn Organýdýr

Ýki Ayda Bir Yayýnlanýr

ISSN:1302-0803YIL:6 SAYI:25

MART - NÝSAN 2000ES-SEYYÝD OSMAN HULÛSÝ EFENDÝ VAKFI ADINA

ÝMTÝYAZ SAHÝBÝA.Þemsettin ATEÞ

GENEL YAYIN YÖNETMENÝA.Tacettin ATEÞ

YAZI ÝÞLERÝNDEN MESUL MÜDÜRAv. Haki DEMÝR

REKLAM ve HALKLA ÝLÝÞKÝLERHamza CIBIL

Yusuf MUTLU - Mehmet ÞENAli GENCAL - Yemliha GÖNCÜ

Ali AYDOÐAN

KAPAK???????????

FOTOÐRAFLARBekir SARI

TEKNÝK YAPIMAJANS B / Darende Tel:615 17 55

GRAFÝK - TASARIMAslan TEKTAÞ

YAZIÞMA ADRESÝZaviye Mah. Hacý Hulûsi Efendi Cad. No:71

44700 Darende / MALATYAe.mail: somuncubaba@somuncubaba.org.

BASIM - YAYIM - DAÐITIM - PAZARLAMASomuncu Baba Basýn-Yayýn Tic.San.Ltd.Þti.

RENK AYRIM - FÝLM ÇIKIÞ Bizim Repro (312) 231 26 72

BASKI Poyraz Ofset (312) 384 19 42

Dergide Yayýnlanan Yazýlardan Yazarlarý MesuldürKaynak Gösterilerek Ýktibas Edilebilir.

Somuncu BabaSomuncu Baba Esselâm ey yâr-i ðârý bâ-safâ

Esselâm ey cümle varý bâ-vefâ

Esselâm ey cân-u gönlüm kýblesi,

Esselâm ey cümle derdime devâ

Dîvân-ý Hulûsi-i Darendevî

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaBaþyazý

2

Bahar bir baþlangýçtýr, yeniden doðuþtur. Bütün mahlukatýn can-landýðý saðnak saðnak rahmet bulutlarýnýn altýn damlalar döktüðümevsimdir. Kýþýn bereketli ve ak yüzlü kar tanelerinin öbek öbek kapat-týðý, toprak ýsýsýný vererek kar tanelerini eritip sellere dönüþtürdüðücoþkunluk zamanýdýr bahar... Büyüleyici güzellik ve manzaralarýngökkubbeyi tuttuðu, yeryüzünün bereketle dolduðu filiz filiz, yaprakyaprak yeþilliðin fýþkýrdýðý bir kutlu fasýldýr. Toprak ana olanca sýcak-lýðýyla baðrýnda sakladýðý tohumlarý güneþe doðru uzatýr baharla...

Güneþe ulaþacak gibi yücelere boy verir yeþillikler baþaklar. Türlütürlü çiçekler açar bahçelerde güller tomurcuktan yapraða dönüþürkenbülbüller seher vaktinde ahu figan ile semâyý inletir. Her þey bir koþuþ-turma bir akýþ içerisindedir. Dereler deryalara, rüyâlar hülyalara, niyazlardualara kavuþarak çaðýldar. Ses gelir daðlardaki aðaçlardaki kuþlardanyeni bir uyanýþla kýþýn soðuðunu üzerinden atan her canlý hareketlenerekdidinmeye baþlar. Yeniden diriliþtir bahar...

Ýlk bahar intibâha, irkilmeye, silkinmeye, inkardan kurtulmaðavesile bir mevsimdir. Ýlkbahar kovandan fýrlayan arýlarýn sistemli çalýþ-masýný, karýncalarýn akýllara durgunluk veren azim ve gayretlerini gözlerönüne sererek insanýnda bütün bu hadisâttan ibretler aldýðý bir zaman dil-imidir. Bahar kutlu doðum zamanýdýr, alemlere rahmet olarak gönderilenkâinatýn efendisi Hz. Muhammed (S.A.V) bir nisan sabahýnda dünyayýþereflendirmiþtir. Onun için bahar daima kutlu doðumlara gebedir. Bumevsimin güzelliði insanlýðýn ahlâkýnda fikriyâtýnda, Allah'a tes-limiyyetinde, birlik ve beraberliðimizin tesisinde yön veren mevsimdir.Bahar neþe ve sevinç zamanýdýr, Es-Seyyid Osman Hulûsi EfendiDîvânýnda, büyük mutasavvýf Ýhrâmcýzâde Ýsmail Hakký Efendi'yehitaben, belki de derin bir mâna ve düþünceyle Hz. Peygamber (S.A.V)'ikastederek yazmýþ olduðu bir beyitinde;

Bâhâr-ý ömrümün neþ'eli çaðýDîdemin kan yaþý, sînemin daðýGülistân-ý hüsnün cânýmýn bâðýMürüvvet kânýsýn câným efendim.mýsralarýnda sevgiliye vuslatýn en mesrur ve en mesut zamanlarýný

yani gençlik dönemini bahar mevsimine benzeterek, çaðlayanlar misaligözünden akan yaþlarý ve volkan gibi sinesinden fýþkýran muhabbeti ilebahar mevsiminde açýlan gül bahçesi kadar güzel olan sevgilinin “canbaðý” olduðunu belirterek insani hasletlerin güzelliklerin kaynaðýnýnonda olduðunu manzum olarak dile getirmiþtir.

Rengârenk çiçeklerin nakýþ nakýþ iþlediði tabiat güzellikleriyleburam buram ýtýr râyihalý ve cennet misali bahar mevsiminin gönülleri-mizin uyanýþýna ve ümitlerimizin zuhuruna vesile olmasý temennisiyle...

Yayýn Heyeti

Bahar ve Yeniden DiriliþBahar ve Yeniden Diriliþ

MMuuhhtteerreemm CCeemmaa''aatt-ýý MMüüsslliimmiinn!!

BBuuggüünn aazziizz vvaattaannýýmmýýzzddaa ssaaððllýýkk,, sseellââmmeett vvee hhuuzzuurriiççiinnddee ddiinnii bbaayyrraammllaarrýýmmýýzzddaann bbiirrii oollaann KKuurrbbaann BBaayyrraammýýnnýýiiddrraakk eettmmiiþþ bbuulluunnuuyyoorruuzz.. YYaallnnýýzz bbiizzlleerr ddeeððiill ÝÝssllaamm ââllee-mmiinnddeekkii mmüüssllüümmaannllaarr ýýrrkk,, ddiill,, rreennkk ffaarrkkýý ggöözzeettmmeeddeennbbiirr tteekk AAllllaahh''aa iinnaannmmaannýýnn,, sseevvggiillii PPeeyyggaammbbeerriimmiizz((SS..AA..VV))’’iinn hhiiddaayyeett yyoolluunnddaa bbuulluunnmmaannýýnn sseevviinncciiiiççiinnddee bbuu bbüüyyüükk ggüünnüü kkuuttlluuyyoorrllaarr.. ÞÞuu aannddaa bbüüttüünnÝÝssllaamm üüllkkeelleerriinnddeenn ggeelleenn yyüüzzbbiinnlleerrccee mmüüssllüümmaannAAllllaahhýý vveeccdd vvee iihhllââssýýyyllaa kkýýbblleeggââhhýýmmýýzz KKââbbee-iiMMuuaazzzzaammaa eettrraaffýýnnddaa ttaavvaaff eettmmeekkttee CCeennaabb-ýý HHaakkkk’’aahhaammddüü sseennaallaarrllaa hhaacc ffaarriizzaassýýnnýý yyeerriinnee ggeettiirrmmeekkttee-ddiirrlleerr.. ÝÝssllaammýýnn bbeeþþ rrüükknnüünnüü yyeerriinnee ggeettiirrddiikktteenn bbuubbüüyyüükk þþeerreeffee eerrddiikktteenn ssoonnrraa kkuurrbbaann kkeesseerreekk bbaayyrraammyyaappaann oorraaddaakkii kkaarrddeeþþlleerriimmiizzee bbiizzlleerrddee kkeesseecceeððiimmiizzkkuurrbbaannllaarrllaa iiþþttiirraakk eeddiiyyoorr vvee bbaayyrraamm yyaappýýyyoorruuzz..BBaayyrraamm sseevviinnçç vvee nneeþþ''ee ggüünnüü ddeemmeekkttiirr.. ÖÖtteeddeenn bbeerrii hheerrmmiilllleettiinn bbiirr ttaakkýýmm mmiillllii ggüünnlleerrii,, ttaarriihhii hhaattýýrraallaarrýýnnýý ccaann-llaannddýýrraann bbaayyrraammllaarrýý bbuulluunnmmaakkttaaddýýrr.. AAyynnýý þþeekkiillddee bbiirr ddiinneebbaaððllýý kkiimmsseelleerriinnddee ddiinnii ggüünnlleerrii,, bbaayyrraammllaarrýý vvaarrddýýrr.. BBaayyrraammllaarriinnaannaannllaarr üüzzeerriinnee ççookk bbüüyyüükk tteessiirrlleerr yyaappaarr,, ddiinnii þþuuuurr vvee dduuyygguullaarrýýnnýýkkuuvvvveettlleennddiirriirr.. YYeennii bbiirr hheeyyeeccaann vvee kkuuvvvveett þþeevvkkii kkaazzaannddýýrrýýrr.. PPeeyyggaammbbeerriimmiizzEEffeennddiimmiizz MMeeddiinnee''yyee þþeerreeff vveerrddiikklleerrii zzaammaann MMeeddiinnee hhaallkkýýnnýýnn ddaa bbaayyrraammllaarrýý vvaarrddýý.. CCaahhiilliiyyee ddeevvrriinniinnbbüüttüünn ffeennaa aaddeettlleerrii iillee bbiirrlliikkttee ppeeyyggaammbbeerriimmiizz bbuu bbaayyrraammllaarrýý ddaa kkaallddýýrrmmýýþþ bbuunnaa mmuukkaabbiill mmüüssllüümmaann-llaarrýýnn iikkii ddiinnii bbaayyrraammllaarrýý oolldduuððuunnuu bbiillddiirrmmiiþþttiirr..

BBaayyrraammllaarrýýnn bbiizzlleerree yyeennii bbiirr ggaayyrreett,, ddiinnii vvee ddüünnyyeevvii ççaallýýþþmmaallaarrýýmmýýzzaa yyeennii hhýýzz,, iinnaannççllaarrýýmmýýzzaa vveeiimmaann nnuurruummuuzzaa yyeennii bbiirr ppaarrllaakkllýýkk kkaazzaannddýýrrmmaassýý bbaakkýýmmýýnnddaann öönneemmii bbüüyyüükkttüürr.. ÞÞuu mmuuhhtteeþþeemm mmaann-zzaarraayyaa bbaakkýýnnýýzz;; AAllllaahhaa iinnaannaann aayynnýý ggaayyeeyyee yyöönneelleenn mmüümmiinnlleerriinn bbiirr aannddaa aayynnýý yyeerrddee ttooppllaannmmaallaarrýýnnýýnnmmaannaassýý nnee kkaaddaarr bbüüyyüükkttüürr.. ((KKiittaabbýýnnýýnn yyoolluunnddaann aayyrrýýllmmaayyaaccaaððýýmmýýzzaa ssöözz vveerriiyyoorruuzz))

MMuuhhtteerreemm kkaarrddeeþþlleerriimm.. HHaakk TTee''ââllââ ““ÝÝyyiilliikk vvee ttaakkvvaaddaa yyaarrddýýmmllaaþþýýnnýýzz,, ggüünnaahhttaa vvee ddüüþþmmaannllýýkkttaa yyaarrddýýmm-llaaþþmmaayyýýnnýýzz”” bbuuyyuurruuyyoorr.. BBuu yyaarrddýýmmllaaþþmmaallaarr nneettiicceessiinnddee ffaakkiirr,, zzeennggiinn bbüüttüünn mmüüssllüümmaannllaarrýýnn ddiinnii bbaaððllaarrýýkkuuvvvveett bbuulluurr.. FFaakkiirr iillee zzeennggiinnii bbiirrbbiirriinnee ddüüþþmmaann eettmmeekk ssuurreettiiyyllee vvaattaannýýmmýýzzýý aannaarrþþiiyyee ggööttüürrmmeekk iisstteeyyeenn((KKoommüünniizzmm)) ggiibbii þþeerr kkuuvvvveettllii kkööttüü nniiyyeettllii kkiimmsseelleerr eemmeelllleerriinnddee mmuuvvaaffffaakk oollaammaazz-llaarr.. HHüüllââssaa:: BBaayyrraammggüünnlleerriinnddee kkiinn vvee iinnttiikkaamm hhiisslleerriinnii bbýýrraakkaarraakk bbiirrbbiirriimmiizzllee kkaayynnaaþþmmaallýý,, yyaarrddýýmmllaaþþýýpp ddaayyaannýýþþmmaallýý hhaalliivvaakkttii yyeerriinnddee oollaann zzeennggiinnlleerr ffaakkiirr vvee mmuuhhttaaççllaarraa hheerr zzaammaannkkiinnddeenn ddaahhaa ffaazzllaa yyaarrddýýmm eettmmeellii yyeekk ddiiððeerr-iinnee kkaarrþþýý ssaammiimmii hhiisslleerrllee mmüütthhiiþþ oollaarraakk tteennaassüüdd-üü iissllaammiiyyeeyyii ttaakkvviiyyeeyyee ççaallýýþþmmaallýýddýýrr..

AAzziizz MMüüssllüümmaannllaarr!! HHuuttbbeemmii kkuurrbbaannaa aaiitt bbaazzýý hhüükküümmlleerrii kkýýssaaccaa bbeeyyaannllaa bbiittiirreecceeððiimm.. BBiilliinnddiiððiiggiibbii ddiinneenn zzeennggiinn ssaayyýýllaann mmuukkiimm mmüüssllüümmaannllaarraa kkuurrbbaann kkeessmmeekk vvaacciippttiirr.. NNiitteekkiimm PPeeyyggaammbbeerrEEffeennddiimmiizz ““iikkttiiddaarrýý oolluuppttaa kkuurrbbaann kkeessmmeeyyeenn kkiimmssee ccaammiimmiizzee yyaakkllaaþþmmaassýýnn”” bbuuyyuurrmmuuþþttuurr..

KKuurrbbaann,, bbaayyrraammýýnnýýnn bbiirriinnccii ggüünnüünnddeenn iittiibbaarreenn üüççüünnccüü ggüünnüünnüünn aakkþþaammýýnnaa kkaaddaarr kkeessiilleebbiilliirr..DDaahhaa öönnccee kkeessmmeekk vvee ddiinnii oollaarraakk ttaassaadddduukk eettmmeekkllee kkuurrbbaann bboorrccuu üüzzeerriimmiizzddeenn ssaakkýýtt oollmmaazz.. KKuurrbbaannaannccaakk AAllllaahh rrýýzzaassýý iiççiinn vvee AAllllaahh aaddýý iillee kkeessiilliirr.. KKuurrbbaann;; ddeevvee,, ssýýððýýrr,, mmaannddaa,, kkooyyuunn vvee kkeeççiiddeenn oolluurr..DDeevveenniinn bbeeþþ,, ssýýððýýrr vvee mmaannddaannýýnn iikkii,, kkooyyuunn vvee kkeeççiinniinn ddee aassggâârrîî bbiirr yyaaþþýýnnýý bbiittiirrmmiiþþ oollmmaassýý ggeerreekkiirr.. ÞÞuukkaaddaarr vvaarr kkii aallttýý aayyýýnnýý ggeeççmmiiþþ kkuurrbbaann kkeessiilleecceekk hhaayyvvaannýýnn aayyýýppssýýzz vvee bbeessiillii oollmmaassýý llaazzýýmmddýýrr.. MMeenndduupp oollaannkkuurrbbaann eettiinnii üüçç kkýýssýýmmaa aayyýýrrmmaakkttýýrr.. BBiirr kkýýssmmýýnnýý ffaakkiirrlleerree ttaassaadddduukk eettmmeellii,, bbiirr kkýýssmmýýnnýý eeþþee ddoossttaa hheeddiiyyeeeettmmeellii vvee bbiirr kkýýssmmýýnnýý ddaa eevv hhaallkkýýnnaa yyeeddiirrmmeelliiddiirr.. KKuurrbbaann kkeessiillddiikktteenn ssoonnrraa ttaammaammýý bbiirr hhaayyýýrr mmüüeesssseessee-ssiinnee vveerriilleebbiilliirr..

AAzziizz MMüüssllüümmaannllaarr!! NNeettiiccee iittiibbaarriiyyllee bbuurraayyaa kkaaddaarr iizzaahhýýnnaa ççaallýýþþttýýððýýmmýýzz bbaayyrraamm vvee kkuurrbbaannaa aaiitthhüükküümmlleerr mmeeaalliinnii vveerreecceeððiimmiizz þþuu ssuurreeddeenn mmüüllhheemmddiirr..

““HHaabbiibbiimm bbiizz ssaannaa hhaakkiikkaatteenn kkeevvsseerrii vveerrddiikk oo hhaallddee RRaabbbbiinn iiççiinn nnaammaazz kkýýll,, kkuurrbbaann kkeess.. SSeennii aayyýýppllaayyaann((eebbtteerr ddiiyyeenn yyookk mmuu??)) iiþþttee aassýýll zzüürrrriiyyeettssiizz oollaann þþüüpphhee yyookk kkii oodduurr..””(Kevser SSuresi)

EEss-SSeeyyyyiidd OOssmmaann HHuullûûssii EEffeennddii ((KK..SS))

Þeyh HHamid-ii VVel i CCamii MMimberindenHutbelerHutbeler

"Arþiv BBelgeleri llþýðýnda SSomuncu BBaba VVe NNeseb-ii AAlisi" aadlýeserimizin bbirinci bbaskýsý ttükendi. KKonuyla iilgilenen hherkes, eeserinikinci bbaskýsýnýn yyapýlmasýný vve eeserin bbu kkonuda öönemli bbir bboþluðudoldurduðunu ssözlü vve yyazýlý oolarak iifade eettiler. BBirinci bbaskýnýnçok aacele hhazýrlanmasý vve bbasýlmasý, bbazý iimla hhatalarýný ddaberaberinde ggetirdi. AAncak eeserin aarþiv bbelgeleri ýýþýðýnda oortayaçýkardýðý hhakikatler, bbu kküçük hhatalarý ookuyucuya ggöstermiyordu.Eser, iister SSomuncu BBaba'ya mmanevi bbað iile bbaðlanan vve iisterse nnesebbaðý iile bbaðlanan kkimseler aarasýnda rraðbet ggördüðü ggibi, kkonuylaalakalý aarþiv bbelgelerini bbugüne kkadar bbekleyen iilim ççevresini ddememnun eetti. AAncak hher eeserde oolduðu ggibi, bbunda dda iilk oolmasýhasebiyle bbazý nnoksanlarýn bbulunmasý ttabii kkarþýlanmalýydý vve ööylede ooldu. BBazý bbaský hhatalarýný bbu iikinci bbaskýda ddüzeltmek iimkanýnýbulduk.

Gelen ttakdir vve tteþekkürlerin yyanýnda yyapýcý mmanada bbiri iikitenkit dde ggeldi. BBu yyapýcý ttenkitlerden ssaydýðým ggrubun bbaþýnda,eserlerinden hher zzaman iistifade eettiðim PProf. DDr. ÝÝsmail EErünsalBey'in, bbazý ttenkitleri iihtiva eeden bbir mmakalesi bbulunmaktadýr.Hocamýz, bbazý yyapýcý ttenkitlerinin yyanýnda bbir kkýsým mmeselelerdeyanlýþ yyorumlara ggittiðinden, yyaptýðý ttenkidin ttarafýmýzdan ttahlilizaruri hhale ggeldi. KKitabýn iikinci bbaskýsý yyapýlýrken, bbu ttenkitleri ttahliletmemin iilmi bbir zzaruret oolduðuna iinandýk.

Evvela, ÞÞunu iifade eetmeliyim kki, ""Fenn-ii ÂÂdâb vve ÝÝlm-iiMunâzara'nýn aalimleri aarasýndaki hhakperestlik vve iinsaf ddüsturu oolanþu: ""Eðer bbir mmes'elenin mmünâzarasýnda kkendi ssözünün hhaklý ççýktýðý-na ttaraftar oolup vve kkendi hhaklý ççýktýðýna ssevinse vve hhasmýnýn ((SayýnHocam bbilinen mmanada HHasmýmýz ddeðildir vve zzaten bburada hhasým-dan kkasýt dda ffarklý ggörüþü iileri ssüren ttaraf ddemektir) hhaksýz vve yyan-lýþ oolduðuna mmemnun oolsa, iinsafsýzdýr. HHem zzarar eeder. ÇÇünkü hhaklýçýktýðý vvakit, oo mmünâzarada bbilmediði bbir þþeyi ööðrenmiyor. BBelkigurur iihtimaliyle zzarar eedebilir. EEðer hhak hhasmýnýn eelinde ççýksa,zararsýz, bbilmediði bbir mmes'eleyi ööðrenip mmenfaattar oolur, nnefsingururundan kkurtulur. DDemek iinsaflý hhakperest, hhakkýn hhatýrý iiçinnefsin hhatýrýný kkýrýyor. HHasmýnýn eelinde hhakký ggörse, yyine rrýza iilekabul eedip ttaraftar ççýkar, mmemnun oolur."1

Yukarýda zzikrettiðimiz ddüstur bbizim dde iilmi aaraþtýrmalardaesas aaldýðýmýz ddüsturdur vve SSayýn HHocamýzýn iilimde bbayrak yyarýþýolarak iifade eettiði dde bbu mmananýn ddeðiþik bbir ttarzý oolsa ggerektir.Ýlimde eesas oolan hhakkýn oortaya ççýkmasýna ggayret ggöstermesidir.

Sâniyen, öönemle iifade eedelim kki, bbahsi ggeçen kkitabýmýz, iilimaleminde ççok yyankýlar mmeydana ggetirdi vve een aazýndan kkonuyla iilgiliçalýþmalarýn, bbu zzamana kkadar iihmal eettiði aarþiv vvesikalarýný iilk ddefaciddi mmanada ddeðerlendirmiþ ooldu. ZZaten bbu hhususu hhocamýz ddaifade eetmektedir. BBu ççalýþmaya kkadar oolan aaraþtýrmalar, eelbette kkibizim dde ttemel kkaynaðýmýz oolmuþtur vve oonlarý yyapanlara þþükranborçluyuz; aancak ssadece tteracim-ii aahval kkitaplarýndaki bbilgileritekrar mmahiyetinde kkalmýþtýr.

Þunu dde eehemmiyetle bbelirtelim kki, PProf. DDr. ÝÝsmail EErünsalHocamýzýn EEkrem HHakký AAyverdi HHâtýra KKitabý, ssh. 2298-3314'de yyeralan ""Yeni BBir KKaynaðýn llþýðýnda SSomuncu BBaba" aadlý mmakalesi,doðru vve bbizim dde iistifademize vvesile oolan yyeni vve hhaklý bbilgilerinyanýnda, bbazý yyanlýþ vve aaþýrý ttenkit mmanasýný ttaþýyan bbilgileri dde iihti-va eetmektedir. HHer iiki yyönünü dde eele aalmak iinsaf ddüsturunungereðidir.

I) HHaklý OOlan HHususlar: HHocamýzýn mmakalesinde hhaklý oolannoktalar vve hhatta bbilmediðimiz kkonularla iilgili yyeni kkaynakta yyeralan ççok öönemli hhususlar mmevcuttur.

1) SSomuncu BBaba'nýn KKâbe'ye nne zzaman ggittiði, BBursa'dan nnezaman aayrýldýðý, KKâbe ddönüþü nnereye ggeldiði vve bbenzeri kkonularlailgili ggerçekten oorijinal vve yyeni bbilgiler mmevcuttur. BBunlarýHocamýzýn MMakalesinden iistifade eederek KKitabýmýzýn yyeni bbaskýsýnaalmýþ bbulunuyoruz. KKendisine dde tteþekkür eediyoruz.

2) HHocamýzýn ""....% 990 vve %% 995 iihtimalle ddurum þþudur vveyabudur..." ttarzýnda ssosyal bbilimlerde kkesin hhükümlere vvarmayý ttenkitetmesi yyerindedir. BBu ssebeple bbu ttip iifadeleri kkuvvetli bbir iihtimalle,zann-ýý ggâlible vve bbüyük bbir iihtimalle þþeklindeki iibarelerle ddeðiþtirmiþbulunuyoruz vve HHocamýza tteþekkür eediyoruz.

II) YYerinde OOlmayan TTespitler: HHocamýzýn bbazý ttespitleri iise,yapýlan ççalýþmanýn eehemmiyetine ggölge ddüþürecek mmahiyettedir.Bunlarý dda kkýsaca öözetleyeceðiz

1) HHocamýzýn bbazý kkelime hhatalarýný tteker tteker bbulup ççýkar-masýna tteþekkür eetmekle vve hhaklý bbulmakla bbirlikte, hhemen þþunuifade eediyoruz kki, yyanlýþ ggibi ggörülen bbu iifadeler, eevvela kkitabýn üüçay ggibi kkýsa bbir zzamanda ttelif eedilmesinden vve aarkasýndan dda 115-220gün ggibi kkýsa bbir mmüddet iiçinde SSempozyum'a yyetiþmek üüzere aacelebasýlmasýndan kkaynaklanmaktadýr. BBu hhususu öönsözünde iifadeetmiþ bbulunuyoruz: ""Dizgi vve bbaský iiþlemlerinin hhýzlý nnetice-lendirilmesi hhasebiyle vvâki bbir kkýsým hhatalarýmýzý, ookuyucununanlayýþla kkarþýlayacaðýný bbeklediðimizi iifade eetmek iistiyorum.".Bunu HHocamýz dda mmakalesinde iifade eetmektedir. EEðer hhocamýz ddahasonra iilave oolarak ççýkardýðýmýz hhata-ssavab ccetvelini ggörseydi, ""iniler"i"ikiler", ""belânun"u ""belâ aanun" ookuduðumuzu iiddia eetmezdi vve þþiirokumada aacemi oolduðumuzu dda hher hhalde bbelirtmezdi. ZZira bbizitenkit eetmek üüzere hhazýrladýðý vve iiki ssayfalýk yyazma mmetnin ookun-masýndan vve ttahlilinden iibaret oolan kkendi mmakalesinde ööylesinehatalar yyapýlmýþtýr kki, nnüshada bböyle yyazýlý ddemek ddahi iinsanýmazur kkýlmaz. MMesela aaslýnda iism-ii mmekan oolan ""mevlid ((doðumyeri)" kkelimesini, ttamamen yyanlýþ oolarak vve mmanayý ddeðiþtirerek iism-i mmef`ul ttarzýnda ""mevlûd ((doðan ççocuk)" ddiye ookumasýný, bbizHocamýzýn ookuma zza`fýna ddeðil bbaský hhatasýna hhamletmiþ bbulunuy-oruz ((sh. 3304). AAyrýca ""izhâr ttaleb"in ""izhâr-ýý ttaleb" oolduðunu ((sh.300) vve hhele hhele ""`allemnâ mmin lledünnâ ((ledun iilmini bbiz ööðret-tik)"nýn ""ullimnâ mmin lledünnâ ((Bize lledün iilmi ööðretildi)" ((302) þþek-linde oolmasýný AArabça kkâidelerin iicabettiðini HHocamýza hhatýrlat-maya bbile ggerek ggörmüyoruz. ZZira bbunlarýn dda iimla hhatalarý oolabile-ceðini ddüþünüyoruz. HHocamýza, bbahsedilen iimla hhatalarýmýzý, iikincibaskýda ttashih eettiðimizi dde hhatýrlatmak iistiyoruz. ""Eydür"ü ddaima"eder" ookumamýz iise, OOsmanlý KKanunnameleri vve ddiðer eeserlerimizdede bbilerek ýýsrar eettiðimiz ookuma ttarzý oolduðunu iifade eetmek iisteriz.Ayrýca BBaba YYusuf HHakiki'nin DDivan'ý eelimizde bbulunmasýndandolayý ""Ne ççalkanur iidi bberr üü bbahr kkahr-ii HHak ccünbüþ" þþeklindekiokuyuþun dda ddoðru oolduðu vve aaksine ookuyuþun ddoðru oolmadýðýkanaatini ttaþýdýðýmýzý ttekrar bbelirtmek iisteriz.2

2) KKonunun uuzmaný oolmamamýza rraðmen bbu kkonuyaeðilmemin ssebebini iise, bbu zzamana kkadar kkonunun uuzman ssaylanilim aadamlarýmýzýn hhem tterâcim-ii aahvâl vve hhem dde aarþiv vvesikalarýnýdeðerlendirerek bböyle bbir ççalýþma yyapmayýþlarýdýr. BBu zzamana kkadar

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaAraþtýrma

4

SOMUNCU BABA KÝTABI ÝLE ALAKALI BAZI ÝTÝRAZLARA CEVAPLAR

Prof.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ Geçen Sayýdan Devam

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Araþtýrma

5

yapýlan aaraþtýrmalarda ssadece TTeracim-ii AAhval KKitaplarýndaki bbil-giler ttekrarlanmýþ; hhem DDarende vve hhem dde AAksaray kkolunun eelin-deki bbelgeler ddeðerlendirilememiþ; OOsmanlý AArþivindeki vvesikalararaþtýrýlamamýþ; hhatta hhem SSomuncu BBaba'nýn vve hhem dde ooðlu BBabaYusuf HHakiki'nin eeserleri cciddi mmanada kkaynak oolarak kkullanýla-mamýþtýr. HHer nne kkadar HHocamýz, bbizim kkitabýmýzý SSomuncuBaba'nýn DDarende'de oolduðunu iisbat iiçin kkaleme aaldýðýmýzý iiddiaetse dde eeseri iinceleyenler bbunun bböyle oolmadýðýný ççok aaçýk bbir þþekildegöreceklerdir. ZZira DDarende'ye ggidip ooradaki ÞÞeyh HHamid-ii VVeliKütüphanesini vve bbilinen ttarihi mmekanlarý ggezdiðimiz vveincelediðimiz kkadar, AAksaray'da bbulunan kkabirleri, kkitabeleri vveAksaray kkolunun sson ttemsilcilerinden oolan MMuhterem SSadiSomuncuoðlu'nun eelindeki bbelgeleri dde iinceledik vve ddeðerlendirdik.Bize AAksaray kkolunun vverdiði bbilgilerde, oonlarýn iiki üüç ddede ssonraneseblerini bbilmediklerini vve ssadece rrivayet yyoluyla SSomuncuBaba'nýn ttorunu oolduklarýný bbildiklerini iifade eettiler. AAncak aaraþtýr-malarýmýz ssonucu, hhem DDarende kkolunun vve hhem dde AAksarayKolunun bbütün nnesebleri oortaya ççýkmýþ ooldu vve aarþiv vvesikalarý iileisbat eedilmiþ ooldu. BBu ddurum, hher iiki ttarafý dda ssevindirdi vve KKitabýnözetinin tteblið oolarak ssunulduðu SSempozyum'da SSomuncu BBaba'nýnher iiki kkolunun sson ttemsilcileri bbuluþtular vve ttanýþtýlar. YYaniKitabýmýz, iiki kkol aarasýnda mmuhasemeti ddeðil mmuhabbeti ccelbetti.

3) SSomuncu BBaba'nýn vvefat eettiði yyer vve kkabrinin bbulunduðubelde hhakkýnda þþu ssonuçlara uulaþtýðýmýzý ttekrar öözetlemek iistiyo-rum:

A) AArþiv bbelgeleri iile iispatlanmýþtýr kki, SSomuncu BBaba ddenilenmaneviyat eerinin, mmaddi aaçýdan yyüce nnesebini ddevam eettiren ttorun-larý, hher iikisi dde ggünümüze kkadar ggelmek þþartýyla, hhem DDarende'deve hhem dde AAksaray'da bbulunmaktadýr. NNe AAksaray'dakilerinDarende'dekileri vve nne dde DDarende'dekilerin AAksaray'dakileri iinkaretmelerine, vvesikalar vve OOsmanlý DDevleti'nin hher iiki kkolu dda vvergidenmu`af ttutarak eehemmiyet vvermesinden ddoðan aarþiv bbelgelerimusa`ade eetmemektedir. ÖÖnemli oolan dda oo mmübarek zzatýn nneslin-den ggelmedir.

B) SSomuncu BBaba dda ddenilen ÞÞeyh HHamid vveya SSeyhHamiduddin aadlý zzatýn HHalil BBaba aadý vverilen ooðlu vve bbunun ttorun-larý, DDarende'de mmevcuttur. BBu mmevcutluk, tta MMemluklu SSultanýKansu GGavri'ye kkadar uuzanan bbir bbelgeler zzinciriyle iisbat oolunmuþ-tur.

C) SSomuncu BBaba, BBursa sseyahatinden öönce vve ssonraDarende'ye ggelmiþ vve bburadaki HHalvethanesi vve ZZaviyesi, kkendisininbir hhatýrasý oolarak aasýrlarca ddevam eetmiþtir. OOsmanlý DDevletiPadiþahlarý, bbu zzaviyede kkalan HHalveti dderviþlerine vve SSomuncuBaba'nýn eevlatlarýna, bbunlara aait bbütün vvakýflarý aavarýz-ýý ddivâniyyedenilen öörfi vvergilerden mmu`af ttutarak vve sson zzamanlarda iise, bbuvakýflarý mmüstesna eevkafdan iilan eederek ggereken eehemmiyeti vvermiþbulunmaktadýr.

D) KKabrinin nnerede oolduðu iise ttartýþmalýdýr.a) BBir kkýsým aaraþtýrmacýlara vve ttabakat kkitaplarýnýn

ekseriyetine ggöre, SSomuncu BBaba, HHacý BBayram VVeli iile bbirlikteAksaray'a ggelmiþ vve bburada vvefat eetmiþtir. ÞÞu aanda kkabriAksaray'dadýr. GGerçekten ttabakat kkitaplarýnýn een eerken ttarihlisi oolankitaplardan MMolla CCami'nin NNefehat3 adlý eeseri TTaþköprüzade'ninEþ-ÞÞakaýk'un-NNu`maniyye aadlý eeseri4 ve MMecdi EEfendi'ninTercümesi5; bbunlardan iiktibasda bbulunan KKatip ÇÇelebi6; sson ddönemtabakat kkitaplarýndan SSefine-ii EEvliya7 ve mmu`asir aaraþtýrmacýlarýn bbirkýsmý8, SSomuncu BBaba'nýn AAksaray'da öömrünün ssonuna kkadarikamet eettiðini vve bburada ddefn oolunduðunu iiddia eetmektedirler.Hatta bbir kkýsým kkaynaklar, AAksaray KKasabasýnda bbulunduðu iiçin bbusebeble AAksaray ddendiðini vve AAksaray'ýn BBaðdad ggibi bburc-ýý eevliyaolduðunu iifade eetmektedirler9. HHalbuki, AAksaray iisminin SSomuncuBaba iile aalakasý oolmadýðýný ttarih kkaynaklarý kkaydetmektedirler10.Önemli iifade eedelim kki, bbu kkaynaklarýn yyani ttabakat vve ttarih kkitap-larýnýn bbir kkýsmý ssusarak bbu kkanaate kkatýlmamaktadýrlar. MMesela AAli,"Bu rriyaset, bbana mmekr uu ssiyasetdür" ddeyü tterk eedüb KKasaba-iiAksaray'a ggitti."11 demekle iiktifa eederken, bbüyük mmuhakkik BBursalýIsmail HHakký'nýn ""Þeyh HHamid ool ggece, mmerkebine ssuvar oolubAksaray ttarafýna ggitmiþ vve oorada iihtifa eetmiþdir vve BBursa'da kkendinemuzaf bbir mmescid ii ÞÞerifi vvardýr'12 diyerek, mmeseleyi ffevkalade bbir nnet-iceye bbaðlamaktadýr. BBizim kkanaatimize ggöre, ÝÝsmail HHakký, eendoðru ssonuca ggitmiþtir vve SSomuncu BBaba'nýn AAksaray'a ggittiktensonra ggözden kkaybolduðunu vve ggizlendiðini iifade eetmiþtir.

DÝPNOTLAR1- Bediuzzaman Said Nursi, Lem`alar, Ýstanbul, sh. 1522- Krþ. Karabulut, Ali Rýza, Mevlana'nýn Hocasý SeyyidBurhaneddin Hz.leri Ve Kayseri Ýlmiye Tarihinde MeþhurMutasavvýflar, Kayseri Tarihsiz, sh. 123

3- Lâmi`i, Nefehât'ül-Üns Tercümesi, 683. 4- Þakaik, sh. 355- Hadâik, I, 74-766- Süllem'ül-Vusûl Ýlâ Tabakâtil-FuhûI,Vrk. 73/a 7- Hüseyin Vazssâf, Sefine-i Evliya, II, sh. 2558- Konyal, Aksaray Tarihi, II, 2408 vd.; Yurd, Ali Ýhsan,Akþemseddin, sh. 82-84; Müjgan Cumbur, ÞeyhHamiduddin, Türk Ansiklopedisi ve diðer Türkçe kay-naklarýn bir kýsmý

9- Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, II, 25510- Bkz. Þemseddin Sami, Kamus'ül-A`lam, AksarayMaddesi, c. I; Ýslam Ansiklopedisi, Aksaray Maddesi11- Ali, Künh'ül-Ahbar, c. I, sh. 11212- Ýsmail Hakký, Silsile-i Tarik-i Celveti, Vrk. 56/b; Buradaþunu kaydetmeliyiz ki, Cengiz/Adýgüzel/Gülseren üçlüsününkaleme aldýðý Somuncu Baba adlý eser, gerçekten önemlihatalarla doludur. Bundan istifade eden ve bu sefer kendiside ifrata giden Ali ihsan Yurd Aðabeyimiz, haklý olarak bu üçyazarýn Silsile'den yaptýklarý iktibasý hatalý ve kasýtlý bulmuþ-tur. Zira Silsile'deki bilgiler bizim naklettiðimiz, þekildedir veorada Darende'ye gittiðine dair bir kayýt yoktur. Biraz sonrabelirteceðimiz gibi, arþiv belgeleri ile sabit bir hakikati,olmayan kayýtlarla müdafaa etmeye lüzum yoktur (Bkz.Cengiz/Adýgüzel/Gülseren, Somuncu Baba, 44-45; Yurd,Akþemseddin, 83). Yani her iki taraf da deðer-lendirmelerinde hatalar yapmýþlardýr.Somuncu Baba’nýn Anadolu’daki hayat safahatý Darende’de son bulmuþtur.

DD EE VV AA MM EE DD EE CC EE KK

DD AA RR EE NN DD EE - DD ÝÝ VV RR ÝÝ ÐÐ ÝÝDD AA RR EE NN DD EE - DD ÝÝ VV RR ÝÝ ÐÐ ÝÝ

Somuncu BabaKapak

6 Mart - Nisan 2000

Ülkelerin fethedilmesinde þüphesiz kýlýcýn inkar edilemezbir payý vardýr. Fakat milletler birbirleriyle her zamankýlýç ile savaþmazlar. Milletler arsýndaki asýl büyük

mücadeleler kültür ve medeniyet meydanlarýnda yapýlýr. Birmillet düþmanlarýyla yaptýðý savaþlarýn çoðunu kazansa bile birkýsmýný kaybedebilir. Bu bakýmdan bir milletin büyüklüðünükazandýðý askeri zaferlerden ziyade inançlarýndaki samimiyet,ahlakýndaki üstünlük ve ulvi bir gayeye baðlýlýk zeminlerindearamak gerekir.

Fazileti amaç edinmiþ ve ahlaki kemali gaye edinmiþ birhayat yaþayan atalarýmýz her hizmeti i’lay-ý kelimetullah içinyapýp Allah'ýn rýzasýný gözetmiþlerdir. Kültür vemedeniyetimizin mimarlarý olan Kýlýçarslanlar, Osman Gaziler,Þeyh Edebaliler, Fatihler, Akþemseddinler, Orhan Gaziler,Geyikli Babalar, Alparslanlar, Hacý Bayram Veliler, Yýldýrým

Bayezýtlar, Þeyh Hamid-i Veliler hep bu gayelere matufhareket etmiþlerdir. Devlet idaresinden hasta ziyaretine, maiþetiçin çalýþmaktan serhatte nöbet tutmaya kadar tüm hizmetleriibadet neþesi içinde yapýp, yalnýzca Allahýn rýzasý gayeedinilmiþtir. Elde edilen baþarýlarýn en önemli sýrrý bu gayeninaltýnda gizlidir. Atalarýmýzýn üç kýtaya hakim olup þehirler vebeldeler oluþturmasýndaki sýrrýn kaynaðý; Kuranýn sýrrý içerisin-deki gizli manevi deðerlerdir. Bu deðerlerin meydana getirdiðimilli kültür ve bu kültürle elde edilen baþarýlar ve insanýmýzýnoluþturduðu yapý apaçýk ortadadýr. Ýþte ancak bu oluþturulankültür ve medeniyete sahip çýkýldýkça gerçek fetihler yapýlabilir.

A)ANADOLU ÞEHÝRLERÝNÝN TÜRKLEÞMESÝ VE ÝSLAMLAÞMASI

Anadoluya yönelen Türk akýnlarý birkaç asýr devametmekle birlikte iki büyük devreye ayrýlýr. Selçuklu fetihleriyle

*Resul KESENCELÝ

*KSÜ Fen -Edebiyat Fak. Tarih Böl. Öðretim Görevlisi.

Anadolu’da Ýki Þehir Anadolu’da Ýki Þehir

Darende’den GGenel GGörünüm

baþlayan birinci devrede Türkler bütün Anadoluya daðýlýrlarfakat nüfus kesafeti bakýmýndan yerli halka nazaran çoðunluðuteþkil etmezler. Yalnýzca orta Anadolu bundan müstesnadýr.Türkleþme ve Ýslamlaþmanýn ceryan ettiði yer orta Anadoludur.Moðol istilasýyla ikinci devre baþlar. Selçuklu Türklerinin yön-lendirmesiyle göçebe kitleler Anadolunun garb, cenub ve þimalsahillerine gelirler. Bu hareketler sayesinde fetih ve iskandabaþarýlar saðlanýr. Böylece hýzlý bir þekilde Anadolunun Ýslam-laþmasý ve Türkleþmesi baþlamýþ olur.1

Anadolu þehirlerinin Türkleþmesi ve Ýslamlaþmasýnýn üçcephesi vardýr. Eski þehirlerin geliþmesi ve yeni bir þehir fiz-yonomisinin oluþmasý yeni þehirlerin kurulmasý veya meydanageliþi, göçebelerin þehirli oluþu.2 Yeni fethedilen þehirlere emirveya komutan yollanýyor, birkaç idari, adamý gidiyor surlaryeniden tamir ediliyor, dini ve sosyal tesisler yapýlýyor, asker-lere iktalar daðýtýlýyor böylece þehirler hayata açýk hale geti-riliyordu.

1)ASKERÝ HAREKET ÖNCESÝ TARÝKATLAR YOLUYLA ÞEHÝRLERÝN ÝSLAMLAÞMASI

Tarikat mensuplarý arkalarýna aldýklarý halk kütlelerinisosyal nizamlarý için yalnýzcadüzenli ve sistemli ordularlahareket edilmediði bunun yanýndaDerviþlerin baþarýlý faaliyetleri, sis-temli çalýþtýklarý bir hakikatdir.Derviþler yapmýþ olduklarý baþarýlýpropaganda ve faaliyetler net-icesinde sosyal ve siyasi alandabüyük yenilikler yapmak içinmüsait kaynaþmayý oluþturma,fütuhat ve hakimiyet iþlerini kolay-laþtýrmada çok etkili olduklarýmuhakkaktýr. Hrýstiyan (Rum)alanlarýnýn Ýslamlaþmasýnda derviþ-lerin almýþ olduklarý rol büyüktür.Hatta dahada ileri giderek þunlarýsöyleyebiliriz; Orta zaman hristiyanhukukiyatýna karþý yeni bir sosyalnizam ve adalet telakkisi taþýyanesrarengiz bir din propagandasýþekline bürünen Türk Derviþlerinintelkinat ve faaliyetleri ordularla bir-likte hatta onlardan evvel futuhataçýkmýþ, hrýstiyan alanlarý daha öncemanen fethetmiþ bulunmaktadýr.3

Bu þekilde gönüllerin fethindensonra baþarýlý ordularla Coðrafialanlarýn üzerine gidilmesi bölgelerin alýnmasýný çok kolay-laþtýrdýðý gibi kýsa süre içerisinde Coðrafi sahalarýn islamlaþ-masýný saðlamýþtýr.

Anadolunun deðiþik bölgelerine bir çok Þeyhler gelerekfaaliyetler göstermiþlerdir. Derviþlerin bir kýsmý Gazilerle birlik-te fütuhat yapmakla meþgul olurken bir kýsmýda civar yer veköylerde tamamen boþ ve tenha yerlere yerleþmiþler oralardamüridleriyle birlikte ziraatle ve hayvan yetiþtirmekle meþgulolmuþlardýr. Anadolunun hemen hemen her yerine

daðýlmýþlardýr. Onlarýn özellikle boþ topraklar üzerine kurduk-larý zaviyeleri kültür, imar ve din merkezleri haline gelmiþtir.4

Þeyhler ve derviþler hem topraklarý iþlemekte hem sosyaltesisler vücuda getirerek coðrafi sahalarý hayta açmakta hemdeordularýn fetih hareketlerini kolaylaþmaktadýr. Bu sayedecoðrafi alanlar kýsa sürede islamlaþmakda , hristiyan halküzerindeki tesirleri görülmektedir.

Anadolu Türk þehirlerinin inkiþafýnda Þeyh veDerviþlerin çok önemli rolleri vardýr. Bir þehre gelen Þeyhtarafýndan kurulan zaviyenin etrafýnda daha sonra kendi adýy-la zikredilecek müslüman Türk mahallesi teþekkül etmekteydi,ayrýca bu zaviyeler önemli yekun tutan vakýflar ile yaþatýlmak-taydý. Bu tür faaliyet ve mahallelerin sayýsýz örnekleri arþiv bel-gelerinde bulunmaktadýr. Hatta Þeyh ve Derviþlerin adýnýtaþýyan mahalleler günümüze kadar gelmiþtir.5 Buna bir örnekverecek olursak Þeyh Ýbrahim Taceddin-i Veli (K.S)'ninH.720/M1320 tarihli Vakfiyesinden anlaþýldýðýna göre;Darende bir zaviye kurmuþ bölgenin islamlaþmasý veTürkleþmesinde önemli faaliyetler yapmýþtýr. Darende'degünümüzde Zaviye önü adlý mahallenin olduðu ve bu mahal-lenin adýnýn Taceddin-i Veli hazretlerinin zaviyesine nispetettiði anlaþýlmaktadýr.6

Þeyhler ve Derviþler coðrafi sahalara, beldelere bir kýsýmsosyal tesisler inþa etmiþlerdir. Bu sosyal tesislerle hem halkýndaha rahat yaþamasýný hem eðitimini hemde o beldelerin kýsasürede islamlaþmasýný saðlamýþlardýr. Yapýlan bu sosyal tesis-lerin en önemlileri; Vakýflar, Camiler ve Zaviyelerdir. Þimdikýsaca bu sosyal tesisler hakkýnda bilgiler verelim.

a) VAKIFLAR: Fethedilen memleketleri hayataaçmak, iskan ve imar için idari-mali birer müessesemahiyetinde vakýflar tesis edilmiþtir.

Somuncu Baba Kapak

Mart - Nisan 2000 7

Divriði UUlu CCami vve GGenel GGörünüm

Vakýf sistemi yoluyla hýrsýz yataðý, ýssýz ve bataklýk yerlerbirer mamure yapýlmýþ, araziler gerek yolcular ve gerekse ocivara gelip yerleþecek olanlar için güvenli hale getirilmiþtir.Ýnþa edilen vakýf hanlar civarýnda daima muhafaza edilen birinsan kalabalýðý görülmektedir. Bu sayede hem yolcularýn tümihtiyaçlarý karþýlanýp hizmet verilmiþ7 hemde bölgenin güvenliðitesis edilip devletin eriþemediði yerlerde etkili olunmuþtur.

Tüm yol ve köprü baþlarýna bu gibi tesisler yapýlmaksuretiyle o civarýn emniyet ve asayiþi temin edilirken o arazilereinsanlar iskan edilerek amme hizmetleri yapýlarak yenifethedilen yerler hayata, yaþamaya açýlmýþtýr. Bu þekilde böl-geler islamlaþmýþ ve Türkleþmiþtir.

b) CAMÝLER: Cami yeni kurulacak bir þehrin yeni sem-tinin çekirdeðini temsil eden bir sosyal tesisdir. Bu yapýnýnetrafýna mektep, medrese, imaret gibi yapýlar yapýlýyor.8

böylece bölgeye iskan edilmiþ olan halka yeni sosyal tesislersunularak rahat bir hayat yaþamasý saðlanýyordu. Bunu birmisalle kuvvetlendirecekolursak Divriði Ulu Cami'nebitiþik darü'þ-þifa (hasta-hane), medrese ve türbevardýr ki9 o belde halkýnahizmetler sunmuþtur. Yanibu sosyal tesisler iskanedilen halka ve yerli halka(hrýstiyan halka) hizmetlervermiþ bu sayede bölgeninislamlaþmasý hýz kazanaraktamamlanmýþtýr.

c) ZAVÝYELER:Zaviyelerin çoðu yenifethedilen yerlerde kurul-maktadýr. Zira yeni açýlanveya boþ bulunan topraklarüzerinde zaviyelerin tesisioralarý þenlendirmek imar ve iskan etmektir. Ýskan edilmesi zorýssýz ve tenha yerler seçilerek zaviyeler kuruluyor bu ise devlettarafýndan teþvik ediliyor ve destekleniyordu.10 Böylece hembölgelerin güvenliði saðlanýyor hemde baþarýlý bir iskan veislamlaþma siyaseti izleniyordu.

Kurulan zaviyelerdeki Þeyhler ve onlarýn müridleriçevrelerindeki topraklarý ekip ziraatle uðraþýyorlar evler, mes-cidler, ahýrlar inþa ederek sosyal yapýlanmayýda saðlýyorlardý.11

Yaþanamayacak þekilde olan kuytu ve ýssýz yerler yeni hayatsahalarý þekline geliyordu. Hatta Türk devleti bu þekildekiyapýlanmayý resmi olarakda destekliyor, bu sayede bölgehalkýnýn refah ve zenginliði süratle artýyor.12 Yeni yerleþimsahalarý açýlýyordu. Bu sistemle bölgelerin kolanizasyonsaðlanýp islamlaþmasý tamamlanýrken coðrafi sahalarýn güven-likleri de temin edilmiþ oluyor bu ise Anadolu Türk devlet-lerinin inkiþafýna zemin hazýrlýyordu.

B) ANADOLUDA ÝKÝ ÞEHÝR DARENDE , DÝVRÝÐÝ

1) DARENDENÝN FETHÝ, YAPISI VE ÝSLAMLAÞMASI

Darende kazasý Sivas vilayetinin münteha-i cenubunda(en güney ucunda) olup þimal ve garp yönleriyle Gürün kaza-sýyla, cenuben Maraþ þarken Malatya sancaklarýyla çevrilidir.13

Darende Emeviler döneminde Halife Abdulmelik bin Mervan

zamanýnda Ýslam topraklarýna katýlmýþtýr.(702) Bundan birmüddet sonra tekrar Bizans hakimiyetine girmiþ Halife I.Velidzamanýnda yeniden alýnmýþtýr.(711) Bizansýn baskýsýndançekinen Emeviler bir müddet sonra Darende deki müslümanhalký Malatya'ya iskan etmiþlerdir. Darende bir ara merkezleriDivriði olan Pavlikanlarýn dinine geçmiþ ise de Bizans tekrar bubölgede etkili olmuþtur.14 Darende'ye bir kýsým Türk akýnlarýyapýlmýþsa da bölge üzerindeki tam manasý ile hakimiyetMalazgirt zaferinden sonra olmuþtur. Selçuklu hükümdarlarýnýnAnadolu'nun Türkleþmesi ve Ýslamlaþmasý için faaliyetleriolurken Anadolu'da ilk Türk beylikleri ortaya çýkmýþtýr.Bunlardan Daniþmentliler Sivas. Tokat ve Amasya'yý fethet-miþler, Daniþment Melik Gazi Malatya'yý alýrken Darende'yi dealmýþ.(1101)15 Bu coðrafi saha böylece Türk iskanýna açýlmýþtýr.

Darende II.Kýlýçarslan döneminde Anadolu Selçukludevletinin hakimiyetine girmiþtir.16 II.Gýyaseddin Keyhüsrev

zamanýnda moðollarýnAnadoluya istilasýyla (1243)birlikte bölgede karýþýklýklarbaþlamýþ ve baðýmsýz ikinciTürk beylikleri kurulmuþtur.Bu beyliklerden EratnalýlarDarende'ye haki olmuþlarsada Coðrafi ve siyasi açýdanönemli bir sahada olduðun-dan dolayý burasý Memluklü,Osmanlý, Dulkadirli veEratnalýlar arasýndamücadele sebebi olmuþ, sýk-sýk el deðiþtirmiþtir.

Yýldýrým Bayezit1399'da Darende'yi ElbistanMalatya ve Divriði

þehirleriyle birlikte Osmanlýyakatmýþ fakat Timur tehlikesi sonrasý burasý memlüklülerebýrakýlmýþtýr. Bundan sonra þehir Memlük, Dulkadir, çatýþmasý-na sahne olmuþtur. Yavuz Selim'in 1516 Mercidabýkzaferinden önce Darende tam olarak Osmanlý hakimiyetinegirmiþtir.17

Eski Darende bu günkü Darende'nin hemen yakýnýndabulunan Zengibar kalesi içindeydi. 1070 den sonra kalenineteðindeki düzlükte yerleþim baþlamýþtýr. Eski Darende tarihieserler bakýmýndan zengindir. Þeyh Hamid-i Veli zaviyesi(Somuncu Baba) ile Ulu Cami önemli eserlerindendir.Buradaki tarihi eserlerin ise bir kýsmý yýkýlmýþ yalnýzcaminareleri ayakta kalmýþtýr.18 Günümüzde ise bu yýpranmýþ tar-ihi eserler Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi vakfý tarafýndanrestore edilmekte bakýmý yapýlmakta bu tarihi deðerler korumaaltýna alýnmaktadýr.

Tabi ki tarihi süreç içerisinde Darende'ye Türk nüfusu-nun iskaný ve bölgenin islamlaþmasý Selçuklular, Memluklülerve Osmanlýlar tarafýndan yapýlmýþtýr. Darende'de kurulanzaviyelerin aldýklarý tarihi rol, mürþid ve derviþlerin faaliyetlerisayesinde bölge daha kolay islamlaþma ve Türkleþme sürecinitamamlamýþtýr.

Darende'nin Türkleþme ve islamlaþma sürecini tamamla-masýnda Mürþid ve derviþlerin aldýklarý rollerle ilgili olarak þuörnekleri verebiliriz.

Somuncu BabaKapak

8 Mart - Nisan 2000

Divriði Ulu Camii Kapý giriþlerindeki taþ iþçiliðinden bir detay

Somuncu Baba Kapak

a) Þeyh Ýbrahim Taceddin-i Veli hazretlerininH.720/m.1320 tarihli vakfiyesinde kayýtlý olduðu üzere buradabir Zaviyenin bulunmasý ve faaliyet göstermesi.19

b) Memluklü hükümdarý Kansu Gavrinin Þeyh Hamid-iVeli (Somuncu Baba) ye bir kýsým gelirler vakfettiði ve destek-lediðinin görülmesi. Vakfýn gelirinin ise toplam senelik 700akçe olmasý.20

c) H 876/M.1492 tarihli olan ve Darende emirlerindenBalaban beyin arþivlerinde bulunan Balaban bey zaviyesi vakfýve Gerimter köyünde Abdurrahmaný Erzincan-i vakfýnýnbulunmasý ve faaliyet göstermesi.

d) H. 897/M.1492 tarihli olan ve Dulkadir beyiAlauddevle beyin Gürün'de Abdurrahmaný Erzincan'ý vakfýnýnbulunmasý.21

2)DÝVRÝÐÝNÝN FETHÝ, YAPISI VE ÝSLAMLAÞMASIDivriði, Sivas vilayetinin hudud-u þarkiyesinde 126 km

þark-ý cenubunda bulunur. Etrafý daðlarla çevrili geniþ birvadinin içindedir.22 Divriði için Sasanilerle-Bizans ve BizanslaPavlicanlarýn mücadelesi ve muharebesi olmuþ, bölgedeBizans üstünlüðü görülmüþtür. Divriði'ye yönelen islam akýn-larýnýda Bizans engellemeye çalýþmýþ Türklerle mücadeleleryapmýþlardýr. Bölgeye ilk ciddi Türk akýný 1066 da BüyükSelçuklu emiri Gümüþtegin tarafýndan yapýlmýþtýr.23 DivriðininTürk'ler tarafýndan ele geçirilmesi ise 1071 Malazgirtzaferinden sonra olmuþtur. Yukarý Fýrat ve Çaltý nehirleri vadi-lerinin fethine Mengücek Ahmet Gazi memur edilmiþ bucoðrafi sahada onun tarafýndan fethedilmiþtir. Ahmet GaziDivriði, Kemah, ve Erzincan'ý almýþ böylece buralarda

Mengucek hakimiyeti kurulmuþtur. Mengücek BeyliðininTürkiye Selçuklu sultanlarýyla da iliþkisi düþünülürse bölgeiskaný ve nüfus hareketinin 1080 lerde olduðu anlaþýlýr.24 Buþekilde bu coðrafi sahaya Türk kütleleri iskan edildiði gibi bubölgenin Ýslamlaþma ve Türkleþme süreci de baþlamýþtýr.

Divriði'de kurulan Mengücikler siyasi tarih sahasýndadeðil daha çok payitahtlarý Divriði'de býraktýklarý cami,medrese, hastahane, türbe gibi yüksek medeniyet ve sanatabideleri ile ün kazanmýþtýr.25 Divriði'de 13 cami-i þerif, 10mescid, 3 medrese, 1 kütüphane, Mekteb-i Rüþtiye, 9 ÝslamSýbyan Okulu, 1 Hýristiyan Sýbyan Okulu, 13 han, 3 hamambulunmaktadýr.26 Divriði'de yapýlan bu mimari eserlerdüþünülürse, bölgenin Ýslamlaþma süreci kýsa süre içindetamamlanmýþtýr. Müslüman - Türk nüfus için hayat sahasý oluþ-turulmuþtur. Uçlara gelen kolanizatör Türk derviþlerindebaþarýlý çalýþmalarý sayesinde hýristiyan halkta Ýslam-laþtýrýlmýþtýr.

Divriði tarih süreci içersinde Mengücekler,Eratnaoðullarý, Dulkadirliler, Memlüklüler ve Osmanlýlarýnhakimiyeti altýna girmiþtir. Yýldýrým Bayezid 1398 - 1399'daSivas, Malatya, Besni, Darende ve Divriði almýþ ancak 1401Timur tehdidi sonucu Memlüklülere býrakýlmýþtýr. 1516Mercidabýk zaferinden sonra Yavuz Selim zamanýnda kesinolarak Osmanlý hakimiyetine girmiþtir.27

Divriðin Ýslamlaþma ve Türkleþmesindeki iskaný ileþehrin mamur hale gelmesinde büyük rolü olanMengüceklerdir. Mengücekler Siyasi faaliyetlerinden çokkültür, sanat ve medeniyete önem vermiþlerdir. Türk-ÝslamKültürünün geliþmesinde önemli rol almýþlardýr. Yapýlan sanat

Mart - Nisan 2000 9

Divriði UUlu CCamii GGenel GGörünümü

eserleri arasýnda en meþhurlarý Divriði UluCami, þehrin kalesi, Daru'þ-Þifa, Medrese ilesitti Melek, Kamareddin ve Kemankeþ tür-beleridir. 28 Bu yapýlan eserlerin içerisinde iseDivriði Ulu Caminin ayrý bir yeri ve önemibulunmaktadýr. Bir sanat þahaseri olan bucamii hakkýnda biraz geniþ bilgi verelim.

a) DÝVRÝÐÝ ULU CAMÝÝ:Divriði Ulu camii bu dönemdeki

Anadoluda yapýlan en önemli þaheserlerdenbiridir. Anadoluda en ziyade dikkati çeken biryapýttýr. 1228'de inþa olunan bu eserSüleymanþah oðlu Ahmetþah'a aitolup kitabesinde Anadolu SelçukluHükümdarý I. Alaâddin Keykubat'ýnismi geçmektedir. Eserin mimarý iseAhlatlý Hürremþahtýr. Günümüzekadar gelen Ulu Cami'ye ait 1243 tar-ihli bir vakfiye bulunmaktadýr.Vakfiyede caminin akarlarýndanbahsedilmiþ böylece cami ve çevresimamur edilirken deðiþik sosyaltesisler yapýlmýþtýr. Camininçevresinde medrese, Darüþ'-Þifa vetürbeler vardýr ki Mengüceklere aitpek çok mezar buradadýr.29 Camininetrafýna yapýlan bu sosyal tesislerleMüslüman ve gayri müslim halkýnihtiyaçlarý karþýlanmýþ bu matutla böl-genin Ýslamlaþmasý tamamlanmýþtýr.

Güzel bir kireç taþý ile inþaedilmiþ olan caminin güney tarafýndaTuran Melik Darü'þ-Þifa'sý bulunmak-tadýr. Ulu Cami birkaç defa tamir gör-

müþ yýkýlan kemerler yer-ine künbedler yapýlmýþ,istinad duvarlarý çekilmiþböylece günümüze kadargelmiþtir.30

Caminin ana giriþikuzey cephesinin orta kýs-mýndaki taç kapýdýr.Bütün yüzü oyma, yüksekve alçak kabartmateknikleri ile yapýlmýþtýr.Yüksek kabartma tekniðiile yapýlan ve ýþýk-gölgeetkisiyle birbiri içine girmiþdesenler taç kapýyamüthiþ bir güzellik ver-miþtir. Camiye açýlan ikin-ci taç kapý doðudadýr. Bu

kapýdan doðrucu hünkar mahfiline geçilir.Batý cephesindeki taç kapý üçüncü giriþtir.Burada da diðer kapýlar gibi mükemmelsüslemeler bulunmaktadýr. Mihrabýn solundabulunan hünkar mahfili ahþaptýr. Günümüzeyalnýz ahþap dikme kiriþleri gelebilmiþtir.Mihrabýn sað yanýnda bulunan minberdemaun aðacýndan yapýlma zengin deseniþlemeleriyle devrin ahþap iþçiliðinin en güzelörneklerindendir.31 Divriði Ulu Cami Türk-Ýslam Sanatýnýn en þayaný dikkat eserlerinden

biridir.Evliya Çelebi, harikulade zarif

bir þekilde yapýlmýþ, asýrlarcaziyaretçileri hayran býrakmýþ bu þah-eser hakkýnda þöyle der; "Ne Ayasluk(Selçuk)taki Sultan Yakup (Ýsa Bey),ne Bursa'daki Ulu Cami, neSinop'taki Minberi Munakkaþ, neAtina'daki Ebu'l-Feth (Fatih) Cami,ne Budun Serhaddindeki EstergonKalesi Cami buna hemta (benzer,deng, taydaþ) olamazlar. Elhasýlmethine diller kasýrdýr. (anlatmayagücü yetmez)"32 diye mukayeseyaparken Divriði Ulu Cami'ninmuhteþemliði, mükemmelliði, zarifliðive Türk-Ýslam Sanatýnýn ulvî, mümtazeserlerinden birisi olduðunu ve diðereserlerle kýyasýnýn da mümkünolmadýðýný bu þaheserin kendine hasgüzelliklerle dolu olduðunu yazmak-tadýr. Bu eserin mükemmelliði vemuhteþemliði bölgenin Ýslamlaþ-masýný yapýp tamamlayan sultan-larýn, beylerin, mürþidlerin, derviþ-lerin ve gazilerinde mükemmelliðinitüm dünyaya ispatlamaktýr.

c) DARENDE DÝVRÝÐÝBAÐLANTISI

Yýldýrým Bayezit 1398 - 1399'da Darende, Divriði, Besni,Sivas ve Malatya'yý almýþ Timur Tehdidi üzerine bu topraklarMemlüklülere býrakýlmýþtýr.33 Yavuz Selim'in 1516 MercidabýkSeferinden önce Darende tam olarak Osmanlý hakimiyetinegirmiþ34 Divriði ise Yavuz Selim'in 1516 Mercidabýk Zaferindensonra tam olarak Osmanlý hakimiyetine girmiþtir.35 Bu tarihigeliþmelerden de anlaþýldýðý üzere Darende ve Divriði'nin siyasikaderleri ayný olmuþ, bir coðrafi bölge (Darende) hangidevletin denetimine girdiyse diðer coðrafi bölge (Divriði) aynýdevletin hakimiyetine girmiþtir. Bu ise bize fetih, yapý, özellik,jeopolitik ve stratejik olarak ayný konumda olduklarýný gös-terirken sanki iki il tarih ve kader birliði yapmýþtýr.

XVI. yüzyýlda Osmanlý devletinin fetihleri sonrasýndaDivriði sancaðýnýn Divriði ve Darende adlý iki kazasý ve onikinahiyesi bulunmaktadýr.36 Bu ise bize Darende ve Divriðinsiyasi açýdan ayný coðrafi sahayý eþdeðer þekilde paylaþtýklarýnýispatlamaktadýr.

Þimdide arþiv belgeleri ýþýðýnda Darende ile Divriði

Somuncu BabaKapak

10 Mart - Nisan 2000

Divriði Ulu Camii Kapýsý Taþ iþlemelerinden detaylar

baðlantýsý nasýldýr? Bunu izahaçalýþalým.

Darende ile alakalýBaþbakanlýk Osmanlý Arþivi TapuTahrir Defteri 156 nolu DefterdeÞeyh Abdurrahmani Erzincani'ninkabri ile ilgili þu kayýtlar vardýr.Abdurrahmani Erzincani'ninDarende'de bulunan mezarý ile ilgilivakfýn dökümünü yazmakta, Ovacýknahiyesine baðlý Uluviran Köyü ileKýzýlkoyu Mezrasýnýn buraya aitvakýf olduðu belirtilmekte, bu vakfýnÞeyhin oðlu Muhammed tarafýndanyapýldýðý ifade edilmekte, vakfýngeçirliliðini ise Yavuz Selim Han'ýntasdik ettiðini yazmakta, üstelikmemleketin ileri gelenlerinin þahit-likleriyle deftere kaydolduðu belir-tilmektedir. Ayný þekilde yukarýdaki tabirler 1530 tarihindeKanunî Sultan Süleyman Devrinde de deftere kaydedilmiþtir.

Yukarýda vermiþ olduðumuz bilgilerin aynýsýnýn 1566tarihinde hazýrlanan Ankara Tapu Kadastro Kuyûd-i Kadimearþivinde bulunan 153 nolu Divriði Defterinde bulunmak-tadýr.37 Ayrýca hazýrlanan Ankara Tapu Kadastro Kuyûd-iKadime arþivinde ki 153 nolu Divriði Defterinde ÞeyhAbdurrahman-i Erzincani'nin Darende'de sakin olduðu vekesin olarak Seyyidler zümresinden olduðu ibaresi bulunmak-tadýr.38

Y u k a r ý d ayazdýðýmýz arþiv bel-gelerinde de anlaþýldýðýüzere Abdurrahman-iErzincani'nin Vakfýna aithükümlerin aynýsý hemDarende Defterindehem de DivriðiDefterinde bulunmak-tadýr. Bu ise Darende veDivriði illerinin siyasi,coðrafi ve sosyal olarakiç içe, birlikte olduðunubize gösterir. ÜstelikDarende'de sakin olanÞeyh AbdurrahmaniErzincani ile ilgili bel-gelerin ve bilgilerinTapu Kadastro Kuyûd-iKadime arþivindeki 153nolu Divriði Defterindebulunmasý Darende ileDivriði'nin birbirlerinitamamlar özellikte

olduðunu bir þehirle ilgili bilgilerindiðer þehir defterinde bulun-duðunu bu ise Divriði ileDarende'nin bir bütünlükarzettiðini ispatlar. Bu açýdan daDarende ile Divriði siyasi, sosyal,stratejik, jeopolitik, coðrafi açýdanda tarihden günümüze kader bir-liði yapmýþ iki ilimizdir.

Nasýl ki Darende'niniskanýnda, Ýslamlaþmasýnda veTürkleþmesinde kolanizatör TürkDerviþleri ve mürþidlleri görev, rolalmýþlarsa ayný ve özellik ve yapýDivriði içinde geçerlidir. Yani buiki þehir maddi ve manevi açýdanayný deðerleri paylaþmýþlar aynýözelliðe sahip olmuþlardýr.

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba

11

DÝPNOTLAR(1) Osman Turan Türkler Anadoluda, Ýstanbul 1973. Sayfa:50 51(2) Doðan Kuban "Anadolu-Türk Þehri Tarihi Geliþmesi, Sosyal ve Fiziki özellikleri üzerine

bazý geliþmeler, VD, C.7 ( Ankara 1968) Sayfa: 53-73(3) Ö. Lütfi Barkan, "Osmanlý Ýmparatorluðunda Bir Ýskan ve Kolanizasyon Metodu olarak

Vakýflar ve Temlikler I- Ýstila Devirlerinin Kolan,izatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler."VD,C. II, (ANKARA1942) SAYFA: 279-365.

(4) Barkan, a.g.e SAYFA 290(5) H. Basri Karadeniz. "Seydiþehirin Kurucusu Seyyid Harunun Evlatlarý" BELLETEN, C.L

8, SAYFA: 23 (ANKARA 1998) SAYFA. 31-39(6) Resul Kesenceli, "Darendede Medfun Büyük Zatlar, Þeyh Ýbrahim Taceddin-i Veli

Hazretleri", Somuncu Baba, sayfa:12, (Ýstanbul 1997) sayfa: 30-32.(7) Ö. Lütfi Barkan, "Osmanlý Ýmparatorluðunda Bir Ýskan ve Kolanizasyon Metodu olarak

Vakýflar ve Temlikler II-Vakýflarýn Bir Ýska ve Kolanizasyon Metodu olarak kullanýlmasýn-da Diðer Þekiller."VD, C.II, (ANKARA 1942) SAYFA: 345-365

(8) Kuban, a.s.e., sayfa:71(9) Osman Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi.(ÝSTANBUL 1980) SAYFA:68(10) Barkan, "Ýstila Devirlerinde Kolanizatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler"(11) Kuban a.s.m. sayfa: 61.(12) Barkan "Ýstila Devirlerinde Kolanizatör Türk Derviþleri ve Zaviyeler"s:301-302(13) Þemseddin Sami, Kamusul-Alam, C.3 ANKARA 1996,(Týpký Basým) s:2087(14) E. Haningman, "MALATYA"Ý.A, C7, S:233(15) Osman Turan, Selçuklular Zamanýnda Türkiye , Ýstanbul 1974,s:141-142(16) Osman Turan, Selçuklular Zamanýnda Türkiye s:203(17) Ersin Gülsoy, "16. Asýrda Darende Þehri" Somuncu Baba, s:22, Ýstanbul 1999 s:32(18) Anna Britannica, c. 6, s:610(19) Bkz geniþ bilgi için; "Darende'de medfun büyük zatlar þeyh Ýbrahim Taceddin-i veli

hazretleri" Somuncu Baba , s: 12(20) Ahmet Akgündüz arþiv belgeleri ýþýðýnda Somuncu Baba ve nesebi alisi Ýstanbul 1995 s:

87-88(21) Yaþar Baþ "915/1549 tarihli evkaf tahrir defterine göre Darende'de bulunan resmi

görevliler " Somuncu Baba, s: 10 Ýstanbul 1996, s: 33-34(22) Þemseddin Sami, a.g.e. s. 2220(23) Türkiye Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, c.9, s: 452(24) Osman Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ýstanbul 1980, s. 55(25) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 66(26) Þemseddin Sami, a.g.e, s. 2220(27) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 68; Türk Diyanet Vakfý Ýslâm

Ansiklopedisi, s. 452, 453(28) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 69(29) Ýslâm Ansiklopedisi (MEB), C. 3, s. 598, 599.; Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri

Tarihi, s. 69.(30) Ýslâm Ansiklopedisi, s. 599.(31) Ana Britannica, s. 327, 328.; Ýslam Ansiklopedisi (MEB), s. 599.(32) Turan, Doðu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 70, 71.(33) Türk Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, s. 452(34) Ersin Gülsoy, a.g.m, s. 32.(35) Türk Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, s. 453(36) Türk Diyanet Vakfý Ýslam Ansiklopedisi, s. 454(37) Akgündüz, a.g.e., s. 30.(38) Akgündüz, a.g.e., s. 33. (Geniþ bilgi için bkz. Arþiv Belgeleri Iþýðýnda Somuncu Baba ve

Neseb-i Âlisi adlý eser.)

DD EE VV AA MM EE DD EE CC EE KK

Kapak

Fürkat-nnâmeFürkat-nnâme

Mart - Nisan 2000

Somuncu BabaEdebiyat

12

Aslen Diyarbakýrlý olan Halilî, FatihSultan Mehmet devri þairlerindendir.1407-1485 yýllarýnda yaþadýðý tahminedilmektedir.1 Ünlü mesnevisi Fürkat-nâme'de de açýkça belirttiði gibi tahsiliniAcem diyarýnda tamamladýktan sonratasavvuf yolunu seçerek bilgisini artýr-mak için arkadaþýnýn ýsrarý üzerineAnadolu'ya geldiðini görürüz.Mesnevisinde Acem mülkünden Ýznik'eve oradan da Ýstanbul'a gittiðini söyle-mekle yetinmiþtir.2

'acem mülkinde idüm 'ilme meþgûlokurdum gâh fýkh ü gâh ma'kûl

yirüm gâh medrese gâh cami' ididilümde nûr-ý kudret lami' idi

dün ü gün 'ilm okumak piþem idi'amel kýlmak müdâm endîþem idi(3.a / 53-57)

Ýran'dan devrin önemli bir ilimmerkezi olan Ýznik'e geliþini de Halilîþöyle ifade ediyor;

Der sefer kerden u residen be Ýznik

benüm varýdý bir yar-ý enîsümol idi künc-i halvetde celîsüm

anu?la bile okurdum 'ulûmýki gâh ma'kul gâh 'ilm-i nücûmý

gelüp vakt-i seherde ol vefâdârdidi tahsil olunmaz bunda iy yâr

tur imdi ta sefer azmin kýlalumvaralum rûma ve meþgûl olalum

eger kim þehrümüzde kalavuz biz'acep ger 'ilm zevkýn alavuz biz

bize gitmekdürür gâyet münâsibhusûsa olavuz yâr-ý musâhib

(3.a / 64-4.a / 69)

Ýznik de Bursa gibi o devrin ilmi veedebi merkezlerinden sayýlmaktadýr.Hayatýnýn geri kalan kýsmýný, Ýstanbul'dabulunduðu bir yýl hariç, Ýznik'te kurduðutekkenin þeyhi olarak geçirmiþ ve (890)1485'de burada vefat etmiþtir.

Devrinin Ahmed Paþa, Þeyhi,Necati gibi önde gelen bir þairi olma-makla beraber, çaðdaþlarý arasýndaþöhreti yayýlmýþ þairlerindendir. Latifi,Halili'nin sanatlý kafiye kullanmaktayetenekli bir þair olduðunu söyler.(Tezkire s.147) Ölümünden sonra tertibolunan þiir mecmualarýnda bir çok þiirineyer verilmesi þöhretinin ne kadar yaygýnolduðunu gösterir.3 Her þair için kaçýnýl-maz olan, kendisinden öncekilerin az çoktesiri Halilî'de de görülebilmektedir.Yetiþtiði çevre bakýmýndan eserlerindeAzerî Türkçesi'nin dil özelliklerine derastlamaktayýz.4 Özellikle SeyyîdNesîmî'nin tesirinde kalmýþ olduðugörülür. Buna karþýlýk o da bazý þairlerüzerinde etkili olmuþtur. Azerî þairiHabibî buna örnek gösterilebilir. Belkibir tesadüf, belki de bir tesir sonucuHalilî ve Fuzûlî'de bazý ortak mýsralararastlanmaktadýr.5

FÜRKÂT-NÂME'NÝNÖZELLÝKLERÝ

Kýnalý-zâde Hasan Çelebi'denbaþka, bütün tezkireciler bu mesnevininadýný "Firak-nâme" diye kaydet-miþlerdir.6 Ancak bu tamamen bir yanýl-madýr. (46.b-1221); (46.b-1223)'de;

tamam it nazm-ý Fürkat-nâmeyi sençü bî-harf eyleye ehl-i tevârihkitab ismin bulur gendüye târih

mýsra ve beyitlerine dayanarak eser

adýnýn "Fürkat-nâme" þeklinde zikri, bukelimenin, ebced hesabý ile, eserintamamlandýðý 876 (1471-2) yýlýnýkarþýladýðýný görmekteyiz.

Konu, Þekil ve Vezin ÖzellikleriHalilî'nin hayatýnýn Ýznik devresini

anlatan eser, yarý mistik, yarý romantikbir üsluba sahiptir. Eserin tasavvufî veyadünyevî aþkýn ifade ettiði konusundagörüþler vardýr. Ancak hikâyenin bitiþþekli mesnevide anlatýlmak istenenaþkýn, tasavvufi bir aþk olduðunudüþündürmektedir7 yani "mahbubçu-luk"tan farklý bir aþk. Eseri görmedenhüküm verenlerin sadece bir aþk mes-nevisi sanmasý hem haksýzlýk hem deyanlýþlýk olur. Görünüþte "mecazî" olanbu aþk gerçekte "vahdet-i vücûd" felsefe-sine dayanan ilahî bir aþktýr. Yanlýþ zan,biraz da XVI. Yüzyýl þairlerinden olup,gönül maceralarý ile tanýnmýþ olan vesonunda bu yüz kýzartýcý hareketlerisebebiyle memleketini terke mecburkalan Halilî-i Zer (Sarý Halilî) ilekarýþtýrýlmaktan kaynaklanýyor diyebili-riz.

Þeklin ve veznin verdiði monoton-luðu önlemek için araya yeri geldikçeçeþitli vezinlerde 18 gazel, 10 þiir ve 3münacaat da ilave edilen hikâye, mes-nevi nazým biçimiyle ve aruzun;(mefâîlün / mefâîlün / fa'ûlün) vezniyleyazýlmýþtýr.

XV. Yüzyýlýn son çeyreðine ait bueserin Eski Anadolu Türkçesi ile KlasikOsmanlý Türkçesi'ne geçiþ devresiarasýnda bir köprü eser durumunda ola-caðýný düþünebiliriz.

Orijinal bir mesnevi olmasý yanýsýraeserin bir önemli özelliði de þairin baþýn-dan geçenleri kendi aðzýndan anlatmasýve hikâyede baþtan aþaðý birinci þahýskullanmasýdýr. Bu þekil divan þiirinde ilkörneklerdendir. Herþeyden önemlisi deifadenin canlý, sade ve tabii oluþu,

Yrd. Doç. Dr. Cemil GÜLSEREN*

* Afyon Kocatepe Üniversitesi, Uþak Eðitim Fakültesi.

15.YÜZYIL ÞAÝRÝ HALÝLÎ VE ORÝJÝNAL BÝR MESNEVÝ:

15.YÜZYIL ÞAÝRÝ HALÝLÎ VE ORÝJÝNAL BÝR MESNEVÝ:

süslemeden uzak, mýsralar samimi, içtenduygularla yüklü olmasýdýr. Derinlikbakýmýndan üstün bir þiir deðerigörülmemekle beraber devrin klasik-liðinden sýyrýlýp "özel buluþ"a yöneliþinbir iþareti kabul edilebilir.

FÜRKATNAME'NÝN NÜSHALARI1- Ýstanbul Millet Ktp., Ali Emirî

Efendi, Manzum Eserler Bölümü,nr.10638 : 912/1506-7 zilkâde'de istinsahedilen bu nüsha talikle yazýlmýþtýr. Heryapraðýn bir yüzünde 15 beyt vardýr. 46yapraktan ibaret olan mesnevinin baþtaniki, yapraðý eksiktir. Toplam 43 beyitolan eksiklerin biri kaside, diðeri mes-nevi þeklinde iki tevhidden ibaretolduðunu Günay Kut tesbit etmiþtir.9Baþlýklar kýrmýzý mürekkeple yazýlmýþolup Farsça'dýr. Bu nüsha yine aradan ikisayfa kadar eksiktir, fakat sonradan bukýsýmlar yazýlarak eklenmiþtir.(4.a-5.b)Bu eksikliklerin muhtemelen Ali EmirîEfendi tarafýndan tamamlandýðýnýzannediyoruz. Kitap ufak boylu, meþinkaplý ve kenarlarýnda kýrmýzý çizgilervardýr. Kapakta; (Gurbetnâme-yi HalilîDiyarbekri) (Fürkatnâme-yi HalilîAmidî) yazýlýdýr.

2- Ýst. Ünv. Ktp., T.Y, nr.3770 :Yazarýn adý yanlýþlýkla Celilî olarakyazýlmýþ. Bir manzume mecmuasý içinde,15.-28. varaklar arasýnda 19x12 cm.ebadýnda, her sahifede 19 beyit var.Harekesiz, divanî hatla yazýlmýþ.Tamamý yok. Seçme yapýlmýþ.

3-Ank. Milli Ktp. Nüshasý(Yz.F.B.334) : 10 Eylül 1976'da FahriBilge varislerinden intikal. "Divan-ýHalilî" baþlýklý, 32 yaprak, 176x105-130x88 mm. ebadýnda, 17 satýr (beyit),talik, harekesiz. Cetveller kýrmýzý, kýr-mýzý pandizot cilt. Ali Emirî Nüshasý, bunüshanýn 33. satýrýndan baþlar. Ancak bunüsha da Ali Emirî Nüshasý'na göre haylieksik. Nedense bu nüshadan söz eden birkaynaða rastlayamadýk.

4- Günay Kut (Alpay)'ýn ÖzelNüshasý : Bu nüsha ile ilgili bilgilerikendi makalesinden öðreniyoruz.Yýpranmýþ, ciltsiz, 20x140 mm. boyutun-da 45 yapraklýk bu yazma, divanî kýrmasýile yazýlmýþtýr. Her yaprakta 14 beyitvardýr. Eser sondan 106 beyit kadareksiktir. Okunaklý olmadýðý da belir-tilmiþ.

5- Ank. TDK Yazmalarý, nr.263 :Kapakta "Fürkat-nâme-DiyarbekirliHalilî" yazýlý. Tek sýra 16 satýr, 76 sahife.Ancak bu bir yazma deðil. 9 Eylül 1947-Dehri Dilçin el yazýsýyla ve imzasýyla.Muhtemelen Dehri Dilçin'in özel kita-plýðýndan veya Anadolu kitaplýklarýndabulunan bir yazmanýn yakýn zamandakopya edilmiþ hali.

6- Paris, Bibliotheque NationaleNüshasý : A.F. 286 : Bu nüshanýn dabaþýndan dört yaprak eksik olduðunuGünay Kut makalesinde belirtiyor. YazýÝran Nestaliði olup 64 yapraktýr.

7- Berlin Umumi Ktp. Nüshasý :W.Pertsch, Handschriften,Verzeichnisse der Türkischen,Königlichen Bibliothek zu Berlin, VI,s.370, nr.377 : Eserin tamamý 197yaprak. Boyutlarý; 17x9,5 cm. Çok güzelharekeli nesih ile yazýlmýþ, her sahifede 9satýr bulunuyor. Müstensihi DerviþHamza Ýbn Hakký Murat'týr. Eser Þabanayýnda 890(1485)'de tamamlanmýþ. Butarih Halilî'nin de vefat ettiði tarihdir.

8-Manisa-Muradiye Ktp.nr.3201/2,

9-Ankara-DTCF Ktp.,nr.18464

FÜRKAT-NÂME'DE TASVÎRHalilî ve mesnevisi Fürkat-nâme'yi

tanýtan yazýmýzýn son bölümünde þairin

üslubunu, içtenliðini ve gözlemleriniyansýtmak amacýyla "Fürkat-nâme'deTasvir" konusunu ele almayý uygungördük. Çünkü 15. Yüzyýldaki Ýznik veÝstanbul þehirlerini dile getiren beyitler,oldukça ilginç. Üstelik Fürkat-nâme, tekbaþýna bir "þehrengiz" deðilse de, birçokTürk þairinin yaptýðý gibi bu tanýnmýþmesnevide de Halilî, "þehrengiz" türüneyakýn þiirlere yer vermiþtir. 15. Yüzyýlýnson çeyreðinde yazýlmýþ Fürkat-nâme'-den sýralayacaðýmýz kýsýmlar, genellikleedebiyatýmýzda XVI. Yüzyýldan itibarengörülmeye baþlanan müstakil þehrengiztürüne geçiþin daha da öncedenbaþladýðýnýn iþareti kabul edilebilir.

15.Yüzyýlda Ýznik ve Ýstanbul(Memleketinden ilim için ayrýlýp Ýznik'egidiþi)

Der sefer kerden u residen be Ýznik

- - + / - + - + / + - - + / - + -Mef 'û lü / fâ 'i lâ tü / me fâ 'î lü / fâ 'i lün

nice þehr ol ki râhat-gâh-i cândurkenârý sebze-zâr ü bustândur

nola medh itsem ol þîrin makâmýa dâr'üs-selam ider selâmý

müzeyyen her tarafta merg-zârýkýlur her merg-zârý merg-zârý

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Edebiyat

13

Fürkat-nâme’nin el yazmasý nüshasýndan bir sayfa

husûsa ol leb-i deryâsý ânu?ferah-bahþidürür rûh-ý revânu?

içi toptoludur mahbûblardanmelek-sîmâ peri-veþ hûblardan

velîkin her birisidür cefâkârkýlurlar yârý düþmen düþmeni yâr

gönül çok sevdi ol nazik diyârýeline virdi anu? ihtiyârý

adýn iznik dirler ol makâmu?sanasýn 'aynýdur dâr'üs-selâmu?dutunduk ol diyâr-ý hoþda

meskenkim olur 'andelîbü? yiri gülþenhemân-dem baþladum tahsile

eyyâmne bilürdüm nolur âhir serencâmvelîkin ben garib-i zâr ü giryâncefâ odýna yanmýþ sîne büryân

gurûr itdikçe gurbet odý cândabulýnurdum kenâr-ý bûsitânda

gehi deryâ kenârýn seyr iderdümten-i tenhâ olup bî-gayr iderdüm

gönül deryâsý itdikçe temevvücvarup bâzâra iderdüm teferrüc(4.a /74 -5.a /87)

Ýznik'te gezerken bedestendegördüðü bir güzele aþýk olmasý üzerinesýkýntýlý bir duruma düþtüðünü anlatanþair, bundan kurtulmak için Ýstanbul'agider;

Sýfat-ý râh ve residen be Ýstanbul

+ - - - / + - - - / + - -Me fâ 'î lün / Me fâ 'î lün / fa 'û lün

Giderdüm yola düþüp yane yaneGözümden yaþlar akup dâne

dâne...........eyledüm 'azm-i sefer ey þâh-

hûbân

elvedâ uþ beni ayýrdý senden çarh-ý devrân

..........gitdi þehrümden Halîlî haste iy nâ-

mihrüban

dil pür-ez hun dîde pür-hem zâr-ý giryan elveda

bir iki gün ki çekdüm mihnet-i râh'inâyet irdi çün râh old(ý) kütâh

leb-i deryâya irdüm ben kemîneirüp bâd-ý sabâ-veþ bir sefîne

kazâya çünki vermiþdüm rýzâyýgörüp deryâya yâd itdüm hüdâyý

çü keþti-bân gözetdi bâd-bânýrevâne oldý bu keþti revânî

iki gün dahi deryâ seyrin itdümüçünci günde Ýstanbul'a yitdüm

temâþâ eyledüm ol þehr içinididüm kim rûma gelmiþ þehr-i

çînî

içi toptoludur bâg u gülistânleb-i deryâsý râhat-bahþ-ý cânân

husûsâ ol binâ(lar) kim yapýlmýþanu? lutfýna cân u dil kapýlmýþ

kamu sokagý divârý müzehheb dükeli þehri mermerden müretteb

neye baksan görürsün nakþ-ý çînî ki her fen yazmaz nakkâþ-i çînî

egerçi cümle bâg u gülþen idi çü yâr anda degüldi külhan idi

be-nâ-çâr anda idündüm makâmý

kakýldum hecrle bir yýl temâmý

dil-i miskîne gerçi cebr iderdüm yanup hicrân odýna sabr iderdüm

(18.a /443-18.b / 464)

Somuncu BabaEdebiyat

Ocak - Þubat 200014

DÝPNOTLAR1-Günay KUT (ALPAY), "Fürkat-name", Türk Dili

Araþtýrmalarý Yýllýðý (Belleten 1977), Ank., 1978, s. 334. 2-Þevket BEYSANOÐLU, Diyarbakýrlý Fikir ve Sanat

Adamlarý, C.II, Diyarbakýr'ý Tanýtma Derneði NeþriyatýNo:6/2, Ýst., 1959, s.33'de; "Halil, 870 (M.1465)de Ýstan-bul'a geçmiþ ve bir yýl kaldýktan sonra tekrar Ýstanbul'adönmüþ. be nâçar anda idündüm makamý / kakýldumhecrle bir yýl temamý (18.b-463).

3-BEYSANOÐLU, a.g.e., s.34'de bu mecmualarý dipnottagöstermiþ; "Cam'ül-Meani (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4904,yazma) Hacý Kemal, Câmi-ün-Nezâir (yegane yazmaBayezid Umumi Ktp., nr. 5782); Edirneli Nazmi,Macma'ün-Nezâir (yegane yazma Topkapý Sarayý, BaðdatKöþkü Ktp., nr.406); Peþteli Hisâli, Metâliü'n-Nezâir(yegane yazma, Nuruosmaniye Ktp., 4252/4253);Câmiü"n-Nezâir (Ünv. Ktp., Rýza Paþa Yazmalarý, nr.1547).

4-Fikir vermesi bakýmýndan birkaç örnek; meni, ýrag, ýssý,assý, komazam, gözetmezsen, bilürem, bilürsen, -(y)Upgerundium ekinin öðrenilen geçmiþ zaman fonksiyonun-da kullanýlmasý: alupdur 'aklumý mecnun idüpdür, turup-dur 'ýþkuñuñ yolýnda kaim; -dUKdA gerundiumu: kiþi bul-dukda..., velikin ellerin öpdükde yaruñ; AzeriTürkçesi'nde daha sýk rastlanan bazý kelimeler: bigi, toy,yaþýl, özümi, özüñi vb.

5-BEYSANOÐLU, a.g.e., s.34'de dipnot olarak;Halili; ol benem kim kalmazam canan yolýnda câna ben

can nedür kim aný kurban kýlmayam cânâna benFuzuli; cânýmý cânân eger isterse minnet cânýma

can nedür kim aný kurban itmeyem cânânuma

6-Kýnalý-Zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü'þ-Þu'arâ, C.I, TTKYay., Ank., 1978, s.345.

7-Agah Sýrrý LEVEND, Türk Edebiyatý Tarihi, C.I., 3.B.,TTK Yay., Ank., 1968, s.142.

8-Bu nüsha üzerinde tarafýmýzdan, 1990 yýlýnda YüksekLisans çalýþmasý yapýlmýþtýr; Cemil GÜLSEREN, Halilî-Fürkat-Nâme, XV. Yüzyýl, Dil Özellikleri-TranskripsiyonluMetin-Seçmeli Sözlük, Basýlmamýþ Yüksek Lisans Tezi,Ýnönü Ünv. Sos. Bil. Enst. Malatya, 1990.

9-KUT, a.g.e., s.336.10-"lar",Günay KUT nüshasý 21.a'dan tamamlanmýþtýr.

KAYNAKÇA1-Ali Emiri, Tezkire-i Þuarâ-yý Amid, Ýst., 1328, 1, 277-29.2-Banarlý, N.Sami, Resimli Türk Edebiyatý Tarihi, M.E.B.,

Ýst., 1971.3-Beysanoðlu, Þevket, Diyarbakýrlý Fikir ve San'at

Adamlarý, C.II, Diyarbakýrý Tanýtma Derneði Neþriyatý, No. 6/2, Ýst., 1959, s.33-50.

4-Bursalý Mehmed Tahir, Osmanlý Müellifleri, C.II, Meral Yay., Ýst., 1972, s.159-160.

5-Dilçin, Cem, Türk Þiir Bilgisi, TDK Yay., Ank., 1983.6-Ergin, Muharrem, Azeri Türkçesi, Ýst. Ünv. Edb. Fak.

Yay., No. 1633, Ýst., 1972.7-Ergin, Muharrem, Camiü'l-meâni'deki Türkçe Þiirler,

TDED, III / 3-4, 1949.8-Gülseren, Cemil, Halilî, Fürkat-Nâme (Dil Özellikleri-

Transkripsiyonlu Metin-Seçmeli Sözlük), Basýlmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ýnönü Üniv. Sos. Bil. Enst., Malatya, 1990.

9-Kýnalýzâde Hasan Çelebi, Tezkiretü'þ-Þuarâ, C.I, TTK Yay., Ank., 1978, s.345.

10-Kocatürk, Vasfi Mahir, Türk Edebiyatý Tarihi, Edebiyat Yay., Ank., 1964, s.229-232.

11-Köprülü, M.Fuad, Türk Edebiyatý Tarihi, 2. B., Ötüken Neþriyat, Ýst., 1980, s.369.

12-Kut (Alpay), Günay, "Fürkat-nâme", TDAY-Belleten-1977, Ank., 1978, s. 333-349.

13-Levend, Agah Sýrrý, Türk Edebiyatý Tarihi, C.I, 3.B., TTK Yay., Ank., 1968, s.141.

14-Levend, Agah Sýrrý, Divan Edebiyatý, Enderun Kitabevi, 4.B., Ýst., 1984.

15-Özkan, Mustafa-Ýsen, Mustafa, "Halilî", TDV ÝA, C.XV, Ýst., 1997, s. 329-330.

16-Tansel, Fevziye Abdullah, "Halîlî", ÝA, C.V, MEB., Ýst., 1977, s.162-164.

17-Türk Dili ve Edebiyatý Ansiklopedisi, "Fürkat-nâme", C.III, Dergâh Yay., Ýst., 1979, s.240-241.

18-Türk Dili ve Edebiyatý Ansiklopedisi, "Halîlî",C.IV, Dergâh Yay., Ýst., 1981, s.48.

Somuncu Baba Altun Silsile

Mart - Nisan 2000 15

Bütün azalarý birbirine uygun, eþsiz bir güzelliðe sahip,hacegan silsilesinin ulu çýnarlarýndan olan bu zat; 591 sen-esinde Buhara'ya on kilometre mesafedeki Ramitankasabasýnda doðmuþtur. "Azizan" veya "Havace Nesâc" diyedeanýlan bu merd-ü meydan; Havace Mahmud Encir Fagnevihz.lerinin yetiþtirdiði bulunmaz bir batýn eridir. Ýlerde bütün tarikat-lara irþad ve tasarrufta bulunacak meþayýh zümresinin yetiþmesinevesile olacak dört Muhammed'i yetiþtirmiþ, yüksek maneviyatý veûlvi þahsiyetiyle, batýn alemine damgasýný vurmuþtur. Ömürleriboyunca helal kazancý ihtiyar etmiþ olup ve maiþetin temininde deelden gelecek hiç bir þeyden çekinmemiþtir. Kutupluðu; kendinden

sonra gelen batýn erlerinin tamamý tarafýndan tasdik edilmiþtir.Culhacýlýkla (dokumacýlýk) meþgûl olmuþ; Þeyh Rükneddin-iSananî, Bedreddin-i Hemedanî gibi ulularla çaðdaþ olup, sayýsýzmanzum eserleri de Ýslam alemine kazandýrmýþtýr.

Tarikat sahasýnda vermiþ olduðu hizmetler dille tarif edile-mez. Bu hususa en büyük örnek; Harzem þehrine hicretlerinde;amale pazarýndan ýrgatlar kýralayarak onlarý sohbetleriyle yoður-muþ, birer kemâl ehli olarak yetiþtirmiþtir. Giderek o cemaat,Harzem þehrinin yüzde seksenini istila etmiþtir. Hatta bu husustankorkan bazý þahýslar Harzem þahýna giderek, Azizani hz.lerininnûfuzunun Þahýn nûfuzu üzerine çýkacaðýný söylemiþler ve bu duru-

Mevlüt SARIOÐLUNecmettin SARIOÐLU

B

Hâce Ali Râmîtenî(Hâce Âzizan K.S.)

Mart - Nisan 200016

Somuncu BabaAltun Silsile

mun tehlikeli olacaðýný izah etmiþlerdir. Buna raðmen ezelden nasi-bi olan o þah: Ali Ramitani hz.lerine intisab ederek, onun müridiolmuþlardýr. Yine Bedreddin-i Hemedani hz.lerinin :

- "Vezkurullahe zikran kesira" (Allah'ý çok çok zikredin)ayetinin açýk zikir mi veya gizli zikir mi olduðunu sormasý üzerine;

- Müptediler için açýk, müntehiler için gizlidir. Cevabýný vermiþtir. Kerametleri saymakla bitmeyecek kadar

çok olan bu zatýn bir kaç olaðanüstü halini bahsetmeden geçemeye-ceðiz.

Çaðdaþlarýndan Seyyid Ata samimiyet sýnýrýný aþmýþ, uluþeyhe edep dýþý bir harekette bulunmuþtu. Çok kýsa bir zaman sonraasyadan gelen bir takým çapulcular Seyyid Ata'nýn oðlunu kaçýr-mýþlar, Seyyid Ata ise bu olayýn sebebini Azizan hz.lerine yapmýþolduðu hataya baðlamýþtýr. Hatta büyük bir ziyafet esnasýnda Azizanhz.lerinden özür dilemiþ, oðlunun esir olduðunu beyanla himmet-lerini tabep etmiþtir. O anda murakabenin ve münacaatýn derinderyasýna dalan Azizan hz.leri, elini sofraya uzatarak:

- Seyyid Ata'nýn oðlu gelmedikçe bu yemek bize haramdýr,buyurmuþ ve istiðrak haline geçmiþtir. Çok kýsa bir zaman sonrakapý açýlmýþ, bahsedilen esir can hýraþane bir sayhayla içeri gir-miþtir. Meseleyi anlatmýþ ve bütün davetliler Hz.Þeyhin ayaklarýnakapanmýþlardýr.

Baþka bir gün ise, hanelerine gelen iki aziz misafire ikramedecek bir þey bulamamýþ, bundan dolayý üzülmüþtür. Kendilerineaþýk olan bir genç ise, piþirmiþ olduðu paça yemeðini bir toprakkaba koyarak Azizan hz.lerine misafirlerine ikram etmek üzeretakdim etmiþlerdir. Daha sonra kabýný almaya gelmesini gence ten-bih etmiþ ve misafirleri gittikten sonra kendisine o hizmeti yapancivanmerdi beklemeye koyulmuþtur. Çok geçmeden o hizmet erikapýyý çalmýþ ve Hz.Þeyhin huzuruna çýkmýþtýr. Yapýlan hiz mettenmemnuniyetini izhar ederek, o gence himmetini hangi biçimde ede-ceðini sormuþ, o bahtlý genç ise sizin gibi olmakisterim diyerek ilti-cada bulunmuþtur. Azizan hz.leri bunun çok zor bir mesele ve taþýn-masý zor bir yük olduðunu izah ettiyse de genç talebinde ýsrar etmiþve Hz.Þeyh onu bir nazarla maneviyetýn doruðuna çýkarmýþ, ulvi

hasletlerle ve eriþilmez hal ve kemâlatla tamam noktasýna getir-miþtir. Ne gariptir ki; kendinden geçen ve bir anda maneviyatýnsekrine uðrayan o yiðit, kýrk gün sonra taþýdýðý yüke dayanamayarakvefat etmiþtir.

Kendileri tövbe hakkýnda; sure-i Tahrim'in 8. ayetini þöyleaçýkladýlar :

"Ey iman edenler! Yüce Allah'a nasuh tövbesi ile tövbe edi-niz."

"Bu ayet-i kerimede hem iþaret, hem de müjde vardýr."Tövbeden dönsenizde, tövbe ediniz" demesi iþarettir. Müjde ise,"tövbenin kabulü"dür. Zira Cenab-ý Hakk kabul etmeyeceði tövbeyiemretmez.

Hüccet sayýlabilecek þu nasihatlarýndan bahsetmeden geçe-meyeceðiz. Buyurdular ki :

"Allah-ü Teala katýnda sevgili bir kul olmanýn on þartý vardýr:

1. Temizlik : Bu husus zahiri temizlik ve batýný temizlik olmaküzere, iki þýkta incelenir. Zahiri temizlik; dýþ görünüþle alakalý yiye-cek, giyecek ve kullanýlan bütün eþyalarýn temizliði hakkýndadýr.Batýni temizliði ise; kalbin hassetten, su-i zandan ve masivadan tem-izlenmesidir. Haram lokma yiyenin duasý nasýl kabul olmazsa,kalbini ve gönlünü sayýlan olumsuzluktan temizlemeyenlerin deibadetleri tatsýz ve feyizsiz olur. Onlar marifetullah'a eremezler.

2. Dilin Temizliði : Bu husus, dilin münasebetsiz ve uygunsuzsözlerden temizlenmesidir. Kur'an-ý Kerim, emr-i bil maruf ve nehy-i anil münker ile meþgul edilmesi halidir.

3. Mümkün olduðu kadar insanlardan uzak durmak; Busebeple göz, haram þeylere bakmamýþ olur. Zira kalp göze tabidir.Her harama bakýþta kalp aynasý kararýr. Nitekim hadis-i þerifte :

"Yabancý kadýnlarýn yüzlerine þehvet ile bakanlarýn, gözlerinekýyamet günü erimiþ kýzgýn kurþun dökülecektir."

4. Oruç tutmak : Ýnsan oruç tutmakla nefsini kahreder vemeleklere benzer. Zira Cenab-ý Hakk :

"Oruç bana aittir. Ecrini ben veririm" buyurmuþtur. Hadis-iþerifte ise:

Hace Azizan Hz’nin KabirKitabesinin Manzum Türkçesidir

BismillahirrahmanirrahimBakilik yalnýzca Allah’a mahsustur

Allah’ýn veli kullarýna korku ve hüzün yoktur

Bu mukaddes kabir dolu nurEþþeyh Havace Âli Ramiteni

El-maðfurKaddesallah’u Meþayýh-ý Tarikat-ý

HacegândanHazreti Þeyh Mahmud Encir

Fagnevi’denÝrþadý Havace Ali Kuddise sýrrahu

aldýYediyüzyirmibir sene-i Hicri’de

Vefaat etti vuslatý bulduVe iki aziz evladý ile

Burada medfundurAllah ruhlarýný mukaddes kýlsýn

Mekanlarý cennet olsunAmin 1999

"Oruç cehennemin kalkanýdýr" buyurulmuþtur. 5. Allah-ü Teala'yý çok hatýrlamak ve anmak : En faziletli

zikir tevhiddir. Ýhlaslý kimseler; "Ýlahi benim maksudum sensin"demelidir. Zira sure-i Azhab'ýn 41.ayet-i kerimesinde :

"Ey iman edenler, Allah'ý çok zikrediniz" buyurulmuþtur. 6. Havatýr; yani kalbe gelen düþünceler : Ýnsanýn kalbine dört

yerden düþünce gelmektedir. Bunlar rahmâni, melekâni, þeytâni,nefsânidir. Rahmâni; gafletten uyandýrýp, doðru istikameteçýkarandýr. Melekâni; ibadete, taata raðbet ettirendir. Þeytânî ise,günahý süsleyendir. Nefsânî de; dünyayý talep ettirendir.

7. Allah'ýn hükmüne rýza gösterip, ümitle korku arasýndayaþamaktýr.

8. Salihlerle sohbeti seçmek : Çünkü salihlerin sohbetigünahlara perde çeker.

9. Allah-ü Teala'nýn ahlâkýyla ahlâklanmaktýr. 10. Helal ve temiz lokma yemektir. Ey talib! Bilmelisin ki; yarasa özrü kendi gözünde deðil,

güneþte arar. Recm edilmiþ þeytan ise birinci merhalede Allah (c.c)'ayaklaþan velayet sahiplerinin peþine düþer. Ve onlara inananlarý,kurmuþ olduðu desiselerle imandan çýkarmaya gayret eder. O þey-tani desiselerin baþýnda ise, müridin mürþide olan imanýný yýkmakiçin kurulmuþ tuzaklar gelir. Her türlü dalaleteve sapýklýða doymayan nefis ise; habis ve çirkinemellerine ulaþmak için en evvel Allah (c.c)'agiden yolu, mürþidin tasarrufunda arayanderviþler taifesini istila eder. Bilmelisin ki; Ýsa(a.s)'nýn diriltici nefesi, Musa (a.s)'nýn arzý nuraboðan beyaz eli, O ulu Enbiya (s.a.v)'da mucizeolarak nasýl teceli ettirdiyse; bizim gibi "esfel-isafilin"e düþmüþ, hatta günahýn Gayya çukurun-da gýdasýný pisliklerden alan sefilleri, bulunduðuçukurdan "ekmel" diyarýna çýkaracak nazarý da :O Allah-ü Azimüþþan (c.c) veli kullarýnda tecelliettirmiþtir. Mertler defterine girmek istersen,mürþidine; kendini kulaðý küpeli köleler gibi, hiçbir þeye malik olmaksýzýn teslim etmelisin. Buyolda muînin Cenab-ý Hakk'týr. Þimdi bile,havatýr def'ine çare olarak asýrlar evvel yaþamýþbu mübarek zatýn sohbeti gösterilmektedir. OAzizan ki; bir Muhammed'e olan imanýndan vemuhabbetinden dört Muhammed'i tevellüd ettir-miþtir. Bunlardan Hace Muhammed Külahruz'uHarzem'e, Hace Muhammed Salah'ý Belh'e veyine Hace Muhammed Barudi'yi Harzem'e veHace Muhammed Baba Semmasi'yi erler diyarýBuhara'ya ikram ederek 721 senesindemâbuduna kavuþmuþtur.

Ihvan-ý kiramýn birbirine olan temiz aðý-zla duasýný, o telkin etmiþtir. Hizmetin cana

minnet olduðunu o söylemiþtir. Allah-ü Azimüþþan (c.c); O ve onlarahizmetten bizi alýkoymasýn. Amin 1

Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Altun Silsile

17

KAYNAKLAR:1- Ýslam Alimleri Ansiklopedisi C: 10, S7-12

Alel ulâ makam buldu anýn sohbeti yümnündeÇû nân-ý himmetle ki oldu Havace Ali Râmiteni

Somuncu BabaBasýndan

18 Mart - Nisan 2000

Somuncu Baba Basýndan

Mart - Nisan 2000 19

Somuncu BabaKültür

Mart - Nisan 200020

Kültürümüzde

Bayrak ve Tuð

Bayrak vve ttuð bbir rruhtur. BBinlerce yyýldan bberi eeldetaþýnmýþ, eeve aasýlmýþ, mmezara ddikilmiþtir. AAvdave ssavaþta, yyardýmýn ttimsali oolup, uuðurlusayýlmýþ. OO, kkötülüklere kkarþý kkoruyan, bbir mmuskadýr, ttýlsýmýondadýr, kkoruyucu bbir vvasýtadýr. AAtalarýn rruhlarý bbizi oonun iiçin-den ggözler: ssözleri iise ddalgalanmalarýyla uuçuþan, kkutlu sseslerdir.

Prof. DDr. AAbdulkadir ÝÝnan'ýn ddediði ggibi: TTuð, kkutlu vvemübarek bbir kkiþi ggibidir. BBir iinsan ggibi kkýzar, ssevinir, kkýrýlýr. BBaþýgöklerdedir. BBaþý aaya vve ggüneþe ddeðer. OOnun iiçin ccamilerde, ttür-belerde hhep hhilal kkonmuþ vveya ggüneþi ttemsilen, aat kkýllarý ttutamýüzerine yyuvarlak ttepecik yyapýlmýþtýr.

Gece vve ggündüz ttuðun vvebayraðýn yyanýnda ddurulup, nnöbettutulmuþtur. BBöylece hhem ssaygýlan-mýþ vve hhem dde kkorunmuþtur. BBüyükTürk ddevletlerinde ttuðlar, ""din -savaþ - ttuð" ggibi, üüçlü ddüþünce vveinanýþ ppotasý iiçinde, eerimiþ vve bbir-leþmiþlerdir. BBu üüçünü bbirbirindenayýrarak, aayrý ddüþünebilmekmümkün ddeðildir. ""Savaþ iilaný" ttuðmerasimi iile bbaþlýyordu. TTuða kkur-ban ssunma, ssavaþ aandý yyapýlmýþsayýlýyordu. TTuðun bbaþý aat kkýllarý iilesüslenmiþ vve bbüyük ssýrýklar iile ggön-dere ttakýlmýþtýr. SSavaþ ttuðlarýnýngönder vveya ssýrýklarý ççok uuzundur.Çok uuzaklardan bbile ggörülebilirdi.Týpký þþimdi OOrta AAsya'da eevliyamezarlarýnda oolduðu ggibi. TTürkdevletlerinde ttuðlar, rrütbelere ggörekomutanlara vverilir vve oonlarlaberaber bbulunurdu. SSavaþta bbaþkomutan, uuzaktan oorduyu ttuðlarýnyardýmý iile, ssevk vve iidare eedip, kkon-trol eedebilirdi. TTuðlar ppratiktekiyarar vve mmanalarýný, bbu öönemli rrol-lerinden ddolayý aalýyordu. BBöylece ddinve ddevlet ssembolü oolarak dda, ssancak-larýn öönüne ggeçiyorlardý.

At kkültürü iile ttuðlar, bbirbirineyakýndan bbaðlý iidiler. TTürk ddevletlerinde, een öönemli ddevlet ssem-bolü, aat pperçemleriyle ddonatýlmýþ vve ssüslenmiþ ggönderlerdi.Askerler ssavaþtan öönce, aatlarýnýn kkuyruklarýndan kkestikleriperçemleri, mmýzraklarýnýn uucuna aasýyorlardý. ÖÖlenlerinde bbuperçemler bbir ssýrýða bbaðlanarak, MMezarlarýna ddikiliyordu.

Mezar ttuðlarý, TTürklerde ççok yyaygýn bbir ggelenekhalindedir. BBu ggelenek AAnadolu'da ggörülmüþtür. ÖÖzellikleevliyalarýn vve bbüyük kkiþilerin mmezarlarýnda,mezarlara bbayrak

veya bbez, bbazen dde aat pperçemi aasmýþlardý.Bayrak: DDivaný LLûgati't TTürk'te, bbatrak þþeklinde yyazýlan

bayrak kkelimesi ""Savaþlarda kkullanýlan vve uucuna bbir iipek pparçasýtakýlan mmýzrak" ttarzýnda aaçýklanmaktadýr vve iifadelerden bbununferdi mmücadelelerde üün kkazanmýþ kkahramanlara ((alp, bbahadýr)verilen bbir aalamet oolduðu aanlaþýlmaktadýr.

Sancak eeski TTürklerde bbayrak, mmýzrak vve ssüngü ggibibatýrýlacak, ssaplanacak bbir ssilahýn aadý ssavaþlarda bbunun uucunaonu kkullanan kkahramanýn vveya mmensup oolduðu kkabileninalameti kkonuluyordu vve KKaþgarlý MMahmut ddevrinde ((XI. yyy.) bbualâmet kkýrmýzý iipek kkumaþtan yyapýlýyordu.

Moðollar XXII. - XXIII. yyüzyýl-larda iitibaren ççalýþ kkelimesi ddebayrak, ssancak vve ttuðun eeþ aanlam-lýsý kkullanýlmýþtýr. DDivaný LLugati'tTürk vve ÝÝbni MMûhennâ LLugatý'ndatuð kkelimesi AArapça aalem, yyanibayrak kkarþýlýðý oolarak ggösterilmek-tedir. BBaþkurtlar ttuð kkelimesini hhâlâbizdeki bbayrak mmanasýnda kkullan-maktadýrlar.

Hz. PPeygamber ((S.A.V.) iilkdefa hhicret ssýrasýnda MMedine'ye ggir-erken bbayrak kkullandýðý bbilinmekte-dir. HHz. PPeygamber zzamanýnda kkul-lanýlan bbayraklarýn bbeyaz, ssarý,siyah, kkýrmýzý vvb. rrenklerde oolduðukaydedilmektedir. EEmeviler vveAbbasiler zzamanýnda ççeþitli rrenklerve þþekillerde bbayraklar kkul-lanýlmýþtýr. DDini aayinlerde bbayrakkullanýlmasý, ttekke vve ttürbelerehususi bbayraklar aasýlmasý dda aadetolmuþtur.1

Tuð, kkelimesi TTürkçe'dir. AAtkuyruðu bbaðlanmýþ, uucuna dda aaltýnyaldýzlý ttop ggeçirilmiþ, mmýzraknev'inden aalamet aadýdýr. EEskiTürklerde, HHint vve ÇÇinlilerde mmev-cut oolup, hhanlýk vve bbeylik aalamet-

lerindendi. TTuð; iilkin ÇÇinliler vveTürklerce mmukaddes ssayýlan ""Yak ööküzü" kkuyruðundanyapýlýrken, ssonradan TTürklerce aat kkuyruðundan yyapýlmayabaþlanýlmýþ vve OOsmanlýlar zzamanýnda bböyle ddevam eetmiþtir.2

En eeski ddevirlerden iitibaren TTürklerde mmuayyen ggruplarýnbelirli iiþaretleri oolduðunu ggörmekteyiz. ÇÇin ttarihleri TTürk bbey-lerine ÇÇinliler ttarafýndan ddavul vve bbayrak ggönderildiðinimüteaddit ddefalar yyazmaktadýrlar. MMahmut KKaþgari'deTürklerin bbayraklardan bbahsetmekte iise dde bbize aanlaþýlýr mmalû-

Ýsmail PALAKOÐLUÝlahiyatçý-Araþtýrmacý

Kültürümüzde

Bayrakve Tuð

Tuð, BBayrak vve GGeyik BBoynuzu vve eel iiþaretiFotoðraf BBuhara kkalesi MMüzesinden

mat vvermektedir. BBurada bbayraðýn aadýný ttuð ddiye bbulmaktayýz.Kaþgarlý MMahmut, ttuð aadýný hhem bbayrak, hhem dde kkös ddiye tter-cüme eetmektedir. BBu ççalýnan ttuð mmuayyen zzamanlardaçalýnýrdý, yyani nnevbet ççalýndýðý ggibi hharplerde dde ttuðlar vvurulur-du. BBayrak oolan ttuð iise aat vveya bbaþka bbir hhayvanýn kkuyruðundanyapýlmakta iidi. AAncak, bbu ttuðun bbir kkumaþtan yyapýldýðý aaçýkcasöylemektedir.3

Tuð, ââlem dde ddemektir. ""Tokuz ttuðlu hhan" ddenir kki, ddokuzsancak ssahibi hhükümdar ddemektir. HHükmettiði yyerler vvevilayetler ddaha ffazla oolsa ddokuz ssancaktan ffazla yyapýlmaz,çünkü ddokuz rrakamý iile ssonuçlandýrýldý. SSancaðýn kkumaþý iipek-ten, rrengi iise tturuncu iidi.

Tuð, ÝÝslâmiyet'ten ssonrada TTürk ddevletlerinde dde kkul-lanýlmýþtýr. RRiko, bbir ssýrýðýn bbaþ ttarafýna aat kkýllarýndan ttertipedilip ttakýlmýþ oolan ttuð bbir rrivayete ggöre; BBüyük ÝÝskender ddemiðferine aat kkýllarý ttakmýþ. HHammer'in kkaydýna ggöre ddeHektör'de bbaþýna aat kkýlý ttakarmýþ. BBu kkýsa mmalumat vverivayetlere ggöre aat kkýlý ttakmak vveya aat kkýlýný bbeylik vve hhüküm-darlýk aalameti oolarak kkullanmak ççok eeskidir.

Çinlilerle eeski TTürk DDevletlerinden ssonra CCengiz ÝÝmpara-torluðunda AAnadolu SSelçuklularýnda, MMemlüklerde,Timurilerde, AAkkoyunlularda dda bbunu ggörmekteyiz.

Osmanlýlarda ttuð, hhükümdarlýk, vvalilik, bbeylerbeyilik,sancak bbeyliði vve ddaha ggenel ttabirle aaskeri vvazife vve mmemuriyetalameti iidi; vvazifenin dderecesine vve eehemmiyetine ggöre aadediçok vveya aaz oolurdu.

Osmanlýlarýn ttuðlarý oonaltýncý aasýrda bbaþ ttarafýnda bbiryaldýzlý ttop iile AAnadolu SSelçuklularý'ndaki ggibi 4 üzerinde ggümüþhilâl bbulunan bbir ssýrýða vve ttopun aalt kkýsmýna ttakýlmýþ uuzun vveboyalý aat kkýllarýndan mmüteþekkildi; t