Eski Mezopotamya Ve Mısır Tarihi

7/23/2019 Eski Mezopotamya Ve Msr Tarihi

1/155

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2280

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1277

ESK MEZOPOTAMYA VE MISIRTARH

Yazarlar

Yrd.Do.Dr. Savafl HARMANKAYA (nite 1)

Prof.Dr. Kemalettin KROLU (nite 2-6)

Do.Dr. Hakan SVAS (nite 7, 8)

Editr

Prof.Dr. Kemalettin KROLU

ANADOLU NVERSTES

www.evrenselpdf.com


2/155

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsYrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. Glcan Ergn

GrafikerAyflegl Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

ISBN978-975-06-0954-1

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

www.evrenselpdf.com


3/155

indekiler

nsz ............................................................................................................ vii

Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri................ 2GRfi .............................................................................................................. 3ESK TAfi AI / PALEOLTK (M 1100.000-12000)................................ 4ORTA TAfi AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)............................. 5

YEN TAfi AI / NEOLTK (M 10000-5200) ......................................... 6Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)............................... 9Hassuna Dnemi (M 5750-5250)............................................................... 11Samarra Dnemi (M 5300-5100)................................................................ 11BAKIR-TAfi AI / KALKOLTK ............................................................... 12Halaf Dnemi (M 5500-4800).................................................................... 12

Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300) ..................................................... 15zet ............................................................................................................... 17Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 18Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 19Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 19

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 19

Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler .................... 20GRfi .............................................................................................................. 21Smer lkesi ................................................................................................ 21URUK DNEM VE YAZININ GELfiM...................................................... 24Uruk Dnemi (M 4000-3100) .................................................................... 24iviyazsnn Geliflimi.................................................................................... 25SMER HANEDANLARI VE KENT DEVLETLER......................................... 27UYGARLIK ..................................................................................................... 29Devlet Ynetimi ............................................................................................ 29Mitoloji ve Din............................................................................................... 29Sanat............................................................................................................... 30zet................................................................................................................ 32Kendimizi Snayalm...................................................................................... 33Okuma Paras .............................................................................................. 34Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 34Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 35


Akkadlarn Mezopotamyaya G, Akkad - Smerliflkileri...................................................................................... 20

GRfi .............................................................................................................. 37Akkadlarn Mezopotamyaya G .............................................................. 37AKKAD MPARATORLUU.......................................................................... 39Kurucu Kral Sargon....................................................................................... 39Tanrlafltrlmfl Kral: Naram-Sin.................................................................... 40

III. UR SLALES (YEN SMER DEVLET)................................................. 42Siyasal Geliflmeler ......................................................................................... 43UYGARLIK ..................................................................................................... 43

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE

www.evrenselpdf.com


4/155

Akkad Devlet Anlayfl................................................................................... 43Sanat............................................................................................................... 44III. Ur Slalesi Dnemi Reformlar............................................................... 45

nfla Faaliyetleri.............................................................................................. 46zet................................................................................................................ 47Kendimizi Snayalm...................................................................................... 48Okuma Paras .............................................................................................. 49Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 49Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 50


M kinci Binylda Mezopotamya.......................................... 52GRfi ............................................................................................................. 53Gler ve Yeniden fiekillenen Siyasal Yap ............................................... 53

Amurrular....................................................................................................... 54Hurriler........................................................................................................... 54Kent Devletleri .............................................................................................. 55ESK ASSUR VE ESK BABL KRALLIKLARI................................................. 56Eski Assur Krall ......................................................................................... 56Eski Babil Krall.......................................................................................... 57MTANN DEVLET VE KASSTLER.............................................................. 59Mitanni Devleti .............................................................................................. 59Kassitler.......................................................................................................... 61ORTA ASSUR KRALLII................................................................................ 62UYGARLIK ..................................................................................................... 64

Ticaret ............................................................................................................ 64Tarihleme....................................................................................................... 65Devlet Ynetimi ve Kanunlar....................................................................... 65zet ............................................................................................................... 68Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 69Okuma Paras ........................................................................................... .. 70Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 71Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 71


Yeni Assur ve Yeni Babil Krall: Siyasi Tarih..................... 72

GRfi .............................................................................................................. 73YEN ASSUR KRALLII................................................................................. 74Krallktan mparatorlua ............................................................................... 79

Yeni Assur mparatorluunun Yklfl......................................................... 82YEN BABL KRALLII ................................................................................. 82zet................................................................................................................ 84Kendimizi Snayalm...................................................................................... 85Okuma Paras .............................................................................................. 86Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 86Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 87


indek i leriv

4. NTE

5. NTE

www.evrenselpdf.com


5/155

Yeni Assur ve Yeni Babil Uygarlklar ................................. . 88GRfi: KAYNAKLAR...................................................................................... 89

Yazl Kaynaklar ............................................................................................ 89Kral Yllklar (Annallar)................................................................................ 90Limmu listeleri ............................................................................................... 90

Arflivler ........................................................................................................... 90Arkeolojik Veriler .......................................................................................... 91DEVLET YNETM ...................................................................................... 91Eyaletler ......................................................................................................... 92Ordu............................................................................................................... 93KENTLEfiME VE SANAT................................................................................ 94Sanat............................................................................................................... 96Din ................................................................................................................. 99

Mezopotamyada Siyasal Deiflim - Kltrel Devamllk ............................ 100zet ............................................................................................................... 102Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 104Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 105Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 105


Eski Msr Tarihi ....................................................................... 106GRfi .............................................................................................................. 107Corafi Koflullar............................................................................................. 107Slaleler ncesi Dnemde Msr.................................................................. 110

ERKEN DEVR (1-2. SLALELER) (YAKL. OL. M 2920-2650).................. 110ESK KRALLIK (3.- 8. SLALELER) (M 2650-2134) .................................. 111BRNC ARA DNEM (M 2134-2040) ...................................................... 113ORTA KRALLIK (11.-14. SLALELER) (M 2040-1640).............................. 114KNC ARA DNEM (M 1640-1532) ........................................................ 115

YEN KRALLIK (18-20. SLALELER) (M 1550-1070) ................................ 116NC ARA DNEM (M 1070-712)...................................................... 120GE DNEM (25-31. SLALELER) (M 712-332) ...................................... 122zet................................................................................................................ 124Kendimizi Snayalm...................................................................................... 125Okuma Paras .............................................................................................. 126

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 126Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 127


Eski Msr Uygarl......................................................... ......... 128GRfi: KAYNAKLAR...................................................................................... 129

Yazl Kaynaklar ve Edebiyat........................................................................ 129DEVLET YNETM VE TOPLUMSAL YAPI ................................................ 131Ekonomi......................................................................................................... 132Ev Yaflam ...................................................................................................... 133Din ................................................................................................................ 133

l Gmme Gelenekleri .............................................................................. 135Mumyalama ................................................................................................... 136

indek i ler v

7. NTE

8. NTE

6. NTE

www.evrenselpdf.com


6/155

BLM, MMAR VE SANAT........................................................................... 137Bilim............................................................................................................... 137Mimari ............................................................................................................ 138

Gzel Sanatlar .............................................................................................. 143zet................................................................................................................ 145Kendimizi Snayalm...................................................................................... 146Okuma Paras .............................................................................................. 147Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 148Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 148


indek i lervi

www.evrenselpdf.com


7/155

nszFrat ve Dicle nehirlerinin hayat verdii corafyann ad olan Mezopotamya,

Smer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklardan gnmze ulaflan geliflmifl kl-

trel birikimi de ifade etmektedir. nsann uygarlaflma sreci iindeki en temel

admlar Mezopotamyada atlmfltr. Yerleflik yaflam, tarm, hayvanlarn evcillefltiril-

mesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, antsal tapnaklarn inflas gibi

nemli geliflmeler Kuzey Mezopotamyada Toroslarn eteklerinde yaflanmfltr.

Kentleflme, uluslararas ticaret, devletin ortaya kfl ve yaznn gelifltirilmesi gibi

etkileri gnmze kadar ulaflan admlar ise Gney Mezopotamyada M drdn-

c binylda atlmfltr. Mezopotamyada ortaya kan yenilikler Eskiada Anado-

lu, ran ve Akdeniz dnyas baflta olmak zere evresindeki btn toplumlar et-

kilemifl ve geliflmelerine katkda bulunmufltur.

Msr ise Nil Nehri vadisinde domufl ve geliflmifl bir uygarl ifade etmekte-dir. Burada M drdnc binyldan itibaren ynetim biimi, din, mimari ve l

gmme gelenekleri konusunda yaflanan geliflmeler dikkat ekicidir. evresi l-

lerle evrili bir vadide bulunan Msr, kapal bir uygarlk grnmndedir. Nilin

Akdenize ulaflt delta blgesi uygarln dfl dnya ile adeta tek balantsn

oluflturmaktayd.

Mezopotamya ve Msrn uzun tarihini ana hatlaryla ele alan elinizdeki kitap,

sekiz niteden oluflmaktadr. lk nitede insann ilk tafl aletleri yapmaya bafllad

dnemden yaznn ortaya kflna kadar geen tarih ncesi dnem anlatlmakta-

dr. Daha sonra srasyla Smer, Akkad, Assur ve Babil gibi uygarlklar ile bu bl-geye g ederek Mezopotamyal olan dier toplumlarn tarihi ele alnmaktadr.

Son iki nite Msr tarihi ve uygarlna ayrlmfltr. nitelerin seiminde tarihe yn

veren siyasal geliflmeler yannda ynetim biimi, din, mimari ve sanat gibi konu-

lar da deerlendirilmifltir.

Baflar dileklerimle

Prof. Dr. Kemalettin Krolu

Editr

indek i ler vii

www.evrenselpdf.com


8/155

Bu niteyi tamamladktan sonra;nsann gnmz yaflam flartlarna ulaflana kadar geirdii bafllang evrelerihakknda deerlendirme yapabilecek,Tarih ncesinin mimarisi, l gmme gelenekleri, anak mlei, gnlk efl-

yalar ve dier kltr elerini aklayabilecek,Mezopotamyada Sumer kltrnn kkenini, kentleflme ve ilk devletlerinkurulufl srecini tartflabileceksiniz.

indekiler

Neolitik (Yenitafl a) Halaf Kltr

Hassuna - Samarra Kltrleri Obeyd Kltr

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Eski Mezopotamya ve

Msr Tarihi

GRfi ESKTAfi AI / PALEOLTK

ORTATAfi AI / EPPALEOLTK

YENTAfi AI / NEOLTK

BAKIR-TAfi AI / KALKOLTK

MezopotamyannTarih (Yaz) ncesiDnemleri

1ESK MEZOPOTAMYA VE MISIR TARH

www.evrenselpdf.com


9/155

GRfiki nehir arasndaki lke anlamna gelen Mezopotamya terimi, Frat ve Dicle nehir-leri ile bu nehirlerin kollar arasndaki blgeyi kapsayan corafya iin kullanlmakta-dr. Bu terim Eski Yunancadaki orta anlamndaki mesos ve rmak manasna gelenpotamos kelimesinden tretilmifltir. Kuzey snr yaklaflk olarak Anadoluda G-neydou Toros Dalar, dou snr randaki Zagros Dalar, bat snr yaklaflk Ama-nos Dalar, gney snr ise Frat ve Dicle nehirlerinin birleflip beraber dkldBasra Krfezidir. Mezopotamya kuzeyde dalk blge ve da eteklerinde step orta-m, ortada ovalar, gneyi ve bats llerden meydana gelmifltir.

Mezopotamyann corafi yaps genel zellikleri bakmndan, Yukar/Kuzey, Or-ta ve Afla/Gney Mezopotamya olarak e ayrlmaktadr. Yukar Mezopotamya si-

yasi harita asndan Trkiyenin Gneydou Anadolu Blgesi, Kuzey Suriye, KuzeyIrak, Afla Mezopotamya da Gney Irak ve ksmen Gneybat ran blgesidir.

Mezopotamyann kuzeyi, Zagros Dalar, Gneydou Toroslar ve Amanoslar tara-fndan izilen yarm daire biimindeki hat nedeniyle Bereketli Hilal olarak adlandr-lr. Blgenin en byk akarsuyu Frattr. Karasu ve Murat aylarnn oluflturduu FratNehri Toros Dalarnn kuzeyinden kar sular ile beslenerek gneye doru Gaziantep

ve fianlurfa platolarn ayrp Trkiye-Suriye snrn aflarak Suriyeye ulaflr. Burada Ba-lk/ Balih Nehri ve douda Habur ay ile birleflir. Bu yan kollarla daha glenen FratNehri Mezopotamya dzlklerini geerek fiattlarapda Dicle ile birleflir.

Mezopotamyann ikinci byk nehri olan Dicle ise Gneydou Toroslarn ortakesiminde iki kaynaktan doar. Diyarbakrdan sonra Ambar, Batman, Garzan ve Bo-tan aylar ile birleflir. Raman Dann gney eteindeki dar boazlar geerek snr-mz dflna kar. Kuzey Irakta Kk Zap, Byk Zap, Adhem ve Diyala sular ilebeslenir. Gney Mezopotamyada Frat Nehri ile birleflip Basra Krfezine dklr.

Mezopotamyann dou snrn teflkil eden Zagros Dalar silsile fleklinde ku-zey-gney istikametinde uzanarak Mezopotamya ile ran Platosu arasndaki snr i-zer. Baz corafyaclar Toroslarda olduu gibi douda dalarn arasndaki ovalar veplatolar, geitleri de Mezopotamya uzants olarak yorumlamaktadr.

Kuzey Mezopotamyann Suriye Ovas haricindeki Toros, Hakkri, Abdlaziz,Sincar da eteklerindeki eflik ksm kfln yafll ancak ykseklii yznden sert ikli-me sahiptir. Afla Mezopotamya ise yazn kurak ve ok scaktr. Scaklk yaz aylarn-da 40-50 dereceyi bulmaktadr. Kfllar ise souk geer.

Mezopotamyann Tarih(Yaz) ncesi Dnemleri

www.evrenselpdf.com


10/155

Mezopotamyann uzak gemiflinin eflitli aflamalar, ilk kez saptand yerinadyla anlan kltr isimleri altnda incelenir. Gnmze ulaflan eski yerleflme yer-lerinde saptanan kalntlarn tarihlenmelerinde buluntularn teknik zellikleri, bafl-

ka yerlerde bulunanlarla benzerlikleri, geliflim srecinin izleri gibi kstaslar yann-da C14 (karbon 14) analizleri gibi kimyasal yntemlerden de yararlanlr. Alt bafl-lklar halinde tarihleri de verilerek sralanan dnem isimleri tamamen ham madde

yapm tekniklerine gre ayrlmfltr. Birok kltr tarihisi pek ok nedenle bu s-nflandrmaya karfl kmfllarsa da terim ve tanmlamalar Trkiyedeki Orta Eitimkurumlarnda kullanlmaya devam etmektedir. Aflada sunulan Halaf, Hassuna,Samarra, Obeyd (Ubayd) gibi tarihncesi kltr isimleri herhangi yazl bir kaynak-tan deil, ilk defa bulunduu hyk (tafl, kerpi, hayvan kemii, kl gibi kullanmelerinin yklan yerleflme yerlerinde birikmesinden oluflan tepe) isminden esin-lenerek verilmifltir. Daha sonra bu isimlendirme tm dnya kltr tarihileri tara-fndan kabul grmfltr.

ESK TAfi AI / PALEOLTK (M 1100000-12000)Kltr tarihileri insanlk tarihinin ok uzun sren bu dnemini Alt, Orta ve st ol-mak zere e blmektedir. Gnmze kadar gerekleflen arafltrmalarla insann

Afrikada ortaya kt kesinleflmifltir. Homo Erectus ad verilen eski atamzn bu-radan dalp yaklaflk 1500000 yl nce dnyann deiflik yerlerinde farkl ortam-larda yaflad saptanmfltr. nsann kltrel evrimi iinde bu insan trnn ger-

eklefltirdii ilkler ok nemlidir. Mezopotamyann batsndan Gney Asyaya ora-dan Uzakdouya hatta Avustralya ktasna kadar yayld bilinen ve olaslkla be-

4 Eski Mezopotamya ve Msr Tarihi

Resim 1.1

Mezopotamyanntarihncesine ait

yerleflmelerigsteren harita(Krolu 2010).

www.evrenselpdf.com


11/155

lirgin bir dili olan bu insanlarn bilinli avclk yapt, atefli kontroll kullanmayrendii, ilk standart tafl aletleri rettii anlafllmaktadr. Afrikadan Asyaya geifl-lerinde o zamanlar olaslkla yaflanlmas zor olan Orta Mezopotamya yerine daha

bat kesimi, ky blgesini tercih ettikleri Filistindeki Ubeidia buluntu yerinde elegeen ikili yzey (el baltas) endstri rnekleriyle belgelenmektedir.Uzun yllar el baltas olarak tanmlanan, ounlukla kaba ve armut biiminde

olan aletler kazmak, kesmek, kymak, vurmak gibi ifllerde kullanlyordu. Ayn tipendstrilere Kuzey Mezopotamyada Adyaman, Gaziantep, fianlurfa, Batman veKuzey Suriyede rastlanlmaktadr. Homo Erectus insanlarnn maara, kaya sna-, aa kovuu, adr ve kulbe tipindeki barnaklarda yafladklar, fundalklar tu-tuflturmak suretiyle hayvan srlerini rkttkleri, yanan veya yaralanan hayvan-lar byk tafllarla ldrdkleri, akmaktaflndan yaptklar satr gibi aletlerle bun-lar paralayp yedikleri anlafllmaktadr. Atefl yakmay da bilen bu tr insanlarngeici kamp yerleri de yzey arafltrmalar sonucunda saptanmfltr. lerinde Ad-

yamandaki fiehremuz Srt kamp yeri kazlarla incelenmifltir. zellikle Trkiye Ga-ziantep dzlklerinde, Ilsu Baraj gl alannda, Kuzey Suriyede yine bu dnem-deki insan tarafndan ifllevi bittii iin atlmfl veya unutulmufl ok sayda iki yzey-li (el baltas) alet gnmzde gerekleflen yzey arafltrmalarnda ele gemifltir.

Gnmzden 220000 yl nce olaslkla Homo Erectusdan geliflen yeni bir in-san tr Homo Neanderthal insan ortaya kar. Bu tr, teknolojik olarak gelifl-mifl tafl aletler yapmay baflarmfltr. Neanderthaller llerini ilk gmen insanlardr.l gmme geleneklerinde belki ruh ya da baflka dnya inanflnn varl Mezo-potamyada Kuzey Irak-fianidar Maarasndaki nemli (?) bir kiflinin zellikle flifa-l ot ve ieklerle beraber trenle gmlmesi ile belgelenmifltir. Gnlk yaflant tp-k Homo Erectuslarn yaflants gibi toplayclk ve avcln olduu karma ekono-

mi fleklindedir.Yaklaflk 120000 - 110000 yllarnda gnmz insannn atas olan Homo Sapi-

ens insan tarih sahnesine kar. Bu tarihlerde Neanderthal tr de yaflamaya de-vam etmifltir. Hatta iki trn uzun bir sre en az 60000 yl beraber yaflad, sonraNeanderthallerin tmyle yok olduu kabul edilmektedir. Klasik snflamada budnem stEski Tafl a olarak tanmlanmaktadr. Bu dnem insanlar Kuzey Me-zopotamyada tahminen 25-30 kiflilik topluluklar halinde genellikle hayvanlarnmevsime bal g yollaryla ilgili akarsu vadilerinde yaflamfllardr. Maara, kayasna dflnda ak havada aa dallar ve postlarla yaptklar adr tipinde basitbarnaklarda oturmufllardr. ok bilinli youn avclk ve toplayclkla yaflamlarndevam ettirdikleri anlafllmaktadr. akmaktafl ve obsidiyenden (doal cam) usta-

ca yaptklar dilgi tr aletlerle birlikte kemikten bizler deri giysilerin kabaca dikil-mesi iin kullanlmfltr. Sapienslerin dinsel dflnce sistemi dflnda sanat ile ilgi-lendikleri bilinmektedir. Cinsel organlar abartlarak yaplan ve kltr tarihileri ta-rafndan Vensad verilen kadn heykelcikleri (ana tanra) hem bolluk hem dereme ile ilgili olmaldr. Homo Sapiensler de llerini gmmfllerdir.

ORTA TAfi AI / EPPALEOLTK (M 12000-10000)Yaklaflk olarak M 12000 yllarnda Son Buzul ann sona ermesi ile Mezopo-tamyadaki iklimin yumuflad tahmin edilmektedir. Blgedeki nfusun artt veilk defa kpein evcillefltirildii saptanmfltr. klimin deiflmesi ile besin kaynakla-r da deiflmifltir. Yabani domuz, geyik, koyun, kei gibi dank yaflayan hayvan-

larn oalmas ile avlanmann daha zorlaflt yorumlanmaktadr. ilek, fndk gi-bi eflitli yemifller ile yenebilecek kkler toplanmaya devam etmifltir.

51. nite - Mezopotamyann Tarih (Yaz) ncesi Dnemleri

Homo Erectus, HomoNeanderthal, HomoSapiens: nsann ortayakfl srecinden itibarenbiyolojik ve kltrelgeliflimini gsterenaflamalar iin kullanlanterimler. Homo sapiens,akll insananlamna gelir.

www.evrenselpdf.com


12/155

Zagros Dalarnn bat yamalar, Kuzey Mezopotamyann Trkiye snrlariindeki dalk blgesi ve Akdeniz kylarnda yaflayan, ekonomileri hl younbesin toplayclna dayanan Homo Sapiens tr insanlarn kulland alet tipleri

bir nceki dnemin aletlerinden genelde farkszdr. Olaslkla hayvan eflitlerininfarkllaflmasndan dolay av sistemi deiflmifl ve mikrolit ad verilen minik tafl alet-ler ortaya kmfltr. akmaktafl ve obsidiyenden retilmifl geometrik biimde olanbu minik tafllar, boynuz veya ahflap bir sap zerine insan difli gibi yan yana sapla-narak bileflik alet yapmnda kullanlmfltr. Olaslkla ok ve yay kullanm daha ge-liflmifltir. Bu insanlar olaslkla byk topluluk halinde yaflamaktaydlar. Bu d-nemde, Kuzeybat Zagroslarda, siyah volkanik cam olan obsidiyenin ticaretini ya-pan bir kltr olarak bilinen Zarzi kltr grlr. Rusya steplerinden gelmifl ola-bilecek bu kltrn en iyi tanmland yer fianidar Maarasdr.

YEN TAfi AI / NEOLTK (M 10000-5200)

nsann doaya hkimiyetinin bafllad, avclk-toplaycla dayanan geim eko-nomisinden besin retimine geiflin olduu bu dnem, dnyada baflta G. Childeolmak zere pek ok kltr tarihisi tarafndan devrim olarak kabul edilmektedir.

Ayn srete toplumun sosyal yapsndaki farkllaflma da devam etmifltir. Bykolaslkla tarmn yaygnlaflmasyla tahllar da biyolojik bir deifliklik geirmifl vedoada yabanl olan zellikleri farkllaflmfltr. Bylece daha verimli ve daha daya-nkl trler ortaya kmfltr.

Neolitik Dnem Kuzey Mezopotamyada anak mleksiz ve anak mlekliolmak zere iki dnemde incelenmektedir. Bu ayrlmada sanki anak mlek ya-pm nemli bir ayra olarak gzkse de esas ayrm toplum yaflamnda meydanagelen byk deiflimlerdir. Killi topran bitki art ve su ile karfltrlp flekillendi-

rilmesi, kuruduktan sonra piflirilmesi bu dnemden ok daha nceleri bilinmekte-dir. Yeni Tafl (Neolitik) tanm sadece tafl yapm geleneinde yontma tafln yann-da srtme tafl teknii ile yaplan aletlerin oald bir dnem olarak tanmlana-maz. Bu dnemin bafllangcnda Orta ve Afla/Gney Mezopotamyaya olaslklaevresel flartlarn zorluu yznden henz tam yerleflilmedii anlafllmaktadr.

Neolitik teriminin kullanm 1866 ylnda A. Candolle ile bafllar. Candolle bilin-li ekip bimenin esasn oluflturan yabanl tahllarn Yeni Tafl a ile birlikte evrimgeirdiini belirtmifltir. Daha sonra R. Pumpelly Yakndouda tarm ve hayvanc-ln vaha olarak tanmlanabilecek sulak, verimli ancak kk yrelerde, insan,bitki ve hayvanlarnn beraberce yaflamak zorunda kalmasndan doduunu iddiaetmifltir. Gnmzden 12500 - 11500 yl ncesi iklimin ok kt olduu bilinmek-

tedir. Yakndouda yaflayan gruplar belki su kaynaklarnn var olduu yerlerdeyaptklar gzlemler sonucunda hayvanlar evcillefltirip bitkileri ziraata almfllardr.G. Childede ilk evcillefltirme ve ziraatn Frat, Dicle ve Nil gibi byk rmaklarnkenarlarndaki taflknlarla meydana gelen verimli ve nemli topraklarda olduunuileri srmfltr. J.H. Breasted bu fikre karfl karak Zagros Dalarndan TorosDalar, Akdeniz ve Msra kadar yarmay biiminde bir blgeyi kapsad iin Ve-rimli Hilal ad verilen blgede bu olayn baflladn kabul etmifltir. Bu konuda ennemli alflma ise R.J. Braidwoodun baflkanlnda eflitli bilim dallarndan olu-flan ekibin yrtt arafltrmadr. Irakta Jarmo, Trkiyede ayn kazlar ve di-er arafltrmalar sonucunda Verimli Hilal blgesinin hemen kuzeyinde doal ya-flam blgesi ad verilen alanda ilk kltre alma ve evcillefltirmenin olduu ne s-

rlmfltr. Evcillefltirilecek hayvan cinslerinin ve yabanl bitkilerin doada bulu-nabilecekleri ortamda evcillefltirilebileceine dayanan bu kuram gnmzde degeerliliini korumaktadr.


www.evrenselpdf.com


13/155

Yeni Tafl veya tarih kitaplarnda Cilal Tafl Devri (Neolitik) olarak geen bu sre-cin ilk evresi olan anak mleksiz Neolitik (M 10000-6000) rdn- Jerihoda ya-plan arkeolojik kazlar sonucunda kendi iinde bir dizi geliflmeyi aklamak amacy-

la alt evrelere ayrlmfltr. anak mleksiz Yeni Tafl ann bafllang evresinde(M 10000 - 8500) Kuzey/Yukar Mezopotamyada Filistin/Natuf kltrnden farklolarak greceli daha byk yerleflimler kurulmufltur. Bu yerleflmeler tafl temelli dalrgl veya tafl temelli yma kerpi duvarl (kerpi amurunun duvar fleklinde y-lmas) oval veya yuvarlak planl yaplardan oluflmaktadr. Meknlarn iinde ocak

ve ifllik yerleri, mekn dflnda avlu ve meydanlarn varl Trkiyede Hallan emi,ayn, Krtik Tepe, Demirky gibi yerleflme yerlerinde saptanmfltr.

lk defa bu dnemde tapnak gibi byk iflgc gerektiren antsal zel yaplarinfla edilmifl, uzman bir zanaatkr snf ortaya kmfl, uzak blgeler arasndaki ti-caret yaplmaya bafllanmfltr. Son zamanlarda kazlan Gbekli Tepede ise aplar10 ile 30 metre arasnda deiflen boyutlarda, tafl duvarl, yuvarlak veya oval biim-

li tapnaklar bulunmufltur. Tapnan iinde ortada hem at lentolarna direk vazi-fesi gren hem de menhir ya da tanr sureti (put) olan 10 ton arlnda, uzunlu-u 3-5 metre arasnda deiflen iki adet tafl stel (dikilitafl) yer almaktadr. Bu merke-zi dikilitafllarn etrafnda tafl sekiler arasnda duvara yapflk on iki adet daha kkboyutlu dikilitafl sraldr. Kaz baflkan flimdilik bu tafllar menhir olarak tanmla-maktadr. Dikilitafllarn st yatay blm bafl, dikey blm gvdeyi temsil et-mektedir. Bazlarnda yan yzeye kol, n yzeye parmaklarn ifllenmesi bunlarnstilize insan tasviri olduunu kesinlefltirmektedir. zerinde bir giysi varmfl gibi iz-giler ve kabartmalar oluflturulmufltur. Bazlarnda H biimli semboller bazlarndabelki gnefl ve ay temsil eden iflaretler bulunmaktadr. Dikilitafllarn Sumer ve Yu-nan dinlerindeki tanr ailesine ait heykellerin flimdilik ilk rnekleri olduu dfln-

lebilir. Tapnan merkezindeki T bafll iki tanr suretinin belki gk tanr ile gnefltanrasn betimledii nerilebilir. Henz yaz keflfedilmedii iin bu konuda ke-sin yorum yaplamamaktadr. Kesin olan ok byk bir iflgc gerektiren bu yap-larn sekin ve uzman insanlar tarafndan infla edildii ya da ettirildiidir. Henzmaden keflfedilmedii iin zanaatkrlar Gbekli Tepenin olduu kayalkta, sahipolduklar yass tafl balta ve keskilerin yardmyla tek para halinde kardklar b-

yk tafllar nce dzgn yzeyli hale getirmifllerdi. kinci aflamada stellerin zeri-ne ylan, yaban domuzu, tilki, yaban eflei, turna, yabani boa, gazel, ko, akrep

ve rmcek gibi figrleri kabartma olarak ifllemifllerdir.nsan biiminde ifllenen figrlerin tanr olabilecei anlafllmaktadr. Figrlerin

tmnn erkek olmas da ilgintir. Bundan toplumda baba tanrnn arl olduu

anlafllmaktadr. Tapnan iine duvarlara korkutucu hayvan figrleri de konula-rak rahiplerin burada gereklefltirdikleri dinsel trenlerin avc ve toplayc toplumzerinde daha etkileyici olmas salanmfltr.

Bir tapnak yaps mrn tamamladnda, nedenini bilemediimiz bir sebep-ten dolay dflardan getirilen toprakla doldurularak gmlmekteydi. Olaslkla ra-hip grevi de stlenen sekinler, yeniden dikilitafllar hazrlayp ayn alana aynplanda ancak daha kk boyutta yeni bir tapnak infla etmekteydiler. Bu yzdengn flna kan tapnak kalntlar i ie gemifl daireler fleklindedir. lk tapnanolduu yerde yeni bir tapnak yapacak yer kalmadnda baflka tarafa geilmifltir.Bu gmlp yeniden yapma sreci yllarca srmfltr. Gbekli Tepede yirmininzerinde tapnak olduu saptanmfltr. Yine ilgin hususlardan biri baz tapnaklar-

da zellikle merkezdeki iki dikilitafln bafl ksmlarnn zamannda bilinli olarakkrlmasdr.


www.evrenselpdf.com


14/155

Gbekli Tepede henz aydnlatlmayan hususlardan biri tapnak alannn d-flnda sivil mimari yani ruhban snf ve halkn yaflad yaplarn olup olmamasdr.Gbekli Tepedeki tapnaklardaki T bafll dikilitafllara fianlurfa yresinde Nevali

ori, Hamzan Tepe, Sefer Tepe ve Karahan Tepe gibi yerleflmelerde de rastlanmfl-tr. Bu kltr yaratan uzman topluluklarn kuzeyden Rusyadan geldikleri iddiaedilmektedir.

Neolitik an bafllarnda yaflayan ky topluluklar llerini, iinde yafladk-lar kulbe tipi yaplarn taban altna atklar ukura, ceninpozisyonunda b-zlmfl olarak gmmekteydiler. Bir anlamda atalar ile ayn meknda yaflmayadevam ediyorlard.

anak mleksiz Yeni Tafl ann ikinci evresi, M 8500 - 7000 yllarna ta-rihlenir. Bu srete tarm modeline henz tam bir geifl yoktur. Bu dneme ait yer-leflmelerde baflta domuz olmak zere az sayda kei, koyun, sr gibi yabani hay-

vanlarn evcillefltirildii anlafllmaktadr. Hangi hayvann ilk olarak evcillefltirildii

kesin olarak bilinmemektedir. Bu evrede yine Kuzey Mezopotamyada yerleflik d-zen daha geliflmifltir. Her yerleflme kendi iinde merkezi sistemle ynetilmektedir.Yaplarn dalm belirgin bir plan erevesinde merkezi sistemin nerisi ile inflaedilmektedir. Kylerde baz yaplarn hatta bazen tm kyn ifllevi bittikten sonratapnaklar gibi bilinli gmlmeleri bu dnemde de devam etmektedir. Kyn t-m gmlnce yap sahibi aileler ayn yere eski duvarlarn temel gibi kullanp ev-lerini yeniden infla ederek ky yeniden kurmufllardr.

Neolitik Dnemin bu evresinde yuvarlak - oval ev ve tapnaklar drtgenhale dnflmfltr. Hemen hemen tm yerleflmelerde sivil mimarinin yan srazel yaplar/klt yaplarnn oluflu yaygn bir inan sistemi olduunu gster-mektedir. nanlmaz boyutta tapnak yaplarnn ve tanr heykellerinin yaplma-

sndan dinsel elerin tm toplumu ynlendirdii ve etkin bir ruhban snfnnvarl anlafllmaktadr.

Gmt gelenekleriyle ilgili olduka ilgin uygulamalar saptanmfltr. Gmtle-rin yerleflim iine yapldn belirtmifltik. Baz durumlarda iskeletin ilk gmld

yerden baflka yere taflnd belgelenmifltir. Baz bireylerin bafllarnn kesilip trenve fllenlerde bir flekilde kullanld tahmin edilmektedir. Olaslkla ok nemli bi-reylerin kafataslarnn kille kaplanp gerek bafl biimine getirilme denemelerinin

yapld (etlendirilmesi) grlr. Ayrca kutsal stel ve kk tanr figrleri (idol)bu dnemin eflitli ritel eleri olarak karflmza kar.

Diyarbakr/ ayn yerleflmesinde bu dneme ait, baflka yerleflmelerde sapta-namayan ilgin bir yap ortaya karlmfltr. Bafllangta tapnak olarak infla edildi-

i anlafllan drtgen yap daha sonra kyde yaflayan yaklaflk drt yz elli kiflininbedenlerinin sakland bir yer haline dnflmfltr. nce rtlp daha sonradalmfl vcut kemikleri yap iindeki mahzenlere yerlefltirilmifl, kafataslar ise ya-pdaki raflara konmufltur. Yapnn dier tarafnda ise duvar dibinde oturma sekile-ri ortada ise zenle parlatlmfl pembe renkte byk yass tafl levha bulunmufltur.Tafl levhann atlaklarnda insan ve hayvan kan kalntlarnn oluflu bu tafln bura-

ya ne amala yerlefltirildii konusunda ipucu vermektedir. Bu verilerden yola ka-rak toplumda bir birey ldnde cesedinin belki bu yass tafln zerine yatrld-, baflnn kesilerek gvdeden ayrld veya olaslkla kyn dflnda vahfli hay-

vanlarn ulaflamayaca bir yerde ksmen rtldkten sonra kafatasnn dahasonra yaplacak trenlere katlmas iin yapnn iindeki rafa yerlefltirildii yorum-

lanmaktadr. Kyn iinde ok sayda basit toprak mezar da ortaya karlmfltr.


www.evrenselpdf.com


15/155

ayn yerleflmesinde o zamanki teknolojik imknlarla nasl yapld hl tar-tflma konusu olan ilgin yaplar vardr. Bunlardan biri kire + krmz taflck kar-flm (terrazzo) tabana sahip tapnak yapsdr. Yapnn tabannda, gnmzdeki

havuzlarn tabanndaki gibi beyaz renkli tafllarla yaplan izgili bir dfleme vardr.Bunlarn yapmnda olaslkla nce krmz renkte taban harc, izgi oluflmas iindzgn bir aa yardmyla uzun boflluk braklarak dklmfl sonra bu boflluklarbeyaz tafl taflk ve kire harla doldurulmufltur. Son aflamada tm taban parlatl-mfltr. Yine aynnde altta ifllik ve kfln barnma yeri olarak kullanlan mahzen-lerin olduu iki katl yaplarn keflfedilmesi anak mleksiz Yeni Tafl anda ya-flayan insanlarn inflaat asndan ne kadar geliflmifl olduunun bir gstergesidir.Baflka yerlerde de benzer yaplarn varl ticaret ile teknolojik bilgilerin tm co-rafyaya nasl yayldn da belgelemektedir.

Binalarn zenli iflilii, zellikle tapnak tabanlarnn kire taflnn nce yaklpsonra sndrlmesi ile oluflturulan kire ve kum karflm har tabakas (imento-

laflmfl kire taban) ile kaplanmas bu evredeki teknolojik geliflimi ortaya koymak-tadr. Bu dneme ait gnlk yaflamda kullanlan aletler arasnda ince kenarl dflizgi bezemeli tafl kaplar, tafltan bilezikler, eflitli tipte yontma tafltan ok ular, ke-mik aletler saylabilir. Mezarlara cesetlerin yanna armaan olarak konan boncuk-larn bireyin zel taks olduu anlafllmaktadr.

anak mleksiz Yeni Tafl ann en son evresinde (M 7000 - 6000) bir n-ceki evreden devam eden geliflmifl yaflam biimi devam eder. Ancak bilinmeyenbir nedenle bu evrenin sonunda bu kltr kmfltr. Yaklaflk bin yl sren b-

yk karflklklarn yaflad bu evrede genelde byk yerleflmelerin terk edildii iz-lenmektedir. Olaslkla nfusun deiflmesi ve belki iklimdeki farkllaflma, avlana-cak hayvan saysnn ve yabanl tahllarn azalmas byk yerleflmelerin boflaltlma-

sna, insanlarn kk topluluklar halinde daha ger flartlarda yaflamasna sebepolmufltur. Bu karflk dnemle ilgili bilgiler snrldr.

Mezopotamyada ky yaflamnn bafllangcyla, yazl belgelerin ortaya kflarasndaki geliflmeler, tafl alet ya da madencilikte kat edilen aflamay gsteren ad-lar yerine, yerleflim karakteri, ev plan tipi, retim teknolojisi ve moda olan anakmlek tipleri gibi ortak kltrel unsurlar tanmlayan adlarla anlr. Bu kltrlergenellikle ilk belirlendikleri yerin adn almfllardr. Aflada deineceimiz zere,Hassuna, Samarra, Halaf ve Obeyd gibi isimler, hem bir kenti, hem de genifl bl-gelerde, farkl zaman dilimlerinde kabul gren kltrel unsurlar simgeler.

Proto-Hassuna Pre-Hassuna Dnemi (M 6000-5750)

Hassuna, Kuzey Irakta Musul yaknnda, Dicle Nehri zerinde kurulmufl bir yerle-flim birimidir. Son arafltrmalarla Proto-Hassuna Dnemi (Hassuna ncesi dnem)genel anlamda Kuzey Mezopotamyada anak mlekli Yeni Tafl ann bafllan-gc veya Erken Yeni Tafl a olarak kabul edilir. Bu dnemde kltrel anlamdablgesel farkllklar fazla gzkmez. Blgede hayatlar hayvanclk ve tarm ekono-misine dayanan ky topluluklar yaygndr.Blgede anak mlekli Neolitik Dnemin bafllangcnda bir nceki dnem yer-leflme ve yap dzeni devam etmektedir. Ancak eski dnemdeki merkezi ve glinan sistemi bu dnemde grlmez. Klt yaplar da bulunmamaktadr. Yerleflme-lerde gda depolamaya ynelik birimler fazladr. Yerleflme yerleri arasnda bu d-nemi temsil eden mimari Hassuna Hynde, Yarm Tepe ve Telul Eth-Thalatlat

adl merkezlerde belirgindir.


www.evrenselpdf.com


16/155

Bu dnem yerleflmelerinde adr ve kulbe tipi yaplardan oluflan kamp izlerisaptanmfltr. Umm Dabagiyeh gibi yerleflmelerde de kk birka odadan oluflandikdrtgen yaplar infla edilmifltir. Duvar yapmnda skfltrlmfl amur topaklar kul-

lanlmaktayd. Ambar olarak yapld dflnlen iki metrekareden kk odalar z-gara fleklindedir. Baz evlere damdan girildiini gsteren merdiven izleri belirlenmifl-tir. Yaplarn iinde yemek piflirmek ve snmak iin yaplmfl ocak ve frnlar vardr.

Bu dnemi temsil eden yerlerden biri olan Tel Sottoda kk ocuklar mlekiinde evlerin tabanlar altna gmlmfltr. Yarm Tepede cesetler dikdrtgen ve

yuvarlak yaplara yerlefltirilerek saklanmfltr.anak mlein Kuzey Mezopotamyada ne zaman ve nerede ortaya kt tart-

fllmakta bu konuda eflitli modellemeler yaplmaktadr. lk anaklar belli bir mer-kezde yaplp bu bilgi deifl tokufl yntemi ile tm blgeye mi yaylmfltr? Yoksafarkl blgelerde mi geliflmifltir? anak mlek kullanmnn geliflmifl tarmla birliktebafllad kesindir. Tarm bu anak mlek retim teknolojisini dourmufltur. Kil kap

yapmndan nce genelde kille svanmfl sepetlerin, deriden yaplmfl nesnelerin, al- ve tafl kaplarn kullanld bilinir. Tarm rnlerin artmas ile bu tr kaplar ihtiya-c karfllamamfl ve bu yzden kilden kap yapm bafllamfl olmaldr. Gerekten ilk

yaplan kil kaplar yemek piflirmeden ok depolamaya yneliktir. Hassuna ve YarmTepede ele geen byk ve kaba mlekler buna rnek gsterebilir.

Kuzey Mezopotamyann tarihncesi toplumlar sepet yapmay ok iyi bilmektey-diler. Sepet ancak yln belli zamanlarnda, tafl veya tahta kaplar ise uzun zaman har-canarak retilebilmekteydi. Buna karfllk kil kaplarn yapm, her yerde su, kil ve sa-man olduu iin maliyeti olmayan bir ifllemdi. Mezopotamya ve evresinde toplu-mun geliflimine paralel olarak nce sepet, sonra piflirilmeden kullanlan kil kap, enson da frnlanarak tamamen piflirilen kaplar kullanlmfltr. Bu flekilde bir ilerleme-

nin normal bir teknolojik geliflim olduu kabul edilmektedir. Genel olarak sepet da-ha hafif olduu iin gerler, anak mlek ise yerleflik topluluklar tarafndan tercihedilmekteydi.

Proto-Hassuna Dneminin anak mlekleri, kilin su ve samanla karfltrlmasy-la elde edilen hamurdan flekillendirilmifltir. lk yaplan rnekler yayvan ve derin k-seler, yuvarlak ya da oval anaklar, ksa silindir boyunlu, yuvarlak gvdeli kabakaplardr. Hepsi elde flekillendirilmifltir. Tell Sotto ve Umm Dabaghiyah yerleflme-lerinde daha sonraki Hassuna kltrnn yayld blgede yaygn olan ekmek pi-flirme kaplar da yaplmaktayd. Kselerin bazlar geometrik bazlar hayvan motif-leri ile sslenmifltir.

Bu dnemde gnlk yaflamda ok nemli rol oynayan yontma tafl alet endstri-

si retim asndan dflk kalitededir. Buna karfllk tafl kap, ok ucu gibi nesnelerinretimi devam ettirilmiflse de eski rnekler kadar zenli deildir.

Bu dnemde tarm yaygnlaflmfltr. rnlerin bereketli olup olmamas tama-myla yamura baldr. Yerleflmelerde birok buday trnn tarma alnd bel-gelenmifltir. Bunlar arasnda tek sral emmer, kzl, ekmeklik ve kaplca budaysaylabilir. Ayrca alt sral arpa, mercimek ve bezelye de ekilip biilmekteydi. Ev-lerin iinde ve evresinde bulunan kemik kalntlarndan evcil sr, koyun ve ke-i yedikleri anlafllmaktadr. Bykbafl hayvanlarn etiyle birlikte post ve stndende yararlanmaktaydlar. Avcln daha az olduu saptanmfltr. Umm Dabaghiyahhynn bu dneme tarihlenen kk kynde yaflayanlar tarmn yan sraavcl da devam ettirmekteydiler. Avladklar hayvanlar arasnda yabani eflek ve

ceylan baflta gelmekteydi. Olaslkla bu hayvanlarn derilerinden faydalanp ayak-kab ve giysi yapmaktaydlar.


www.evrenselpdf.com


17/155

Hassuna Dnemi ( M 5750-5250)Mezopotamyada Hassuna ve Samarra kltrleri birbirleriyle iliflkilidir. Hassunakltrnn grld yerlerde Samarra kltrne ait anak mlek rnekleri de

bulunmaktadr. Hassuna kltrnn kkeni kendinden nceki lk Neolitik anbafllangcndadr. Kltr daha ok Kuzey Irak blgesinde younlaflmfltr. Bu kl-trn merkezi, en az 80 adet yerleflime sahip Sincar ve Habur vadileridir. HassunaKltr erken ve ge olmak kaydyla iki evreli olarak tanmlanmaktadr.

Bu dnemde duvar yapmnda kerpi kullanlmaya bafllamfltr. Evler bir avluetrafnda yer alan ok sayda odadan oluflur. Duvarlara sva yapld belirlenmifl-tir. Duvarlarda tafl temel Gneydou Anadoluda Mezraa-Teleilat ve Akaray Tepe

yerleflmelerinde grlmektedir. Yap ilerinde deiflik tipte frn ve ocaklar yer al-maktadr. Avlu ve sokak olarak nitelenen baz birimlerin taban tafl dflelidir. Avlu-larda ve meknlarn iinde silo ve byk depolama mlekleri bulunmufltur. Budnem, yukarda anlatlan mimari zellikleri ile ky yaflamndan kasaba yaflamna

geifli gstermektedir. Hassuna Dneminde de bir nceki dnem gibi bebek veocuklar, bir mlek iinde daha ok yerleflim alannda gmlmektedir.Hassuna kltr, bu dnemde yaygn olarak kullanlan belli form ve bezeme-

ye sahip anak mlek trleri ile tannr. Genel olarak iki grup altnda snflandr-labilecek anak mlek retilmifltir. Birinci gruptakiler olaslkta mutfakta kullan-mak zere yaplan kaba, kahverengi, gri veya krmz renkte olan anak mlek-lerdir. kinci grup ise daha zenli bir biimde flekillendirilmifltir. Bunlar krmz bo-

ya astarl, izi ya da boya bezemelidir. En ok omurgal kseler ile boyunlu m-lekler yaplmfltr. Hassuna anak mleinin izi bezemeli gelenei batya dorugittike azalr. Rendeleme tepsisi olarak isimlendirilen ve ekmek piflirmede kulla-nld iddia edilen kaplarn her eflidi bulunmaktadr.

Hassuna Dnemi yerleflmelerinde ok sayda piflmifl topraktan sapan tanesi, ynveya keten iplik elde etmek iin kullanlan arflak, mhr, tafl boncuk, kemik ine,kemik spatl ve kemik biz gibi gnlk yaflamda farkl amalar iin retilmifl aletlerbulunmufltur. Srtme tafl endstrisinde en ilgin bulgular buday tmek iin kul-lanlan havanelleri ve yass tafl baltalardr. Yontma tafl alet endstrisinde orak-bak-lar sayca dierlerinden fazladr. Buluntularn ou anlafllaca zere tarmla ilgilidir.Bu dnemde tarm ve hayvanclk toplumlarn esas geim kayna hviyetini kazan-mfltr. Arpa, buday eflitleri ana gda maddesidir. Baklagiller de ekilmektedir. Ko-

yun, kei ve sr ve domuz beslenmektedir. Nfusun ve dolaysyla kylerin saysartmfltr. Kent hviyetini taflyabilecek yerleflmeler yoktur. Tapnak olabilecek byk

ve zel yap bulunmad gibi dinsel inanfllar hakkndaki bilgilerimiz azdr.

Hassuna Dneminde doada bulunan ham bakrdan dvlerek tak gibi eflitlinesneler yapmfllardr. Ergitilmifl bakrn en eski rnei de bu dnemde ortaya kar.

Samarra Dnemi (M 5300-5100)Samarra Kltr, Hassuna kltrnn gelifltii blgenin daha gneyinde, Orta Me-zopotamyada Zagros Dalarnn otlaklarla kapl eteklerinde ortaya kmfltr. Ken-dine zg boyal bir tr anak mlek grubu ile temsil edilen Samarra Kltr yer-leflmelerinden en nlleri Tell Savvan, Coa Mami ve Samarradr.

Samarra Dnemi basit de olsa Mezopotamyada sulama kanallarnn ald ilkdnemdir. Coga Mamide saptanan kanallar bu dneme tarihlenmektedir. Bitki ka-lntlar arasnda evcillefltirilmifl tahllar dflnda iri keten tohumlarnn bulunuflu

gerekte dzgn sulama yapldnn belirtisidir. Ne yazk ki bu toplumlardan ke-ten ve ynl kumafl rnekleri gnmze gelememifltir. Yamura dayanan kuru ta-


www.evrenselpdf.com


18/155

rm yerine kanallar almasyla gelifltirilen sulu tarm yerleflmelerindeki nfusun at-masna neden olmufltur.

Bu dnemdeki drtgen planl yaplarda yaklaflk 60 cm boyutunda kaliteli ker-

pi kullanlmaya bafllar. Konutlarn iine ve dflna duvar ortalarna ve kflelere ko-nan payandalar daha sonraki kltrlerdeki tapnak mimarisinin ncs olarak de-erlendirilir. Tell Savvanda on befl odal byk yaplar gn flna karlmfltr.Etraf hendekle ve duvarla korunan Coga Mami gibi kk ky yerleflmeleri bu-lunmaktadr. Samarra Dneminde de budaya ek olarak mercimek ve bakla yetifl-tirilmekte, koyun, kei ve domuz beslenmektedir.

Samarra mleki ustalar koyu kahverengi boya ile gzel desenlerle sslenmiflve iyi piflirilmifl kaplar retmifllerdir. Ayrca su mermerinden oyularak yaplmfl kap-lar ve kadn heykelcikleri de bu dnem sanatkrlarnn ustalklarn gstermektedir.

Mezopotamyada tarihncesi dnemde birok kltr ad gemektedir. Bu kltrlerin isimlen-

dirilmesi anak mlek yapm ve sslenmeleri rol oynamfltr. Bu doru bir yaklaflm mdr?

BAKIR-TAfi AI / KALKOLTKAnadoluda Kalkolitik Dnem bafll altnda incelenen geliflmeler, Mezopotam-yada Halaf ve Obeyd bafllklar altnda incelenir.

Halaf Dnemi (M 5500-4800)Halaf kltr, douda Zagros Dalar, batda Frat Nehri, kuzeyde Toros Dalartarafndan evrelenen Kuzey Suriye, Kuzey Irak ile Trkiyenin Gneydou Ana-dolu Blgesinde yaygnd. En belirgin zellii gnlk yaflamda boya ve izi beze-meli olaanst gzel anak mleklerdir. Bu kltr, ilk defa 1911 ylnda snr-

mza ok yakn konumdaki Halaf Hynde gerekleflen kazlarda saptandiin Halaf kltr ad verilmifltir.

Halaf Dneminde moda olan gnlk kullanm eflyalar, Gneydou Anadoluve Kuzey Irak dflnda batda ukurova ve Amik Ovasna, kuzeydouda Van G-l evresine, douda Kuzeybat rana kadar ulaflmfltr. Halaf kltr rnlerinin bukadar genifl alana yaylmas ancak yaygn bir ticaret ile mmknd. Kltrn k-keni konusunda pek ok teori ortaya atlmfltr. Son yllarda Kuzey Suriyede TellSabi Abyad Hynde gerekleflen arkeolojik kazlar, sz konusu kltrn Has-suna-Samarra gibi anak mlekli Neolitik dnem toplumlarnn etkisiyle ortayaktn gstermektedir. Bunun en iyi rnei Samarra ad verilen boya bezemelikap rneklerinin Halaf kltrnn bafllangcnda da grlmesidir.

Halaf Dneminde, ovalarda yaklaflk 2 ile 12 hektar arasnda deiflen boyuttabir byk yerleflme ve evresinde 1 - 2 hektar geniflliinde kk uydu yerleflme-


Resim 1.2

Samarra Dnemiev tipleri

Kaynak:Braidwood1995:176.

SIRA SZDE

1

www.evrenselpdf.com


19/155

ler kurulmufltu. Byk yerleflmeler, etraf tahkimat duvar ile evrili, tarmn ve ti-caretin yaygn olduu ynetim merkezidir. Kk olanlar ise hayvanclk ve strnlerinin arlkl olduu gnmzdeki iftliklere benzeyen yerleflmelerdir. B-

yk yerleflmelerde deirmen tafllar, ezgi tafllar, orak baklar gibi tahl retimininyapldn gsteren aletler vardr. Kk yerleflmelerde ise bitki ve hayvan kaln-tlar daha yksek oranda ele gemifltir. Temel geim kayna hayvanclk olan bu

yerleflmelerde avclk da nemlidir. Her iki yerleflim tipinde mal deifl tokuflu ya-plarak gnlk hayatn devam ettirildii anlafllmaktadr. Yerleflim alanlar genellik-le su kaynaklarna yakndr. Halaf kltrn en iyi flekilde tantan Musul yaknla-rndaki Tell Arpaciya hydr. Bu dnemde bakrn kullanm daha nceki d-nemlere gre yaygnlaflmfltr.

Halaf Dneminde toplumlar, avlu ve sokaklarla birbirindenayrlan, yuvarlak ve drtgen yaplar infla etmifllerdir. Halaf mi-marisinin belirleyici elerinden biri olan yuvarlak yaplar ar-

keoloji yaznna Tholosad ile girmifltir. Tholos, dikdrtgenplanl girifli ve yuvarlak planl ana odas olan yap tipidir. Hemyuvarlak yaplar hem de drtgen yaplar tafl temelli, yma du-varl ve svaldr. Tabanlar kil sva ile dzletilmifltir. ok saydayuvarlak yapda duvarlarn ie doru daraltlarak ykseltildiisaptandndan st rtnn kubbe biiminde olduu dflnl-mektedir. aplar 4 ile 10 metre arasnda olan yuvarlak yapla-rn daha ok depolama meknlar olduu iddia edilmektedir.Baz bilim adamlar Yarm Tepede ortaya kan dik duvarllar-dan dolay bu tip yaplarn stnn ahflap, kamfl ve sazla dzdam fleklinde kapatlmfl olabileceini de nermektedirler. Yer-

leflmelerde zellikle ev, depolama veya ahr olarak kullanlandrtgen planl yaplar daha ok Halaf Dneminin sonlarnda

yaygnlaflmfltr.Mekn ilerinde ocaklar yer almaktadr. Yaplar arasndaki

boflluklarda ekmek ve anak mlek piflirim frnlar ortaya karlmfltr. ap 1 ile2 metre kadar olan bu oval veya yuvarlak biimli kubbeli frnlar iki katl infla edil-mifltir. Alt katnda atefl yaklmakta, st katna ise piflirilecek kaplar dizilmekteydi.ok odal ve payandal yaplar azdr. Halaf toplumunun tapnak gibi dinsel yapla-r saptanamamfltr.

ller, yerleflim iinde, yap taban altna alan basit toprak mezara, bzlmflpozisyonda (cenin pozisyonu) gmlmekteydi. Yarmtepe ve Tell Arpaciya yerlefl-

melerindeki kazlarda kafataslarnn ayr gmld saptanmflsa da bu bir gele-nek deildir. Yukar Mezopotamyada Kahramanmarafl/ Domuztepe yerleflmesindeyaklaflk 3 metre apnda bir ukura llerin kafataslar beden kemiklerinin ayr b-rakld saptanmfltr. Bu klt ukuruna llerin yerlefltirilmesi, ayn yerde bulu-nan bir kap zerine boya ile yaplmfl bir resimde tasvir edilmifltir. Tm buluna-mayan bu resimde, zerine kufllar konmufl baflsz bedenler yerde yatmaktadr.

Yanlarnda kolunu yukar kaldrmfl ayakta duran bir birey tasvir edilmifltir.Halaf kltrnn zgn rn boya bezemeli kaplar, olaslkla mutfakta kulla-

nlmak iin deil prestij rn olarak retilmifltir. Birok yerleflmede ele geen bir-birinin benzeri olan kaplar, tek elden retilmifl ve deifl tokufl yntemi ile genifl birblgeye dalmfl olabileceklerini dflndrmektedir.


Resim 1.3

Halaf Dnemineait yap tiplerindenbirinin

tamamlanmabiimleri

Kaynak:Lloyd 1978; Res.36).

www.evrenselpdf.com


20/155

Erken Halaf Dneminde retilen kap biimleri snrldr. anak mlein zerine

farkl renk ve ton salamak amacyla bilinli olarak younluu azaltlan krmz veyasiyah renkte boyalarla motifler ifllenmifltir. Yaygn olan motifler arasnda boa, koyunbafl, yaban eflei, yaban domuzu, tavflan, geyik ve kufl gibi yabani hayvanlar; ylan veakrep gibi srngenler; flematik bitki ve aalar, dans eden insanlar saylabilir. Ayrcadikey veya yatay gsterilmifl dz ve dalgal zikzak izgiler, noktalarla oluflturulan da-ireler, ii taranmfl eflkenar drtgenlerle panolar hazrlanmfltr. fiematik boa bafllarnagre geometrik motifler sayca daha fazladr. Halaf Dnemi mleki ustalar bu kap-lar geliflmifl kubbeli frnlarda frnlamakta yani piflirmekteydiler.

Halaf Dneminin ortalarnda ise ok renkli bezeme grlmektedir. Kaplarn frn-lanmalarnn daha iyi kalitede olduu gzlenir. Tanr simgesi olan stilize boa bafl fi-gr ok kullanlmfl, doa betimlemeleri ortadan kalkmfltr. Sslemede krem astar

zerine yine krmz ve siyahn eflitli tonlarnda boya kullanld grlmektedir. Enok kullanlan motifler gnefl, nokta, eri izgilerden oluflan geometrik bezeklerdir.Karelerin birlefltirilmesiyle meydana getirilen dama motifi, genlerin birlefltirilmesi ileoluflturulan kelebek motifi gibi bezemeler kaplarn tm yzeyine izilmifltir.

Halaf Dneminin ge evresinde mleki ustalar, kaplarn yzeyine yaptklarrenk cmbfl izlenimi veren uygulamalarla anak mlek retimini olduka ileri d-zeye taflmfltr. Kaplar zerine hem boya ile hem de kazma yntemiyle bezemeler ya-plmaktayd. Ayrca beyaz boya da kullanlmaya bafllamfltr. anak mlek piflirme f-rnlar bu evrede ok geliflmifltir. Malta hac ve balk pulu biiminde bezemenin okkullanld tabak formunda kaplar ortaya kmfltr. Kse ve mlekler de kullanlmak-tadr. Kaplarn i yzeyleri etraf doldurulmufl rozetlerle bezenmifltir. Eski evrelerde var

olan doal yaflam sahneleri btnyle ortadan kalkmfl hatta boa bafllar bir dz ikieri izgi ile tamamen stilize hale sokulmufltur.Halaf Dneminde toplum gnlk yaflamda bak, kalem ve kazyc gibi aletleri

yapmak iin akmaktafl ve obsidiyeni (doal cam) kullanmfltr. Obsidiyen Dou Ana-doludaki yataklardan elde edilmifltir. Baz yerleflmeler obsidiyeni ham madde olaraksalamfltr. Bir tr stat gstergesi olan tafl kaplarn da kullanld grlr. Kumtafl,kiretafl, serpantin, mermer gibi malzemelerden genelde dz ya da yuvarlak dipli de-rin veya s kse biimde kaplar retmifllerdir. Tafl kap yapm uzun bir urafl gerek-tirmektedir. Bu dnemde hayvan kemikleri de daha nceki kltrlerde oluu gibi alet

yapmnda malzeme olmufltur. Halaf Dneminde eflitli tafllardan yaplan, kazma be-zemeli mhrlerin kullanm artmfltr.

nan sistemiyle ilgili olabilecek en yaygn buluntular, idol olarak da adlandrlankk heykellerdir. Kadn biimindeki bu heykelcikler ana tanraolarak nitelendiril-


Resim 1.4

Halaf Dnemineait bir kap paras

zerinde hayvanbezemeleri.

www.evrenselpdf.com


21/155

mifllerdir. Bunlar genelde bacaklar bitiflik, kollar iri ve abartl gsleri zerinde bir-lefltirilmifl olarak tasvir edilmifltir. Erkek tanr tasviri yoktur. dollerin ou boya ile ya-plmfl ha ve izgilerle sslenmifltir. anaklarn zerine resmedilmifl boa bafl ve ko-

bafl figrleri erkeklik ve bereketin simgesidir. Bir baflka simge erkeklik organdr.Halaf Dnemi yerleflmelerinde tarmn yaygn olduunu gsteren birok alet bu-lunmufltur. En ok ele geen tahllarn biilmesinde kullanlmfl oraklardr. Ylda orta-lama 250 - 400 mm yafl alan Halaf kltr blgesi kuru tarm iin olduka msaittir.Bu dnemde emmer buday, iki sral arpa, einkorn buday, nohut, mercimek, ba-dem ve fstk yetifltirildii saptanmfltr. Ayrca dokumada kullanlmak ve tohumundan

ya karmak iin keten ekilmekteydi.Evcil olarak koyun, kei, domuz ve bykbafl hayvanlar beslenmekteydi. Evcil s-

rn tarla srlmesinde kullanlmaya baflland iddia edilmektedir. Bu kullanmnok nemli olduuna iflaret eden baz bilim adamlar kaplar zerindeki boa bafl be-zemesinin bu kadar ok olmasn buna balamaktadr. Beslenmede tahl retimi vehayvanclk kadar olmasa da avclk nemi bir yere sahipti. En ok avlanan hayvan-lar kzl geyik, kaplumbaa, kufl ve balktr. Leopar, ay ve kzl tilki gibi hayvanlar daavlanmfllardr.

ok sayda arflak ve kaplar zerindeki motifler dokumacn nemli yer tuttuu-nu gstermektedir. Olaslkla yn ve keten dokumacl yaplyordu. Halaf Dne-minde de kamfl ve sazdan hasr ve sepet yapld belgelenmifltir.

Mezopotamyadaki dinsel eler nasl domufl, nasl geliflmifltir? Tartflnz.

Obeyd/Ubaid Dnemi (M 5900-4300)Kuzey Mezopotamyada Halaf Kltr devam ederken GneyMezopotamyann verimli topraklarnda yeni bir kltrn do-duu grlmektedir. Kltre ilk kez, Smer yerleflmesi olarakbilinen Ur Hynn yaknnda Tel El Ubaid adl hyktekiarafltrmada rastlanmfl ve bu hyn ad verilmifltir. Obeydkltrn, kuzey ve doudaki dalardan gneye gelen, kanal-lar aarak kuru tarmdan sulu tarma geen topluluklarn olufl-turduu sanlmaktadr. Obeyd kltr btn ayrntlaryla Eridukentinde ortaya karlmfltr. Ayrca Hac Muhammed, Tel ulSavvan ve Tell Aveyli gibi birok hykte bu dneme ait yerlefl-melerin kalnts incelenmifltir.

Eridu kentinde Obeyd Dneminin ikinci evresinde tapnak-lar infla edilmifltir. Sulu tarm olanaklaryla geliflen yerleflmelerdeortaya kan refah seviyesi yksek toplumun yaflam biimini ta-nmlayan Obeyd, nc evrede kuzeye doru yaylmaya bafl-lamfltr. Drdnc evrede kltr tm Mezopotamyaya yayl-mfltr. Dou ve Gneydou Anadoluda, Dou Akdenizde hat-ta ukurovada ok sayda yerleflme yerinde Ge Obeyd klt-rnn etkileri belgelenmifltir.

Bu dnemin yaflam biimi hemen hemen tmyle ziraat ve hayvancla dayan-maktadr. Gney Mezopotamyada sulama kanallar vastasyla tarm gelifltirilmifl, eldeedilen rn artrlmfltr. Ancak Mezopotamya aa, maden tafl gibi hammadde kay-naklarndan yoksundur. Bu yzden Obeyd kasabalarnda yaflayan sekinler kurdukla-r ticaret kolonileri ile ihtiyalar olan hammaddeleri ok uzak blgelerden temin et-

mekteydiler.


SIRA SZDE

2

Resim 1.5

Obeyd Dnemikaplar zerindekibezemelerdenrnekler

Kaynak:Lloyd 1978: Res.33- 12).

www.evrenselpdf.com


22/155

Organize iflleri yneten, ticaret ve tarm ynlendiren ynetici snf, byk tapnak-lar infla ederek etkinliini artrmfltr. En iyi rnekler Mezopotamyada Eridu, Uruk, Te-pe Gawra ve Malatya/Arslantepede ortaya karlmfltr. Genelde drtgen olarak infla

edilen tapnan merkez odasnda sunak ve podyum bulunmaktadr. Ortadaki podyu-mun kurban masas ifllevi olduu anlafllmaktadr. Kanatlardaki kk odalar tapnaasunulan armaanlarn depolanma ve rahiplerin yaflam alanlardr.

Tepe Gawrada yan yana tapnan varl tanr ailesine iflaret etmektedir. Ku-zeydeki tapnakta ok sayda mhr baskl kil (bulla) ele gemifltir. Hububat doldu-rulan kaplarn azlar, bir bezle rtlmfl ve ip dolanarak balanmfltr. pin iki ucu biramur topak iine skfltrlmfl, topan zerine de mhr baslmfltr. Bulla olarak ad-landrlan bu mhr basks, rnlerin belli merkezden gelen emirlerle depolanp son-ra datldn gstermektedir.

Bu dnemde Basra Krfezi evresinde yaflayanlar, sazdan yaplmfl evlerde otur-makta, balklk ve hasr yapmyla geinmekteydiler. Orta Mezopotamyadaki TellMadhhurda Khait Kasm ve Abade, Kuzey Mezopotamyada Malatya/ Deirmentepegibi yerleflmelerde ok sayda odadan oluflan kerpi ev temelleri ortaya kmfltr. Or-tadaki byk salondan yan meknlara kk kaplarla geilmektedir. Obeyd Dnemi

yaplarnn byk blm ift kanatl, ortada salonlu ve iki katl infla edilmekteydi.

Obeyd toplumlarnda yerleflme iine gm yaplma gelenei devam etmifltir. Erifl-kin llerin yerleflme dflna oluflturulmaya bafllayan mezarlklara gmld saptan-mfltr. Eriduda kenarlar kerpile evrelenmifl, st de kerpile kapatlmfl sandk bi-iminde ok sayda mezar bulunmufltur. Bu erken mezarln yaklaflk bin kadar me-zardan olufltuu anlafllmfltr. Ancak bunlardan iki yz adedi kazlarla incelenebilmifl-tir. ller bklmfl/bzlmfl (cenin) pozisyonunda mezara konmufltur. Baz du-rumlarda iki kiflinin ayn mezara konduu ortaya karlmfltr. Obeyd toplumlarnnteki dnyaya inandklar cesedin yanna konan armaanlardan anlafllmaktadr. Ge-nellikle mezara hediye olarak taklar konulmufltur. Ayrca tabak, anak, mlek gibieflitli kap da hediye olarak sunulmufltur. Olaslkla bu kaplarn iinde gda ve iecek-ler de bulunuyordu. Mezarlara ok nadir de olsa piflmifl topraktan kk heykelcik-ler de konmufltur.

Mezopotamyadaki l gmme adetleri nasl geliflim gstermifltir? Mezarlk fikri ilk ne zaman

ortaya kmfltr?

anak mlek yapmnda ortaya kan yeniliklerden biri yavafl dnen el arknnkullanlmaya bafllamasdr. Bu yntemle mlek reticileri daha fazla sayda retim

yapma imknna kavuflmufllardr. Seri retim, standart ve bezemesiz kaplarn yaygn-

laflmasna neden olmufltur. Elde anak mlek yapm da devam etmifltir. Obeyd D-nemine zg olan ve zerinde kare, zikzak, baklava, daire ve gen gibi motifler bu-lunan kaplar bu kltrn snrlarn aflarak evre kltr blgelerine ulaflmfltr.


Bir kuzey tapna

Resim 6.1

Obeyd tapnakplanlar

Kaynak: Braidwood1995:212).

SIRA SZDE 3

www.evrenselpdf.com


23/155


nsann gnmz yaflam flartlarna ulaflana ka-

dar geirdii bafllang evreleri hakkndadeerlendirme yapma

Toros ve Zagros dalarndan gelen kar ve ya-

mur sular ile beslenen Frat ve Dicle Nehirle-

rinin oluflturduu bereketli topraklar yalnz tari-

hi alarda deil tarihncesi dnemlerde de e-

flitli kltrlere befliklik etmifltir. nsann doaya

hkimiyeti arttka toplumlarn geliflimi hzlan-

maya ve daha nce yaflanmayan blgelerde ya-

flanmaya bafllad. nsann iki buuk milyon yl

ncesine kadar giden gemifli, genel olarak yap-

t alet, gelifltirdii maden veya retim srecinitanmlayan isimler altnda incelenir. Paleolitik en

uzun sretir. nsann Afrikada ortaya kfl ve

dnyaya dalma srecini kapsar. Mezolitik, Ku-

zey Yarmkrede iklim deiflimiyle insann yafla-

mna yansyan yenilikleri tanmlar. Neolitik ise

tarihncesinin nemli admlarnn atld, krl-

ma noktalarndan biridir. Tarm, hayvanclk ve

kerpiten ev yapm bu dnemde bafllamfl ve g-

nmze kadar ulaflan kyl yaflam biiminin te-

melleri atlmfltr. Kalkolitik bu srecin devamn-

da ileri tarm toplumlarnn yaflad, baz maden-lerin gndelik yaflama girdii dnemi tanmlar.

Tarih ncesinin yap dzeni, mimari, l gm-

me gelenekleri, anak mlek, kk buluntular

ve dier kltr elerini aklama

nsan, ortaya kflndan itibaren uzun sre re-

tim yapmamfl, doada bulduklaryla beslenmifl,

maara ve kaya snaklarnda barnmfltr. Ku-

zey Mezopotamyay oluflturan Zagroslar ve To-

roslarn gney etekleri ile Dou Akdeniz kyla-

rnda ilk defa retim aflamas bafllamfltr. Gn-

mzden yaklaflk olarak on bin yl kadar nce

bafllayan srete kyler kurulmufl, birok bitki

ekilip biilmeye bafllamfl, domuz, koyun, kei

ve sr evcillefltirilmifltir. Yeni ihtiyalar dorul-

tusunda tafl alet teknolojisi de gelifltirilmifltir.

ller yerleflik dzene geildii dnemde daha

ok evlerin tabanlarnn altna gmlmfltr.

Kentlerin geliflmeye bafllamasyla mezarlk fikri

oluflmufltur.

Mezopotamyada Sumer kltrnn kkeni,

kentleflme ve ilk devletlerin kurulufl srecinitartflma

nsann uygarlaflma srecindeki en nemli afla-

malardan biri yerleflik yaflama geifli, ikincisi ise

maden alarnn bafllangcdr. Kentleflme, yaz-

nn gelifltirilmesi ve teknolojik alanda ortaya -

kan birok yenilikle tandmz dnemin alt ya-

ps Obeyd dneminde oluflmufltur. Susuz tarm

yaplamayacak kadar kurak olan Gney Mezo-

potamyaya, Basra ve evresine yerleflen toplum-

lar, kereste, tafl ve madenin olmad bu blgede

uygarla nemli katklar yapacak geliflmelerenc oldular. Organize olarak yaptklar sulama

kanallar tarm verimli hale getirmifl, uluslar ara-

s ticaret de gnlk yaflamda ihtiya duyduklar

hammaddeleri elde etmelerini salamfltr.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A

www.evrenselpdf.com


24/155


1. Uzun yllar Halaf Dnemi ile zdeflleflen yap biimiafladakilerden hangisidir?

a. Kare meknl yaplar

b. Drtgen planl yaplar

c. ok odal yaplar

d. Girifl eklentisi drtgen biimli olan yuvarlak ya-

plar

e. ki katl yaplar

2.Yuvarlak planl antsal tapnaklar Yukar Mezopo-

tamyada ilk defa ne zaman grlr?

a. Samarra Dneminde

b. Obeyd Dneminde

c. anak mleksiz Neolitik ada

d. Eski Tafl Dneminde

e. Epipaleolitik ada

3. Obeyd Dneminin klasik ev plan nasldr?a. Tek odal

b. ift odal, tek katl

c. ift kanatl, ortada salonlu, iki katl

d. Birbirine yapflk ok odal

e. katl antsal planl

4.Afladakilerden hangisi anak mleksiz Neolitik(Yenitafl) adaki inan sistemiyle ilgili deildir?

a. Bu evrede inan yoktu

b. Yuvarlak tapnaklar

c. T biimli dikili tafllar

d. Heykeller

e. Yabani hayvan bezemeleri

5. Krmz taflk ve kire karflml (terrazzo) tabanl tap-nak afladaki yerleflmelerden hangisinde bulunmufltur?

a. Tell Hassunab. Tepe Asiab

c. Krtik Tepe

d. ayn

e. Tell Halaf

6. Mezopotamyann tarih ncesi yerleflmelerinden ant-sal tapnaklarn ve 3-5 metre yksekliinde dikilitaflla-

rn olduu yerleflme afladakilerden hangisindedir?

a. Demirky

b. Umm Dabagiyeh

c. Hac Muhammed

d. Arslantepe

e. Gbekli Tepe

7. Mezopotamyada ilk defa basit de olsa sulama kanal-

lar yaparak tarlalarn bilinli sulanmasn salayan

kltr afladakilerden hangisidir?

a. Hassuna ncesi

b. Samarra

c. Natuf

d. Halaf

e. Hassuna

8. Eski Tafl (Paleolitik) anda Mezopotamyann han-gi yresinde insanlara ait yontma tafl aletlere youn ola-

rak rastlanmfltr?

a. Kuzey Mezopotamyada Gneydou Anadolu

ve Kuzey Suriye

b. Suriye lc. Orta Mezopotamya

d. Gney Mezopotamyann bataklk alanlar

e. Gneydou Mezopotamya

9. Olaslkla ekmek piflirmeye yarayan yayvan genifl

kap tipi hangi dnemde yaplmaya bafllamfltr?

a. Halaf

b. Obeyd

c. Hassuna

d. Samarra

e. Zarzi

10. Hangi kltrde iyi piflirilmifl topraktan ok sert orak

ve sap delikli balta yaplmfltr?

a. Samarra

b. Obeyd

c. Halaf

d. Proto-Hassuna

e. Hassuna

Kendimizi Snayalm

www.evrenselpdf.com


25/155


1. d Yantnz yanlflsa Halaf Dnemi blmn in-

celeyiniz.

2. c Yantnz yanlflsa Neolitik a blmn ince-

leyiniz.

3. c Yantnz yanlflsa Obeyd Dnemi blmn in-

celeyiniz.

4. c Yantnz yanlflsa Neolitik a blmn ince-

leyiniz.

5. d Yantnz yanlflsa Neolitik a blmn ince-

leyiniz.

6. e Yantnz yanlflsa Neolitik a blmn ince-

leyiniz.

7. b Yantnz yanlflsa Samarra Dnemi blmn

inceleyiniz.

8. a Yantnz yanlflsa Paleolitik a blmn in-

celeyiniz.

9. c Yantnz yanlflsa Hassuna Dnemi blmn

inceleyiniz.

10. b Yantnz yanlflsa Obeyd Dnemi blmn in-

celeyiniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1Mezopotamyada yaplan arkeolojik kazlarda, kaz bo-

yutu ne olursa olsun en ok elde edilen anak mlek

krklardr. Gnlk yaflamda ihtiya duyulan kaplarn

paralar zaman iinde yerleflmenin evresine dal-

makta ve gnmze ulaflmaktadr. Bu kaplarn retim

teknolojisi, zerlerindeki bezemeler ve biimleri, sra-

syla dnemi, toplumun kltrel kimlii ve kullanm

amac gibi konularda bilgi verir. Arkeolojinin bafllang-

cnda Karbon 14 gibi laboratuar yntemleriyle tarihle-

me yaplmamaktayd. Bu nedenle bir yerleflme yerindetoplanan anak mlek paralar, benzer rneklerle kar-

fllafltrlmakta ve bir gelenein yaylm alann belirle-

meye alflmaktadr. Yeni bir anak mlek tr bulun-

duunda tanmlamak iin nerede bulunmuflsa o yerin

ad verilmektedir. Bir kltr yalnzca anak mlek zel-

liklerine bakarak deerlendirilmez. Kltrn saptanabi-

len btn eleri de dikkate alnr.

Sra Sizde 2

Mezopotamyada dinsel eler M 9700lerde anak

mleksiz Yeni Tafl anda ortaya kmaktadr. Budnemde olaslkla biri baba tanr olmak zere iki b-

yk tanrl inan sistemi olduu Gneydou

Anadoluda-Nevali ori, Gbeklitepe ayn gibi yer-

lerde saptanmaktadr. Tanrlar temsil eden dikilitafllara

bazen el ve kollar da ifllenmifltir. Yukarda isimleri ge-

en yerlerden Gbeklitepede dikilitafllar tapnan iin-

dedir. aynnde ikisi bir tapnan iinde, yaklaflk

on adet dikilitafl ise sra halinde meydana dizilmifltir.

Daha sonraki dnemlerde ise tapnaklarn iindeki tan-

r suretleri olaslkla ahflaptan yaplmfltr. Tanr fikrinin

ortaya nasl kt ise bilinmemektedir.

Sra Sizde 3

Mezopotamyada bzlerek (cenin) duruma getirilen

cesetler genelde basit toprak mezara yanna armaan

braklarak gmlmfltr. anak mleksiz Neolitik

ada bireyin cesedi yaflad yapnn iine taban alt-

na gmlrken an sonundan itibaren yerleflim dfl

mezarlklara gmlmeye bafllamfltr. Daha sonraki d-

nemlerde yeni domufl, bebek ve ocuk cesetlerinin

yerleflim iine gmlmesine devam etmifltir. Yerleflim

dfl mezarlk fikrinin geliflmifl bir rnei, Gney Mezo-

potamyada Eriduda saptanmfltr. Mezarlk Obeyd D-

nemine tarihlenmifltir.

Yararlanlan KaynaklarArsebk, G. (1990). nsan ve Evrim,Ankara.

Braidwood, R.J. (1995).Tarih ncesi nsan, stanbul.

Lloyd, S. (1978). The Archaeology of Mesopotamia

From the Old Stone Age to the Persian Conqu-

est, London.

Krolu, K. (2010). Eski Mezopotamya Tarihi. Bafl-

langcndan Pers Dnemine Kadar, stanbul.

Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou

(ev. Z. Kl), stanbul.Mellaart, J. (1998).Yakndounun En Eski Uygarlk-

lar, stanbul.

zdoan, M.- Baflgelen, N. (Ed.), (2007). Trkiyede

Neolitik Dnem Yeni Kazlar, Yeni Bulgular, s-

tanbul.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

www.evrenselpdf.com


26/155

Bu niteyi tamamladktan sonra;lk uluslararas ticaretin hangi gerekeler ve koflullarda baflladn tartflabi-lecek,Kentleflmenin ortaya kflyla birlikte toplum hayatna giren yenilikleri tanm-layabilecek,

Yaznn geliflim srecini aklayabilecek,Smerlerden gnmze ulaflan kltrel etkileri deerlendirebileceksiniz.

indekiler

Kentleflme Ziggurat

Devlet ivi yazs

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Eski Mezopotamya

ve Msr Tarihi

GRfi

URUK DNEM VE YAZININGELfiM

SMER HANEDANLARI VE KENTDEVLETLER

UYGARLIK

Yazl (Tarihi)Srecin Bafllangcve Smerler

2ESK MEZEPOTAMYA VE MISIR TARH

www.evrenselpdf.com


27/155

GRfi

Smer lkesiMezopotamya, genel olarak Frat ve Dicle nehirlerinin arasnda kalan alann adolarak kullanlmaktadr. Antik yazarlarn iki nehir arasn tanmlamak iin Grekemesos(orta) ve potamos(rmak) szcklerinden trettikleri bu isim, zaman ieri-sinde bu blgede oluflan uygarlklar ve bunlarn yaylm alann tanmlamak iinkullanlmaya bafllanmfltr. Mezopotamya bir corafi terim olmakla birlikte, buradageliflen Smer, Akkad, Babil ve Assur gibi uygarlklardan gnmze ulaflan gelifl-mifl kltrel birikimi de ifade etmektedir.

Yazl (Tarihi) SrecinBafllangc ve Smerler

fiekil 2.1Mezopotamyave evresi

Kaynak:Krolu 2010

www.evrenselpdf.com


28/155

Gnmzde Mezopotamya denince douda Zagros Dalar, kuzeyde Gney-dou Toroslar, batda Amanos Dalar ve Suriye l, gneyde de Basra Krfeziile evrelenen alan akla gelmektedir. nsanolunun uygarlaflma sreci iindeki en

temel admlar bu genifl snrlar iinde atlmfltr. Yerleflik yaflam, tarm, hayvanlarnevcillefltirilmesi, anak mlek retimi, obsidiyen alet yapm, iinde steller ve hey-keller bulunan antsal tapnaklarn inflas gibi nemli geliflmeler, Kuzey Mezopo-tamyada Toroslarn eteklerinde yaflanmfltr. Verimli Hilalin kuzey u kesiminioluflturan bu blgenin ne kmasnda, susuz tarm yaplabilecek kadar yamur al-mas nemli bir etkendir.

Kentleflme, uluslararas ticaret, toplumda sosyal snflarn oluflmas, devletinoluflumu ve yaznn gelifltirilmesi gibi etkileri gnmze ulaflan ikinci nemli geli-flim a ise Gney Mezopotamyada M drdnc binylda yaflanmfltr. Ortado-u ve evresindeki toplumlar ynlendiren ve biimlendirilmelerinde byk roloynayan birok temel geliflme bu srecin rndr.

Smerlerin 3200 yllarnda gelifltirdii iviyazs, nasyada bin yla yakn birsre boyunca Akkad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birok toplum tarafn-

dan kullanlmfl; Fenike kylarnda gelifltirilen alfabe yazsna da nclk etmifltir.Yaratlfl ve Tufan gibi tek tanrl dinlerle gnmze taflnan dinsel anlatlar ilkkez Smerler tarafndan yazlmfl, sonrasnda dier Mezopotamya toplumlar tara-fndan tekrar tekrar kopyalanmfltr. Yazl kanunlar, matematik, tp, fal, by vebenzeri konularda nce bu corafyada admlar atlmfltr. Teknolojik aflamay gs-teren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonozda Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardandr. Drdnc bin-

ylda hz kazanan rgtl sosyal yaflamn getirdii sulu tarm, antsal yaplarn in-flas, uzak blgelerle ticaret, kentleflme ve devletin kurulufluna zemin hazrlamfltr.

Smerlerin yaflad Gney Mezopotamya, Frat ve Diclenin birbirine en okyaklaflt Badat yaknlar ile Basra Krfezi arasnda kalan alandr. Buras Frat veDicle rmaklarnn on binlerce yldr tafldklar alvyonlarla dolmufl, olduka bere-

ketli bir alandr. Nilin Msra verdii hayat, Dicle ve Frat burada Mezopotamyayavermifl ve kent yaflamnn geliflmesi iin uygun bir ortam yaratmfltr. Erken Smer

22 Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

fiekil 2.2

Toroslarneteklerinde budaytarlalar Eskiadaolduu gibignmzde deolduka verimlidir.

www.evrenselpdf.com


29/155

Hanedanlar tarafndan kurulan birok kentin bulunduu bu verimli topraklar, Sa-mi toplumlarnn Mezopotamyaya geliflinden sonra Akkad ve Babil Krallnn ge-lifliminde de nemli rol oynamfltr.

Nehir yataklar bu blgede olduka deiflkendir. Bu nedenle bafllangta nehirvadisi kenarnda kurulmufl olan sin, Nippur, Umma ve Larsa gibi kentler zamanierisinde nehirlerden kilometrelerce uzakta kalmfllardr. Basra Krfezinin azblgesi tmyle bataklk ve sazlklarla kapl, farkl bir ekolojik ortamdr.

Basra Krfezinin gnmzdeki fleklini almas bu blgede yerleflik yaflamn sr-d dnemde gerekleflmifltir. Kuzey yarm kredeki Buzul asonlarna do-ru, gnmzden yaklaflk 16000 yl kadar nce, krfezde deniz suyu seviyesininbugnknden 110 m kadar daha derinde idi. Bu dnemde Frat ile Diclenin sula-rnn Umman Krfezinde denizle bulufltuu anlafllmaktadr. Buzul ann sonaermesi, yksek blgelerde birikmifl kar ve buzullarn erimesiyle deniz seviyesi

ykselmifltir. Zamanla Frat ve Dicle nehirlerinin tafld alvyonlarla doldurulan

ky fleridinin gnmzdeki biimini almas uzun yllar iinde olmufltur.Btn bu nemli geliflmelerin yafland blge, birok bakmdan elveriflli ya-flam koflullarna sahip deildir. rnein, buras nehir alanlar dflnda ldr. Susuztarma uygun olmayan blgede tarm yaplabilecek tarlalar da snrldr. Hayvanc-lk iin elveriflli ve zengin bitki rtsne sahip otlaklar bulunmamaktadr. Yapmalzemesi iin gerekli tafl ve kereste yoktur. Maden kaynaklar da blgeden ol-duka uzaktadr. Bu kadar olumsuz koflullara sahip bir blgede, insanolunun ya-flamndaki en nemli geliflme srelerinden birinin yaflanmfl olmas olduka dik-kat ekicidir. Burada mimaride, sanatta, sosyal alanda, teknolojide, kentleflmede

ve devlet organizasyonunda atlan ileri admlarn temeli, bu zor koflullar olmaldr.Bu blgede yaflamak iin toplumun organize olmas bir zorunluluk idi. Nehir ky-

larndaki dar alanlar dflndaki kurak blgelerde tarm yapabilmek ancak geliflmiflsulama ile mmknd. Bunun iin toplumun organize olarak Frat ve Dicle nehir-lerinden kanallar atklar ve blgenin tarm potansiyelini artrdklar anlafllmakta-dr. Dier temel ihtiyalar da dzenli ticaret ile uzak blgelerden salanmaktayd.Bunun iin gvenli bir ortamn oluflturulmas, istikrarl bir ticaret ann kurulmasgerekliydi. Gney Mezopotamyada yaflayan toplumlar bunu baflarmfllardr. Sulutarmdan elde ettikleri fazla rn yannda tekstil nemli bir art deer oluflturmufl-tur. Ayrca doudan gelen kalay ve deerli tafllar Dou Akdeniz ve Anadoluyaulafltrarak bu yolla da nemli gelir elde etmekteydiler.

Mezopotamyada uygarlklarn ayakta kalmasn ve geliflmesini salayan ticariiliflkiler, nehirler, nehir vadilerindeki yollar, dalar aflan belli geitler ve denizler

zerinden yaplabilmekteydi. Blgenin batsn kuflatan l ancak belli mevsimler-de ve yeterli donanma sahip olunduunda afllabilmifltir. Kereste, maden ve tafl gi-bi ihtiya duyulan eflitli hammaddeler de Mezopotamyaya bu iki nehir zerindenulafltrlabilmifltir. Frat Vadisinin son blm, Gney ve Orta Mezopotamyadan

Akdeniz kylarna ulaflmak iin kullanlyordu. Badatn gneyindeki Sippardanbafllayan yol, Frat kysn izleyerek Mariye (Tel Hariri), daha sonra da l Tad-mor (Palmira) zerinden vahalar araclyla aflarak Homs zerinden Fenike liman-lar, fiam veya Filistine ulaflyordu. Ancak ikinci binylda devenin kervanlarda kul-lanlmaya bafllanmasna kadar, tek taflma arac olan eflek ile genifllii 500 kmyibulan lleri gemek olduka gt. Saray ve tapnaklarda kullanlan kaliteli ah-flap malzemelerden sedir, servi ve ard aalar Lbnan ya da Amanoslardan Frat

yoluyla getiriliyordu. Daha yakn olan Zagroslardaki ormanlar ucuz kereste ihtiyac-n karfllyordu. Doudaki rann kaliteli tafl yataklarna sahip olduu bilinmekteydi.

232. nite - Yazl (Tarihi) Srecin Bafllangc ve Smerler

Buzul a: nsanolununKuzey Yarm Kreye geldiibir milyon yl ncesindengnmze kadar drt kezbuzul ve buzul aras dnemyaflanmfltr. Buzuldnemlerinde Kuzey YarmKrenin yksek kesimlerierimeyen buzul ktleleriyle

kaplanmfl, gllerin hacmigenifllemifltir. Buzuldnemlerinde deniz seviyesignmzdekinden dahaaflada idi. Buzul arasdnemlerde ise iklimnormalden daha scak halegelmifl, karlar eriyerek denizseviyesini ykseltmifltir.

www.evrenselpdf.com


30/155

Mezopotamyada gelifltirilen sallar ve yelkenli tekneler dfl dnyaya almadagneydeki Basra Krfezinin de kullanlmasn salamfltr. Szntlardan elde edilen

ve inflaatlarda da kullanlan bitmen (zift) yardmyla izolasyonu yaplabilen tek-

nelerle nc binyln sonlarndan bafllayarak, Ur ile Dilmun (Bahreyn) ve Um-man gibi uzak lkeler arasnda deniz ulaflm yaplabilmekteydi. nc ve ikincibinylda bir pazaryeri konumunda bulunan Dilmun kanalyla Uzakdou veya M-srdan gelen mallar Mezopotamyaya ulafltrlabiliyordu.

Uluslar aras ticaretin ve farkl kltrlerle kurulan iliflkinin uygarlaflma srecine katkla-

r konusunda bir deerlendirme yapnz.

URUK DNEM VE YAZININ GELfiM

Uruk Dnemi (M 4000-3100)

Uruk, Basra Krfezi yaknnda, Frat Nehrinin sol kysnda yer alan, Mezopotam-yann en nemli kentlerinden biridir. Burada yaplan arkeolojik arafltrmalarda,uygarlaflma srecinin nemli admlarnn atld bir srecin bulgular saptanmfltr.M drdnc binyln bafllarndan itibaren Gney Mezopotamyadaki kentler e-kim merkezi olmufl ve nfuslar hzla artmfltr. Yukarda belirttiimiz gibi, by-

yen kentlerde tarm ve hayvanclktan elde edilen rnlerin dflnda kalan rnler,uzak blgelerle, deifl-tokufl esasna dayanan ticaret araclyla salanmaktayd.Uruklu tccarlar bu amala Mezopotamyann bilinen snrlarna ulaflarak bir tica-ret a oluflturdular. Kent yaflamnn zorunlu hale getirdii iflblm, tccarlarn

yan sra deiflik ifl kollarnn oluflmasn da salad. Bylece inflaatlar, tekstilcilerve mlekiler gibi mesaisini belli bir uzmanlk alannda alflarak dolduran ve ge-

liriyle dier ihtiyalarn karfllayan meslek gruplar olufltu. rnein, mleki ar-knn gelifltirilmesiyle seri retime geildii, bu rnlerin uzak blgelere pazarlan-d anlafllmaktadr. Kalpta yaplmaya bafllanan devrik azl anaklar, Mezopo-tamyann bilinen btn snrlarna ulaflacak kadar yaygnd.

Bu dnemdeki geliflmeleri en iyi yanstan kent Uruktur (Gnmzde Tel el-Varka). Bu kentin gemifli, Ge Obeyd dnemine kadar gitmekle birlikte, en gr-kemli an Uruk ve sonrasnda yaflamfltr. Uruk, gk tanrs Ana (veya Anu) ada-nan batdaki Kullaba ve aflk tanras nannaya (Akkadca fltar) adanan doudakiEanna adl iki yerleflim yerinin birleflmesinden oluflmufltu. Alman arkeologlarn

yaptklar kazlar, kentin byk blmnn antsal boyutlardaki tapnak ve resmiyaplardan meydana geldiini ortaya kartmfltr. Bu balamda kentlerin oluflu-

mundan sonra antsal mimarinin geliflimine de bu kent nclk etmifltir.Kentteki tapnaklar yaplmadan nce inflaat alan doldurularak ykseltilmifl ve

genifl teraslar oluflturulmufltu. Baz durumlarda da eski tapnaklarn yknts dzel-tilerek teras olarak kullanlmflt. Zigguratlar, gittike geliflen mimarlk bilgisi ve ar-tan iflgc sayesinde daha yksek teraslara antsal boyutlarda yaplmfllard. Urukkentinde, dou blmde tanr Anu adna yaplan tapnak bu tr bir teras zerinde

yer almaktayd. Gney Mezopotamyada Eridu ve Tel Ukair gibi kentlerde de ben-zer antsal mimari kalntlar saptanmfltr.

Gney Mezopotamyann birok kentinde sosyal yaflamda gzlenen farkllafl-ma, mimari alanda atlan ileri admlar ve yaygn ticaret ksa zamanda evre kltr-leri de etkilemifltir. zellikle Anadoludan karfllanan temel ihtiya maddeleri ne-

deniyle Uruk kltr, Frat zerinden Orta ve Yukar Frat blgesindeki birokmerkeze taflnmfltr. Meknlar sslemek iin kullanlan konik iviler, kalpta yapl-

24 Eski Mezepotamya ve Msr Tarihi

SIRA SZDE 1

Deifl-tokufl: Ticareti;yaplan rnler, paranngelifltirilmesinden nce bellibir deer takdir edilerek malveya maden ile alnpsatlmaktayd. Her rnnkarfll belli arlkta

gmfl olarak belirlenmiflti.Deifltirilecek rnleringmfl karfll denkgetirilerek alm-satmgereklefltirilirdi.

www.evrenselpdf.com


31/155

mfl devrik azl kseler ve silindir mhrler gibi dnemi karakterize eden bulun-tulara birok yerde rastlanmfltr. Orta Frat blgesindeki Habuba Kabira, Tel Kan-nas ve Tel Brak gibi merkezler araclyla kuzeye taflnan kltr Karakaya ve Ata-

trk Baraj glleri altnda kalan Hassek Hyk, Samsat, Malatya-Arslantepe gibimerkezden olduka uzak blgelere ulaflmfltr. Hassek Hyk Ge Uruk dnemin-de Mezopotamyadan gelen tccarlar tarafndan kurulan, evresi surlarla kuflatlmflmerkezlerden biridir.

Malatya/Arslantepe ise Toroslarn kuzeyinde, gneyli etkilerle geliflmifl bir kent-tir. Burada ortaya karlan antsal mimari ve depolar ve bu depolarda kullanlmfl

yzlerce farkl betimlemeye sahip mhr basks, seri olarak retilmifl anak m-lekler blgede, ynetici bir snfn ve kent devleti modelinin varln gstermek-tedir.

iviyazsnn Geliflimi

Yaz, nfuslar olduka artan kentlerde, ortaya kan ynetici snfn iflleri dzenekoymak, yaygn ticari iliflkilerde karflklklar nleme abalarnn bir rndr.Gney Mezopotamyann nfuslar hzla artan kentlerinde, merkezi idarenin yrt-t infla projeleri oaldka, tapnaklarn depolarnda biriktirilen ve buradan da-tlan rnlerin miktar arttka basit iflaretler, saylar ve listeler ihtiyac karfllaya-maz hale gelmiflti.

Uruk dneminin sonlarna doru, M 3200 yllarnda flimdiye kadar bilinen enerken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar daha sonraki iviyazsnn ncleri ola-rak grlebilecek, resim karakterindeki iflaretlerden oluflur. Yazc, temiz bir kil to-pan kil tablet biimine getirdikten sonra zerini kamfl ucuyla izerek karelereayrr ve sonra her bir kare iine anlatlmak istenen nesne ya da ifli tanmlayan res-

mi izerdi. Karflsna da miktar belirtilirdi. Bafllangta izilen karakterlerin oumal miktarn belirten say iflaretleriydi. Anlatlmak istenen her nesne ayr bir ifla-retle betimleniyordu. Bu nedenle Uruktaki drdnc tabakada bulunmufl henztam okunamayan yazda 1500n zerinde ayr iflaret kullanlmflt.

Yaz yaygnlafltka yavafl yavafl kld ve resim zelliini kaybetti. Tabletle-re izilen yatay hatlar zerine resim karakterinden dnfltrlen ivi biimli iflaretkmeleri art arda yaplmaya baflland. Yatay, dikey, eik ve kfle engeli biimin-deki ivi iflaretleri, bir kamfln kesilmifl ucuyla slak kile bastrlarak yaplyordu.Szckler, iviyazsnda ounlukla tek bir iflaretle deil, her biri bir heceyi gste-ren ivi iflaretleriyle yazlyordu. Ayrca eski sistemin devam olan, yani bir nesne-

yi gsteren iflaretler de kullanlyordu.

Yaz geleneinin kesintisiz bir biimde srdrlebilmesi iin kurumsal yap ya-ni okul flarttr. En eski kentlerde zellikle tapnak ve resmi binalarda, kayt tutmakonusunda ihtiya duyulan bir yazc snf iin eitim verilmifltir. renciler ivi-

yazs renmek iin uzun yllar bu okullara devam etmifllerdir. Ancak okurya-zarlk yaygnlaflmamfltr. Bu nedenle yazc snf ayrcalkl hale gelmifltir

Documents

Eski Mezopotamya Ve Mısır Tarihi