Fjalorthi i historisë nga FGJSSH (1980)

Mr. Agim Spahiu

16 mars 2009

Përmbledhje

Ky Fjalorth është nxjerrë në mënyrë elektronike (automatikisht), me anë të pro-grameve: grep, sort, uniq, awk etj., duke u mbështetur në Fjalorin e gjuhës së

sotme shqipe të vitit 1980.

AGA m.

2. Titull për o�cerë në ushtrinë e vjetërturke; ai që mbante këtë titull. Agai ijeniçerëve.

AJAR m. vjet. Bënin ajar drithin matnin meajar; ndanin me masë prodhimin në pjesëpër shtetin, për beun e për kishën si taksënë natyrë.

AKINXHI m. Kalorës ose këmbësor i trupavesulmuese e ndëshkimore në PerandorinëOsmane, që mbaheshin në ku� me vendete tjera dhe që sulmonin të parët për tëvrarë, për të djegur e për të plaçkitur.Ushtria e akinxhinjve. Komandanti i ak-inxhinjve.

AKREPTAR m. Ushtar që luftonte me njëarmë prej metali në formë grepi, në ko-hën e lashtë e në mesjetë.

AKTLIRIM m. Dokument që vërtetonte lir-imin e një skllavi ose të një bujkrobi, aktlirimi.

ALBANË m. vet. Një nga �set kryesore ilire,që banonte në Shqipërinë e Mesme. Fisii albanëve.

ALEBARDË f. Armë e vjetër, shtizë e gjatëme majë si heshtë dhe me një sëpatë tëvogël në krye. Ushtarë me alebarda.

ALLAJBE m. Komandant i spahinjve të njëkrahine; komandant i xhandarmërisë nënjë vilajet (në kohën e fundit të sundimitosman në Shqipëri).

ANADOLLAK m. 1. Banor turk i Azisësë Vogël në periudhën e feudalizmitushtarak osman; ushtar ose përfaqësuesi pushtuesve osmanë.

ANADOLLAK mb. 1. Që ka të bëjë me Az-inë e Vogël në periudhën e feudalizmitushtarak osman; osman, turk. Pushtue-sit anadollakë.

ANALE f. vet. 1. Vepër ku shënoheshin vitpër vit ngjarjet më të rëndësishme të ko-hës. Shkruante analet.

ANDART m. 1. Pjesëmarrës në çetat ekomitëve grekë, që ishin në shërbim tëushtrisë dhe të qeverisë shoviniste greke.Përleshjet me andartët.

ANGARI f. 1. Punë e detyruar pa shpërblim,që bënte fshatari për beun ose për shtetinme krahë dhe me mjetet e kafshët e vetatë punës; punë e detyruar pa shpërblim.Angaritë për shtetin. Pesë ditë angari.Bënin angari.

ANTIZOGIST mb. 1. Që luftonte kundërregjimit antipopullor të Ahmet Zogut, që

1

drejtohej kundër regjimit zogist. Lëvizje(demonstratë) antizogiste. Grup antizo-gist.

2. si em. ∼, ∼I m. ∼Ë, ∼ËT. Kundër-shtar i regjimit antipopullor të AhmetZogut.

APOTEOZË f. 1. Rit në Greqinë dhe nëRomën e vjetër, me të cilin nderonin siperëndi një hero, një perandor etj.

ARADHE f. 1. Repart partizan më i madh sebatalioni gjatë Luftës Nacionalçlirimtare;njësi e madhe ushtarake. Aradhe parti-zane. Komandant i aradhes.

ARBËR I m. 1. Emër përmbledhës përshqiptarët në mesjetë; arbëresh, shqiptar.Lufta e arbrit. Pushka e arbrit. Krerët earbrit.

ARBËR mb. poet. Që u përket shqiptarëvetë mesjetës, i arbërve; shqiptar, arbëror.Fjalë arbëre. Toka arbëre.

ARDIAN m. kryes. Pjesëtar i njërit nga�set kryesore ilire, që banonte në trojetmidis Liqenit të Shkodrës dhe Dalmacisë.Shteti i ardianëve.

ARDIAN mb. Që lidhet me ardianët, i ar-dianëve; që është krijuar nga ardianët.Fis ardian. Shteti ardian.

ARGATËRI f. 1. përmb. Tërësia e argatëve,argatët; shtresa e argatëve.

2. Puna e argatit, punë me mëditje nëbujqësi; të qenët argat, gjendja e argatit.

ARGATI f. shih ARGATËRI,∼A.

ARIAN m. kryes. 1. Emër i përbashkët përpopujt e lashtë, që �isnin në gjuhët indo-evropiane.

ARIAN mb. Që u përket arianëve, i arianëve.Grupi arian. Gjuhët ariane. Tipare ari-ane.

ARISTOKRACI f.

3. Formë qeverisjeje, në të cilënpushtetin e ka një grup i vogël �snikëshme tituj të trashëgueshëm.

ARKEBUZ m. Pushkë e vjetër me �til, qëmbushej nga gryka.

ARKOND m. 1. Titull i lartë i magjistratëve,që qeverisnin qytetet-shtete në Greqinë elashtë.

2. Titull në hierarkinë feudale, që embante një pronar i pasur nga pariae vendit. Arkondët feudale. Sillet siarkond sillet rëndë e me mospër�llje ndajtë tjerëve, mbahet me të madh.

ARKONDESHË f. E shoqja e arkondit.

ARKONDI f. Krahinë që sundohej dhe qev-erisej nga një arkond; pronat, zotërimete arkondit.

ARMATURË 7. Pajisja luftarake e një ushtarinë kohët e vjetra e në mesjetë. Armaturëe lehtë (e rëndë). Armatura e luftëtarit.Heq (vë) armaturën.

ARMËMBAJTËS m. 1. Ai që shoqëronte njëkalorës dhe që mbante armët në kohën emesjetës, shqytar.

ARMOR m. Veshje mbrojtëse prej metali, që epërdorin luftëtarët në kohët e vjetra dhenë mesjetë. Armor i çeliktë. Mbaj (vesh)armorin.

ARQIOMARKSIST m. Anëtar i një organi-zate antimarksiste, të krijuar në Greqime 1920, që shtrembëronte marksizëm-leninizmin e luftonte lëvizjen komunistedhe që gjatë Luftës së Dytë Botërorebashkëpunoi me fashistët.

ARQIOMARKSIST mb. Që ka të bëjë mearqiomarksistët, që u përket arqiomark-sistëve, i arqiomarksistëve. Pikëpamje ar-qiomarksiste. Grup arqiomarksist.

AS II m. Monedhë e vogël romake prej bakri.Okë e as fare lirë.

ASAMBLIST m. Anëtar i asamblesë kom-bëtare. U zgjodh asamblist.

ASQERIE f. Taksë që paguhej në kohëne pushtimit osman për të zëvendësuarshërbimin ushtarak. Paguanin asqerien.Mblidhnin asqerien.

2

ASHAR m. E dhjeta që paguhej si taksë.Paguanin (jepnin) asharin. Mblidhteasharin.

ATINTAN m. kryes. Pjesëtar i njërit nga �setkryesore ilire, që banonte midis Vjosësdhe Osumit.

ATINTAN mb. Që lidhet me atintanët, i at-intanëve; që është krijuar nga atintanët.Fisi atintan. Luftëtar atintan.

BAHETAR m. Hobetar. Gjuanin bahetarët.

BAJRAK m.

2. Njësi ushtarake e më vonë admin-istrative, që u krijua në ndarjen tokë-sore të disa krahinave të Shqipërisë kukishte mbeturina të organizimit �snor pa-triarkal dhe që i zuri vendin këtij organiz-imi. Ndarja në bajraqe. Krerët (përfaqë-suesit) e bajraqeve.

BAJRAKTAR m.

2. Kreu i bajrakut, që përfaqësonte in-teresat e shtresës më të pasur e të priv-ilegjuar dhe që drejtonte bajrakun nëbazë të kanuneve patriarkale. Kullat ebajraktarit. Sillej si bajraktar.

BAJRAKTARIZËM m. 1. Formë e prapambe-tur patriarkale e organizimit ushtarak etokësor, që mbështetej në ndarjen sipasbajraqeve; sundimi i bajraktarit. Mbetu-rina të bajraktarizmit. Përmbysja e ba-jraktarizmit.

BALESTËR f.

2. Arbaletë.

BALLKANAS mb. Ushtria ballkanase.

BALLKANIK mb. Lufta ballkanike. Konfer-enca ballkanike. Aleanca ballkanike.

BARBAR m. 1. kryes. Emër me të cilin grekëtdhe romakët e vjetër quanin me përbuzjetë huajt, që nuk �isnin gjuhën e tyre dheqë i mbanin si të pazhvilluar.

BARBAR mb. 1. Që ka të bëjë me popujt etjerë, të cilët grekët e romakët e vjetëri mbanin si të pazhvilluar dhe i quaninme përbuzje me emrin �barbarë�. Fisetbarbare. Dyndjet barbare. Ushtritë bar-bare.

BARBARI f.

3. Periudha e dytë e zhvillimit tëshoqërisë primitive pas egërsisë, shkallapara qytetërimit në zhvillimin historiktë shoqërisë njerëzore. Periudha e bar-barisë.

BARON m. Titull i pronarëve feudalë etj. nëEvropën Perëndimore, i cili zinte vendine pestë në hierarkitë e aristokracisë dheishte një shkallë më poshtë se ai i kontit;ai që mbante këtë titull.

BARONESHË f.

2. E shoqja ose e bija e baronit.

BASHIBOZUK m. 1. Ushtar i trupave ndih-mëse të parregullta në Perandorinë Os-mane. Ushtria e bashibozukëve.

BASHKARI f. shih BASHKËSI,∼A 3.

BASHKËSI f.

3. Formë e organizimit të shoqërisë nërendin e komunës primitive, kur njerëziti zotëronin së bashku mjetet e prodhimitdhe vetëqeveriseshin; formë e tillë që u ru-ajt pjesërisht edhe më vonë në shoqërinëme klasa; komunë. Bashkësia primitive.Bashkësi �snore. Bashkësitë fshatare.Anëtarët e bashkësisë. Prona e bashkë-sisë. Shthurja e bashkësisë.

BASHTINAR m. Pronar i një bashtine në sis-temin e timareve.

BASHTINË f. 1. Copë toke e trashëgueshme,që e zotëronte një familje fshatare në sis-temin e timareve dhe që e punonte si arë.

2. Kopsht, bahçe. Ara e bashtina.

BAXHAXHI m. Ai që mblidhte taksën bashki-ake për shitjen e bagëtive e të sendeve tëtjera në treg në kohën e sundimit osmandhe në vitet para Çlirimit.

BAXHË II f. Taksë bashkiake që paguhej nëkohën e sundimit osman dhe në vitetpara Çlirimit për shitjen e bagëtive e tësendeve të tjera në treg. Paguanin bax-hën. Merrej baxhë.

3

BAZHDAR m. Nëpunës që peshonte mallratnë treg dhe që merrte një taksë të cak-tuar për to. Taksa e bazhdarit. Kandarbazhdari.

BAZHDARI f. 1. Taksa që merrte bazhdarikur peshonte mallrat në treg. E drejta ebazhdarisë.

2. ∼, ∼TË. Vendi ku rrinte bazhdari përtë peshuar dhe për të marrë taksën; punae bazhdarit. I peshonin në bazhdari.

BEDEL m. 1. Ai që shkonte në vend të njëtjetri në ushtri ose në punë të detyruarkundrejt një pagese. Bedel në ushtri.Dërgoi (vuri, pagoi) bedel. Shkoi (hyri)bedel. La bedel. Punoi bedel.

3. Taksë që paguhej në kohën e pushtimitturk nga meshkujt myslimanë për tëzëvendësuar shërbimin ushtarak, asqerie;pagesë që jepej në vend të punës së de-tyrueshme. Bedeli i rrugës. Të hollat ebedelit. Paguanin bedelin.

BEJ m. 1. Pronar tokash në sis-temin ekonomik feudal në Shqipëri paraÇlirimit, pjesëtar i klasës çi�igare sun-duese. Beu i fshatit. Tokat (kullat) ebeut. Shpronësimi i bejlerëve. Luftakundër bejlerëve.

2. Titull i vjetër turk për qeveritarin enjë krahine dhe më pas titull �snikëriemë i ulët se i pashait.

BEJLERESHË f. E shoqja ose e bija e beut.

BEJLLËK m. 1. Të qenët bej; vendi që zintebeu dhe titulli i tij.

3. Taksë në natyrë ose në të holla, tëcilën ia paguanin fshatarët derebeut, qët'u siguronte një farë mbrojtjeje. Jepninbejllëk.

BELEDIE f. Bashki (në kohën e sundimit os-man në Shqipëri).

BERSALIER m. Ushtar i trupave speciale tëkëmbësorisë italiane, të përgatitura përveprime të shpejta, që erdhën edhe nëShqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore sitrupa pushtuese. Pendë bersalierësh njëtufë pendë gjeli që këta ushtarë e mbaninnë kapelë.

BIMBASH m. O�cer epror në ushtrinë ePerandorisë Osmane, i cili kishte �jegradë që i përgjigjet asaj të majorit.

BIZANTIN m. Shtetas i Perandorisë mes-jetare të Bizantit.

BOMBARDË f. Armë lufte që përdorej nëmesjetë për të hedhur gjyle guri osepredha metali; një lloj topi që përdorejnë mesjetë. Predhë bombarde. Rrahukështjellën me bombarda.

BORGJEZOHEM vetv. 1. kryes. veta IIIKthehet në klasë ose në shtresë borgjeze,bëhet borgjez. Feudalët dalëngadalë uborgjezuan.

BRESHANË f. Pushkë me strall, me tytë tëgjatë e me qoshe, që mbushej nga gryka.

BRESHKORE f. Mburojë e madhe në tra-jtën e kurrizit të breshkës, që përdorejnë luftime.

BRICORE f. Armë brezi me strall.

BRIGADË f.

2. Njësi e Ushtrisë Nacionalçlirimtare qëpërbëhej zakonisht nga katër batalione.Brigada e Parë Sulmuese. Brigadat parti-zane. Komandanti (komisari) i brigadës.Flamuri (himni) i brigadës.

BRIZAN m. Ai që i binte bririt gjatë luftimeve(në mesjetë).

BRONZ m.

* Koha (periudha, epoka) e bronzit peri-udha historike midis mijëvjeçarit V e atijII para erës së re, kur u zbulua e u për-dor bronzi. Sëmundja e bronzit mjek. së-mundje që u bie �etëve të agrumeve, tëcilat marrin një ngjyrë si ajo e bronzit.

BUJAR m. Pronar i madh tokash, përfaqësuesi shtresës më të lartë e të privilegjuar tëklasës shfrytëzuese në shoqërinë feudale;�snik.

BUJAR mb.

2. Që ka të bëjë me shtresën e bujarëve,që lidhet me aristokracinë feudale, i bu-jarëve. Familje bujare.

4

BUJARI f.

2. Shtresa më e lartë dhe e privilegjuare klasës shfrytëzuese, shtresa e aris-tokracisë në shoqërinë feudale; tërësiae bujarëve, bujarët, �snikëria; parësia,shtresa më e lartë në një �s. Bujariafeudale. Bujaria e lartë. Bujaria e �sit.Shtresa e bujarisë.

BUJK m.

2. Ai që merrte tokë me qira nga pronari,e punonte dhe mbante për vete vetëm njëpjesë të vogël të prodhimeve; çifçi.

BUJKROB m. Fshatar në sistemin feudal, qëishte rob i feudalit a i çi�igarit e shfry-tëzohej prej tij, që nuk kishte asnjë tëdrejtë mbi tokën, mbi mjetet e punës,mbi prodhimet e asnjë të drejtë qytetaredhe që mund të shitej e të blihej si skllavsë bashku me tokën; skllav i tokës. Punae bujkrobërve.

BUJKROB mb. Që ishte bujkrob; që rrontenë bujkrobëri. Fshatar bujkrob. Familjebujkrobe.

BUJKROBËRI f. Formë shfrytëzimi e varësiee bujkrobërve nga feudali a nga çi�i-gari në rendin feudal; sistem shoqëror,që mbështetej në varësinë e bujkrobërvenga feudalët a nga çi�igarët. Sistemii bujkrobërisë. Zhdukja (heqja) e bu-jkrobërisë.

BUJKROBËROHEM vetv. 1. Bëhem bu-jkrob, kthehem në bujkrob.

BUJKROBËROJ kal. E bëj bujkrob, e kthejnë bujkrob; e trajtoj si bujkrob.

BUJKROBËROR mb. Që ka të bëjë me bu-jkrobërinë, që i përket bujkrobërisë; qëmbështetet në bujkrobërinë, që ka ti-paret e veçoritë dalluese të bujkrobërisë.Sistem bujkrobëror. Marrëdhënie bu-jkrobërore.

BUJKROBËRUES mb. 1. Që ka të drejtënmbi tokën, mbi mjetet e punës e mbiprodhimet dhe që shfrytëzon punëne bujkrobërve; që jeton me djersën

e bujkrobërve. Feudal (çi�igar) bu-jkrobërues.

3. si em. ∼, ∼I m. ∼, ∼IT. Feudalbujkrobërues. Pushteti i bujkrobëruesve.Përmbysja e bujkrobëruesve.

BYLYK m. 1. Njësi ushtarake në Perandor-inë Osmane, që përbëhej nga njëqind deridyqind e pesëdhjetë ushtarë me pagesë.

BYLYKBASH m. Komandant bylyku; o�ceri ushtrisë osmane, i cili mbante rregullinpublik.

CENS m. 1. Regjistrimi që i bëhej çdo pesëvjet pasurisë së qytetarëve në Romën elashtë për t'i ndarë në kategori, sipas tëcilave paguheshin taksat. Viti i censit.Bëhej censi.

CENSOR m. 1. Zyrtar i lartë në Romëne lashtë, që drejtonte regjistrimin evlerësimin e pasurisë së qytetarëve përvjeljen e taksave dhe mbikëqyrte sjelljene qytetarëve.

CENTURIE f. 1. Njësi prej njëqind ushtarëshkalorës në Romën e lashtë; qindëshe.Centuriet e kohortës.

2. Grup prej njëqind qytetarësh nëRomën e lashtë, i krijuar në ndarjen epopullsisë sipas censit të pasurisë për qël-lime politike e administrative; qindëshe.

CENTURION m. Komandant i një centuriejenë ushtrinë e Romës së lashtë; koman-dant i qindëshes, kryeqindës.

CITADELË f. 1. Kështjellë në vend tëngritur nga mund të vështrohej një qytet,që duhej mbrojtur; pjesë e përforcuarbrenda mureve të një kështjellë, që shër-bente si mbështetja e fundit gjatë sul-meve.

ÇAUSH m. 1. Nëno�cer me gradën e rresh-terit në ushtrinë e Perandorisë osmane.Çaush këmbësor (kalorës).

2. Ushtarak pranë një o�ceri të lartë osenjë komandanti për të kryer detyra tëndryshme. Çaushët ngrinin çadrat.

3. Polic bashkie në Shqipëri paraÇlirimit.

5

4. Kryepunëtor në punë botore paraÇlirimit

ÇELNIKATË f. 1. Bashkimi i disa barinjveshtegtarë me një çelnik në krye për t'ikullotur tufat e tyre e për të punuar bul-metin bashkërisht.

ÇETË f. 1. Grup i vogël njerëzish të ar-matosur me një kryetar a komandant nëkrye, që kryejnë veprime të përbashkëta.Çetat e kreshnikëve. Çetë luftëtarësh.Çetat e lirisë. Çetat e maleve. Çetëkusarësh. Lufta e çetave. Luftëtarët eçetës. Dolën në çetë.

2. Njësi e vogël partizanësh me rrethpesëdhjetë veta, me një komandant dhenjë komisar në krye, gjatë Luftës Na-cionalçlirimtare. Çetë partizane. Çetëterritoriale (vullnetare, e vendit) repartevetëmbrojtjeje jo të rregullta, që kapninarmët për të luftuar së bashku me par-tizanët ose për t'i bërë ballë armikut nëkrahinat e çliruara. Çeta �Selam Musaj�.Komisari (komandanti) i çetës. Aksionete çetës. Formimi i çetës. U mbush malime çeta.

ÇIFÇI m. Bujk pa tokë, që punonte njëcopë nga pronat e çi�igarit dhe qëmbante për vete vetëm një pjesë të prod-himit (në vendet me marrëdhënie feu-dale në prodhim; në të kaluarën edhe nëShqipëri). Familje çifçinjsh. Fshatarëtçifçinj. Lufta e çifçinjve. Punonte tokënme çifçinj.

ÇIFLIG m. 1. Pronë tokë e trashëgueshmee feudalëve ose e çi�igarëve, që punohetnga bujqit (në vendet me marrëdhëniefeudale në prodhim; në të kaluarën edhenë Shqipëri). Çi�ig i madh. Pronari içi�igut. Sistemi i çi�igjeve. Të ardhu-rat nga çi�igu. Shkatërrimi i çi�igjeve.Vinin çi�igje. I linin çi�igjet trashëgim.I shpronësuam çi�igjet.

ÇIRAK I m. 1. Djalë që punonte si ndihmës tenjë zejtar për disa vjet pa shpërblim përtë �tuar mjeshtërinë. Çiraku i armëtarit(i këpucarit). Hynin çirakë. E futi çirak.

ÇLIRIM m.

2. Dita e 29 Nëntorit 1944, kur Shqipëriau çlirua nga pushtuesit fashiste dhe u ven-dos pushteti popullor. Dita e Çlirimit.Festa e Çlirimit. Para Çlirimit. PasÇlirimit. Që nga Çlirimi e këtej.

ÇMESËTAR m. 1. Ai që çmonte dëmin e bërë,ai që caktonte vleftën që duhej paguarpër një dëm të bërë. Çmesëtari i fshatit.

2. Ai që përcaktonte me afërsi prodhiminqë do të jepte një arë e mbjellë, një pemëetj.; çmues.

DALMAT m. kryes. Pjesëtar i njërit prej �-seve ilire, që banonte në trojet e Dal-macisë. Dalmatët ishin fqinjë me ar-dianët.

DALMAT mb. Që ka të bëjë me dalmatët,që është krijuar nga dalmatët; që u për-ket dalmatëve, i dalmatëve. Fis dalmat.Fjalë dalmate.

DAMKË f. Damka e skllavërisë.

DARDAN m. kryes. Pjesëtar i njërit prej �-seve kryesore ilire, që jetonte në pjesënverilindore të trojeve të banuara sot ngashqiptarët. Fisi i dardanëve.

DARDAN mb. Që ka të bëjë me Dardaninëose me dardanët, që është krijuar ngadardanët; që u përket dardanëve, i dar-danëve. Popullsi dardane. Luftëtar dar-dan. Kështjellë dardane. Kulturë dard-ane. Legjendë dardane.

DASARET mb. Që ka të bëjë me dasaretët,që është krijuar nga dasaretët; që upërket dasaretëve, i dasaretëve. Luftë-tar dasaret. Grua dasarete. Kulturadasarete.

DASH m.

3. Tra i madh me majë prej metali, qëpërdorej si mjet për të shpuar muret ekështjellave a për të shpërthyer portat etyre. E goditnin portën me dash. I shem-bën muret me dash.

DEBATIKAS m. 1. Anëtar i organiza-tës antifashiste të fëmijëve me emrin

6

�Debatik� (Djemtë e Bashkuar Anëtarëtë Idesë Komuniste), që vepronte gjatëLuftës Nacionalçlirimtare nën drejtimine Rinisë Komuniste. Debatikas trim. Ak-sioni i debatikasve.

U bë debatikas.

DEFTER m.

2. Regjistër i kadastrës (gjatë pushtimitturk). Defteri i sanxhakut.

DEKAN m.

4. Komandant i dhjetë ushtarëve nëushtrinë romake.

DEMAGOG m.

2. Në Greqinë e lashtë: kryetari i një par-tie popullore; prijës i popullit, që i nxistee i ndizte masat për të vepruar.

DEREBE m. Sundimtar feudal që kishte përdetyrë të siguronte rrugët nëpër trevatmalore dhe që më vonë u bë çi�igar i pa-sur (gjatë sundimit osman).

DESPOT m. 1. Sundimtar me pushtet abso-lut e të paku�zuar (në monarkitë skllavo-pronare të Lindjes së Lashtë); sundim-tar feudal, në një krahinë të caktuar, icili varej nga mbreti a nga perandori dhenuk qeveriste në bazë të ligjeve, por ve-pronte në mënyrë arbitrare pa për�llurfare dëshirat e vullnetin e popullit; titulli lartë në hierarkinë feudale; tiran.

DESPOTAT m. Shtet a krahinë që sundohejnga një despot. Despotati i Epirit.

DESPOTIZËM m. 1. Formë qeverisjeje qëbazohej në sundimin e një monarku a tënjë njeriu të vetëm me pushtet të paku-�zuar e absolut; tirani. Despotizmi lin-dor (oriental).

DIKTATOR m. 1. Kryetar i një shteti a i njëqeverie, i cili ka pushtet të paku�zuar dhevepron me egërsi e pa për�llur askënd.Diktator fashist. Diktator i egër.

2. Njeri, të cilit i jepej nga senati nëRomën e Vjetër pushtet i paku�zuar (za-konisht për gjashtë muaj), kur shtetit ikanosej një rrezik i madh nga jashtë ose

kur duheshin shtypur kryengritjet popul-lore.

DIKTATURË f. 1. Pushtet i paku�zuarshtetëror, që shpreh e mbron intere-sat e klasës sunduese dhe që ushtro-het me dhunë nga një njeri ose nganjë grup njerëzish; pushteti i diktatorit.Diktaturë ushtarake (politike, fashiste,monarkiste). Diktaturë absolute. Dik-taturë e egër. Diktatura e skllavo-pronarëve (e feudalëve, e borgjezisë).

2. Sundimi i diktatorit në Romën eVjetër; pushteti i tij i paku�zuar; kohagjatë së cilës ai e ushtronte këtë pushtet.

* Diktatura e proletariatit pushtetishtetëror i klasës punëtore që vendosetpas �tores së revolucionit socialist nën ud-hëheqjen e partisë marksiste, që shprehe mbron interesat e të gjithë punonjësvedhe që është tipi me i lartë i demokracisë.

DIOQEZË f. 1. fet. Juridiksioni kishtar në tëcilin ushtron funksionet e tij një peshkopa një prelat tjetër; peshkopatë (në vendetku vepron kisha e krishterë).

2. Ndarje administrative në Romën eVjetër.

DITIRAMB m. 1. Këngë korale e gëzueshmee plot gjallëri, që këndohej në Greqinë eVjetër për nder të Dionisit, perëndisë sërrushit e të verës. Këndonin ditirambe.

DIVAN I m. 1. Kanape e gjerë dhe e gjatësi shtrat, me susta a me sfungjer dhe eveshur si kolltuk, që shërben për të nden-jur ose për t'u shtrirë; shtrat i ngushtëanës murit të dhomës, ku mund të ulemiose të shtrihemi. Divan me raft. Hapdivanin. 4. Këshilli i zyrtarëve me tëlartë në oborrin e sulltanit të Turqisë,që kryente funksionet e gjykatës së lartë;dhoma ku mblidhej ky këshill.

DOMEN m. Tokë që ishte nën zotërimin e njëpronari të madh, të një feudali, të njëmbreti etj. Domene të gjera.

DUALIST mb.

2. Që është ndërtuar e vepron sipasparimeve e synimeve të dualizmit si

7

sistem borgjez i qeverisjes së shteteveshumëkombëshe. Shtet dualist. Monarkidualiste.

DUALIZËM m.

4. Sistem borgjez i qeverisjes në shtetetshumëkombëshe, ku klasat shfrytëzuesetë dy kombeve më të mëdha e të privi-legjuara bashkohen nën pushtetin e njëmonarku të vetëm e veprojnë në mënyrëmjaft të pavarur për të shtypur më lehtëkombësitë e tjera dhe të gjitha masatpunonjëse. Dualizëm monarkik. Dual-izmi austro-hungarez.

DUKAT m. 1. Monedhë e vjetër prej argjendidhe më vonë prej ari, që përdorej në disavende të Evropës Perëndimore.

DUKATË f. Shtet feudal a krahinë që sun-dohej e qeverisej nga një dukë; pronat,zotërimet e një duke.

DUKESHË f. 1. Fem. e DUK/Ë,∼A.2. E shoqja ose e bija e dukës.

DUKË m. Titull i lartë aristokratësh, më i ulëtse ai i princit; sundimtari i një dukate; aiqë mbante këtë titull.

DYFEKMBAJTËS m. Luftëtar i armatosurme pushkë; pushkatar.

DYFEKTAR m. Pushkatar.

DYNDJE f. Dyndja e madhe e popujve. sh-përnguljet e �seve gjermane, vandale,hune, sllave etj. në shekujt III-VII, qëvërshuan në zotërimet e Perandorisë Ro-make dhe luajtën një rol të rëndësishëmpër shkatërrimin e saj.

2. Shumicë e madhe njerëzish që shpërn-gulen diku ose që vërshojnë në një drej-tim të caktuar. Dyndjet e barbarëve.Dyndjet e sllavëve.

EFENDI m. 1. Titull nderi që i jepej një njeriume shkollë në periudhën e pushtimit os-man; zotëri.

EGËRSI f.

7. Periudha e parë e zhvillimit tëshoqërisë primitive, pas së cilës vjen bar-baria. Periudha e egërsisë.

ENKELEAS mb. Që lidhet me enkeleasit, qëështë karakteristik për enkeleasit, i enke-leasve; që është krijuar nga enkeleasit.Shteti enkeleas. Qytet enkeleas.

EPIROT m. kryes. Pjesëtar i popullsisë ilire tëEpirit, që shtrihej në jug të Vjosës deri nëgjirin e Ambrakisë (sot gjiri i Prevezës),banor i Epirit ose ai që e kishte prejard-hjen nga Epiri. Shteti i epirotëve.

EPIROT mb. Që lidhet me Epirin ose meepirotët, që është karakteristik për Epirinose për epirotët, i Epirit ose i epirotëve;që është krijuar nga epirotët. Fisetepirote. Shteti epirot. Qytetet epirote.Ushtria epirote. Kryengritësit epirote.Veshje epirote.

EPIROTAS m. kryes. Epirot.

EPIROTAS mb. Epirot.

EPISOD m.

2. let., Veprim i shkurtër a i pjesshëm qëjepej në dramat e grekëve të vjetër ndër-mjet koreve.

3. libr. Ngjarje a ndodhi e veçantë;ndodhi e dorës së dytë, zakonisht eshkurtër, në Vargun e ngjarjeve merëndësi. Episod i papritur (i jashtëzakon-shëm). Episode nga jeta.

EPITROP m.

2. Kujdestar a administrator i esnafëvezejtarë të krishterë.

EPOKË f. 1. Periudhë e gjatë dhe e rëndë-sishme historike, që dallohet nga disa ti-pare të veçanta zhvillimi; periudhë koheqë lidhet me një ngjarje të madhe a menjë kthesë të rëndësishme në zhvillimin ediçkaje. Epokë historike. Epoka e re (esotme). Epoka jonë. Epoka e socializmit.Epoka e Skënderbeut. Epoka e Rilindjes.Epoka e zbulimeve të mëdha gjeogra�ke.Epoka e gurit (e bronzit, e hekurit). Nis(�llon) një epokë.

ESNAF m. 1. Shoqatë a lidhje e zejtarëvetë pavarur në mesjetë, që bashkoheshinsipas profesionit; shoqatë a bashkim treg-tarësh që tregtonin një lloj malli. Esnafet

8

e zejtarëve (e endësve, e farkëtarëve). Es-nafet e tregtarëve.

2. ∼Ë, ∼ËT. Zejtari a tregtari që bëntepjesë në një shoqatë a bashkim të tillë.

ETRUSK mb. Që ka të bëjë me etruskët, qëu përket etruskëve, i etruskeve; që ështëkrijuar nga etruskët. Kultura (gjuha)etruske. Shkrimi etrusk. Mbishkrimetetruske.

Varre (monumente) etruske.

FAMILJE f. Familja me çifte.

FARAON m. Titull i mbretërve në Egjiptine lashtë; mbreti në Egjiptin e lashtë.Faraonët e Egjiptit. Varret e faraonëve.

FENIKAS m. Pjesëtar i popullsisë së shtetittë lashtë të Fenikisë.

FENIKAS mb. Që ka të bëjë me Fenikinë oseme fenikasit, që është karakteristik përFenikinë ose për fenikasit, i Fenikisë osei fenikasve; që është krijuar nga fenikasit.Populli fenikas. Anijet fenikase. Gjuha(kultura) fenikase. Alfabeti fenikas.

FERMAN m. 1. Dekret a urdhër me shkrim isulltanit në Perandorinë Osmane për njëgradim, për një dekorim, për një shpër-blim, për një dënim etj. Nxori (lëshoi)fermanin. E dha me ferman.

FEUD m. Pronë tokë e feudalit, që punohejnga bujkrobërit.

FIS m. 1. Grup njerëzish në shoqërinë primi-tive me lidhje të afërta gjaku, me gjuhëtë përbashkët e me zakone të njëjta, qëmbështetej në pronën e përbashkët dheqë ishte njësia bazë e organizimit të jetëssë njerëzve e të prodhimit deri në lind-jen e klasave; etnogr. grup njerëzish megjuhë dhe zakone të përbashkëta, që jeto-jnë si një bashkësi me një prijës në krye.Fiset ilire. Fiset eskimeze. Fise primitive.Fise shtegtare. Gjuha e �sit. Udhëheqësii �sit.

FISËM mb.

2. Që i përkiste shtresës së lartë aris-tokratike në shoqërinë feudale, që e

kishte origjinën nga një familje e pa-sur dhe me pozitë të privilegjuar; �snik.Familje (shtëpi) e �sme.

FISNIK m.

2. Ai që bënte pjesë në shtresën metë lartë e të privilegjuar të klasës shfry-tëzuese në shoqërinë feudale ose feudalo-borgjeze; pronar i madh tokash; titulli qëu jepej njerëzve të kësaj shtrese. Shtresae �snikëve. Nga radhët e �snikëve.

FISNIK mb.

2. Që ka të bëjë me shtresën me tëlartë e të privilegjuar të klasës shfry-tëzuese në shoqërinë feudale ose feudalo-borgjeze, që lidhet me aristokracinë feu-dale; që është karakteristik për �snikët; i�snikëve. Familje �snike

FISNIKËRI f. 1

2. përmb. Shtresa me e lartë dheme e privilegjuar e klasës shfrytëzuesenë shoqërinë feudale ose feudalo-borgjeze,aristokracia feudale; tërësia e �snikëve;parësia, shtresa me e lartë e një �si. Fis-nikëria feudale.

FLAMUR m.

6. shih BAJRAK,∼U 2. Malësia ndahejnë �amurë.

FLAMURTAR m. 1. Ai që mban �amurin enjë njësie ushtarake ose në një demon-strate, në një manifestim sportiv etj.,�amur-mbajtës. Flamurtari i togës (ibrigadës). Parakalojnë �amurtarët. 3.shih BAJRAKTAR,∼I 2.

FORUM I m. libr.

2. Shesh në Romën e vjetër ku bëheshinmbledhje të gjera të popullit, zhvillo-heshin gjyqe, panaire etj.

FRANG m. 1. Njësia monetare bazë e Francës,e Belgjikës dhe e Zvicrës; monedhë qëka këtë vlerë. Frangu francez (zviceran).Zhvleftësimi i frangut.

2. Njësia monetare bazë e shtetit shqip-tar deri me 1946; monedha që kishte këtëvlerë. Frangu shqiptar.

9

GALERË f. det., Anije e vjetër lufte prej druri,e gjatë e me shumë rrema, që viheshinnë lëvizje zakonisht nga të dënuarit mepunë të rënda. Galerë romake (bizan-tine). Galerë piratësh. Flota e galerave.

GARDHIM m.

2. Grabitja e tokave dhe e pronavetë fshatarëve anglezë nga �snikët dherrethimi i tyre me gardh në periudhën egrumbullimit �llestar të kapitalit.

Gardhimet e rrënuan fshatarësinë an-gleze.

GLADIATOR m. Skllav ose rob lufte metrup të fuqishëm, që në Romën e vjetëre mbanin dhe e stërvitnin posaçërishtpër ta vënë të përleshej për vdekje meskllevër a me robër të tjerë ose me kafshëtë egra në arenën e cirkut. Shpatë gladia-tori. Ndeshjet e gladiatorëve. Kryengrit-jet e gladiatorëve.

GOTË m. vet. Fis i vjetër gjerman. Gotët eLindjes (e Perëndimit).

GOTISHTE f. Gjuhë e grupit gjermanik, që�itej nga gotët, gjuha e gotëve.

GRADISHTË f. arkeol. Qytezë; rrënojat e njëqyteze.

GREKOMAN m. 1. Ai që nën ndikimin eshkollës e të kishës greke kishte hum-bur ndjenjat atdhetare dhe përkrahtepolitikën e propagandën shoviniste greke(sidomos në shek. XIX).

2. si mb. ∼, ∼E. Që ka të bëjë me greko-manët, i grekomanëve. Borgjezia greko-mane. Kleri grekoman. Agjentët greko-manë.

GRUP m.

* Grup edukativ shih tek EDUKATIV,∼E.

GUR m. 1. Koha (periudha, epoka) e guritperiudha e hershme e shoqërisë njerëzore,kur njerëzit përdornin vegla prej guri.

GURËHEDHËS m. Armë e vjetër për të hed-hur larg gurë të mëdhenj.

GJINI f. 1. Grup njerëzish me lidhje gjakue me prejardhje nga një paraardhës ipërbashkët, që ishte njësia ekonomike eshoqërore bazë në komunitetin primitiv.Gjini amtare. Gjini atërore. Lidhjet egjinisë. Anëtarët e gjinisë. Emri i gjin-isë. Plaku i gjinisë.

GJOKSORE f. 1. Parzmore.

GJUNJËSE f.

2. Pjesë e pajimit të luftëtarëve në kohëte vjetra, që mbronte gjurin nga goditjetme armë të ftohta.

GJYSMATAR m. 1. Secili nga të dy bujqit evarfër, që vinin në zgjedhë nga një ka përtë punuar me radhë arat e veta; sembër.

2. Fshatar pa tokë, që ishte i detyruar tëpunonte tokën ose të ruante e të kullostebagëtinë e një pronari dhe t'i jepte atijgjysmën e prodhimit.

GJYSMATARI f. Formë për shfrytëzimin efshatarëve pa tokë, që ishin të detyruart'i jepnin gjysmën e prodhimit pronarit,nga i cili merrnin tokën ose bagëtinë meqira. Sistemi i gjysmatarisë.

HARAÇ m. 1. Detyrim a taksë që i jepte osei paguante një shtet një shteti tjetër kurmundej prej tij a kur pranonte t'i nën-shtrohej atij.

2. Taksë e veçantë që jepte në të holla osenë natyrë popullsia jomyslimane gjatëkohës së pushtimit feudal ushtarak os-man. Haraç për kokë. Haraç për tokën.Paguanin haraçin.

HARAÇPAGUES mb. 1. Që i paguante haraçnjë shteti tjetër, kur mundej prej tij akur pranonte t'i nënshtrohej atij. Vend(shtet) haraçpagues.

HARKËTAR m. Luftëtari që qëllonte me hark,shigjetar.

HARKMBAJTËS m. Harkëtar.

HEKUR m. Koha (periudha) e hekurit peri-udha historike rreth një mijë vjet paraerës së re, kur nisi të punohej hekuri (pasperiudhës së bronzit).

10

HESHTAR m. Luftëtar i armatosur me heshtë,ai që luftonte me heshtë, heshtëmbajtës,shtizar. Heshtarët e Skënderbeut. Sulmii heshtarëve.

HESHTËMBAJTËS m. Heshtar, shtizar.

HOBE f. sh

2. Armë e vjetër që përdorej në luftë përtë hedhur gurë. Hobe e madhe.

HOBETAR m. Luftëtari që përdorte hobenëpër të hedhur gurë.

HORDHI f. sh 1. Emri i njërit prejbashkimeve shtetërore që u krijuanpas copëtimit të shtetit mongol tëÇengiskanit; emri i bashkimit shtetërortë �seve endacake turke në mesjetën ehershme; ushtria e madhe barbare e kë-tyre shteteve. Hordhia e Artë. Hordhitëmongole. Hordhitë turke.

HUN m. kryes. Popullsi endacake me prejard-hje turanike, e cila u dynd në shekulline katërt të erës sonë nga Azia në Evropë.Dyndja e hunëve.

ILEGALITET m. 2. përmb. Tërësia e organi-zatave që luftonin kundër pushtuesve tëhuaj dhe veglave të tyre në Shqipëri gjatëLuftës Nacionalçlirimtare duke punuar evepruar në mënyrë konspirative (PartiaKomuniste e Shqipërisë dhe organizatat emasave të udhëhequra prej saj). Njerëzit(luftëtarët, heronjtë) e ilegalitetit.

ILUMINIST m. 1. Përfaqësues i rrymës dhe ilëvizjes iluministe në Evropë në shekujt

XVII-XVIII; pasues e përçues i ideve ilu-ministe në Shqipëri në shekullin XIX nëkohën e Rilindjes Kombëtare; pasues iiluminizmit, ndriçimtar. Idetë e ilumin-istëve. Veprat e iluministëve. Iluministëtfrancezë. Iluministët shqiptarë të shek.XIX.

ILUMINIST mb. 1. Që ka të bëjë me ilu-minizmin ose me iluministët e shekujveXVII-XVIII në Evropë, i iluminizmit osei iluministëve; që ka të bëjë me përhap-jen dhe me vënien në jetë të ideve tëiluminizmit në Shqipëri në shek. XIX.Rrymë iluministe.

INKUIZICION m. 1. Organizatë terror-iste policore e gjyqësore e kishës ka-tolike, e themeluar në shekullin XIII,që ndiqte, burgoste e zhdukte mizorishtnjerëzit përparimtarë, të cilët me veprëne me punën e tyre, me shpikjet, mezbulimet e me studimet e tyre hidhninposhtë dogmat fetare dhe dilnin kundërsundimit të kishës. Koha e inkuizicionit.Gjyqi i inkuizicionit. Zjarret (burgjet) einkuizicionit. U dënua (u burgos, u dogj)nga inkuizicioni.

INKUIZITOR m. 1. Gjykatës i inkuizicionit.Pamje e egër prej inkuizitori. U gjykua(u dënua) nga inkuizitorët.

IRREDENTIST m. libr. 1. Përkrahës i irre-dentizmit.

IRREDENTIZËM m. libr. 1. Lëvizje poli-tike e nacionalistëve italianë përparadhe gjatë Luftës së Parë Botërore, qëkërkonte t'i jepeshin Italisë tokat me pop-ullsi italiane të pushtuara nga Austro-Hungaria.

IZRAELIT m. 1. Pjesëtar i �seve të vjetra tëhebrenjve; hebre.

2. Shtetas i Izraelit.

JENIÇER m. Ushtar këmbësor i trupave tëzgjedhura osmane, që ishte marrë zakon-isht nga të krishterët e vendeve të push-tuara prej Turqisë ose ishte zënë rob dheqë në vogëli ishte stërvitur e përgatiturpër luftë. Komandanti (agai) i jeniçerëve.Sulmuan

(u thyen) jeniçerët.

KADI m. Zyrtar në kohën e sundimit osman,që kryente detyrën e gjykatësit dhe de-tyra të tjera civile e fetare; gjykatës, za-konisht hoxhë, që gjykonte çështje civilee fetare sipas sheriatit. Me një dorë rrëm-bente kadiu, me tjetrën myftiu.

KAJMEKAM m. Zëvendës i guvernatorit nënjë krahinë, mëkëmbës; zyrtari i parë qësundonte në një krahinë të caktuar (gjatësundimit osman); nënprefekt. E bënë ka-jmekam.

11

KALA f. 1. Vend i rrethuar me mure të larta etë trasha dhe i pajisur me mjete luftarakepër t'u mbrojtur për një kohë të gjatë;kështjellë. Kala ilire (mesjetare). Kalajae Krujës. Porta e kalasë. Muret (kullat)e kalasë. E morën (e pushtuan) kalanë.

KALIF m. Titull që mbante në disa vende mys-limane kryesundimtari, i cili kishte nëduart e veta pushtetin më të lartë politike fetar dhe e quante veten pasardhës tëMuhametit (në vendet arabe deri në shek.XIII dhe më vonë në Egjipt e në Turqi nëkohën e sulltanëve). Kali� i parë. Kali�i Bagdadit. U bë kalif.

KALORËS m.

3. Titull që u jepej feudalëve obor-rtarë; feudal që i përkiste shtresës sëaristokracisë ushtarake (në disa vende tëEvropës).

KANIBAL m. 1. Njeri që hante mish njeriu,njeringrënës (në fazat me të ulëta të zhvil-limit të shoqërisë).

KANIBALIZËM m. 1. Përdorimi si ushqimi mishit të njeriut nga njerëzit (në fazatmë të ulëta të zhvillimit të shoqërisë).

KANOSJAR m. 1. Bekçi i fshehtë që caktohejnga pleqësia e fshatit ose nga kryeplakupër të ruajtur arat, vreshtat etj.

2. Ai që gjobiste fshatarin, i cili kishtedëmtuar vetë ose me bagëtitë e tij arën amallin e dikujt.

KANUN m. 1. Përmbledhje ligjesh e normashtë pashkruara, të trashëguara brez pasbrezi, që pasqyrojnë gjendjen ekonomiko-shoqërore të periudhave të kaluara dheqë në kohën e vet mbronin interesate klasave e të shtresave të caktuarashoqërore; tërësia e normave të së drejtëszakonore. Kanuni i Skënderbeut. Ka-nuni i Lek Dukagjinit.

I dogjëm (i shkatërruam) kanunet e vje-tra.

KANUNIZOJ kal. libr. 1. E fut në kanun,e bëj ligj të pashkruar. Kanunizuan za-konin e ekzogamisë.

KAPEDAN m. 4. Bajraktar.

KAPSOLLAQE f. Pushkë e vjetër, e gjatë,që mbushej nga gryka dhe shkrehej meshkëndijat që dilnin nga kapsolla.

KARTAGJENAS mb. Që lidhet me Kartag-jenën (qytet e shtet i lashtë në Afrikëne Veriut) ose me kartagjenasit, që ishtekarakteristik për Kartagjenën ose përkartagjenasit, i Kartagjenës ose i kartag-jenasve; që është krijuar nga kartagjena-sit. Anije kartagjenase. Ushtria kartagje-nase. Tregtarët kartagjenas. Arti kartag-jenas.

KATAKOMB m. 1. Galeri e nëndheshmeme disa tunele të gjata, ku, në Romëne vjetër, të krishterët e kohëve të parafshiheshin, kryenin shërbesat fetare osevarrosnin të vdekurit. Katakombet eRomës.

KATAPULTË f. 1. Armë e vjetër që përdorejgjatë rrethimit të një kështjelle për tëgoditur ushtrinë armike me gurë të mëd-henj a me trarë të mprehur ose për tëhedhur shigjeta me lëndë ndezëse (zift,katran etj.). Katapultë romake.

2. Mjet për të ngritur menjëherëaeroplanin nga aeroplanmbajtësja;mekanizëm për shkëputjen automatiketë pilotit nga aeroplani në rast rreziku.Katapulta e aeroplanit reaktiv. U hodhme katapultë.

KATUND m. 1. Fshat. Katund i ri. Katundmë katund. Katund me njëqind shtëpi.Banoj (jetoj) në katund. U ngrit gjithëkatundi.

2. Bashkësi e njerëzve, që merreshinkryesisht me blegtori e bënin një jetështegtare; vendbanimi i përkohshëm i kë-tyre njerëzve; fshat i madh, me shtëpi tëshpërndara e larg njëra-tjetrës.

KATUNDAR m. 1. Fshatar.

2. Ai që ishte në krye të katundit, ud-hëheqësi i katundit; çelnik.

KATUNDARI f. 1. Fshatarësi.

2. Bashki.

12

KAVALL m. 2. Pushkë e vjetër me një tytë, qëmbushej nga gryka dhe shkrepej me gurstralli.

KËMISHË f. Këmishë hekuri. veshje esipërme prej metali, që mbanin kalorësitpër t'u mbrojtur nga goditjet e shpataveose të shtizave.

KËMISHËKUQ m. Vullnetar në ushtrinë eGaribaldit, që luftonte për bashkimin eItalis ë(në shek. XIX).

KËSHTJELLAR m. 1. Feudali që ishte zot injë kështjelle.

2. Komandanti i luftëtarëve që mbroninnjë kështjellë; luftëtari që mbronte njëkështjellë.

KËSHTJELLË f. 1. Vend i rrethuar me muretë larta e të trasha, i pajisur me shara-polle me bedena e me mjete të tjera përt'u mbrojtur për një kohë të gjatë nga sul-met e armiqve; vendbanimi i feudalëve, iforti�kuar dhe i mbrojtur mirë; banesëe forti�kuar feudale; kala. Kështjellë evjetër (mesjetare). Kështjella e Krujës

KLAN m. 1. Grup shoqëror i përbërë nganjerëz të një gjaku, që organizonte punëndhe jetën në mënyrë të veçuar nga tëtjerët (në bashkësinë primitive).

KMESËTAR m.

2. Luftëtar që luftonte me kmesë (nëushtrinë e Skënderbeut).

KOÇOBASH m. Kryeplaku i fshatit (në ko-hën e sundimit turk).

KOHORTË f. Njësi ushtarake që ishte sa njëe dhjeta e legjionit në Romën e lashtë;njësi ushtarake me 300-600 luftëtarë. Ko-hortat romake. Kohorta e Skënderbeut.

KOKË f. Taksë për kokë. Okë e kokë. Kokëpër kokë secilin a secilit; për çdo njeri veçe veç. Rrogë e kokë. Plumb e kokë.

KOKËMBROJTËSE f. Lloj helmete që embanin luftëtarët për të mbrojtur kokëne fytyrën.

KOLABORACIONIST m. 1. Ai që kabashkëpunuar me pushtuesit fashistë enazistë dhe ka tradhtuar Atdheun gjatëLuftës Nacionalçlirimtare.

2. Ai që bashkëpunon me pushtuesin dhetradhton atdheun e vet; tradhtar.

KOLABORACIONIZËM m. 1. Bashkëpunimi tradhtarëve të Atdheut ose i përfaqë-suesve të klasave sunduese me pushtue-sit fashistë e nazistë gjatë Luftës Na-cionalçlirimtare.

2. Bashkëpunim i tradhtarëve të atdheutme pushtuesin; tradhti.

KOLON m. 1. Skllav i liruar a fshatar i lirë,që merrte me qira një copë tokë nga njëpronar i madh dhe ishte i detyruar tëpaguante për këtë një taksë në natyrë enë të holla

(në Romën e vjetër).

2. në Popullsi e shtetit pushtues kapital-ist a imperialist, që shkon të banojë nëvendin e pushtuar, bëhet aty zot i tokësose i pasurive të tjera të vendit dhe ishfrytëzon ato për nevojat e veta.

KOLONË f.

* Kolona e pestë

a) grup kundërrevolucionar, i përbërëprej spiunësh, diversantësh, fashistëshdhe armiqsh të tjerë, që vepronin nëprapavijën e Spanjës republikane gjatëviteve 1936-1939;

b) grup kundërrevolucionar, zakonishti vënë nga zbulimi i huaj, që zhvillonveprimtari subversive antishtetërore nëvende me regjim demokratik e popul-lor; grup kundërrevolucionar që zhvillonveprimtari përçarëse në gjirin e partivekomuniste ose të një partie a organizatepërparimtare.

KOLONI f. 1. Vend i pushtuar me forcënga një shtet i huaj kapitalist, imperial-ist që humb pavarësinë për një kohë tëgjatë dhe shtypet, shfrytëzohet prej tijnë mënyrë të egër e të pamëshirshme.

2. Pjesë e popullsisë së një vendi, qëështë shpërngulur për arsye të ndryshme

13

e ka shkuar në një vend tjetër, ku jetone punon duke ruajtur zakonet e gjuhënamtare; ngulim. Kolonitë shqiptarejashtë Atdheut. Kolonia shqiptare eEgjiptit (e Bukureshtit).

3. Vend a qytet i populluar me kolonëpushtues (në kohën e Greqisë e të Romëssë vjetër). Kolonitë greke. Koloni ro-make.

KOMIT m. Kryengritës që dilte malit eluftonte për lirinë e atdheut dhe përdrejtësi shoqërore kundër shtypësve eshfrytëzuesve. Çeta e komitëve. Dolikomit.

KOMUNË f. 1. edhe Njësi administrativelokale, që përfshin zakonisht disa fshatraose një krahinë; organ shtetëror lokal injë njësie të tillë; ndërtesa ku është ven-dosur ky organ (në disa vende të tjera;në të kaluarën edhe në Shqipëri). Tokate komunës.

* Komuna e Parisit shtet revolucionar imasave punonjëse, që u krijua në Parispas �tores së revolucionit të vitit 1871dhe që ishte përpjekja e parë në botë përtë vendosur diktaturën e proletariatit.

KOMUNIKATË f. 1. Njoftim zyrtar përçështje të rëndësishme kombëtare osendërkombëtare, që bëhet botërisht meanë të shtypit, të radios etj., kumtim. Ko-munikatë zyrtare.

Komunikatë ushtarake. Sipas një komu-nikate.

2. Fletë e shtypur, nxirrej rreg-ullisht gjatë Luftës Nacionalçlirimtare,ku jepeshin njoftime për luftën e popullittonë kundër pushtuesve fashistë e kundërtradhtarëve të vendit dhe për luftën an-tifashiste të popujve të tjerë.

KONSULL m. 1. dipl. Përfaqësues zyrtar injë shteti në një qytet të një shteti tjetër,që është ngarkuar të mbrojë interesate bashkatdhetarëve pranë autoritetevelokale e interesat tregtare të shtetit tëvet dhe të merret me legalizimin e doku-menteve, me veprime të gjendjes civile,me lëshimin e pasaportave, të vizave etj.

Konsull i përgjithshëm grada më e lartënë hierarkinë konsullore; ai që ka këtëgradë.

Konsull nderi shtetas i një vendi që cak-tohet nga një shtet tjetër të kryejë për tëdisa funksione konsullore si detyrë nderie pa shpërblim.

2. Secili nga dy sunduesit e zgjedhur nëRepublikën e Romës së vjetër, që kishinnë dorë pushtetin e lartë; titulli që i jepejsecilit prej këtyre sunduesve.

KONSULLATË f. 1. dipl. Agjenci zyrtaree një shteti që është vendosur në njëqytet të një shteti tjetër për të siguruarmbrojtjen e interesave të shtetasve të vetpranë autoriteteve lokale dhe mbrojtjene interesave tregtare të shtetit të vet;ndërtesa ku është vendosur kjo agjenci.Konsullata shqiptare. Me anën e konsul-latës. Shkoj në konsullatë.

2. Koha kur pushteti i lartë ishte nëduart e dy konsujve (në Republikën eRomës së vjetër).

KONT m. Titull aristokratësh më i lartë se aii baronit dhe më i ulët se i markezit; aiqë mbante këtë titull.

KONTESHË f. 1. Fem. e KONT,∼I.2. E shoqja ose e bija e kontit.

KORDHË f. Shpatë, që vjen pak e kthyer nëmajë dhe që pret vetëm nga njëra anë;këllëç.

Luftonin me kordha.

KORDHËTAR m. 1. Ai që luftonte me ko-rdhë.

KORPARMATË f. usht. 1. Njësia mëe madhe në Ushtrinë tonë nacionalçlir-imtare.

2. shih TRUPARMAT/Ë,∼A.

KORPORATË f. 1. Bashkim zejtarësh a treg-tarësh të një vendi ose krahine në njëorganizatë për të mbrojtur më mirë in-teresat e tyre, esnaf (në rendin feudal).Korporata e zejtarëve (e tregtarëve).

4. në Organe të krijuara nga regjimifashist në Itali për t'u shërbyer

14

monopoleve kapitaliste, duke u përp-jekur të shuanin luftën e klasave e të sig-uronin pajtimin e bashkëpunimin ndërm-jet sipërmarrësve e punëtorëve. Dështimii korporatave fashiste.

KOSHADHE f. 1. Patrullë.

KRAHINAR m. edhe Nëpunës i emëruar ngaqeveria, që sundon në një njësi adminis-trative; kryetar i komunës së një krahine.U emërua krahinar. Shkoi te krahinari.

KRAHINARI f. edhe Njësi administrative qëpërfshin zakonisht disa fshatra dhe qëdrejtohet nga një nëpunës i emëruar ngaqeveria.

KRAHINË f. 1. Pjesë e një vendi, që for-mon një njësi dhe dallohet prej të tjer-ave nga disa veçori gjeogra�ke, gjuhë-sore, ekonomike etj., nga veshjet, za-konet, mënyra e jetesës etj.; zonë; vendqë shtrihet larg nga qendra administra-tive; vendi ku ka lindur dikush, anë.Krahinë malore (fushore). Krahinë ezhvilluar (e pazhvilluar, e prapambetur).Krahinë bujqësore (industriale). Krahi-nat e veriut (e jugut). Krahinat e çliru-ara

(e paçliruara). Krahinat e pushtuara.Nga krahina jonë. E folmja e krahinëssë... Në çdo krahinë. Pa dallim krahine.Muzikë e valle nga krahinat.

2. edhe Njësi territoriale-administrativebrenda një shteti, e cila ka një krye-qendër; qark.

KRYEQINDËS m. Komandant i njëqindësheje në ushtrinë e Romës së lashtë,komandant i qindëshes.

KRYQËZATË f. 1. kryes. Fushata ushtarakeme qëllime pushtuese, që bënin gjatëshekujve

XI-XIII në Lindjen e Afërme etj. feu-dalët e Evropës Perëndimore, të nxiturnga kisha katolike gjoja për të shpëtuarvendet e shenjta ose krishterimin nga tëpabesët. Kryqëzata e parë (e dytë...). Nëkohën e kryqëzatave.

KRYQËZIM m. 1. Veprimi sipas kupti-meve të foljeve KRYQËZOJ, KRYQË-ZOHEM.

2. Mënyrë e vjetër e dënimit me vdekje,duke e mbërthyer të dënuarin pas njëdruri me krahë hapur si në kryq.

KRYQËZOJ kal.

2. E mbërthej dikë pas një druri mekrahë hapur si në kryq (mënyrë e vjetëre dënimit me vdekje).

KRYQËZUAR mb.

2. Që është mbërthyer pas një druri mekrahë hapur si në kryq (sipas një mënyretë vjetër të dënimit me vdekje). Vdiq ikryqëzuar.

KUESTOR m. 1. Ruajtësi i thesarit të shtetitdhe administruesi i tij në Romën e vjetër;hetues e gjykatës për çështje penale.

2. Shef i policisë në qytetet e mëdha tëItalisë, drejtues i kuesturës (gjatë push-timit fashist italian edhe në Shqipëri).Kuestori fashist. E vranë kuestorin.

KUJRI f. 1. Pyll, kullotë, tokë a vend tjetërqë shfrytëzohej bashkërisht nga gjithëkatundi.

2. përd. mb. sipas kuptimit të emrit.Tokë kujri.

KURORË f.

4. Rreth i metaltë, zakonisht i stolisurme ar e me gurë të çmuar, që mbanin

(e që në disa vende mbajnë edhe sot) nëkokë perandorët, mbretërit etj. si shenjëtë pushtetit të tyre; pushteti, sundimii monarkut; vetë mbreti a perandori;përmb. familja mbretërore. Kurorambretërore. Kurora e perandorit (embretëreshës). Pasuritë e kurorës. Fjal-imi i kurorës fjalimi i mbretit në parla-ment në disa vende borgjeze.

KURORËZIM m. 1. Veprimi sipas kuptimevetë foljeve KURORËZOJ, KURORËZO-HEM.

3. Ceremonia që bëhej për të kurorëzuarnjë mbret, një perandor etj. Kurorëzimii mbretit.

15

KURORËZOJ kal.

2. I vë kurorën një monarku a një sundim-tari, e shpall mbret a sundimtar dukei vënë mbi kokë një kurorë, si simbol ipushtetit. Kurorëzoi mbretin.

LABEAT m. kryes. Pjesëtar i njërit prej �sevekryesore ilire, që banonte në trojet ngaLiqeni i Shkodrës deri thellë në Malësinëe Veriut. Fisi i labeatëve.

LABEAT mb. Që ka të bëjë me labeatët, që upërket labeatëve, i labeatëve; që është kri-juar nga labeatët. Fis labeat. Monedhëlabeate. Veshje labeate.

LABIRINT m. 1. Rrjet i ngatërruar kalimeshe shtigjesh, të mbidheshme e të nënd-heshme, nëpër të cilat mund të dilet diku,por me shumë vështirësi. Hyri në njëlabirint.

2. Ndërtesë e madhe me shumë të ndarae me korridore të ngatërruara, ku ishtee vështirë të gjendej rruga e daljes (nëEgjiptin dhe në Greqinë e lashtë).

LATIFOND m. 1. Pronë toke e madhe nëkohën e Perandorisë Romake, që ishtenë duart e njerëzve të shtresave të larta.Latifondet romake. Latifondet e skllavo-pronarëve.

2. Pronë toke e madhe në vendet kapital-iste e feudo-borgjeze, që është në duarte të pasurve dhe që punohet me bujq tëshfrytëzuar, me mënyra e mjete të pra-pambetura. Latifonde të mëdha. Lati-fondet kapitaliste. Pronari i një latifondi.

LEGJION m. 1. Njësia ushtarake themelorenë ushtrinë romake, që përbëhej ngashumë kohorta dhe që kishte rrethgjashtë mijë luftëtarë këmbësorë ekalorës.

Legjionet romake. Kohortat e legjionit.

LIDHJE f. Lidhja për përhapjen e shkollaveshqipe.

16. Bashkim politik e shoqëror, mekarakter kombëtar a ndërkombëtar, qëvepron si një organizatë e u shërben qël-limeve të caktuara. Lidhja Shqiptare e

Prizrenit. Lidhja e Lezhës. Lidhja eKombeve. organizatë politike ndërkom-bëtare në periudhën midis Luftës së Parëe Luftës së dytë Botërore, në të cilën për-faqësohej një pjesë e shteteve (sot Orga-nizata e Kombeve të Bashkuara). Lidhja(aleanca) e shenjtë.

LIKUIDATOR m. libr.

2. Përkrahës i një rryme politike reak-sionare në gjirin e Partisë PunëtoreSocial-demokrate Ruse (në vitet 1908-1912), që synonte të asgjësonte partinëilegale të proletariatit duke e ku�zuarveprimtarinë e saj brenda formave legale.

LIRË mb.

3. Që nuk ishte skllav a bujkrob, porkishte të drejtën e pronësisë mbi tokën,mbi mjetet e punës e mbi prodhimet, sidhe disa të drejta qytetare (në rendinskllavopronar e në atë feudal); që nuk iështë nënshtruar sistemit të timareve e tëçi�igjeve (në vendin tonë gjatë pushtimitosman). Fshatarët e lirë dhe bujkrobërit.Fshatarësia e lirë e malësive.

LIRI I f.

3. vet. nj. Gjendja e një njeriu, i cili nukishte skllav a bujkrob (në rendin skllavo-pronar e në atë feudal).

LIROJ kal.

3. I jap lirinë një skllavi a bujkrobi (nërendin skllavopronar e në atë feudal).

LIRUAR mb.

3. Që kishte �tuar lirinë. Skllav i liruar.

LOT m. kryes.

2. Vaj, vajtim. Lëndina e lotëve. sheshnë të dalë të qytetit, ku njerëzit nda-heshin me të afërmit e tyre kur shkoninnë kurbet. S'biem në lot. Armiku mbollilot e mjerim.

MADH mb.

11. Që ka shumë prona a pasuri, që ështëi fuqishëm nga ana ekonomike, i pasur;kund. i vogël. Pronar i madh. Zejtarëte mëdhenj. Borgjezia e madhe në vendetkapitaliste.

16

MAGNAT m.

2. Pronar i madh tokash, feudal i madh.

MAGJISTRAT m. Zyrtar i lartë shtetëror izgjedhur, që kishte pushtet me karak-ter juridik, administrativ ose politik (nëRomën e lashtë); titulli i këtij zyrtari.

Magjistratët e Romës (e Athinës).

MANDAT m. 1. drejt. Fuqi e plotë që ijepet dikujt për të vepruar ose për tëushtruar një të drejtë gjatë një kohe tëcaktuar; dokumenti zyrtar që vërtetonkëtë të drejtë. 2. E drejtë që u jepteLidhja e Kombeve disa shteteve anëtaretë saj për të administruar disa territoreqë iu shkëputën fuqive të mundura nëLuftën I Botërore. Territore nën mandat.Sistemi i mandateve formë e kamu�uar eshtypjes koloniale.

MARKEZ m. Titull aristokratësh, që ishtenjë shkallë më lart se ai i kontit dhe njëshkallë më poshtë se ai i dukës; ai qëmbante këtë titull.

MARTALLOZ m. 1. Njeri i armatosurqë ngarkohej për të mbajtur rregulline qetësinë në një krahinë (në kohën esundimit osman). Repartet e martal-lozëve.

MATRIARKAT m. Formë e hershme eshoqërisë njerëzore (në periudhën e ko-munës primitive), ku rolin drejtues nëgjithë jetën ekonomike, shoqërore e famil-jare e luante gruaja dhe ku grupet gjinorekrijoheshin sipas lidhjeve të afrisë në vi-jën e grave.

Epoka e matriarkatit. Matriarkati uzëvendësua nga patriarkati.

MESAP m. kryes. Pjesëtar i një popullsie tëvjetër, me prejardhje nga ilirët, të shpërn-gulur në Italinë Jugore para erës së re.

MESAP mb. Që ka të bëjë me mesapët, qëu përket mesapëve, i mesapëve; që ështëkrijuar nga mesapët. Gjuha mesape.Mbishkrime mesape.

MESAPISHTE f. Gjuha e mesapëve, që �itejnë viset jugore të Gadishullit Italik.

MESËM mb. Koha e mesme. mesjeta.

MOLOS m. kryes. Pjesëtar i njërit prej �seveepirote, që banonte në viset që nga jugu iVjosës së Sipërme e deri në pellgun e Jan-inës. Mbishkrimet e molosëve. Lidhja emolosëve.

MYTESARIF m. Kryetar i administratës sënjë sanxhaku në kohën e perandorisë os-mane. Urdhri i mytesari�t.

NAHIJE f. vet. 1. Krahinë, anë. Nahija eShkodrës. Është nga nahija jonë.

2. Nënndarje administrative, që përfsh-inte disa fshatra në kohën e pushtimit os-man në Shqipëri; komunë.

NAPOLON m. Monedhë ari me vlerë prejnjëzet frangash ose prej njëqind lekësh.

NAZIBALLIST m. Pjesëtar i forcave të për-bashkëta të nazistëve gjermanë dhe tëorganizatës tradhtare të �Ballit Kom-bëtar� që luftonin kundër Lëvizjes Na-cionalçlirimtare. Lufta kundër nazibal-listëve.

NAZIBALLIST mb. Që kishte të bënte me for-cat e përbashkëta të nazistëve gjermanëdhe të organizatës tradhtare të �BallitKombëtar�, që luftonin kundër LëvizjesNacionalçlirimtare. Forcat naziballiste.

NDRIÇIM m.

4. Iluminizëm. Shekulli i ndriçimit.

NIHILIST m.

2. Pasues i nihilizmit. Nihilistët rusë tëshekullit XIX.

NIHILIZËM m. 1. Drejtim mendor e politikqë u përhap në Rusi në vitet gjashtëd-hjetë të shekullit XIX dhe që mbante njëqëndrim mohues ndaj traditave e vler-ave shoqërore e kulturore dhe ndaj renditshoqëror në tërësi.

2. Mohim i plotë i parimeve, i normavemorale, i vlerave kulturore e i çdo traditetë një shoqërie; qëndrim mohues dhe nën-vlerësues ndaj çdo gjëje, pa dallim.

Nuk biem në nihilizëm.

17

NIZAM m. Ushtar i shërbimit të detyrueshëmnë kohën e Turqisë; rekrut. Merrnindjemtë nizamë. Nuk pranonin të shkoninnizamë. Këngët e nizamit. folk.

NORMAN m. Pjesëtar i �seve skandinave qëzbritën nga Veriu për të pushtuar e gra-bitur vendet e ndryshme të Evropës nëshekujt VIII-XI. Sulmet (pushtimet) enormanëve. Luftërat kundër normanëve.

NORMAN mb. Që lidhet me normanët, i nor-manëve, që është karakteristik për nor-manët. Fiset normane. Pushtimet nor-mane.

NJËSIT m. usht. 1. Grup i vogël partizanëshose ilegalësh gjatë Luftës Nacionalçlir-imtare, që kryente veprime të armato-sura ose detyra të tjera. Njësit partizan.Njësitet guerile. Njësiti i fshatit. Koman-danti i njësitit. Aksionet e njësitit.

OLIGARKI f. 1. Formë qeverisjeje në kohëne vjetër e në mesjetë, kur pushtetin ekishte në duart e veta një rreth shumë ingushtë skllavopronarësh e aristokratështë pasur, të cilët shtypnin e shfrytë-zonin pa mëshirë robërit e shtresat e var-fra; përmb. grupi i vogël sundues nëkëtë formë qeverisjeje. Oligarkia skllavo-pronare (aristokrate).

Lufta kundër oligarkisë.

2. Sundimi politik dhe ekonomiki një grupi të vogël miliarderësh nëvendet imperialiste, të cilët përfaqëso-jnë diktaturën e kapitalit �nanciar dhetë monopoleve; përmb. pronarët emonopoleve të mëdha që bëjnë pjesënë këtë grup dhe që nxjerrin �time tëshumta duke shfrytëzuar egërsisht masate gjera punonjëse në vendet kapitaliste, siedhe vendet e prapambetura. Oligarkia�nanciare.

OLIMPIADË f. 1. Periudhë prej katër vjetëshndërmjet dy lojërave olimpike, që në Gre-qinë e lashtë merrej si matëse e kohës.

OLIMPIK mb. 1. Që zhvillohej një herë në çdokatër vjet në Greqinë e lashtë në Olimpi(për lojërat atletike).

ORGJI f. 1. Festë që bëhej në Greqinë e lashtëpër nder të Dionisit, perëndisë së rrushitdhe të dëfrimit.

OXHAK m.

3. �g. Familje e vjetër dhe e dëgjuar,shtëpia e parë dhe e njohur nga të tjerët;familje e shtresës së pasur. Oxhak imadh. Oxhaqet feudale. Djalë oxhaku.Ishte oxhak (ishte prej oxhaku). Iku kohae oxhaqeve.

OXHAKËRI f. përmb. Njerëzit e shtresës sëpasur; klasa feudale e vendit, paria feu-dale. Oxhakëria e vendit.

OXHAKËSI f. përmb. shih OXHAKËRI, ∼A.

PADISHAH m. Titull i sulltanit në Perandor-inë Osmane dhe i sundimtarit absolut nëdisa vende të Lindjes; ai që mbante këtëtitull.

PAFE mb. 1. Që nuk beson në dogmën e fesë,që nuk pranon asnjë fe; që hiqte dorë ngafeja sunduese dhe që për këtë ndiqej ngapërfaqësuesit e saj, heretik. Njeri i pafe.

PAN m. Çi�igar i madh në Poloni dhe nëdisa vende të tjera sllave. Panët polakë.Pronat e panëve.

PANCIR m. Parzmore. Pancir çeliku. Pancirii Skënderbeut. I veshur me pancir.

PANEGJIRIK m. 1. Fjalim që mbante një go-jëtar për të ngritur lart botërisht bëmate një heroi a të një njeriu të shquar, përtë lavdëruar një qytet etj. Panegjirik përheroin.

PANEGJIRIST m. 1. Ai që shkruante osembante një panegjirik. Panegjiristët elashtë.

PANTEON m. 1. Tempull që grekët dheromakët e vjetër u kushtonin të gjithaperëndive. Panteoni grek (romak).

2. Ndërtesë madhështore ku ruhen esh-trat e njerëzve më të shquar të një kombia të një vendi.

18

PARAÇLIRIM m. 1. Periudha para 29Nëntorit të vitit 1944, kur Shqipëria uçlirua përfundimisht nga pushtuesit ehuaj dhe tradhtarët e vendit. Shqipëriae Paraçlirimit. Periudha e Paraçlirimit.Letërsia e Paraçlirimit. Shkollat eParaçlirimit. Në krahasim me Paraçlir-imin.

2. Koha përpara çlirimit të një vendi ngapushtuesit e huaj.

PARTIN m. Pjesëtar i njërit nga �set ilire, qëbanonte në brigjet e lumit të Matit.

PARTIZAN m.

2. Anëtar i çetave dhe i njësive të tjeraqë morën pjesë në luftën AntifashisteNacionalçlirimtare të popullit shqiptarkundër pushtuesve fashistë dhe trad-htarëve të vendit. Partizanit e Brigadës ISulmuese. Aksionet e partizanëve. Hero-izmat (trimëritë) e partizanëve. Doli (ubë) partizan. Ka qenë partizan.

PARTIZAN mb. që ka të bëjë me partizanëtgjatë Luftës Antifashiste Nacionalçlir-imtare të popullit shqiptar. Radhët par-tizane. Këngë partizane. Zjarri partizan.Jeta partizane. Heroizmi partizan. Yllipartizan. Miqësia partizane. Spitali par-tizan.

PARZMAK m. Parzmore. Parzmak çeliku.

PARZMORE f. Veshje prej metali, e gjatë derinë brez, që mbronte luftëtarët në kohët evjetra gjatë ndeshjeve me armë të ftohta.Parzmore çeliku. Veshi parzmoren. I sh-poi parzmoren.

PASHA m. 1. Titull që u jepej funksionarëvetë lartë civilë e ushtarakë në perandor-inë osmane; ai që mbante këtë titull; aiqë mbante këtë titull edhe pa funksionezyrtare. Pashallarët e Turqisë. Pasha medy (me tri) tuja. U bë pasha.

2. Qeveritar civil e ushtarak në krye tënjë sanxhaku a të disa sanxhakëve nëperandorinë osmane. Pashai i Janinës. Ithyen ushtritë e pashallarëve.

PASHALLËK m. 1. Titulli i pashait; gradë,mbajtësi i së cilës kishte titullin pasha.Iu dha pashallëku.

2. Krahinë ose vend që qeverisej nga njëpasha. Pashallëqet në Ballkan. Sistemi ipashallëqeve.

3. Formacion i madh shtetëror, i përbërënga disa sanxhakë të sunduar nga njëpasha i fuqishëm, i cili prirej të shkëputejnga pushteti qendror i sulltanit. Pashal-lëku i Shkodrës. Pashallëku i Janinës.

PASHË m. 1. shih PASHA,∼I.2. Përdorej për nderim pas emrit të njënjeriu, që kishte titullin e pashait. AliPashë Tepelena. Mustafa Pashë Bushati.

PASHTRAK m. 1. Kullotë brenda ku�jve tënjë bajraku.

2. Taksë a gjobë që paguhej për shfry-tëzimin e një kullote të huaj ose të njëkullote të ndaluar; taksë kullote.

PASHTREF m. Pashtrak.

PATËRSHANË f. vjet. Heshtë, shtizë. Tëarmatosur me patërshana. Shkëlqeninpatërshanat. Hodhi (vërviti) patër-shanën.

PATRIARK m. 1. Kryetar i �sit në shoqërinëe bashkësive primitive; kryetar i famil-jeve të mëdha të dikurshme, që nderohejmë shumë se të gjithë dhe që kishte tëdrejta të plota mbi anëtarët e tjerë të�sit. Patriarkët e �seve (e familjeve tëmëdha). Pushteti i patriarkut.

PATRIARKALIZËM m. 1. Sundim i plotëdhe i padiskutueshëm i burrit a i krye-familjarit në familje ose në marrëdhënietshoqërore gjatë patriarkatit. Mbeturinatë patriarkalizmit.

PATRIARKAT m. Periudha e fundit e renditshoqëror të komunës primitive pas ma-triarkatit, që karakterizohej nga sundimii plotë i burrit në familje e në mar-rëdhëniet shoqërore. Periudha e patri-arkatit. Kalimi nga matriarkati në pa-triarkat.

19

PATRIC m. Aristokrat në Romën e Vjetër;kund. plebe. Lufta midis plebenjve dhepatricëve.

PENDAR m. 1. Ai që lëron tokën me qe, aiqë nget pendët në arë. Pendarët e koop-erativës.

Punoi si pendar.

3. Çifçi.

PERS m. Persian.

PERS mb. Persian.

PERSIAN m. Banor vendas i Persisë ose ai qëe kishte prejardhjen nga Persia.

PËRDREDHORE f. Mjet lufte, me të cilin hid-heshin gurë, shigjeta etj. (sidomos gjatësulmit kundër kështjellave). Qëllonte mepërdredhore. Përdornin përdredhoret.

PËRKRENARE f. Mbulojë koke prej metali, sihelmetë, me trajta të ndryshme, që për-dorej nga luftëtarët në kohët e lashta dhenë mesjetë për t'u mbrojtur nga goditjete armëve të armikut. Përkrenare ilire (ro-make).

PINJALL m. Armë e ftohtë si thikë e hollë,e mprehtë e me dy teha, shish. I ngulipinjallin.

E therin me pinjall.

PIRAMIDË f.

2. Ndërtesë e madhe me blloqe guri, mebazë katrore dhe me katër faqe anësorenë trajtë trekëndëshi dybrinjënjëshëm etë bashkuara sipër në një kulm, që shër-bente si varr për faraonët e Egjiptit tëlashtë. Piramida e Keopsit.

PIRG m. 1. Ndërtesë e lartë rrumbullake akatërkëndëshe pranë mureve të një qytetiose të një kështjelle, që shërbente përmbrojtje, si pikë vrojtimi etj.; kullë elartë, zakonisht e rrumbullakët. Pirgjete kalasë (e murit rrethues). U shemb njëpirg.

PIRUST m. kryes. Pjesëtar i njërit prej �-seve kryesore ilire, që banonte në trevate Malësisë së Lezhës, të Mirditës dhe të

Matit dhe që ishte i dëgjuar për shkrir-jen e bakrit e të hekurit. Fisi i pirustëve.Trojet e pirustëve. Armët (zbukurimet)e pirustëve.

PISQOLLË f. 1. Armë e vjetër me çark,që mbushej nga gryka dhe mbahej nëbrez; kobure. Pisqollë e larë në argjend.Pisqollë dygrykëshe (me dy tyta).

PLAK m. 1. Burrë i vjetër në moshë. Plaki moçëm (i lashtë) plak shumë i vjetër.Plak i mençur (me mend). Pleq e të rinjtë gjithë, i madh e i vogël. Azili i pleqve(shtëpia e pleqve). Grupi (kori) i pleqve.Fjalë pleqsh fjalë e urtë. Ecën (rri, �et)si plak. Ia dëgjon fjalën plakut. U bëftëplak! ur. (kur lind një djalë).

4. Burrë, zakonisht kamës, që zgjidhtengatërresat ndërmjet njerëzve, që ven-doste për punët e fshatit etj. Plakui katundit kryeplaku i fshatit. Pleqtëe fshatit anëtarët e pleqësisë së fshatit.Ranë ndër pleq e shtruan çështjen në ple-qësinë e fshatit.

PLEBE m. 1. Njeri i shtresave të ulëtanë Romën e Vjetër, që mund të ishte ilirë, por nuk gëzonte të drejta politike.Plebenjtë dhe patricët. Kryengritjet eplebenjve.

2. Njeri i shtresave të varfra në mesjetë;vegjëlia.

PLEQËRI f. 1. Mosha e njeriut kur ështëplak, vitet në këtë moshë; të qenët plak,gjendja e dikujt kur është plak. Pleqërie bardhë (e gëzuar). Pleqëri e shkuarmoshë kur dikush është shumë plak. Ple-qëri e parakohshme. Koha (vitet, ditët)e pleqërisë. Shenjë pleqërie. I afroi ple-qëria. E kaloi pleqërinë në vendlindje. Ezuri pleqëria u plak. Nuk punove në të ri,rri e qaj në pleqëri. 4. edhe ∼, ∼TË shihPLEQËSI,∼A 2. Pleqëritë e katundeve.Bëri pleqëri pleqëroi. Ndau pleqëri.

PLEQËSI f. 1. përmb. Këshill burrash, të zg-jedhur në një fshat a në një lagje, që ven-dosnin për punët e fshatit a të lagjes, paj-tonin gjaqet, zgjidhnin mosmarrëveshjetetj.; organ këshillues i pushtetit shtetëror

20

në një krahinë që përbëhej prej njerëzvetë parisë; kuvendi i pleqve. Pleqësia kom-bëtare. Pleqësia e fshatit. Pleqësia dhevegjëlia.

PORTË f. Porta e Lartë sulltani dhe qeveria siautoriteti më i lartë e përfaqësues i Peran-dorisë Osmane.

POSTËKOMANDANT m. Komandanti ixhandarmërisë në një komunë.

POSTËKOMANDË f. Komanda e xhandar-mërisë në një komunë; ndërtesa ku ishtevendosur kjo komandë. Postëkomandae xhandarmërisë. Asgjësoi një postëko-mandë.

PRANGA vet. 1. Zinxhir a hekura me hallkatë kapura njëra me tjetrën, që përdorenpër t'i lidhur duart dikujt që arrestoheta burgoset; zinxhir me hallka të forta, qëpërdorej nga skllavopronarët për t'u lid-hur këmbët dhe duart skllevërve. I vunëprangat.

PREFEKT m. 1. Nëpunës i lartë qeveritar nënjë prefekturë, kryetari i prefekturës.

4. Titull për disa nëpunës të adminis-tratës dhe për disa ushtarakë; emërtimpër disa nëpunësi në administratë dhe nëushtri (në Romën e lashtë).

PREFEKTURË f. 1. Njësia më e madhee ndarjes administrative e tokësorenë Shqipëri para Çlirimit, që kishtesi qendër një qytet kryesor; organ ipushtetit shtetëror në një njësi të tillë;ndërtesa e zyrat e këtij organi shtetëror.Prefektura e Beratit (e Korçës). Qendrae prefekturës. Nëpunësit e prefekturës.E thirrën në prefekturë. Partizanët sul-muan dhe morën prefekturën.

2. Njësia më e madhe e ndarjes ad-ministrative e tokësore në disa vendeborgjezë, që ka në krye një prefekt; or-gani i pushtetit shtetëror në një njësitë tillë; ndërtesa e zyrat e këtij organishtetëror.

PREHISTORI f. Parahistori. Prehistoria evendit. Ka kaluar në prehistori i përketsë shkuarës së largët.

PREHISTORIK mb. Parahistorik. Kohët pre-historike. Kafshë (qenie) prehistorike.Vendbanim prehistorik. Kultura (pik-tura) prehistorike.

PRIFT I m. 1. Titulli fetar më i thjeshtë nëkishën e krishterë; ai që mban këtë titulldhe kryen shërbesat e zakonshme fetare(në vendet ku vepron kisha e krishterë);ai që kryente shërbesat fetare në një tem-pull (në kohën e lashtë), faltar. Prifti ka-tolik (ortodoks). Prift fshati. U bë (doli)prift. Ishte bërë si prift ishte pa rruar.Barku i priftit është hambar për të pirëe për të marrë.

PRIFTËRESHË f. 1. E shoqja e priftit.

2. Grua ose vajzë që kryente shërbesatfetare në një tempull (në botën e lashtë).

PRINC m. 2. Sundimtari i një principate (nëshoqërinë feudale). Princ feudal vasal injë mbreti a perandori. Princat e Arbrit.

PROLETAR m. 1. Punëtor me mëditje nëshoqërinë kapitaliste, i cili nuk ka asnjëmjet prodhimi, nuk zotëron asgjë tjetërpërveç fuqisë së krahut, që është i de-tyruar t'ia shesë kapitalistit për të mosvdekur nga uria; pjesëtar i klasës së pro-letariatit. Proletarët e qytetit (e fshatit).Proletarë të të gjitha vendeve, bashko-huni!

2. Qytetar i shtresës më të varfër e mëtë ulët në Romën e Vjetër.

PRONË f.

3. Arat bashkë me shtëpinë; toka, çi�igu.

PUNË f. Ndarja e punës. Ndarja e punëve nëfamilje.

PURITAN m. 1. Ithtar e përkrahës i puri-tanizmit.

QARKKOMANDANT m. Komandanti ixhandarmërisë në një prefekturë. Vranëqarkkomandantin.

QARKKOMANDË f. Komanda e njësivetë xhandarmërisë të një prefekture;ndërtesa ku ishte vendosur kjo komandë.Qarkkomanda e xhandarmërisë.

21

QARKOR m. bised. Komiteti qarkor i Par-tisë Komuniste të Shqipërisë ose i RinisëKomuniste të Shqipërisë gjatë Luftës Na-cionalçlirimtare dhe në vitet e para pasÇlirimit.

QENDROR m. 1. bised. Organi udhëheqëspartiak. Udhëzimet e Qendrorit. Shokëte Qendrorit.

2. vjet. Organi qendror drejtues i njëadministrate.

QINDËS m. Komandant i një njësie ushtarakeprej rreth njëqind vetësh. Urdhri iqindësit.

QINDËSHE f.

5. Njësi ushtarake prej njëqind vetëshose më shumë, që vepronte me një rresh-tim të caktuar. Qindëshet e zeza bandatë armatosura vrasësish, të organizuaranë Rusi nga policia cariste dhe nga par-titë monarkiste për të goditur forcat rev-olucionare; reaksionarët me të tërbuar.Qindëshet romake centuriet. Qindëshetkozake (turke). Qindëshja e rojës. Ko-mandanti i qindëshes.

QYTET-SHTET m.

Qytet së bashku me krahinën përrethnë periudhën e skllavopronarisë (krye-sisht në Greqinë e lashtë), i cili kishtenjë formë të veçantë organizimi politike shoqëror, që u siguronte qytetarëve tëlirë kushtet për të shtypur e shfrytëzuarskllevërit. Qytet-shtet skllavopronar.

RAJA f. 1. Nënshtetas jo mysliman në Peran-dorinë Osmane, që nuk kishte të drejta eshtypej egërsisht.

REND II m.

4. Shtresë shoqërore në periudhën e feu-dalizmit, e cila kishte të drejta e detyratë trashëgueshme, që pasqyronin marrëd-hëniet klasore dhe luftën e klasave |nëkëtë periudhë. Rendet e privilegjuaraaristokracia dhe kleri. Rendet e shtypura(e ulëta). Rendi i tregtarëve. Ndarja epopullsisë në rende. Zhdukja e rendeve.

RI mb. Turqit e rinj. xhonturqit.

RILINDËS m. 1. Ideolog, veprimtar dhe luftë-tar i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, për-faqësues i Rilindjes Kombëtare Shqiptare.Rilindës i shquar. Rilindësit tanë.Shkrimet (veprat) e rilindësve. Gjuhae rilindësve. Dëshirat (përpjekjet, ëndr-rat) e rilindësve. Në gjurmët e rilindësve.

2. Përfaqësues i Rilindjes evropiane.

RILINDJE f.

2. Epoka e lulëzimit të shkencave dhetë arteve në disa vende të Evropës nëshekujt XV e XVI, që lidhej me lindjen eme zhvillimin e borgjezisë e të marrëd-hënieve kapitaliste dhe që iu kundërvuideologjisë e kulturës mesjetare, duke iudrejtuar si mbështetje kulturës dhe artittë lashtësisë. Rilindja evropiane. Letër-sia (kultura) e Rilindjes. Poetët e Rilind-jes. Arti i Rilindjes. Përfaqësuesit eRilindjes. Epoka (lëvizja) e Rilindjes.

3. Lëvizje e gjerë politike, shoqëroree kulturore me karakter kombëtar,demokratik e revolucionar, që mori hovnë Shqipëri që nga gjysma e parë e shekul-lit XIX e vazhdoi deri në Shpalljen ePavarësisë dhe që luftoi me armë e mepenë për çlirimin e vendit nga pushtuesite huaj, për krijimin e shtetit kombëtar tëpavarur, për kapërcimin e mbeturinave tëtheksuara të rendit feudal e për përhap-jen e zhvillimin e arsimit e të kulturësnë gjuhën amtare. Rilindja KombëtareShqiptare. Epoka e Rilindjes. Ideolog(shkrimtar, poet, mendimtar) i Rilindjes.Letërsia e Rilindjes. Shtypi i Rilindjes.

ROB m. 1. Ai që nuk kishte fare mjete prod-himi, që nuk kishte asnjë të drejtë dheqë ishte pronë e plotë e një pronari, i cilie detyronte të punonte në kushte shumëtë rënda e mund ta shiste a ta vriste.Skllavopronarët dhe robërit. Kryengrit-jet e robërve. Tregtia (shitja, blerja,vrasja) e robërve. Shitej (blihej si rob).

2. Skllavi i tokës, bujkrob. Robërit etokës. Bujq robër.

ROBËRI f. 1. Gjendja e atij që ka humburlirinë; të qenët nën zgjedhën e dikujt,skllavëri. Robëria fashiste (osmane).

22

Theu prangat (zinxhirët) e robërisë. Ranë robëri.

U çliruam (shpëtuam) nga robëria.

2. Bujkrobëri. Robëria feudale.

ROMAK m. Qytetar i Romës së lashtëose i Perandorisë së lashtë të Romës.Legjionet e romakëve.

ROMAK mb. Që lidhet me Perandorinë elashtë të Romës ose me qytetarët e saj,që është karakteristik për Perandorinëe lashtë të Romës ose për qytetarët esaj, i Romës ose i romakëve të lashtësisë;që është krijuar nga romakët e lashtë.Perandoria Romake. Bota romake. Push-timet romake. E drejta romake. Arti ro-mak. Sundimi romak.

RRETHKOMANDANT m. Komandant ixhandarmërisë në një nënprefekturë.Rrethkomandanti varej nga qarkkoman-danti.

RRETHKOMANDË f. Komanda e njësivetë xhandarmërisë të një nënprefekture;ndërtesa ku ishte kjo komandë.

SANXHAK m. Njësi administrative në kohëne Perandorisë Osmane, me shtrirje tokë-sore të ndryshme sipas periudhave his-torike dhe me një sanxhakbej a me njëmytesarif në krye. Sanxhaku i Dibrës (iBeratit).

SANXHAKBEJ m. Komandant ushtarak dheqeveritar i një sanxhaku. Sanxhakbeui Elbasanit (i Shkodrës). Ekspeditat esanxhakbejlerëve turq.

SATRAPLAK m. Stërplak.

SEKSION m. Seksioni politik. organ idivizionit (më parë i brigadave) nëUshtrinë Nacionalçlirimtare, që drejtontee zhvillonte punën politike dhe edukuese.

SENAT m. 1. Organi më i lartë i pushtetitshtetëror në Romën e lashtë të skllavo-pronarëve; kuvend i lartë shtetëror nëdisa republika të kohës së lashtë ose tëmesjetës. Senati i Romës. Senati iSpartës. Senati i Venedikut (i Raguzës).

3. Organ i lartë qeveritar në Rusi pararevolucionit, që bënte punën e gjyqit tëlartë dhe mbikëqyrte veprimtarinë e or-ganeve të tjera qeveritare.

SEPARATIZËM m. Separatizëm feudal. për-pjekjet e feudalëve për të mos iu nën-shtruar pushtetit qendror të mbretit.

SERASQER m. Kryekomandant në ushtrinëturke. Serasqeri i Rumelisë (i Moresë).Serasqeri i taborëve ndëshkimorë.

SERDAR m. Komandant i një reparti të madhnë ushtrinë turke në kohën e PerandorisëOsmane. Serdari i jeniçerëve. Serdarët etaborëve.

SKIT m. kryes. Pjesëtar i �seve shtegtare, qëbanonin në brigjet veriore të Detit të Zirreth shekullit të 7-të para erës së re ederi në shekullin e 3-të të erës së re. Fisete skitëve. Gjuha (zakonet) e skitëve.

SKLLAV m. 1. Njeri pa asnjë mjet prodhimidhe pa asnjë të drejtë, që ishte pronëe plotë e një pronari, i cili mund tashiste e ta blinte dhe mund të bënte ç'tëdonte me jetën e tij (në shoqërinë skllavo-pronare). Skllavopronarët dhe skllevërit.Kryengritjet e skllevërve. Pronarët eskllevërve. Punonin si skllevër.

SKLLAVËRI f.

3. Rendi shoqëror që mbështetejnë pronën e skllevërve, skllavopronaria.Periudha e skllavërisë. Përmbysja eskllavërisë. Mbeturinat e skllavërisë nëshoqërinë kapitaliste.

SKLLAVOPRONAR m. Përfaqësuesi i klasëssunduese në sistemin shoqëror qëmbështetej në shfrytëzimin e punëssë skllevërve; ai që zotëronte skllevër,pronar skllevërish. Skllavopronarët ro-makë (grekë). Skllavopronarët e shtetevejugore të Amerikës. Shteti i lashtëi skllavopronarëve. Ndarja e parë emadhe me klasa në skllavopronarë dhenë skllevër.

SOCIAL mb.

* Asistenca sociale organizëm i ngritur nëvitet �ll pas Çlirimit për të ndihmuar të

23

dëmtuarit nga lufta dhe shtresat e varfra.Ushqimi social shih tek USHQIM,∼I.

SOFIST m. 1. Emërtim i një grupi dije-tarësh në Greqinë e lashtë, mësues të�lozo�së e të gojëtarisë, që dalloheshinpër arsyetimet e holla, të mbështetura nëlogjikën formale, por që më pas braktisënçdo parim dhe përpiqeshin me mënyra tërreme të mbronin ose të rrëzonin njësojsi të vërtetën e të drejtën, ashtu edhe tështrembrën. So�stët grekë të shekujveIV-V para erës së re.

SOVJET m. Këshilli i të dërguarve të punë-torëve, të fshatarëve dhe të ushtarëve nëRusi gjatë dhe pas Revolucionit të Shkur-tit 1917; organ i zgjedhur i pushtetitshtetëror në Bashkimin Sovjetik. Sovjetii fshatit (i qytetit). Sovjetët e punëtorëve(e fshatarëve, e ushtarëve) gjatë Revolu-cionit të Tetorit. Gjithë pushtetin sov-jetëve!

SPAHI m. Feudal në Perandorinë Osmane, tëcilit i jepej një pronë (timar) dhe e drejtapër të vjelë detyrimet nga bujqit, mekusht që të shkonte në luftë si kalorës menjë numër të caktuar ushtarësh. Timarii spahiut. Ushtria e spahinjve. Fshatarëtvuanin nga bejlerët, pashallarët e spahin-jtë. I pinte të gjallë spahiu.

SPAHILLËK m. 1. Shërbimi spahiut dhe tëdrejtat e tij; sistemi i sundimit të spahin-jve. E drejta e spahillëkut. Heqja e sis-temit të spahillëkut.

2. Të ardhurat që nxirrte spahiu dukeu marrë të dhjetën fshatarëve; e dhjetadhe taksa të tjera që u merreshin medetyrim fshatarëve nga bejlerët. Ukërkonin spahillëkun. Bejlerëve iu prenëspahillëqet.

3. Prona e tokës (timari), mbi të cilinushtronte të drejtat e tij një spahi. Tëardhurat nga një spahillëk.

SPARTAN m. Banor i lirë i qytetit-shtetskllavopronar të Spartës në Greqinë elashtë, qytetarët e të cilit stërviteshin medisiplinë të rreptë për të duruar kushtetë vështira jetese. Luftërat e spartanëve

kundër athinasve. Jetë spartani. Qën-druan si spartanë.

SPARTAN mb. 1. Që lidhej me Spartën elashtë ose me spartanët; që ishte karak-teristik për Spartën ose për spartanët, iSpartës ose i spartanëve, që është krijuarnga spartanët. Ushtria spartane. Anijetspartane.

STËRPLAK m. Plak i dytë që thirrej nga ple-qtë e caktuar prej kanunit të malësivepër t'i ndihmuar ata që të hetonin e tëzgjidhnin një çështje sipas së drejtës za-konore.

STRATEG m. 1. Ushtarak specialist nëfushën e strategjisë; komandant që drej-ton veprime të gjera luftarake të njësivetë mëdha ushtarake. Strateg ushtarak.Strateg i shquar.

4. Komandant epror me fuqi ushtarakedhe civile (në Greqinë e lashtë dhe nëPerandorinë Bizantine).

STREHORE f. Mbulesë e gjerë prej thuprash,që e mbanin përpara luftëtarët në kohëte vjetra për t'u mbrojtur nga shigjetatdhe nga gurët në betejë.

SUNDIMTAR m.

2. Zyrtar i lartë, i plotfuqishëm, qëpërfaqësonte pushtetin qendror në njëkrahinë; ai që kishte fuqinë në dorë nënjë krahinë.

SHATËR m. Djalë nga një familje �snike, qëshërbente në oborrin e një princi a tënjë mbreti (në sistemin feudal); shërbë-tor shtëpie. E mori (shërbeu) si shatër.Vajti i rrethuar nga shatrit.

SHIGJETAR m. 1. Ushtar këmbësor osekalorës i armatosur me shigjeta e mehark, harkëtar. Grupi i shigjetarëve.

SHKATËRRUES mb. Shkatërruesit e maki-nave. Shkatërruesit e së vjetrës.

SHPATAR m. Luftëtar që luftonte me shpatë.

SHPATËMBAJTËS m. Shërbëtori që imbante shpatën një kalorësi në mesjetë.

24

SHPATULLORE f.

2. Pjesë e armorit që mbronte supin.Hoqi shpatulloren.

SHQYT m.

2. Pjesa kryesore e stemës së një famil-jeje feudale, të një qyteti etj., e përbërënga një fushë me �gura të ndryshme.

SHQYTAR m. 1. Trim i ri që shoqërontekalorësin në mesjetë dhe i mbanteshqytin e armët.

2. Titull i ulët �snikërie.

SHTIZAR m. Luftëtar i armatosur me shtizë,kalorës që luftonte me shtizë, heshtar.Sulmi i shtizave.

SHTIZË f. 1. Heshtë. Plagë shtize. Luftoninme shtizë.

SHTIZËMBAJTËS m. Shtizar, heshtar.

SHTIZOJ kal. 1. Shpoj me shtizë, luftoj evras me shtizë.

SHTIZOR m. Shtizar, heshtar.

SHULK m. Shkarth.

TABOR m. 1. Njësi ushtarake me një mijëveta në ushtrinë e dikurshme osmane;batalion. Taborë kalorësish. Taborët ekryengritësve.

TAGËR m. vjet. 1. E drejtë që ka një njeri përdiçka. Tagër i plotë. Jashtë tagrit të tij.Njeri pa tagër. Ishte në tagrin e dikujt.S'kishte tagër. I dha tagër.

2. Çdo taksë a tatim që i paguhej shtetit.Tagër i lartë (i paligjshëm). Tagra tërënda. Tagër doganor. Të ardhura ngatagrat. Paguanin (shlyenin) tagrat.

TAGRAMBLEDHËS m. Nëpunës që mblidhtetaksat ose tatimet, mbledhësi i tagrave.E përzunë tagrambledhësin. Ç'më vjensi tagrambledhës? keq.

TAGRAPAGUES m. Ai që paguante taksaose tatime, ai që shlyente tagrat. Tagra-paguesit e varfër. Rëndonin mbi tagra-paguesit.

TARTAR m.

2. Pjesëtar i �seve turke, mongole etj.që formonin shtetin �Hordhia e Artë� nëshekujt XIII-XV.

3. vjet. Kalorës që kryente shërbiminpostar në kohën e pushtimit osman.

TAULANT m. Pjesëtar i njërit prej �seve krye-sore ilire, që banonte në trojet bregdetaremidis lumenjve Mat e Vjosë. Fisi itaulanteve. Shteti i taulantëve.

TAULANT mb. Që ka të bëjë me taulantët, qëështë krijuar nga taulantët; që u përkettaulantëve, i taulantëve. Shteti taulant.Ushtria taulante.

TELOZNË f. zakon. Haraç.

TEMPULLAR m. Kalorës a �snik i një urdhrikatolik në mesjetë.

Anëtar i urdhrit të tempullarëve.

TESPROT m. kryes. Pjesëtar i njërit prej�seve ilire, që banonte në krahinën eÇamërisë së sotme.

Fisi i tesprotëve.

TESHË f.

5. vet. Enë balte a sende të tjera, që iviheshin të vdekurit të varr.

TIMAR m. Tokë a vend me madhësi tëndryshme, me të ardhura vjetore derinjëzet mijë akçe në vit, që u jepej nëzotërim feudalëve spahinj, sipas shër-bimeve që ata i sillnin Perandorisë Os-mane. Sistemi i timareve.

TIRAN m. 1. Sundimtar i vetëm e me pushtetabsolut në Greqinë e vjetër ose në Italigjatë shekujve XIII-XVI, i cili vinte nëfuqi me dhunë.

TITULL m. 1. Emër nderi, që mbaninpronarët e mëdhenj feudalë; sipas pronësa �sit. Titull i trashëgueshëm. Titullibaron (kont, dukë, markez).

TOGË f. Tufëz ose xhufkë me qime nga bishtii kalit, që e mbanin pashallarët si shenjëdalluese të gradës së tyre. Pasha me trituga.

25

TOGË II f. 1. Veshje sipërme e gjatë, za-konisht e bardhë, që mbanin qytetarët;zyrtarët lartë e priftërinjtë në Romën elashtë. Togë me shirit të qëndisur.

TOPJAK m. Taksë që paguhej për kullotjene bagëtive në kohën e pushtimit osmandhe regjimeve të kaluara. U kërkonin (umerrnin) topjakun.

TOTEMIZËM m. mit. 1. Formë e lashtë efesë në rendin �snor, kur adhurohej sidiçka e shenjtë një kafshë, një bimë, ndon-jëherë edhe një send, që quhej edhe sithemelues e si mbrojtës i �sit.

2. Organizim shoqëror, në rendin �snorqë bazohej në totemet dhe në adhurimine tyre.

TRAK m. Pjesëtar i popullsisë së vjetër tëTrakisë, banor i Trakisë.

TRAK mb. Që lidhet me Trakinë ose metrakët, që është karakteristik për Trak-inë ose për trakët, i Trakisë ose i trakëve;që është krijuar nga trakët. Shteti trak.Fis trak. Gjuha trake. Veshje trake.Varre trake. Kultura trake. Grua trake.Mbishkrime trake.

TRAKAS m. Trak.

TRAKAS mb. Trak.

TRETAR I m. 1. Ai që i merrte pronarit përpërdorim tokën a bagëtinë dhe i jepte njëtë tretën e prodhimit.

2. Ai që mblidhte të tretën, ai që merrtetë tretën.

TRETË f. 1. Një e treta e prodhimit; qëishte i detyruar t'i jepte bujku pronarit tëtokës a të bagëtisë. Të tretat e të dhjetat.Paguanin të tretën. Mblidhte të tretat.

TRIBUN m.

2. Titull që mbanin disa funksionarëzyrtarë me detyra të ndryshme civileushtarake në Romën e lashtë. Tribuni plebenjve mbrojtës i të drejtave tëplebenjve, të cilët shtypeshin nga patri-otët dhe nga konsujt. Tribun ushtarak.

TRIUMVIRAT m. 1. Grup prej tre vetash nëRomën e lashtë, që drejtonin së bashkushtetin; koha sa zgjaste pushteti i tyre.Triumvirati i parë (i dytë).

2. Grup prej tre vetash që drejtojnështetin ose kryejnë një veprimtari të për-bashkët.

TROGLODIT m. 1. Banor i lashtë i Afrikës, iAzisë etj., që jetonte nëpër shpella; njeriuprimitiv i kohës së gurit.

TRUPARMATË f. usht. 1. Njësi e madheushtarake që përbëhet nga dy-tre di-vizione dhe nga trupa speciale; korpar-matë.

2. shih KORPARMAT/Ë, ∼A.TUJË f. Tugë. Një pasha me shtatë tuja.

TUNIKË f. 1. Veshje e brendshme a e jashtmeprej leshi a prej liri, zakonisht e bardhë,si këmishë, me mëngë dhe e gjatë derite gjunjët, që e mbanin romakët e vjetër.Tunikë e bardhë. Tunikë e leshtë. Tunikëburrash (grash).

TURRË II f.

2. Vula e sulltanëve në shkresat e nëparatë e Perandorisë Osmane.

TYM m.

3. Tymjake.

TYMJAKE f. Taksë që paguhej në kohën epushtimit osman për çdo shtëpi a oxhak.Paguanin tymjaken. Mblidhte tymjaket.

THURAK m. Këmishë e gjatë, e thurur sirrjetë me rripa a me �je të trasha prejmetali, që e vishnin luftëtarët në kohë tëvjetra për t'u mbrojtur nga armët e fto-hta; parzmore e thurur. Pëqiri i thurakutpjesa e thurakut që mbronte pëqinë dhekofshët.

UPRI f. 1. Grup fshatarësh që shkonin përtë ndihmuar falas në punët bujqësorendonjërin prej bashkëfshatarëve të tyre.Shkonte upria. E ndihmoi (e shpëtoi) up-ria. Kishte uprinë atë ditë. I kishte ard-hur upria.

2. Ndihma që i jepte ky grup fshatarëshnjë tjetri.

26

URDHËR II m.

2. Bashkësi ushtarako-fetare në mesjetë,e krijuar nga shtetet feudale e nga papapër qëllime pushtuese e grabitqare. Ur-dhri teuton. Urdhri i kryqtarëve.

VAKËF m. 1. Pasuri e patundshme, që ishtepronë e një xhamie, e një kishe, e njëteqeje a e një manastiri.

VALI m. Qeveritari më i lartë, i emëruar ngasulltani, në një vilajet të Perandorisë Os-mane.

VANDAL m. 1. Pjesëtar i një popullsie të her-shme gjermanike, e cila në shekullin Vu dynd nga brigjet e lumit Oder, pushtoinjë pjesë të Perandorisë Romake, plaçkitiRomën dhe shkatërroi shumë monumentetë artit e të kulturës. Shteti i vandalëve.Sulmet e vandalëve.

VASAL m. sh 1. Feudal që i nënshtrohej njëfeudalit tjetër më të madh, një princi osenjë mbreti.

VENEDIKAS m. Banor i Venedikut ose ai qëe kishte prejardhjen nga Venediku.

VENEDIKAS mb. Që lidhet me Venedikunose me venedikasit, që është karakter-istik për Venedikun ose për venedika-sit, i Venedikut ose i venedikasve; qëështë krijuar nga venedikasit. Historianvenedikas. Tregtar venedikas. Kulturavenedikase. Ushtria (�ota) venedikase.Stil venedikas.

VENOM m. 1. E drejtë zakonore e pashkruar,që vepronte në një krahinë a në disakrahina dhe ruhej e zbatohej nga tëgjithë; përmbledhje a tërësi rregullash,normash e zakonesh të pashkruara, qëruheshin e zbatoheshin nga të gjithë, ka-nun. Vendosën një venom.

2. E drejtë e veçantë që gëzonte dikushsipas kanunit.

VERGJI f. Taksa që paguhej për banesën, përdyqanin etj. Vergji e rëndë. Paguaninvergjinë.

VEZIR m. Nëpunësi më i lartë qeveritar nëPerandorinë Osmane dhe në disa vendetë Lindjes së Afërt; titull i pashallarëvevendës që kanë sunduar në Shkodër dhenë Janinë në shekujt XVIII e XIX. Vezirii madh kryeministri i ish-perandorisëturke. Veziri i Shkodrës (i Janinës).

VILAJET m. Ndarje e madhe administrativenë Perandorinë Osmane, që kishte nëkrye një vali. Qendra e vilajetit. Nda-hej në vilajete.

VILË I f. 1. Shtëpi e bukur e rrethuar zakon-isht me kopsht dhe e pajisur mirë; shtëpie tillë jashtë qytetit për të pushuar gjatëverës. Vilë dykatëshe. Vilat e plazhit.Banonte në vilë.

2. Çi�igu i skllavopronarit në Romën eVjetër.

VOJVODË m. 1. I ngarkuar i qeverisë osmanepër një krahinë të caktuar në Shqipërinëe Veriut në shekullin XIX, i cili ndiqtezbatimin e urdhrave të qeverisë sidomospas reformës së Tanzimatit; detyra e këtijtë ngarkuari. I dëbuan vojvodët.

XHELEP m. Tatim që paguhej për bagët-inë në kohën e pushtimit osman dhe tëregjimeve të kaluara. Paguanin xhelepin.U kërkonin (u merrnin) xhelepin.

XHELEPÇI m. Ai që mblidhte xhelepin.Vinin xhelepçinjtë. I dëbuan xhelepçin-jtë.

XHONTURK mb. Që ka të bëjë me xhon-turqit; që bëhej nga xhonturqit oseqë drejtohej prej tyre, i xhonturqve.Qeveria xhonturke. Lëvizja xhonturke.Rrëgjimi xhonturk.

Propaganda xhonturke.

YSHYR m. 1. Taksë a e dhjetë në natyrë që umerrej bujqve gjatë sundimit osman.

Yshyri i tokës. Jepnin yshyrin.

ZAKON m. 1. Mënyrë veprimi, sjelljejeetj., që është ndjekur e është përsëriturvazhdimisht nga dikush; shprehi e �tuarnga përsëritja e vijueshme e një veprimi,e cila ruhet për një kohë të gjatë. Zakon

27

i mirë (i keq, i dëmshëm). Sipas zakonitsi zakonisht. E ka (e bëri) zakon. E preu(e hoqi) atë zakon.

2. Rregull a normë në mënyrën e jetesës(në sjelljen, në veshjen, në marrëdhënietshoqërore etj.), që është vendosur his-torikisht e zbatohet si ligj i pashkruarnga një popull, nga një �s, nga një klasëa shtresë shoqërore etj. dhe që trashëgo-het brez pas brezi; vet. doke. Zakonetë reja (përparimtare, socialiste). Za-kone të vjetra (të dëmshme, konservatore,

prapanike). Zakone �snore (patriarkale,kanunore). Zakonet e vendit. Zakonete dasmës (e lindjes, e vdekjes). Burrë(plak) zakoni burrë (plak) që ndjek za-konet e vjetra. Forca e zakonit. Doke ezakone. Thyen (shkel, prish, zhduk) za-konet. Si e do (si është) zakoni. Nuk ekanë zakon.

3. Kanun. Sipas zakonit.

ZHAVELLË I f. Lloj shtize jo shumë e gjatë.Qëllonin me zhavella.

28