Sławomir Leśniewski

WAGRAM 1809

HISTORYCZNE BITWY 53

Księgozbiór DiGG

f 2009

OD AUTORA

Kampania 1809 r. i decydująca o jej ostatecznym wyniku bitwa pod Wagram należą bez wątpienia do najważniejszych i zarazem najciekawszych, z wojskowego punktu widzenia, w całej epoce napoleońskiej. Zaangażowanie przez każdą z walczących stron wielkich mas wojska na teatrze działań wojennych znacznie rozszerzyło pole dla zastosowania nowych, zaskakujących rozwiązań operacyjno-taktycznych.

Polityczne konsekwencje bitwy pod Wagram wpłynęły na utwierdzenie władzy Napoleona nad podbitą Europą.

W kampanię 1809 r. zaangażowali się, jak w żadną z dotychczasowych, Polacy. Pomocniczy teatr działań, rozciągający się na ziemiach Księstwa Warszawskiego i austriackiej Galicji, zaważył istotnie na przebiegu walk pod Wiedniem. Zmagania raszyńskie były pierwszą od czasu Insurekcji Kościuszkowskiej samodzielną bitwą stoczoną przez Polaków w kraju i zapoczątkowały ofensywę armii Księstwa, która przyniosła ostatecznie znaczne jego powiększenie.

Kampania 1809 r. doczekała się wielu opracowań głównie we Francji. W latach 1899-1902 ukazały się trzy tomy dokumentów dotyczących jej przebiegu do bitwy pod Aspern i Essling - Campagne de 1809 en Allemagne et Austriche. Na ich podstawie Henri Guillaume Bonnal przeprowadził analizę początkowej fazy działań w książce La manoeuwre de Landshut (Paryż 1905). Natomiast dalszym operacjom poświęcił swe dwutomowe dzieło Edmond Alphonse Leon Buat, 1809, De Ratisbonne à Znaim (Paryż 1909). Jest to niezwykle dokładna analiza działań bojowych, poparła licznymi wykresami, diagramami i zestawieniami ilustrującymi liczebność, podział taktyczny armii francuskiej i austriackiej w różnych etapach kampanii. Dużą wartość poznawczą ma także polemiczna rozprawa Henri Camona, La manoeuwre de Wagram (Nancy-Paryż 1926). Z nowszych opracowań na szczególną uwagę zasługuje książka znanego napoleonisty Jeana Thiry’ego, Wagram (Paryż 1966) udanie łącząca aspekty polityczne i militarne kampanii 1809 r.

Autorzy francuscy w dużej mierze oparli swe prace na obfitej korespondencji pozostawionej przez Napoleona (Correspondence de Napoleon I e r , Paryż 1858-1870, 32 tomy) oraz na licznych relacjach i pamiętnikach jego dowódców.

W Austrii ukazało się kilka obszernych opracowań dotyczących wojny 1809 r. Na największą, czterotomową publikację zdobyło się Archiwum Wojny wydając Krieg von 1809 (Wiedeń 1907-1910). Opracowanie to ukazuje jednak przebieg kampanii tylko do bitwy pod Aspern i Essling. Krótszą pracę, poświęconą natomiast całej kampanii, pozostawił Mayerhoffer von Vedropolje, Oesterreichs Krieg mit Napoleon 1809 (Wiedeń 1905). Z innych opracowań warto wspomnieć o A. Strobla, Aspern und Wagram (Wiedeń 1897) oraz dziele Adolfa von Horsetzkiego,

Kriegegeschichtliche Uebersicht der wichtigsten Feldzuge seit 1792 (Wiedeń 1913).

W polskiej literaturze bitwa pod Raszynem zajęła należne jej miejsce. Natomiast bardziej szczegółowych danych o starciu pod Wagram polski czytelnik może zaczerpnąć zaledwie z kilku prac. Operacyjno-taktycznej analizy kampanii 1809 r. i bitwy pod Wagram dokonał niezastąpiony Marian Kukiel w Wojnach napoleońskich (Warszawa 1927) w cyklu Kurs Historii Wojen. Ich zbeletryzowany opis zawarł w tłumaczonej na polski Historii Konsulatu i Cesarstwa francuski historyk Adolf Thiers (Warszawa 1846-1850). Przywołane w Wagram 1809 dane liczbowe, nie opatrzone przypisami, pochodzą właśnie z opracowania Thiersa.

Autor ma nadzieję, że niniejsza książka wypełni lukę spowodowaną dotychczasowym brakiem przystępnego, popularnego opracowania o kampanii 1809 r. (na całym teatrze działań wojennych: w Niemczech, Polsce i częściowo we Włoszech), które ukazałoby ją na szerszym tle politycznym.

Nie chcąc powtarzać treści zawartych w swojej poprzedniej książce, Marengo 1800, dotyczących organizacji, uzbrojenia, taktyki wojsk napoleońskich i austriackich, w rozdziale zatytułowanym „W przededniu wojny” autor zasygnalizował jedynie najistotniejsze zmiany, jakie zaszły w tej dziedzinie w obu armiach. Ponadto pozwolił sobie w kilku innych wypadkach odesłać czytelników do tego opracowania.

WSTĘP

Wydaje się, że drugie pięciolecie XIX w. przyniosło dwie daty, którym przypisać należy szczególne znaczenie polityczne. O ile pierwsza z nich jest powszechnie znana wszystkim tym, którzy interesują się bliżej epoką napoleońską, o tyle drugiej towarzyszy głównie zainteresowanie zawodowych historyków.

8 lipca 1807 r. w Tylży nad Niemnem zawarto pokój pomiędzy cesarstwami Napoleona i Aleksandra I i dokonano nowego podziału Europy.

21 listopada 1806 r. cesarz Francuzów wydał dekret berliński o blokadzie kontynentalnej, który odegrał olbrzymią rolę w dalszej historii Francji i Europy.

Zwycięska wojna z Austrią i Rosją w 1805 r. oraz zdruzgotanie Prus w błyskawicznej kampanii 1806 r. - 14 października w dwóch bitwach, pod Jeną i Auerstaedt - przekonały Bonapartego, iż nadszedł czas, aby zrealizować wreszcie od dawna już rozważaną koncepcję: zniszczenia odwiecznego wroga Francji - Anglii. Nie mogąc dosięgnąć przeciwnika militarnie, cesarz postanowił zadać cios jego gospodarce, co w konsekwencji miało spowodować podobny skutek - wyłączyć Anglię z wyścigu do przewodnictwa nad kontynentem

Pierwszy paragraf dekretu brzmiał: „Ogłasza się blokadę Wysp Brytyjskich”, drugi zaś: „Wszelki handel i wszelkie stosunki w Wyspami Brytyjskimi są zabronione”. Dalsze postanowienia zakazywały komunikacji pocztowej i jakichkolwiek kontaktów z Anglikami, nakazywały konfiskatę ich majątku, towarów i aresztowanie ich samych. Dla handlu angielskiego formalnie 21 listopada 1806 r. zamknięte zostały porty całej Europy. Aby również w praktyce tak się mogło stać, musiał być spełniony podstawowy warunek - cały kontynent powinien podlegać władzy Napoleona lub jego najściślejszej kontroli. Gdyby choć jedno państwo wyłamało się z blokady i otworzyło swój rynek dla towarów angielskich, moc obowiązująca dekretu berlińskiego byłaby czysto iluzoryczna.

Europa w trwodze przyjęła dekret o blokadzie kontynentalnej, zapowiadał on bowiem serię kolejnych niszczących wojen. Anglia pojęła, że rozpoczął się nowy etap śmiertelnego starcia, jakie trwało między nią a Francją już od wielu lat. I znów, jak w latach 1798 i 1805, postanowiła odwrócić grożące niebezpieczeństwo za pomocą cudzych armii. Rząd angielski, popierając swe starania strugą złotych funtów szterlingów, zwrócił się o pomoc do Austrii i Rosji.

Austria, pozostająca ciągle jeszcze w szoku wywołanym bitwą pod Austerlitz, odmówiła kolejnej daniny krwi, obserwując ze złośliwą satysfakcją pogrom Prus, które przed rokiem odmówiły wejścia do trzeciej koalicji antyfrancuskiej.

Inicjatywa Londynu spotkała się natomiast z pozytywnym odzewem Petersburga. Rosja była gotowa do wystąpienia przeciwko Napoleonowi i miała co najmniej trzy powody, aby podjąć ryzyko wojny. Dwa z nich miały charakter polityczno-militarny, trzeci dotyczył sfery ekonomicznej. Po pierwsze, Wielka Armia1, posuwając się na wschód w pościgu za resztkami armii pruskiej, zagroziła bezpośrednio granicom rosyjskim. Po drugie, z obecności Napoleona na dawnych ziemiach polskich mogłaby wyniknąć jakże niebezpieczna kwestia wskrzeszenia Rzeczypospolitej kosztem zagarniętych przez Rosję terenów. Zdobycze Katarzyny II - Litwa, Białoruś i Ukraina - musiałyby przepaść. Po trzecie, zerwanie stosunków handlowych z Anglią, stanowiącą chłonny rynek zbytu dla rosyjskich płodów rolnych, przynieść musiało państwu carów prawdziwą ruinę. Przy wymienionych powodach chęć pomszczenia klęski austerlickiej, która stała się również udziałem sojuszniczego korpusu rosyjskiego, stanowiła jedynie dodatkową przyczynę rozpoczęcia wojny z Francją.

Obie strony przystąpiły do niej dobrze przygotowane, w pełni świadome celów i konsekwencji, jakie może ze sobą pociągnąć przegrana. Jeszcze zimą doszło do dwóch dużych, nie rozstrzygniętych bitew - pod Pułtuskiem i Iławą Pruską. Szczególnie druga z nich zamieniła się w prawdziwą hekatombę kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy francuskich i rosyjskich. Decydującą o wyniku wojny bitwę stoczono w siódmą rocznicę Marenga, 14 czerwca 1807 r. pod Frydlandem. I podobnie jak starcie sprzed siedmiu lat, zakończyła się ona wspaniałym zwycięstwem Napoleona.

19 czerwca armia francuska stanęła nad Niemnem na granicy imperium rosyjskiego. Wieczorem w jej obozie pojawił się wysłannik Aleksandra I z prośbą o zawieszenie broni. 25 czerwca doszło do spotkania obu cesarzy na środku Niemna, na którym zakotwiczono prom z dwoma wspaniałymi namiotami. Rozmowa Napoleona z Aleksandrem I trwała godzinę i pięćdziesiąt minut i zadecydowała o podziale Europy na dwie strefy wpływów. Granica między nimi przebiegać miała na Wiśle. Aleksandrowi I udało się uratować Prusy przed wymazaniem z mapy, co zdecydowany był pierwotnie uczynić Bonaparte, lecz zawierając z Francją sojusz zaczepno-odporny (tymczasowo tajny), car nakładał na Rosję obowiązek przyłączenia się do blokady kontynentalnej.

Pokój zawarty w nadniemeńskiej Tylży formalnie wprzęgał Rosję do rydwanu imperialnej polityki Napoleona, faktycznie zaś stanowił zapowiedź przyszłych konfliktów i wojen. Mało kto zdawał sobie jednak z tego sprawę 9 lipca, gdy podczas rewii gwardii francuskiej i rosyjskiej obaj cesarze wymienili pożegnalny pocałunek, kończąc kilkunastodniowe rozmowy wypełnione gestami przychylności, zrozumienia i niemal przyjaźni.

Wydawało się, że traktat tylżycki zapoczątkuje okres pokoju i współpracy, eliminując z europejskiej codzienności szczęk oręża. Francja przyjęła jego zawarcie z zachwytem. Kraj, który od kilkunastu lat toczył krwawe wojny, chciał wierzyć zapewnieniom cesarza, twierdzącego po rozgromieniu Prus i starciu z Rosją, że ,,to była ostatnia wojna”. Ci wszyscy, którzy uwierzyli zapewnieniu Napoleona, już wkrótce srodze się 1 Nazwa armii francuskiej funkcjonująca od 1805 r.

zawiedli. Nie mogło być inaczej, jeśli koncepcja odcięcia Anglii od reszty kontynentu musiała wydać owoce.

System blokady miał jeden słaby punkt. Był nim Półwysep Pirenejski. Po Tylży Portugalia pozostała jedynym krajem europejskim utrzymującym kontakty polityczne i handlowe z Wyspami Brytyjskimi. Zresztą, jako realista, Bonaparte nie wierzył, aby Hiszpania Burbonów, mimo pozornego zaakceptowania dekretu berlińskiego, zaprzestała zyskownego handlu z Anglią. Warunki naturalne półwyspu, posiadającego nadzwyczaj długą linię brzegową, oraz panowanie floty brytyjskiej na Atlantyku i Morzu Śródziemnym mogły go ułatwić bądź wręcz narzucić. Dlatego Portugalia i Hiszpania musiały utracić suwerenny byt.

Portugalia w ostatniej chwili usiłowała zapobiec francuskiej interwencji wydalając z Lizbony ambasadora angielskiego i wypowiadając formalnie wojnę Anglii. Napoleon uznał oba te posunięcia za nieudolną inscenizację i wysłał na podbój Portugalii armię pod dowództwem gen. Andoche Junota. Krótko po wyruszeniu korpusu interwencyjnego zawarty został układ hiszpańsko-francuski o podziale Portugalii. W ten sposób Hiszpania postawiła się w roli słabego sojusznika, którego współudział w zamierzonej operacji był konieczny, ale którego nie zamierzano wynagrodzić. Prze-ciwnie - przewidziano dla niego podobny los ofiary.

Ekspedycja gen. Junota rozpoczęła siedmioletni okres francuskiego militarnego zaangażowania na Półwyspie Pirenejskim. Z roku na rok miało ono wzrastać, pochłaniając coraz większe siły armii napoleońskiej i osłabiając wojskową potęgę cesarstwa. W dalszej perspektywie wojna hiszpańska stała się jedną z przyczyn upadku Napoleona i jego imperium, w bliższej zaś spowodowała wystąpienie Austrii przeciwko Francji w 1809 r.

Kampania za Pirenejami przebiegała początkowo sprawnie i nic nie zapowiadało późniejszych tragicznych następstw. Gen. Junot przemaszerował przez ziemie uległej, zastraszonej Hiszpanii i w końcu listopada wkroczył do opuszczonej przez Anglików i rodzinę królewską Lizbony. Łatwy sukces w Portugalii był wstępem do opanowania całego półwyspu. Na tronie hiszpańskim Bonaparte postanowił osadzić któregoś ze swych marszałków lub braci. Niesnaski panujące w królewskiej rodzinie Burbonów hiszpańskich i ogólny zamęt w kraju sprzyjały w naturalny sposób tym planom. W marcu 1808 r. na półwyspie przebywało już ponad 100.000 napoleońskich żołnierzy. W końcu tego miesiąca marsz. Joachim Murat wkroczył do Madrytu, a na początku maja w Bayonnie Napoleon wymógł na zwabionych tam Burbonach - królu Karolu IV (abdykował 17 marca) i jego synu i następcy Ferdynandzie - zrzeczenie się tronu hiszpańskiego. 10 maja „nominację” królewską uzyskał brat cesarza - Józef, dotychczasowy władca Neapolu. 20 lipca, sześć dni po wielkim zwycięstwie marsz. Jeana Baptiste Bessièresa nad dwoma armiami hiszpańskimi pod Medina del Rio Seco, Józef Bonaparte triumfalnie wkroczył do Madrytu.

W tym momencie można było łudzić się, że błyskawiczny podbój Półwyspu Pirenejskiego został ukończony. Najmocniej przekonanie takie żywił chyba sam Napoleon. Dlatego właśnie jego najbardziej zaskoczyła

wiadomość, jaka wkrótce nadeszła z Hiszpanii. ,,Oberwańcy”, jak zwykł później nazywać powstańców hiszpańskich, podnieśli oręż przeciwko armii francuskiej i wkrótce niemal cały kraj stanął w obliczu straszliwej wojny. Na jej określenie przyjął się termin „guerrilla” - mała wojna. Jest on o tyle mylący, że Hiszpanie wydali Francuzom bynajmniej nie małą, lecz wręcz totalną wojnę, w której każdy był żołnierzem i gdzie wszędzie przebiegała linia frontu.

23 lipca 1808 r. nastąpiła katastrofa. Nie tyle nawet militarna, co przede wszystkim polityczna. Jeden z najlepszych generałów Napoleona, Pierre Dupont de L’Etang, skapitulował pod Baylen z 18-tysieczną dywizją przed Hiszpanami. Po raz pierwszy nie zwyciężona dotąd armia napoleońska poniosła dotkliwą porażkę. Z jej ewentualnych konsekwencji zdawał sobie sprawę Bonaparte, który wypowiedział wówczas znamienne słowa: „Takie wydarzenia wymagają mojej obecności w Paryżu. Wszystko powiązane jest ze sobą: Niemcy, Polska, Italia”.

Zaraz po Baylen wybuchło powszechne powstanie w Portugalii, w której wylądował korpus ekspedycyjny pod dowództwem gen. Arthura Wellesleya, późniejszego księcia Wellington. 30 sierpnia w Cintrze gen. Junot podpisał akt kapitulacji. Druga z kolei armia cesarska powędrowała do niewoli.

Szokujące klęski wojsk napoleońskich na Półwyspie Pirenejskim wywołały niemal natychmiastowy odzew w państwach niemieckich. Z Austrii zaczęły napływać informacje o wzmożonych zbrojeniach. Było aż nadto oczywiste, że tylekroć upokorzona i zdruzgotana militarnie monarchia habsburska uzna wypadki w Hiszpanii i Portugalii za wy-śmienitą okazję do odbudowy potencjału wojennego i przygotowania odwetu. Zaangażowanie Francji na froncie hiszpańskim siłą rzeczy musiało osłabić jej militarną pozycję nad Dunajem.

Jeszcze przed Cintrą (15 sierpnia) na wielkim przyjęciu wydanym z okazji urodzin Napoleona przeprowadził on rozmowę z ambasadorem austriackim w Paryżu, hrabią Klemensem Lotharem Metternichem. Uznawany później za wielkiego męża stanu, w rzeczywistości mierny polityk, jakim był Metternich, pomimo wykrętnych odpowiedzi i zapewnień o pokojowych zamiarach Austrii, nie zdołał zwieść Bonapartego. Cesarz utwierdził się w przekonaniu, że Habsburgowie rozpoczęli przygotowania do wojny. Jak memento musiały zabrzmieć jego słowa wypowiedziane po spotkaniu z austriackim ambasadorem: „Jest tak jak w przyrodzie, gdy ciężki stan poprzedzający burzę każe pragnąć nadciągnięcia burzy, która przyniesie ulgę nerwom naprężonym i przyniesie niebu i ziemi błogą pogodę. Ból ostry, ale krótki, lepszy jest od przewlekłego cierpienia”.

Pomimo nie skrywanej groźby Napoleon za wszelką cenę chciał uniknąć konfliktu z Austrią. Głównie dlatego, że prowadzenie walki na dwa fronty było sprzeczne z jego doświadczeniami i zasadami sztuki wojennej. Aby powstrzymać Austrię od zbrojnego wystąpienia, Bonaparte postanowił sięgnąć po swój największy atut - sojusz zawarty z Rosją. W kalkulacjach Napoleona, który nie bez słuszności uważał go za swoje wielkie polityczne osiągnięcie, porozumienie to zajmowało bardzo ważne miejsce. Teraz użył

sojuszu jako środka nacisku na zbrojącą się Austrię. Na przełomie września i października 1808 r. Napoleon zainscenizował

spotkanie z Aleksandrem I. Zjazd obu imperatorów nastąpił w Erfurcie, do którego zaproszono władców wszystkich sprzymierzonych z Francją państewek niemieckich. Owa „loża królów”, przeważnie żałosnych marionetek, wraz ze sławnymi artystami i ludźmi nauki, którzy również pojawili się w Erfurcie, stanowiła swoistą oprawę i zarazem tło dla cesarzy Wschodu i Zachodu.

Spotkanie odbyło się w dwóch sferach: oficjalno-galowej, przeznaczonej dla szerokiej publiczności, i ściśle poufnej, dostępnej jedynie dla wąskiej grupy najbardziej zaufanych osób. Na zewnątrz Bonapartemu udało się stworzyć przekonanie, że w Erfurcie doszło do dalszego umocnienia sojuszu francusko-rosyjskiego. Okoliczność ta znalazła wyraz w treści podpisanej przez obie strony konwencji sojuszniczej. Odnośny jej fragment brzmiał: „Jego cesarska mość imperator Wszechrosji i j.c.m. cesarz Francuzów, król włoski i protektor Związku Reńskiego, pragnąc nadać łączącemu ich sojuszowi ściślejszy i na zawsze utrwalony charakter [...]”.

W rzeczywistości słowa o „na zawsze utrwalonym charakterze” stanowiły puste dźwięki, figury stylistyczne przyjęte w danym momencie. Erfurt ukazał carowi rysy powstające na potężnej budowli cesarstwa Napoleona. Były minister spraw zagranicznych Francji, Charles Maurice Perigord de Talleyrand zdradził Aleksandrowi I najtajniejsze plany Bonapartego i wskazał jego najsłabsze strony. Talleyrand, już od roku będąc agentem Austrii, stał się także pośrednikiem pomiędzy carem a Metternichem i pod koniec zjazdu doprowadził do bliskiego zbliżenia Austrii z Rosją, które w tajnej umowie przyrzekły sobie współpracę przeciwko Napoleonowi.

Wyciągając fałszywy wniosek, że potwierdzony sojusz z Rosją uchroni go skutecznie przed napaścią ze strony Austrii, Napoleon pozostawił w Niemczech jedynie wzmocniony korpus marsz. Louisa Nicolasa Davouta jako Armię Nadreńską, a większość sił przerzucił do Hiszpanii. W lis-topadzie znajdowało się tam już 175.000 żołnierzy, a dalszych 50.000 miało ich wesprzeć na przełomie roku2.

W chwili gdy Napoleon stanął za Pirenejami, kampania przeciwko armii hiszpańskiej, gerylasom (partyzanci hiszpańscy) i posiłkującemu ich korpusowi angielskiemu nabrała niebywałego rozmachu. Seria wspaniałych zwycięstw - między innymi pod Burgos, szarża lekkokonnych polskich w wąwozie Somossiery - sparaliżowała opór Hiszpanów. 4 grudnia cesarz wkroczył do Madrytu. W ciągu kilku następnych tygodni część oddziałów angielskich została wyparta z półwyspu. Napoleonowi nie było jednak dane dokonać ostatecznego zniszczenia dywizji generałów Arthura Wellesleya i Johna Moore’a. W pobliżu Astorgi, wśród dzikich gór, cesarza odnalazł kurier wiozący alarmujące wieści, jakie nadeszły z Monachium, Drezna i Mediolanu. Wynikało z nich między innymi, że Austria rozpoczęła koncentrację wojsk na granicy bawarskiej i włoskiej. A więc nie było już 2 Znalazły się wśród nich liczne oddziały polskie: Legia Nadwiślańska, pułk lekko konny gwardii oraz trzy pułki piechoty Księstwa Warszawskiego (przybyły trochę później).

cienia wątpliwości co do jej wojennych planów. Pozostawiwszy marsz. Nicolasa Soulta na czele armii Napoleon

wyruszył w drogę powrotną do Francji. Z Valladolid, w którym na kilka dni założył kwaterę główną, rozesłał dziesiątki listów z rozkazami, instrukcjami i pytaniami. Jego dyspozycje miały poruszyć tryby olbrzymiego imperium i przestawić je na tory wzmożonych przygotowań wojennych. W liście do pasierba, księcia Eugeniusza de Beauharnais, Bonaparte napisał: „Oni [Austriacy- S.L.] myślą, że jestem związany daleko od nich; będą mocno zaskoczeni, gdy dowiedzą się za kilka dni, że jestem w Paryżu i że moje wojska wracają”.

Valladolid opuścił Napoleon 18 stycznia, a już po czterech dniach dotarł do Paryża, zadziwiając nadzwyczajną szybkością podróży i wprowadzając wszystkich w zdumienie swym nagłym pojawieniem się. O powrocie cesarza oznajmił wystrzał z działa ustawionego na dziedzińcu Pałacu In-walidów.

Za niecałe trzy miesiące miały przemówić setki armat.

W PRZEDEDNIU WOJNY

Wkrótce po powrocie z Hiszpanii Napoleon przekonał się, w jak fatalny sposób wojna hiszpańska wpłynęła na nastroje społeczne. Nie zdołały ich poprawić nawet ostatnie zwycięstwa cesarza odniesione za Pirenejami. Powszechna stała się opinia, że konflikt włożył na barki Francji nowy, zupełnie niepotrzebny ciężar i może przynieść opłakane konsekwencje. Społeczeństwo, którego nadzieje na trwały pokój zostały brutalnie podeptane, wyrażało obawę, że uwikłanie się Francji na zachodnim froncie sprowokuje zbrojne wystąpienie Austrii. Tak więc zamiast fanfar, hołdów i wyrazów podziwu - dotychczas zawsze okazywanych, gdy „bóg wojny” powracał ze zwycięskiej kampanii - do uszu Bonapartego dotarło groźne echo niezadowolenia i zniechęcenia. Atmosferę defetyzmu pogłębiali rojaliści i kler katolicki, uznając, że nadeszła pora do bardziej śmiałego wystąpienia przeciwko „korsykańskiemu uzurpatorowi”. Nastroje ulicy udzieliły się sferom rządowo-dworskim; głośno zaczęto rozważać kwestię ewentualnej sukcesji po Napoleonie, który przecież mógł nie powrócić z hiszpańskich bezdroży… doszło do wiele mówiącego zbliżenia politycznego Charlesa Talleyranda i Josepha Fouché, ministra policji, a więc ludzi, którzy wcześniej pałali do siebie nienawiścią.

Napoleon zdał sobie sprawę, że symptomy kryzysu moralnego staną się dodatkowym utrudnieniem podczas przygotowań wojennych i z nimi należy rozprawić się przede wszystkim. Atmosferę w kręgach rządowych „uzdrowił” kosztem wielkiego szambelana, Talleyranda, którego w obe-cności ministrów najpierw zbeształ za dwulicowość, a następnie pozbawił piastowanej godności.

Nastroje społeczeństwa cesarz postanowił zmienić w najprostszy sposób - nie dając mu innego wyboru poza uczestnictwem w zakrojonych na wielką skalę przygotowaniach do wojny. Napoleon był przekonany, że ma na to nie więcej niż trzy miesiące. Z dużym prawdopodobieństwem można było założyć, że Austria rozpocznie działania wojenne wiosną, gdy tylko poprawią się warunki pogodowe i jej armia osiągnie gotowość bojową. Raporty płynące od agentów mówiły, iż moment ten jest już bliski.

Przygotowania wojenne cesarz prowadził, jak zwykle, jednocześnie na dwóch płaszczyznach: politycznej i militarnej.

Mając ciągle jeszcze nadzieję na dyplomatyczne zażegnanie konfliktu Napoleon przeprowadził wiele rozmów z posłami państw europejskich przebywającymi w Paryżu. W czasie jednego ze spotkań skierował pod adresem Austrii słowa, które zabrzmiały jak ultimatum (Metternich, trak-towany na rozkaz Bonapartego z wyniosłością i nad wyraz ozięble, był nieobecny): „Pokazuje się, że nie Dunaj, ale rzeka Lata [właściwie: Lete - w mitologii greckiej rzeka zapomnienia w Hadesie - S.L.] płynie pod Wiedniem, i że tam rychło zapominają nauki doświadczenia. Trzeba im widać nowej i dostaną strasznej, ręczę za to. Ja nie chcę, nie szukam

wojny; żadnego w niej nie mam interesu, i cała Europa jest mi świadkiem, że wszystkie moje usiłowania, cała uwaga moja zwróconą była na pole bitwy przez Anglię wybrane, to jest na Hiszpanię. [...] Albo niech się natychmiast rozbraja (Austria), albo jej wydam wojnę zniszczenia. Jeżeli tak rozbroi się, że żadnej wątpliwości mieć nie będę co do usposobień jej na przyszłość, to i ja oręż schowam do pochwy, gdyż pragnę tylko dobyć go w Hiszpanii, i przeciw Anglikom. Inaczej walkę rozpoczynam i taką, że Anglii pewno już nie zostanie sprzymierzeńca na stałym lądzie”.

Szczególną atencję Bonaparte zaczął okazywać posłowi rosyjskiemu, ministrowi spraw wewnętrznych Nikołajowi Rumiancewowi. Przebywał on w Paryżu od czasu zjazdu erfurckiego z zadaniem czuwania nad realizacją postanowień konwencji (chodziło głównie o dopilnowanie kwestii wcielenia do Rosji należących do Turcji Mołdawii i Wołoszczyzny, od czego Aleksander I uzależniał podpisanie układu z Francją). Napoleon w rozmowach z Rumiancewem był szczery. Nie kryjąc obaw i trudności oświadczył, że oczekuje od Rosji wypełnienia zobowiązań sojuszniczych: ,,W każdym razie rachuję na słowo waszego władcy. Spełni on swe przyrzeczenia: niech wyśle dostateczną armię nad Dunaj, aby u Turków rozstroić knowania i zmowy Austriaków i Anglików; niech wreszcie postawi imponującą armię w górze Wisły, żeby Austria widziała, że nie ma co żartować z nami. [...] Jeżeli zaś te demonstracje nie wystarczą, jeżeli przyjdzie użyć siły, no! to zgnieciemy raz na wieki opory, które się wspólnym naszym zamysłom przeciwią. Ale, niech będzie przymierze na pokój i wojnę, przymierze szczere, skuteczne, jak ja przyrzekłem, jak mnie przyrzeczono, i tego właśnie oczekuję”3.

Rumiancew zapewnił cesarza, że Rosja wywrze na Austrię presję dyplomatyczną w celu powstrzymania jej przed zbrojnym wystąpieniem, a jako nacisku użyje armii wysłanej nad granicę z Galicją. Dając dowód swego pokojowego nastawienia Napoleon zaproponował, aby Rosja i Francja we wspólnym oświadczeniu udzieliły Austrii gwarancji, że jej obecne posiadłości nie zostaną uszczuplone. Intencja takiej deklaracji była szczególnie czytelna w kontekście niedawnych wydarzeń w Bajonnie.

Równolegle do rozmów z Rumiancewem Bonaparte odbywał spotkania z posłami państw wchodzących w skład Związku Reńskiego i innych sojuszników na terenie Niemiec. Do ich władców: królów Saksonii, Bawarii, Wirtembergii, Westfalii, książąt Badenii i Würzburga, wysłał natomiast listy z prośbą o zwiększony wysiłek mobilizacyjny na wypadek wojny. Zgodnie z oczekiwaniami cesarza powinni oni łącznie wystawić około 100.000 żołnierzy. Król bawarski miał skoncentrować oddziały w rejonie Monachium, natomiast władca Saksonii i Księstwa Warszawskiego w Dreźnie i Warszawie, gdzie powinny się zebrać oddziały polskie księcia Józefa Poniatowskiego.

Groźne w treści pismo Napoleon wysłał do Królewca, w którym przebywał król pruski. Cesarz Francuzów przestrzegał w nim Fryderyka Wilhelma III przed uzbrojeniem chociażby jednego żołnierza więcej ponad ustalony w tajnym układzie limit 42.000, co musiałby potraktować jako akt jednoznaczny z wypowiedzeniem wojny. Przestroga była jednak 3 A. Thiers, Historia Konsulatu i Cesarstwa, Warszawa 1846-1850

niepotrzebna. Prusy pozostawały ciągle w szoku po klęsce roku 1806 i były jak najdalsze od myśli wystąpienia przeciwko Francji. Nawet u boku tak potężnego sojusznika jak Austria.

Pierwsze dyspozycje dotyczące wzmocnienia armii Napoleon wydał jeszcze podczas pobytu w Hiszpanii. Wiązały się one z poborem rekrutów i sposobem zorganizowania wielkiej liczby nowozaciężnych w ramach jednostek już istniejących bądź mających dopiero powstać. Dekret senatu z września 1808 r. upoważnił cesarza do poboru 160.000 rekrutów z pięciu roczników: 1806-1810. Decyzja o poborze czterech starszych roczników wywołała falę wzburzenia. W związku z tym uczyniono w dekrecie zastrzeżenie, że mężczyźni urodzeni przed rokiem 1788, podobnie jak i żonaci, nie będą podlegali poborowi.

Jeszcze w 1807 r. Napoleon nakazał formowanie pułków pięciobatalionowych. Różne przyczyny: brak ludzi, nadmierne wydatki związane z zamierzoną reorganizacją sprawiły, że zarządzenie to nie zostało zrealizowane. Tylko w nielicznych pułkach zdążono sformować czwarte bataliony, nie mówiąc o piątych. Teraz, w przededniu wojny z Austrią, Bonaparte powrócił do dawnej koncepcji, postanawiając rozbudować pułki stacjonujące w Niemczech i we Włoszech o nowe bataliony.

Podczas kampanii hiszpańskiej pozostawały w Niemczech dość nieliczne, choć doborowe jednostki pod dowództwem marsz. Davouta. Dla ich określenia używano nazwy Armia Reńska (Nadreńska). W skład tej armii wchodziło sześć dywizji piechoty generałów: Louisa Frianta, Charlesa Etienne Gudina, Charlesa Antoine Moranda, Louisa Josepha Saint-Hilaire’a, Dupasa i Nicolasa Charlesa Oudinota (grenadierzy i woltyżerzy), czternaście pułków kirasjerów, siedemnaście pułków lekkiej jazdy (huzarzy i strzelcy) oraz silna artyleria. Do sił tych należało doliczyć cztery dalsze dywizje piechoty generałów: Carra Saint-Cyra, Claude Juste Alexandre Legranda, Jeana Boudeta i Gabriela Jeana Molitora, które stały w obozach w Boulogne-sur-Mer oraz Lyonie i miały wzmocnić marsz. Davouta. Wszystkie te oddziały liczyły łącznie około 110.000 ludzi.

Jako zawiązek nowych jednostek posłużyły kompanie grenadierów i woltyżerów gen. Oudinota. Dzięki temu zabiegowi Armia Reńska miała liczyć około 135.000 piechoty. Pułki kirasjerskie obejmujące 11.000-12.000 jeźdźców zamierzano powiększyć do liczby 13.000-14.000, podobnie jak pułki lekkiej jazdy. Siłę kawalerii miało wzmocnić około 3000 dragonów, których szwadrony cesarz kazał sformować, wykorzystując rekrutów z południowofrancuskich ośrodków szkolenia i kadry ściągnięte z Hiszpanii. Tak więc jazda osiągnąć miała liczbę około 30.000 ludzi. Łącznie z gwardią cesarską (która jako jedyna wielka jednostka przerzucona została z Hiszpanii na naddunajski teatr wojny) oraz oddziałami artylerii wojska francuskie w Niemczech zbliżyły się do 200.000.

Dynamicznemu wzrostowi armii w Niemczech towarzyszył analogiczny proces we Włoszech, które Napoleon traktował jako drugorzędny teatr wojenny.

W Italii Francuzi rozporządzali dwoma zgrupowaniami: oddziałami

wicekróla Włoch księcia Eugeniusza de Beauharnais oraz króla Obojga Sycylii Joachima Murata. Armia księcia składała się z sześciu silnych liczebnie dywizji piechoty (w trakcie formowania były piąte bataliony) rozlokowanych w Udine, Trewirze, Mantui, Bolonii, Padwie i Rzymie (dowodzili nimi generałowie Seras, Broussier, Paul Grenier, Jean Maximilien Lamarque, Gabriel Barbou i Charles François Miollis) oraz piętnastu pułków jazdy. Jedna z dywizji Murata stacjonowała między Neapolem a Reggio, druga zaś między Neapolem a Rzymem. Prace organizacyjne związane z wcielaniem nowozaciężnych przebiegały we Włoszech nad wyraz sprawnie. Napoleon optymistycznie liczył, że znajdujące się tam wojska, które zasili korpus gen. Auguste’a Frederica Marmonta (tzw. Armia Dalmacka licząca około 10.000 żołnierzy) i posiłki włoskie (do 20.000) osiągną stan prawie 100.000 ludzi4.

Francja, Włochy, państwa związkowe i sprzymierzone w Niemczech zamieniły się w jeden wielki obóz wojskowy. Nie mogła jednak ujść uwagi bystrego obserwatora okoliczność, że nowe zaciągi, choć liczne, odbiegają znacznie jakością od poprzednich. „Wielka Armia 1809 r. nie jest tym samym pełnowartościowym narzędziem zwycięstwa, jakim była w 1805 i 1806-1807 r. Składa się ona w co najmniej trzeciej części z kontyngentów niemieckich, na których siłę moralną w walce z Austrią trudno jest liczyć i które taktycznie nie dorównują dywizjom francuskim. Także dywizje francuskie zmieniły się co do składu. Tylko kadry pozostały silne i niezrównanie sprawne i bitne. Szeregi wypełnił rekrut bardzo młody (w znacznej części rocznik 1810), nie wyszkolony lub źle wyszkolony”.

Do oceny Kukiela niewiele można dodać, chyba tylko to, że owe „silne i niezrównane kadry” w dużej mierze także pochodziły z nadzwyczajnego poboru dokonanego wiosną 1809 r. Ze szkoły wojskowej w Saint-Cyr Napoleon zażądał 300 młodziutkich słuchaczy. Myślał nawet o wcieleniu do służby 16- i 17-latków z liceów wojskowych. Na rozkaz cesarza pewnej liczby oficerów musiały też dostarczyć stare rody szlacheckie i arystokratyczne, których przedstawiciele uchylali się od służby wojskowej. W liście do Fouchégo Napoleon tak uzasadniał swą decyzję: „Uwiadomiono mnie, że familie emigrantów uchylają swoich synów od poboru do wojska i trzymają ich w zgubnej a zbrodniczej bezczynności. Rzecz to stanowcza, że dawne i bogate familie, które nie są za systemem, oczywiście są przeciwko niemu. Żądam tedy, ażebyś kazał sporządzić listę takich głównych familii, po dziesięć na każdy departament [Francja liczyła ówcześnie 115 departamentów- SL], a pięćdziesięciu na Paryż, wymie-niając wiek, majątek i znaczenie każdego ich członka. Zamierzałem wydać dekret, żeby wcielić do szkoły wojskowej w Saint-Cyr młodzież tych familii, mającą więcej niż szesnaście a mniej jak osiemnaście lat. Jeżeliby się temu sprzeciwiano, nie masz się co tłumaczyć, tylko wręcz powiedzieć, że tak mi się podobało”.

Nie mogąc wydobyć z Hiszpanii całych zwartych oddziałów Bonaparte postanowił wezwać stamtąd chociaż kilku wyśmienitych dowódców. Generałowie Louis Pierre Montbrun i Antoine Charles Louis Lasalle, 4 Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 169) określił siły księcia Eugeniusza i Marmonta na 60.000 ludzi (bez posiłków włoskich).

sławni kawalerzyści, objąć mieli dowództwo nad dywizjami lekkiej jazdy. Jean Lannes, który zdobył po heroicznej obronie Saragossę, oraz Andre Masséna - obok Davouta najlepsi marszałkowie Napoleona, przewidziani zostali na dowódców korpusów.

Już w końcu lutego wojska napoleońskie zaczęły się przemieszczać ku przyszłemu teatrowi działań wojennych. Bonaparte miał jeszcze nadzieję, co prawda już niewielką, że zbrojna manifestacja w połączeniu z naciskami politycznymi (atut rosyjski) skłoni Austrię do rewizji przyjętych planów. Dywizje generałów Saint-Cyra i Legranda podeszły pod Metz, a generałowie Boudet i Molitor posunęli swe wojska pod Strasburg. Gen. Oudinot ruszył z Hanau do Augsburga, a marsz. Davout umieścił swą główną kwaterę w Würzburgu, wyprawiając ku Bayreuth dywizję gen. Frianta. Oddziały sasko-polskie stopniowo luzowały jednostki francuskie stacjonujące w Szczecinie, Gdańsku, Kostrzynie i Głogowie. Książę Eugeniusz otrzymał rozkaz zebrania między Udine a Weroną czterech dywizji piechoty, jazdy oraz całej artylerii i utrzymywania tych sił (około 50.000 ludzi) w pełnej gotowości bojowej. Marsz. Murat miał wprowadzić do Rzymu jedną ze swoich brygad, dzięki czemu przebywająca tam dywizja gen. Miollisa mogłaby zasilić zgrupowanie wicekróla. Gen. Marmont zaczął koncentrować swe jednostki w Zara, gdzie urządził warowny obóz.

Manifestację wojskową Napoleon wzmocnił spektakularnym posunięciem dyplomatycznym. Gen. Antoine François Andreossy, poseł w Wiedniu, opuścił austriacką stolicę pod pretekstem urlopu. W drodze do Francji uważnie przyglądał się nieprzyjacielskim przygotowaniom i zdał cesarzowi szczegółowy raport z poczynionych obserwacji. Relacja Andreossy’ego potwierdziła jedynie znane fakty: Austria gorączkowo szykowała się do wojny.

Stan wojskowego alertu trwał w Austrii właściwie już od 1806 r. Szokująca klęska pod Austerlitz wywarła ten jeden pozytywny skutek, że dała sposobność do przeprowadzenia generalnych reform wojskowych. W założeniu miały one uczynić z armii austriackiej równorzędnego partnera dla wojsk napoleońskich i przygotować monarchię habsburską do zwycięskiego starcia z Francją i jej sprzymierzeńcami.

Zadanie zreformowania armii cesarz Franciszek I powierzył arcyksięciu Karolowi, bez wątpienia najzdolniejszemu spośród cesarskich braci. W ciągu niecałych trzech lat arcyksiążę jako wódz naczelny i minister wojny dokonał wielkiego reorganizacyjnego dzieła, choć nie udało mu się urzeczywistnić do końca wszystkich planów.

Reformatorską działalność rozpoczął arcyksiążę Karol od dokonania zmian wśród generalicji i wyższego korpusu oficerskiego. Wielu generałów przeszło w stan spoczynku. Rozwiązano Cesarski Sztab Generalny. Arcyksiążę wprowadził nowe wielkie jednostki taktyczne - brygady i kor-pusy. Te ostatnie, w porównaniu z francuskimi, były stosunkowo słabe; w 1809 r. istniało dziewięć takich jednostek. Każda składała się z 20-30 batalionów piechoty, 16-24 szwadronów jazdy oraz 70-90 armat. Realizując koncepcję jak największej koncentracji artylerii arcyksiążę Karol rozwiązał kilka pojedynczych batalionów artyleryjskich. Powołał

natomiast do życia dziewięć Jagerbatalionów (myśliwskich). Pułki piechoty stopniowo wzmocniono trzecimi batalionami, przydano im też bataliony rezerwowe.

Wypowiadając się na temat taktyki piechoty arcyksiążę Karol pozostał konserwatywny. Jak gdyby nie dostrzegając zalet taktyki kolumnowo-tyralierskiej twierdził, że najwłaściwszy dla piechoty jest szyk zwarty pozwalający maksymalnie wykorzystać siłę ognia karabinowego.

W 1807 r. austriacki wódz naczelny wprowadził nowy regulamin wojskowy humanizujący środki dyscyplinarne i zrywający z surowym drylem przejętym w znacznej mierze z armii pruskiej. Po raz pierwszy odwołano się w nim do poczucia żołnierskiego honoru.

W 1808 r. powstała całkowicie oryginalna w warunkach monarchii habsburskiej formacja - Landwehra (Obrona Krajowa). Był to rodzaj milicji wzorowanej na francuskiej gwardii narodowej. Wielu szczególnie starszych oficerów było przeciwnych jej utworzeniu. Ci zaś, którzy dopuszczali myśl powołania takiej formacji, przeznaczali Landwehrze drugorzędną rolę. „Jestem zaprzysiężonym wrogiem Landwehry, chociaż chciałbym mieć kilka dobrze zorganizowanych batalionów jako wzmocnienie regularnej armii” - stwierdził na przykład feldmarsz. Karol Filip książę Schwarzenberg. Również Franciszek I sceptycznie zapatrywał się na powstanie Obrony Krajowej. Na zmianę jego stanowiska wpłynął dopiero los hiszpańskich Burbonów. 8 czerwca ukazał się cesarski dekret o powołaniu Landwehry, w której mieli służyć mężczyźni zdolni do noszenia broni w wieku od 18 do 45 lat. Optymistycznie zakładano, że Austria i Czechy wystawią łącznie 180.000 milicji, a Węgry do 50.000. Specyfika imperium Habsburgów, wstrząsanego dążeniami niepodległościowymi różnych narodowości, nie pozwoliła na wykorzystanie istniejącego potencjału ludnościowego. Wiosną 1809 r. spośród stu pięćdziesięciu utworzonych batalionów Landwehry jedynie siedemdziesiąt zostało w pełni przeszkolonych i wyekwipowanych (proste, szare mundury, duże, czarne kapelusze, karabiny różnych typów). Olbrzymia większość oddziałów Obrony Krajowej nie wzięła udziału w walkach, jedynie około 15.000 ludzi weszło do bezpośredniej akcji.

Podobnie zresztą miała się sprawa z ogólnym wysiłkiem mobilizacyjnym Austriaków. Okazało się, że liczba 600.000 ludzi, jakich zamierzano powołać pod broń, stanowi zbyt wysoki, w praktyce niemożliwy do osiągnięcia pułap. W rzeczywistości zdołano zmobilizować około 300.000 żołnierzy w armii regularnej i 200.000 wojska odwodowego (Landwehry i pospolitego ruszenia na Węgrzech)5.

Przygotowania wojenne przebiegały w niezwykle patriotycznej atmosferze. Ulice Wiednia wypełniały się tłumami rozentuzjazmowanego ludu, gdy przejeżdżały przez nie zaprzęgi kawaleryjskie i maszerowały pułki piechoty. W każdą niedzielę i święta place miast obwodowych i stolic prowincjonalnych zapełniały się tysiącami ćwiczących żołnierzy. W wojsku panował wspaniały duch walki. Dla podniesienia w armii i 5 Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 172) bardzo optymistycznie ocenił siły austriackie wiosną 1809 r. na 650.000 ludzi. Rothenberg (The Art of Warface..., s. 173) natomiast wyraźnie je zaniżył podając liczbę 265.000.

społeczeństwie patriotycznych nastrojów oficjalna propaganda po raz pierwszy użyła słów-symboli: ojczyzna i wolność. Po oba sięgnięto nie-przypadkowo. Wiedeń zamierzał bowiem połączyć wystąpienie przeciwko Napoleonowi z ogólnoniemieckim zrywem w imię wyzwolenia spod francuskiej dominacji. Wojnie zamierzano nadać wymiar krucjaty. W manifeście do narodu niemieckiego wydanym w momencie rozpoczęcia wojny arcyksiążę Karol miał użyć zwrotu: „Walczymy, aby ocalić samodzielność monarchii austriackiej i aby odzyskać dla Niemiec niepodległość i honor narodowy [...] Nasza sprawa jest sprawą Niemiec”.

Liczono na wsparcie Prus, w których nienawiść do Francuzów była powszechna. Niewielkie sukcesy partyzantów pruskich poczytywano jednak pochopnie za zwiastun rychłego powstania. Również zbyt duże nadzieje robił sobie Wiedeń w związku z antynapoleońskimi nastrojami panującymi w niemieckich państwach związanych sojuszem z Francją: Saksonii, Bawarii, Westfalii, Wirtembergii i innych. Właściwie tylko austriacki Tyrol, po 1805 r. znajdujący się w granicach Bawarii, gotów był do powstańczego zrywu.

Przekonanie o nadejściu stosownej pory do zaatakowania Francji pogłębiały informacje ojej niepowodzeniach w Hiszpanii. Gdy „mała wojna” za Pirenejami zaczęła pochłaniać militarne zasoby cesarstwa Napoleona, w Austrii nasiliły się głosy lekceważące pozostawione przez niego w Niemczech wojska. Owe 100.000 czy też może tylko 80.000 żołnierzy -jak twierdzono - rozrzuconych na dodatek od Bałtyku po Dunaj, nie było w stanie przeciwstawić się tworzonej przez arcyksięcia Karola potężnej armii. Kiedy Francuzi, wykonując postanowienia traktatowe, opuszczali twierdze pruskie, poczytywano im to za oznakę słabości. Dla podgrzania wojennej atmosfery wykorzystano słowa Napoleona wypo-wiedziane do Hiszpanów pod murami Madrytu: „Jeżeli go nie chcecie (Józefa Bonaparte) na króla, to go narzucać wam nie myślę; inny tron mam dla niego, a z wami obejdę się jak z krajem podbitym”. Dwór cesarski odniósł słowa Bona-partego do tronu Habsburgów.

Równolegle z przygotowaniami militarnymi Wiedeń prowadził ożywioną kampanię dyplomatyczną. Z Anglią nawiązano oficjalne stosunki (zerwane formalnie po ogłoszeniu blokady kontynentalnej). Angielskie subsydia, udzielane z równą hojnością, co w latach poprzednich, pozwoliły w wielkiej mierze pokryć wydatki wojenne. Podczas gdy liczni agenci Londynu prowadzili antyfrancuską agitację nad Dunajem, Wiedeń czynił zabiegi mające na celu zbliżenie do Turcji i odciągnięcie Stambułu ze strefy wpływów Francji. W założeniu imperium ottomańskie miało stać się przeciwwagą dla Rosji, gdyby ta pozostała nadal sojusznikiem Francji. W Turcji dyplomacja austriacka odniosła wielkie sukcesy wykorzystując umiejętnie niechęć do Napoleona, jaką wyzwoliła nad Bosforem jego koncepcja obdarowania Rosji Mołdawią i Wołoszczyzną. Zmienni w uczuciach Turcy zapomnieli Anglii doznane krzywdy, przyjęli jej ambasadora, zawarli z nią pokój, byli gotowi wystąpić po stronie austriacko-angielskiej przeciwko Francji i Rosji.

Równie dużą aktywność wykazał dyplomata austriacki gen. Schwarzenberg w Sankt-Petersburgu. Wśród argumentów, jakimi szafował

książę, aby uzyskać przychylność Rosji, znalazło się przypomnienie pokazu francuskiej wiarołomności w Bajonnie (miało to zdyskredytować Francję jako sojusznika) oraz propozycja poślubienia przez austriackiego następcę tronu wielkiej księżniczki Anny.

Aleksander I, nie bez kozery nazywany „chytrym Grekiem”, postanowił jednak wytrwać w przymierzu z Francją. Czynił natomiast usilne starania, aby przeszkodzić wybuchowi wojny. Rosja pozostawała w konflikcie z Persją, Turcją, Szwecją i Anglią, a więc możliwość powstania dodatkowego frontu była wielce niepożądana. Wojna Francji z Austrią mogła przynieść Rosji jedynie negatywne skutki niezależnie od jej wyniku. W razie zwycięstwa tej pierwszej i ewentualnego unicestwienia monarchii habsburskiej hegemonia Napoleona w Europie zostałaby umocniona. Z kolei sukces Austrii czyniłby sojusz z Francją całkowicie bezowocnym, a koncepcja podziału kontynentu pomiędzy oba mocarstwa zakończyłaby się fiaskiem. Aleksandrowi I udało się uzyskać od Napoleona przyrzeczenie, że dla utrzymania pokoju jest on gotów wycofać wszystkie swoje wojska z terytoriów państw-członków Związku Reńskiego. Austria zabrnęła jednak zbyt daleko w wojennych przygotowaniach i nie przyjęła gałązki oliwnej. Choć relacja księcia Schwarzenberga o przebiegu rozmów w Sankt-Petersburgu i zamiarze wprowadzenia przez Rosję do Galicji silnej armii (4 dywizje piechoty i dywizja jazdy) wywołała konsternację na dworze wiedeńskim - wojna została postanowiona.

Austria zamierzała przystąpić do działań na początku kwietnia. W ofensywie miało uczestniczyć dziesięć korpusów piechoty i dwa odwodowe (kawaleria i oddziały grenadierów). Podstawowa masa wojsk, sześć korpusów piechoty i oba odwodowe, pod dowództwem arcyksięcia Karola6, wyznaczona została do operacji na głównym teatrze wojny - w Niemczech7. Pozostałe siły otrzymały zadania o charakterze drugorzędnym - zapewnienie osłony od strony Galicji i Księstwa Warszawskiego oraz Włoch. Uderzenie na Księstwo i obserwację ruchów armii rosyjskiej powierzono arcyksięciu Ferdynandowi dysponującemu niemal 40.000 ludzi (IX Korpus). Do Włoch miał wtargnąć arcyksiążę Jan z dwoma korpusami (VII i VIII) silnie wzmocnionymi przez Landwehrę, łącznie około 75.000 ludzi. Jednocześnie kombinowany „korpus” złożony głównie z oddziałów Landwehry (18.000 ludzi) miał oswobodzić Tyrol, a inny oddział (10.000-12.000) wkroczyć do Dalmacji i zablokować armię gen. Marmonta.

Armia arcyksięcia Karola, licząca około 200.000 żołnierzy, miała bardzo rozbudowaną piechotę i silną artylerię - około 500 dział. W ogólnej liczbie armat Austriacy wyraźnie górowali nad Francuzami, lecz siłą ognia ich artyleria ustępowała znacznie francuskiej, ponieważ miała działa o mniejszych kalibrach i donośności. Mankamentem wojsk austriackich była

6 Wiosną 1809 r. arcyksiążę Karol na krótko złożył dymisję z zajmowanych stanowisk, lecz następnie, na życzenie cesarza, powtórnie objął dowództwo nad armią. To spektakularne posunięcie arcyksięcia podyktowała świadomość, że austriacka armia nie została dostatecznie przygotowana do wojny oraz niewiara w sukces w walce z Napoleonem. 7 Patrz załącznik nr 1 - podział taktyczny korpusów austriackich na niemieckim teatrze wojny.

także niewielka liczba jazdy. Pod tym względem była ona o wiele słabsza od kawalerii francuskiej.

Sztab arcyksięcia opracował dwa plany kampanii i przedstawił je cesarzowi do zatwierdzenia. Autorem pierwszego był gen. Mayer, który w swej koncepcji uwzględnił panujące w otoczeniu Franciszka I opinie. Plan zakładał utworzenie podstawy operacyjnej w Czechach, pokonanie przeciwnika w Saksonii, Frankonii i w Górnym Palatynacie, a następnie szybki marsz na Moguncję w celu odcięcia Francuzów od Renu. Działania te miały jednocześnie stanowić demonstrację obliczoną na podburzenie niemieckiej ludności krajów ogarniętych wojną do wystąpienia przeciwko Napoleonowi. Plan gen. Mayera, śmiały, wymagający sprężystego dowo-dzenia i szybkości w działaniu, mógł przynieść sukces w skali strategicznej, ale był ryzykowny. Gdyby Austriakom nie udało się zaskoczyć przeciwnika w pierwszej fazie operacji, mogliby się narazić na uderzenie wzdłuż Dunaju w ich lewe skrzydło. W konsekwencji nie można było wykluczyć przecięcia linii operacyjnej i utraty Wiednia.

Drugi plan, łatwiejszy do wykonania, przygotowany przez gen. Philippe Ferdynanda Grüna, przewidywał dynamiczny marsz drogą wzdłuż Dunaju, na której musiało dojść do spotkania z Francuzami. Zakładano, że nie będą oni przygotowani do stawienia skutecznego oporu i zostaną łatwo rozbici.

Początkowo, pod wpływem hrabiego Filipa Stadiona, głównego doradcy Franciszka 1 popychającego go ku wojnie, przyjęto pierwszy plan. Doniesienia szpiegów o marszu gen. Oudinota na Ulm i marsz. Davouta na Würzburg spowodowały jednak, że został on odrzucony na rzecz planu Grüna. Jednak nie w pełni. W miejscu pierwotnej koncentracji armii arcyksięcia Karola (na terenie Czech) pozostały korpusy generałów Maurice Bellegarde’a i Johanna Kolowratha w sile około 50.000 ludzi. Miały one z północy uderzyć koncentrycznie na Ratyzbonę. Korpusy księcia Hohenzollerna, gen. Rosenberga, arcyksięcia Ludwika i I Rezerwowy księcia Jana Lichtensteina otrzymały rozkaz przejścia z Czech do Austrii przez Linz i zajęcia pozycji nad Innem wzdłuż granicy z Bawarią. Tu powinny się połączyć z korpusem gen.-lejt. Jeana Hillera i z II Korpusem Rezerwowym gen. Kienmayera. Obie części wojsk austriackich, korpusy „czeskie” oraz siły główne zakończyć miały pierwszy etap kampanii pod Ratyzboną niszcząc po drodze większość sił nie skoncentrowanego przeciwnika. Według arcyksięcia Karola i jego sztabu dośrodkowy manewr powinien doprowadzić do osaczenia i zniszczenia większości francuskich oddziałów.

Fakt przygotowań do wojny Austria potwierdziła oficjalnie 2 marca. Tego dnia Metternich poinformował francuskiego ministra spraw zagranicznych hrabiego Jeana Baptiste Champagny’ego o zarządzeniu w wojsku stanu gotowości bojowej. Powodem tego kroku były ruchy wojsk francuskich i odezwa Napoleona do władców państw niemieckich o gro-madzenie kontyngentów posiłkowych. Rozmowa obu ministrów, wypełniona wzajemnymi oskarżeniami, rozwiewała ostatnie nadzieje na zachowanie pokoju.

Krótko po oświadczeniu Metternicha (3 i 4 marca) Napoleon wydał rozkazy i zarządzenia dotyczące ostatniej fazy przygotowań do kampanii.

W Ulmie miały się zebrać dywizje generałów Boudeta, Molitora, Saint-Cyra i Legranda, a w Augsburgu oddziały gen. Oudinota. Marsz. Davout otrzymał polecenie rozlokowania swoich dywizji w Bayreuth, Bambergu, Norymberdze (miał tam założyć nową kwaterę główną) i Ratyzbonie. Takie rozmieszczenie oddziałów pozwalało stawić czoło przeciwnikowi atakującemu od strony Czech.

Po wcześniejszych listach utrzymanych w kurtuazyjnym tonie Bonaparte przesłał teraz władcom państw niemieckich ścisłe rozkazy dotyczące liczebności oddziałów, jakie mieli wystawić w celu wsparcia Francuzów. Bawaria powinna dostarczyć do 40.000 żołnierzy (w rzeczywistości dała niecałe 30.000). Jednostki bawarskie przeszły pod rozkazy marsz. Lefèbvre’a. Ich trzy dywizje piechoty i trzy brygady jazdy zajęły stanowiska w Monachium, Landshucie i Straubingu z forpocztami wysuniętymi nad Inn. Zadaniem Bawarów była osłona francuskiej koncentracji odbywającej się dalej na zachód.

Króla Wirtembergii zobowiązano do wystawienia 12.000 żołnierzy, którzy mieli się skoncentrować w Neresheimie. Na głównodowodzącego Wirtemberczyków cesarz wyznaczył gen. Dominiąue Vandamme’a.

Od księstw Badenii i Hessen-Darmstadt Napoleon zażądał po 8000-10.000 ludzi. Mniejsze księstewka (Nassau, Würzburg, Lippe, Anhalt, Reuss-Waldeck i inne) miały wspólnym wysiłkiem zmobilizować dywizję piechoty i przyłączyć się do marsz. Davouta. Swoim braciom - Hiero-nimowi władającemu Hesją i Ludwikowi panującemu w Holandii - Napoleon kazał zebrać po 20.000 żołnierzy (cesarscy bracia tylko w niewielkim stopniu wywiązali się z tego zadania).

Bonaparte liczył też, że Sasi zgromadzą do 20.000 ludzi, a Polacy o 5000 więcej. Były to oczekiwania wygórowane, podobnie jak założenie, że siły sprzymierzeńców osiągną 110.000-115.000 żołnierzy. W rzeczywistości nie przekroczyły one 100.000 ludzi.

Wojska koncentrujące się na obszarze naddunajskim cesarz zorganizował w Armię Niemiec8. Oddziały francuskie oddał pod rozkazy trzech marszałków: Lannesa (początkowo dowodził gen. Oudinot), Davouta i Massény, oznaczając je jako korpusy: 2, 3 i 4. Bawarowie utworzyli 7 Korpus, a Sasi pod dowództwem marsz. Bernadotte’a 9 Korpus. Dowództwo nad trzema dywizjami kirasjerów i dwiema dywizjami lekkiej jazdy, stanowiącymi odwód kawalerii i rozdzielonymi początkowo pomiędzy poszczególne korpusy, objął marsz. Bessières. W skład korpusu marsz. Davouta (3) weszły dywizje generałów Frianta, Moranda, Gudina z dawnej Armii Reńskiej, dywizja gen. Demonta (utworzona z czwartych batalionów pułków wymienionych dywizji), kirasjerzy generałów Saint-Sulpice’a i Nansouty’ego, dywizja lekkiej jazdy gen. Montbruna. Korpus marsz. Lannesa (2) obejmował dywizję gen. Saint-Hilaire’a (wcześniej w Armii Reńskiej), dywizje generałów Tharreaua, Claparede’a, Grandjeana, kirasjerów gen. Espagne’a, brygadę lekkiej jazdy Colberta i kilka innych mniejszych jednostek (legion portugalski, kompanie strzelców włoskich i korsykańskich). Marsz. Massénie powierzył cesarz dowództwo nad 8 Patrz załącznik nr 2 - podział taktyczny korpusów francuskich na niemieckim teatrze wojny.

dywizjami generałów Saint-Cyra, Legranda, Molitora i Boudeta, dywizją lekkiej jazdy gen. Marulaza, oddziałami Hesów i Badeńczyków. Siły te wesprzeć miała gwardia cesarska nadciągająca z Hiszpanii i z ośrodków szkolenia we Francji (m.in. nowe 4 pułki tyralierów), łącznie około 25.000 ludzi.

Armia Niemiec, koncentrując swe główne siły (około 190.000 żołnierzy)9 między Ulmen, Augsburgiem a Ratyzboną, zajmowała olbrzymi obszar o szerokości prawie 300 kilometrów i głębokości 250 kilometrów. Jej tymczasowym dowódcą, „majorem generalnym”, Napoleon mianował szefa sztabu głównego marsz. Louisa Alekxandre Berthiera. Głównym intendentem armii został gen. Pierre Bruno Daru. Marsz. Berthier dopiero 30 marca opuścił Paryż i udał się do Strasburga, skąd miał podążyć bezpośrednio na teatr wojenny.

Napoleon zdawał sobie sprawę, że nieprzyjaciel wyprzedził go w przygotowaniach, a Armia Niemiec nie zdoła osiągnąć pełnej gotowości bojowej przed 15 kwietnia. Należało się spodziewać, że do tej pory Austriacy ruszą z ofensywą. W pierwszym zatem etapie kampanii należałoby podjąć obronę strategiczną w Bawarii i dopiero wygrana bitwa pozwoliłaby przejąć inicjatywę i wykonać manewr w dół Dunaju, na Wiedeń. W zależności od terminu nieprzyjacielskiego uderzenia Bonaparte przygotował dwa plany działania. Gdyby Austriacy rzeczywiście zaatakowali przed połową miesiąca, główne siły powinny się skoncent-rować za rzeką Lech mając korpus marsz. Davouta na lewym brzegu Dunaju z osłoną nad rzeką Altmühl, a korpus bawarski nad Izarą. W takiej sytuacji, „oddzielając się od przeciwnika przestrzenią, wygra się czas potrzebny na dokończenie organizacji sił i całkowite ich zebranie”. Gdyby Austriacy nie zdołali ruszyć przed 15 kwietnia, armia francuska miała się zebrać wokół Ratyzbony. Napoleon przewidywał, że przeciwnik wykona manewr z Czech na północ od Dunaju lub z Górnej Austrii na południe od Dunaju, ewentualnie z obu tych kierunków jednocześnie. W pierwszym i drugim wypadku cesarz zamierzał rzucić wszystkie siły od Ratyzbony na skrzydło wroga, w trzecim zaś był gotów manewrować po liniach wewnętrznych, a gdyby nie przyniosło to powodzenia, armia cofnęłaby się nad Lech i w okolice Augsburga.

W celu uzyskania koncentracji wojsk do bitwy w ciągu trzech-pięciu dni Napoleon wydał rozkazy modyfikujące dotychczasowe ugrupowanie. Oudinot z rezerwą kawalerii miał się znaleźć w Ratyzbonie, Masséna w Augsburgu, Davout wokół Norymbergi z przednimi strażami pod Ambergiem i Bayreuth, Wirtemberczycy w Donauwórth, Bawarzy nad Izarą. Przegrupowanie oddziałów planowano zakończyć do 10 kwietnia. Ufortyfikowanemu i dobrze zaopatrzonemu Augsburgowi wyznaczono rolę ewentualnej bazy operacyjnej.

Na początku kwietnia, na kilka dni przed rozpoczęciem działań militarnych nastąpiło zerwanie stosunków dyplomatycznych między Francją a Austrią stanowiące faktyczny wstęp do wojny. Austriacy schwytali francuskiego posłańca i odebrali mu pocztę kurierską. W odwecie Napoleon nakazał aresztować wszystkich gońców austriackich 9 Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 170) pisze o 165-175 tysiącach.

znajdujących się w zasięgu Francuzów bądź ich sojuszników. Treść przejętych depesz nie pozostawiała żadnych wątpliwości; do wybuchu wojny pozostały dni, a może nawet godziny. Cesarz polecił Berthierowi udać się do Donauwörth i zgromadzić wojska koło Ratyzbony - jeśli wystarczy na to czasu - lub wycofać je za Lech, gdyby ofensywa austriacka uczyniła ten manewr niemożliwym do zrealizowania.

WOJNA

MANEWR NA LANDSHUT

Przewidywania Napoleona, który spodziewał się uderzenia Austriaków między 15 a 20 kwietnia, nie do końca się sprawdziły. Atak nastąpił kilka dni wcześniej. Sześć korpusów austriackich, jeszcze 1 kwietnia stojących wzdłuż rzeki Trauny, po następnych siedmiu dniach zajmowało już pozycje na prawym brzegu Innu, wytyczającego granicę z Bawarią. 9 kwietnia wieczorem arcyksiążę Karol, który objął naczelne dowództwo nad wojskami, przesłał królowi bawarskiemu list zawierający między innymi następujące stwierdzenie: „Miło mi spodziewać się, że żadne wojska niemieckie nie będą stawiać przeszkody armii wyswobodzenia, która idzie na wyzwolenie Niemiec od ciemiężycieli”. List ów stanowił w istocie wypowiedzenie wojny Francji oraz sprzymierzonym z nią krajom i pozostał jedynym dokumentem o takim charakterze. Jeśli Austriacy liczyli na jakiekolwiek ustępstwa ze strony Bawarów w imię szeroko pojętej niemieckiej solidarności, to srogo się zawiedli. Odpowiedzią króla na pismo arcyksięcia było opuszczenie przez niego stolicy. Wojska bawarskie natomiast, stojące nad Izarą, w Monachium i Landshucie, czyniły ostatnie przygotowania do stawienia oporu najeźdźcy.

We wczesnych godzinach rannych 10 kwietnia Austriacy przekroczyli graniczny Inn w kilku miejscach jednocześnie.

Podstawowa część ich wojsk w sile 58.000 żołnierzy pod bezpośrednim dowództwem arcyksięcia Karola, składająca się z korpusów gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika oraz II Rezerwowego gen. Kienmayera, przeszła na drugi brzeg w Braunau. Korpus Hohenzollerna (27.000-28.000 ludzi) uczynił to powyżej Mühldorf. IV Korpus wsparty przez I Rezerwowy księcia Lichtensteina (łącznie około 40.000 ludzi) sforsował Inn w Scharding w pobliżu ujścia tej rzeki do Dunaju. Oba skrzydła ubezpieczone zostały przez silne oddziały osłonowe, lewe - 10-tysięczną dywizją gen. Jellachicha (Jellacicia), która po przekroczeniu Innu miała skierować się na Monachium, prawe - liczącą 5000 ludzi brygadą gen. Vecsaya. Zwłaszcza tej drugiej jednostce powierzono bardzo ważne zadanie. Posuwając się wzdłuż Dunaju miała ona zająć twierdzę Passau (Passawa) położoną przy ujściu Innu do Dunaju. Napoleon doskonale zdawał sobie sprawę ze strategicznego znaczenia tej twierdzy i dużo wcześniej nalegał na Bawarów, aby utrzymywali ją w należytym stanie. W tym celu nie szczędził środków finansowych ani francuskich specjalistów, którzy mieli nadzorować przebieg prac fortyfikacyjnych. Zabiegi te nie dały jednak pozytywnego skutku i bawarski komendant twierdzy szybko poddał ją

Austriakom, którzy tym samym uzyskali ważny punkt oparcia na terenie objętym działaniami wojennymi.

Po sforsowaniu Innu Austriacy posuwali się w kierunku Izary w trzech kolumnach. Ich marsz, w założeniu szybki i zaskakujący, w rzeczywistości przebiegał w nader wolnym tempie. Opóźniał go ogromny tabor towarzyszący armii. Setki wozów z wszelakim zaopatrzeniem wojennym: od żywności i medykamentów, poprzez amunicję karabinową i artyleryjską aż do elementów mostu pontonowego, toczyły się wolno po rozmiękłych drogach, raz po raz zapadając się po osie w błocie i opóźniając skutecznie austriacką ofensywę. Szybkość działania na miarę wojsk napoleońskich pozostawała dla armii arcyksięcia Karola nieosiągalnym wzorem. Jej czołowe oddziały dopiero 15 kwietnia osiągnęły brzegi Izary. Jak dotychczas, nie doszło do starć z Bawarami, którzy wysyłali w pole jedynie niewielkie oddziałki konnicy, nie atakowane zresztą zbyt energicznie przez Austriaków. Mogło się wręcz wydawać, że obie strony wiąże cicha umowa przewidująca unikanie prawdziwej walki. Były to jednak pozory. Bawarowie, których Francuzi nie bez podstaw posądzać mogli o sympatie do Austriaków - obie nacje należały przecież do ogólnoniemieckiej rodziny narodów tworzących jeszcze do niedawna Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego - postanowili dochować sojuszniczej wierności.

Sforsowanie Izary, którego arcyksiążę Karol postanowił dokonać pod Landshutem, musiało zatem doprowadzić do pierwszej bitwy w kampanii. Doszło do niej 16 kwietnia.

Arcyksiążę przygotował się do starcia z wielką starannością i w sposób znamionujący niepospolity talent wojskowy. Nie chcąc ryzykować jakichkolwiek niespodzianek w rejonie głównej przeprawy, skierował korpus gen. Hillera ku Moosburgowi dla zabezpieczenia Landshutu od strony Monachium, korpusowi gen. Rosenberga zaś nakazał przeprawić się przez rzekę pod Dingolfing poniżej Landshutu. Zaplanowany manewr miał ukazać Bawarom groźbę oskrzydlenia i pozbawić ich ochoty do obrony miasta.

Rankiem arcyksiążę Karol na czele korpusu arcyksięcia Ludwika, mając w przedniej straży gen. Johanna Radetzkiego, posunął się pod Landshut. Droga wiodąca z Braunau biegła zalesionymi wzniesieniami ku brzegom Izary przepoławiając miasteczko, które częściowo zajmowało stoki pa-górków oraz oba brzegi rzeki. Bawarowie z dywizji gen. Deroya zajęli pozycje po jej lewej stronie zrywając uprzednio most na odnodze Izary. Główną pozycję obronną tworzyło naszpikowane piechotą przedmieście Seligenthal oraz porosłe lasem wzgórze Altdorf leżące naprzeciw prawobrzeżnych pagórków Landshutu. Radetzkiego, schodzącego ku rzece, przywitał gęsty i skuteczny ogień strzelców bawarskich, na który odpowiedzieli żołnierze z pułku Gradiska. Intensywna wymiana ognia karabinowego trwała do momentu wstrzelania się w pozycje bawarskie w Seligenthal artylerii ustawionej na przeciwległych wzgórzach. Obrońcy przedmieścia, które szybko przemieniło się w dymiące rumowisko, zaczęli wycofywać się ku wzgórzu Altdorf. Moment ten wykorzystali Austriacy do przerzucenia przez rzekę prowizorycznego mostu i sforsowania jej. W godzinach południowych zdobyty przyczółek i przedmieście Seligenthal

wypełniły się żołnierzami z korpusów arcyksięcia Ludwika i księcia Hohenzollerna, którzy niemal natychmiast uderzyli na dywizję Deroya. Bawarowie, wykorzystując górowanie własnych pozycji nad przedmieściem, stawiali przez pewien czas zacięty opór. Skończył się on wraz z wiadomością o przekroczeniu przez nieprzyjaciela Izary pod Moosburgiem i koło Dingolfing. Teraz jedynie natychmiastowy odwrót mógł uratować Bawarów przed okrążeniem i zniszczeniem. Drogą przez lasy zaczęli się cofać koło Neustadt ku Dunajowi. W lesie Dürnbach koncentrowały się oddziały księcia, następcy tronu, oraz gen. Wrede. Tam też podążył gen. Deroy.

W starciu pod Landshutem obie strony poniosły niewielkie straty, łącznie około 100 zabitych i kilkuset rannych. Bitwa pokazała jednak, że w wojnie z Napoleonem Austriacy muszą liczyć wyłącznie na własne siły. Wizja ogólnoniemieckiego zrywu już na początku kampanii została rozwiana.

Austriacy przekroczyli Izarę w Landshucie czterema korpusami: arcyksięcia Ludwika, księcia Hohenzollerna oraz dwoma rezerwowymi - księcia Lichtensteina i gen. Kienmayera. Licząc łącznie z korpusem gen. Hillera w Moosburgu i korpusem gen. Rosenberga w Dingolfing 17 kwietnia mieli na lewym brzegu Izary 140.000 ludzi gotowych do koncentrycznego uderzenia w kierunku zachodnim.

Jak na siedem dni ofensywy bez większego przeciwdziałania ze strony przeciwnika przebycie około 90 kilometrów nie stanowiło wielkiego wyczynu. Nie zadowalało też bynajmniej austriackiego wodza. Natomiast dwadzieścia kilka kilometrów, jakie dzieliły Izarę od Dunaju i zdawały się być możliwe do przebycia niemalże jednym skokiem, szykowało wiele pułapek i różnorodnych niebezpieczeństw. Rzeki Abensa oraz Mała i Duża Labera, bagna, lasy i zagajniki, liczne pagórki nie przypominały w niczym bezpiecznego gościńca. A do tego Austriakom towarzyszyła świadomość, że na drodze mogą w każdej chwili napotkać Francuzów.

Arcyksiążę Karol miał dosyć mgliste wyobrażenie o rozlokowaniu oddziałów francuskich. Wiedział, że zajmują Augsburg i dalej na zachód położony Ulm, ale brakowało mu bliższych informacji na temat ich liczebności. O Francuzach znajdujących się w okolicach Ratyzbony miał o tyle lepsze pojęcie, że zgodnie z istniejącym stanem rzeczy spodziewał się tam korpusu marsz. Davouta. Naturalny rozdział głównych ugrupowań wroga i centralne względem nich położenie własnych wojsk spowodowało, iż arcyksiążę powziął śmiały plan marszu na wprost dwoma traktami biegnącymi z Landshutu do Neustadt i Kelheim, zaatakowania i zniszczenia sił nieprzyjacielskich w okolicach Ratyzbony, a po połączeniu się z gen. Bellegarde, uderzenia na Wirtembergię. Wyobraźnia podsunęła mu przy tym obraz niszczącego pościgu za rozbitym wrogiem uciekającym w panice na zachód.

17 kwietnia po południu, ubezpieczony z lewej strony przez korpus gen. Hillera i dywizję gen. Jellachicha, a z prawej przez korpus gen. Rosenberga i brygadę gen. Vecseya, arcyksiążę Karol rozpoczął marsz ku Dunajowi. Jednocześnie gen. Bellegarde, który wkroczył już do Górnego Palatynatu, skierował swe oddziały na tyły marsz. Davouta z zamiarem zepchnięcia ich

ku Ratyzbonie. Austriacy sami jednak skazali swą śmiałą koncepcję na niepowodzenie.

Podobnie jak w ciągu pierwszego tygodnia kampanii obciążeni zbyt dużym taborem, nieudolnie stawiając czoło trudnym warunkom terenowym posuwali się w tempie, które dało przeciwnikowi czas na podjęcie przeciwdziałania. Właśnie czas miał się okazać wartością, której Austriacy nie potrafili wykorzystać, a która pozwoliła Francuzom i ich sprzymierzeńcom - jak się niebawem przekonamy - skorygować popełnione na początku błędy w dowodzeniu i przejąć inicjatywę strategiczną.

Podczas gdy Austriacy ślamazarnie przedzierali się przez bagna i lasy oddzielające ich od Dunaju, Francuzi, wzmocnieni kontyngentami wojsk członków Związku Reńskiego, szykowali się do odparcia wroga. Marsz. Masséna, którego korpus zajmował dotychczas pozycje w Ulm i jego okoli-cach, przesunął dywizje generałów Boudeta, Molitora, Legranda i Carra Saint-Cyra w kierunku Augsburga w celu połączenia się z korpusem gen. Oudinota. Łącznie zebrał około 55.000 żołnierzy i oczekiwał na będące w drodze posiłki. Na drugim skrzydle, pod Ratyzboną, korpus marsz. Davouta dysponował niewiele mniejszą siłą, ale za to o wiele lepszymi jakościowo jednostkami. Co prawda opuściła go ciężka jazda gen. Espagne’a (przeszła do korpusu gen. Oudinota) oraz gen. Nansouty’ego (zasiliła rezerwę jazdy), ale dywizje generałów Moranda, Frianta, Gudina i Saint-Hilaire’a wsparte kirasjerami pod dowództwem gen. Saint-Sulpice’a oraz lekką jazdą gen. Montbruna stanowiły bez wątpienia kwiat armii napoleońskiej. Jak widać, zakładany wcześniej podział na trzy korpusy jeszcze nie nastąpił; dywizja gen. Saint-Hilaire’a przewidziana do korpusu marsz. Lannesa tkwiła ciągle pod Ratyzboną, a dowództwo sprawowane przez marsz. Massénę, obejmujące jedynie cztery dywizje francuskie oraz Hesów i Badeńczyków, w rzeczywistości rozciągnęło się na jednostki gen. Oudinota.

Wraz z armią bawarską stacjonującą w lasach Dürnbach (27.000 ludzi) i idącymi ku nim przez Ingolstadt Wirtemberczykami (12.000 ludzi) sprzymierzeni dysponowali siłą 140.000-150.000 żołnierzy, których mogli natychmiast rzucić do walki przeciwko wojskom arcyksięcia Karola. W ciągu najbliższych dni liczba ta miała znacznie się powiększyć, gdyż trakty Wurtemburga i Szwabii zapełnione były długimi kolumnami wojska i taborów.

O ile jednak armia austriacka miała w swych szeregach naczelnego wodza, który w trakcie działań w zależności od zmieniających się okoliczności podejmował decyzje, o tyle Francuzi aż do 18 kwietnia pozostawali bez naczelnego dowódcy. Spowodowało to komplikacje, które o mało co nie przyniosły bardzo przykrych z wojskowego punktu widzenia konsekwencji. Pod nieobecność Bonapartego obowiązki głównodowodzącego spadły na szefa sztabu marsz. Berthiera. Jeśli jednak był on doskonałym sztabowcem, według niektórych wręcz najgenialniejszym w dziejach wojskowości, to dowodzenie wielkimi masami wojska, a nawet pojedynczymi dywizjami sprawiało mu duże kłopoty. Ponadto Berthier został obarczony obowiązkiem wykonania

rozkazów cesarza przebywającego kilkaset kilometrów od teatru działań wojennych. A to w kalejdoskopie zdarzeń narażało szefa sztabu na dodatkowy stres.

Na wieść o wystąpieniu Austriaków Berthier opuścił 11 kwietnia Strasburg, gdzie czuwał nad organizacją armii. Dwa dni później założył kwaterę w Donauwörth. Towarzyszyła mu świadomość, że od jego operatywności zależy udana realizacja planu Bonapartego. Jak pamiętamy, polegał on - w razie austriackiego ataku - na skoncentrowaniu wszystkich sił w pobliżu Ratyzbony, a gdyby postępy nieprzyjacielskiej ofensywy okazały się zbyt szybkie, w okolicy Donauwörth. Austriacy posuwali się jednak powoli i Berthier 13 wieczorem uznał, że wciąż możliwa jest realizacja pierwszej koncepcji. W tym celu wydał rozkaz Oudinotowi, aby ruszył ku Ratyzbonie. Ranek następnego dnia przyniósł jednak Berthierowi zaskakującą niespodziankę w postaci depeszy od Napoleona. Cesarz, powiadomiony o wcześniejszym niż przypuszczał wystąpieniu przeciwnika, polecił zebrać większość wojsk koło Augsburga; Davout miał pozostać w Ratyzbonie.

Berthier nie „czuł” teatru operacyjnego i niewolniczo zastosował się do dyspozycji Napoleona. Marsz. Oudinota został wstrzymany, a możliwa do wykonania koncentracja pod Ratyzboną nie doczekała się urzeczywistnienia. Koncepcja dowodzenia na odległość doznała tym samym fiaska, a nieszczęsny Berthier spotkał się z ostrymi zarzutami współczesnych mu oraz później żyjących historyków wojskowości. Chyba nie do końca słusznymi, gdyż zapewne wielu wodzów napoleońskich, będąc na jego miejscu, postąpiłoby podobnie. Pozostawali oni w zbyt głębokim cieniu „boga wojny” i jego nieobecność na polu walki zawsze działała na nich deprymująco.

W konsekwencji przez następnych kilka dni Francuzi stali na drodze, wzdłuż której posuwały się korpusy przeciwnika, rozdzieleni na dwie części.

Berthier nie popełnił już więcej pomyłek. Po prostu nie podjął żadnej ważnej decyzji przed przybyciem Napoleona. Stało się to 17 kwietnia w godzinach porannych. Bonaparte błyskawicznie przemierzył drogę z Paryża do Donauwörth i wziął wszystkie sprawy w swoje ręce. Cesarz potrzebował niewiele czasu, aby zorientować się w sytuacji i powziąć właściwy plan działania. Wybierał pomiędzy dwiema koncepcjami. Pierwsza opierała się na założeniu, że arcyksiążę Karol całością sił zaatakuje zgrupowanie marsz. Davouta, które zdoła go powstrzymać do czasu nadejścia Bonapartego z resztą wojsk. Wówczas zaatakowani od tyłu Austriacy zostaliby najprawdopodobniej rozgromieni. Wizja co prawda bardzo pociągająca, ale droga wiodąca do jej urzeczywistnienia była usiana wieloma niebezpieczeństwami. Największe wynikałoby ze sprzeniewierzenia się Bonapartego zasadom jego własnej sztuki wojennej (zwanej później napoleońską), która za jeden z kanonów uznawała wyższość pozycji środkowej nad pozycją zewnętrzną z podzieloną armią. Zajmowanie tej pierwszej - oczywiście w razie dysponowania odpowiednio liczną i sprawną armią, a taką właśnie mieli Austriacy - dawało możliwość zadania kolejnych szybkich uderzeń i rozbicia jednego po drugim

rozdzielonych zgrupowań nieprzyjaciela. Po namyśle Napoleon odrzucił ten plan jako zbyt ryzykowny i przyjął rozwiązanie może mniej błyskotliwe, ale za to pewniejsze i w większym stopniu gwarantujące pomyślne zakończenie kampanii. Polegało ono na jak najszybszym ściągnięciu wojsk marsz. Davouta z Ratyzbony oraz marsz. Massény z Augsburga i skoncentrowaniu całej armii w Neustadt. Wówczas, mając w jednym miejscu 140.000, a może nawet 150.000 ludzi, Napoleon był pewny wyniku oczekującej go rozprawy.

Zebranie wojsk w Neustadt, a nie nad Lechem bądź w trójkącie Augsburg-Donauwörth-Ingolstadt, wymagało o wiele mniej czasu i skracało do minimum niebezpieczne osamotnienie korpusu Davouta, który w tej sytuacji mógł osiągnąć punkt koncentracji dzięki jednemu dziennemu marszowi. Z kwatery cesarza natychmiast wyruszyli gońcy z rozkazami. Masséna otrzymał polecenie marszu drogą z Pfeffenhofen nad Abensę, która chroniła pozycje Bawarów, a następnie ku Neustadt. W Augsburgu miał pozostawić dwa pułki niemieckie i nie nadających się do walki Francuzów oraz duże zapasy żywności i amunicji, co uczyniłoby z miasta punkt oporu i bazę zaopatrzeniową. W chwili opuszczenia Augsburga miała być rozpuszczona wieść o marszu na Tyrol. Depesza Napoleona do Massény kończyła się słowami: „Czynność, czynność i pośpiech! Zdaję się na Ciebie!”

Jak we wszystkich wcześniejszych kampaniach napoleońskich także i teraz czas stawał się czynnikiem decydującym.

O ile jednak rozkazy cesarza Masséna otrzymał już po południu 17 kwietnia - Augsburg dzieli od Donauwörth niewielka odległość - o tyle dyspozycje dla Davouta dotarły do oddalonej ponad dwukrotnie bardziej Ratyzbony dopiero późną nocą. Napoleon nakazał marszałkowi pozostawić w mieście pułk piechoty, a pozostałymi oddziałami pociągnąć w górę Dunaju na Neustadt lub ewentualnie dalej, na Ingolstadt. Połączenie wojsk miało nastąpić między Ober-Saal a Abensbergiem. Bardzo ryzykowny marsz Davouta, mający się odbyć między rzeką a podstawowym trzonem wojsk nieprzyjacielskich, miał osłaniać Lefèbvre z Bawarami; jego zadanie polegało na powstrzymywaniu i wiązaniu wroga nadciągającego od strony Landshutu. Ruch prawym brzegiem rzeki, a nie lewym, wolnym od przeciwnika, dyktowały dogodniejsze warunki terenowe pozwalające na szybsze dotarcie do miejsca zamierzonej koncentracji.

Wbrew oczekiwaniom Napoleona marsz. Davout nie był w stanie 18 kwietnia opuścić Ratyzbony i wyruszyć na spotkanie z nim oraz z marsz. Masséna. Wymarsz opóźniony został wobec konieczności ściągnięcia do Ratyzbony dywizji gen. Frianta zajmującej pozycję osłonową nad rzeką Altmuhl. W czasie powrotu Friant natknął się na oddziały z korpusu gen. Bellegarde’a i musiał stoczyć bój z jego strażą przednią. Później, w drodze do miasta, miał już ciągle za sobą postępujących energicznie Austriaków. Zarówno 17, jak i 18 kwietnia upłynęły pod znakiem żywej kanonady i ciągłych utarczek pod murami Ratyzbony. Pod osłoną dywizji gen. Moranda, która na przedpolach miasta powstrzymywała atakującego gen. Bellegarde’a, marsz. Davout przyjmował napływające stopniowo jednostki dywizji gen. Frianta i przerzucał swoje oddziały na prawy brzeg Dunaju.

Marszałek „ruchem sierpa” rozrzucił we wszystkich kierunkach na prawym brzegu wzmocnione patrole lekkiej kawalerii gen. Montbruna, która wykonała rekonesanse w okolicach Eckmühl, Straubing i Abach. Miały one nie tylko dostarczyć informacji o nieprzyjacielu, ale także znaleźć najdogodniejsze drogi do odbycia marszu na południowy zachód.

Wczesnym rankiem 19 kwietnia Davout opuścił Ratyzbonę, pozostawiając w niej 65 pułk piechoty z rozkazem utrzymania miasta aż do momentu nadejścia posiłków. Drogą najbliższą Dunajowi marszałek wysłał artylerię i tabory, a piechota w dwóch kolumnach po dwie dywizje każda pomaszerowała leśnymi traktami biegnącymi w większej odległości od rzeki. Ich bezpośrednią osłonę boczną oraz straż przednią i tylną stanowiła lekka kawaleria.

Rozpoczęcie marszu przez korpus marsz. Davouta zbiegło się niemal w czasie z rozkazem arcyksięcia Karola o uderzeniu na Ratyzbonę. Wódz austriacki był przekonany, że okrążony korpus francuski zostanie łatwo zniszczony. Ponadto był pewien, iż do osiągnięcia tego celu wystarczą aż nadto siły nacierających z północy korpusów generałów Kolowratha i Bellegarde’a oraz pozostających pod jego osobistym dowództwem oddziałów księcia Hohenzollerna, gen. Rosenberga i księcia Lichtensteina. Dlatego gen. Hiller (jego korpus stanowił lewe skrzydło) oraz arcyksiążę Ludwik otrzymali rozkaz pozostania na pierwotnym kierunku ruchu nad Abensą. Obaj dysponowali niebagatelną siłą około 60.000 żołnierzy. Konsekwencją zarządzeń naczelnego wodza stało się rozproszenie sił austriackich, co prawda nadal tworzących silne zgrupowania od Mona-chium do Ratyzbony. Arcyksiążę postąpił akurat odwrotnie niż Napoleon, który z ogromnym wysiłkiem koncentrował swą armię w jedną potężną pięść zdolną do zadania druzgocącego ciosu w wybranym przez siebie miejscu.

Arcyksiążę Karol pociągnął na Ratyzbonę czterema kolumnami, aby zetrzeć się z Francuzami, którzy już od kilku godzin byli w drodze i z każdą chwilą zyskiwali coraz większe szanse na niespostrzeżone przedarcie się do miejsca koncentracji. Trzy austriackie kolumny uderzyły w próżnię. Tylko jedna z nich, piechota z korpusu Hohenzollerna, natrafiła w okolicy Thann i Teugen na zamykające pochód Davouta dywizje Saint-Hilaire’a i Frianta.

Doszło do wielogodzinnego, krwawego boju, w którym uczestniczył osobiście marsz. Davout, przebywający akurat przy dywizji gen. Saint-Hilaire’a. Gęsto zalesiony, nieregularnie ukształtowany teren wybitnie sprzyjał działaniom obronnym. Francuzi wykorzystali tę okoliczność po mistrzowsku. Davout walczył jak prosty szeregowy otoczony żołnierzami jednego z batalionów 33 pułku liniowego. Po stronie austriackiej najbardziej odznaczył się książę Ludwik Lichtenstein, który na czele pułków manfrediniego i würtzburskiego usiłował w szaleńczym ataku na bagnety rozerwać obronę przeciwnika. Wysiłki księcia nie zdały się na nic wobec twardego oporu Francuzów, jego samego zaś, kilkakrotnie postrzelonego, zniesiono z pola walki. W decydującym momencie bitwy 10 pułk lekki z dywizji Saint-Hilaire’a, wykorzystując zamieszanie w szeregach przeciwnika wywołane celnym ogniem artyleryjskim (w

początkowym stadium boju Francuzi dysponowali jedynie 6 armatami, potem nadeszło wsparcie), uderzył na bagnety, przełamał szyk nieprzyjaciela i pociągnął za sobą inne oddziały. Wśród Austriaków wybuchła panika. Sytuację uratował dopiero książę Maurycy Lichtenstein odważnym kontratakiem, lecz i on swe męstwo przypłacił ciężkim zranieniem.

Pole bitwy zostało jednak opanowane przez Francuzów, którzy wzięli jeńców aż spośród dwudziestu trzech pułków austriackich. Dało im to pogląd na wielkość sił przeciwnika zaangażowanych w walkę. A przecież arcyksiążę Karol, przypatrujący się bitwie ze wzniesienia Grub, nie zdecydował się na posłanie w bój wszystkich posiadanych jednostek. Koło niego stali nieruchomo grenadierzy z dwunastu batalionów wchodzących w skład 1 Korpusu Rezerwy. Wódz austriacki mniemał bowiem, że zetknął się z głównymi siłami francuskimi i walną bitwę postanowił stoczyć nazajutrz, po uprzednim wezwaniu oddziałów arcyksięcia Ludwika. Fałszywa ocena sytuacji kosztowała go utratę szansy na rozgromienie dwóch dywizji z korpusu Davouta, co bez wątpienia miało wpływ na dalszy przebieg kampanii.

Bitwa pod Teugen była najkrwawszym (choć nie jedynym) starciem, jakie stoczono tego dnia. W pobliżu Dinzling jazda Montbruna natknęła się na oddziały Rosenberga i wyszła zwycięsko z krótkiej, gwałtownej potyczki. Również liczne patrole z obu stron wpadały na siebie wzdłuż całej trasy wytyczonej pochodem korpusu Davouta. Łączne straty Francuzów wyniosły około 2500 ludzi, najwięcej z dywizji Saint-Hilaire’a - 1700. Ubytki w szeregach nieprzyjaciela były dwukrotnie większe - około 6000 żołnierzy. Lecz nie z porównania strat, tak bardzo niekorzystnego dla Austriaków, wynikały korzyści osiągnięte 19 kwietnia przez Francuzów. Wielki talent dowódczy marsz. Davouta i niezwykła sprawność jego oddziałów spowodowały, że koncentracja armii napoleońskiej stała się faktem. W dniu następnym była ona zdolna podjąć kontrofensywę przeciwko rozproszonemu - chciałoby się powiedzieć na własne życzenie - przeciwnikowi.

Pod wpływem nadchodzących z pola walki meldunków i na podstawie własnych obserwacji Napoleon ustalił szczegółowy plan manewru, którego realizacja miała się rozpocząć 20 kwietnia. Polegał on na uderzeniu w lewe skrzydło Austriaków z jednoczesnym zaatakowaniem ich tyłów pod Landshutem. Tak zaskoczona z boku i od tyłu armia arcyksięcia powinna, według przewidywań Napoleona, ulec rozproszeniu, a następnie całkowitemu rozbiciu partiami. Dodatkową korzyścią byłoby odcięcie resztek wojsk austriackich od Wiednia.

Atak na lewe skrzydło przeprowadzić mieli marszałkowie Davout i Lefèbvre oraz odwody, a na tyły - marsz. Masséna i gen. Oudinot. O słuszności swej decyzji Bonaparte utwierdził się rankiem 20 kwietnia po otrzymaniu od Davouta raportu o przebiegu bitwy pod Teugen i Thann. Kwaterę cesarską w Abensbergu opuścili w pośpiechu gońcy wiozący ostatnie, szczegółowe rozkazy do poszczególnych dowódców. Zgodnie z nimi marsz. Davout miał pozostać w Teugen jedynie z dywizjami generałów Frianta i Saint-Hilaire’a oraz kawalerią gen. Montbruna i w

miarę możliwości spychać przeciwnika na południe. Dwie pozostałe dywizje z jego korpusu, generałów Moranda i Gudina (24.000 ludzi), oraz kirasjerów gen. Saint-Sulpice’a i strzelców gen. Jacąuinota Napoleon oddał pod komendę przybyłemu właśnie z Hiszpanii marsz. Lannesowi. Miał on zaatakować miejscowość Rohr, stanowiącą według Napoleona centrum pozycji austriackiej. Wreszcie gen. Lefèbvre z Bawarami i Wirtemberczykami oraz dywizją gen. Demonta i kirasjerami gen. Nansouty’ego powinni uderzyć na Arnhofen i Offensteten.

Rankiem 20 kwietnia Francuzi i ich sprzymierzeńcy przeszli do ofensywy. Przeciwnik usiłował się jej przeciwstawić w luźnych ugrupowaniach niezdolnych do podjęcia jednolitego, skutecznego wysiłku. Wywiązały się chaotyczne, nie skoordynowane działania bojowe, którym nadano później nazwę bitwy pod Abensbergiem.

Jako pierwszy w kontakt bojowy wszedł arcyksiążę Ludwik stojący nad Abensą. Wczesnym rankiem jego żołnierze ujrzeli dwie potężne kolumny: jedną - Lefèbvre’a, nadciągającą przez Abensberg i Arnhofen i drugą - Lannesa, posuwającą się traktem ratyzbońskim przez Reising i Buchofen. Arcyksiążę Ludwik nie wybrał w tej sytuacji najwłaściwszego rozwiązania, jakim było połączenie z arcyksięciem Karolem, lecz postanowił samodzielnie stawić czoło przeciwnikowi. Liczył przy tym na ewentualną pomoc gen. Hillera.

Do idących na nieprzyjaciela Bawarów i Wirtemberczyków cesarz skierował krótkie, podniosłe w treści przemówienie (tłumaczone przez oficerów znających język francuski), w którym ukazał między innymi korzyści, jakie ich kraje mogą wynieść ze zwycięskiej wojny z monarchią Habsburgów, od dawna zgłaszającą pretensje godzące w suwerenność Bawarii i Wirtembergii. Umiejętnie odwołując się do poczucia honoru żołnierskiego i dumy narodowej Napoleon wyzwolił w swych sprzymierzeńcach prawdziwy entuzjazm przedbitewny. Był to fenomen, jeśli się zważy, że lada moment czekało ich krwawe starcie z niemieckimi pobratymcami. Tajemnica jego leżała w tym - jak napisał potem Bonaparte do Massény - aby „dać żołnierzom odczuć doniosłość ich zadania”. Nadzwyczajne właściwości Napoleona w tym względzie tak przedstawił podkomendny marsz. Massény, gen. Pellet: „Panując nad sercami i umysłami potęgował dowolnie wysiłki żołnierza zależnie od okoliczności i spotykanych przeszkód. Nikt nigdy nie posiadał tak wielkiego uroku dla wojsk narodowych, obcych, a nawet wrogich. Nikt nie umiał tak jak on utwierdzić i zachować w naszych oddziałach tej karności godnej imienia francuskiego, która honor miała za zasadę, a sławę za nagrodę”.

Bawarowie i Wirtemberczycy walczyli z niezwykłą determinacją. Bitwa z ich udziałem zogniskowała się wokół Kirchdorfu, bronionego zaciekle przez księcia Reuss i gen. Bianchi. Austriakom udało się kilkakrotnie odeprzeć gwałtowne ataki, uczynili to jednak z najwyższym trudem w krwawych kontratakach na bagnety. Ale gdy po południu przeciwnikowi powiodło się oskrzydlenie ich oddziałów, arcyksiążę Ludwik dał rozkaz do odwrotu przez Pfaffenhausen do Landshutu. Bawarowie dowodzeni przez gen. Wrede ruszyli w pościg, powstrzymany dopiero późną nocą w okolicy Pfaffenhausen przez grenadierów gen. d’Aspre’a. Wynik całodniowego

boju był korzystny dla sprzymierzeńców. Stracili oni około 1000 ludzi, podczas gdy przeciwnik utracił około 3000 zabitych i rannych.

W tym samym czasie, kiedy Bawarowie i Wirtemberczycy walczyli pod Kirchdorfem, marsz. Lannes uderzył na Rohr. Jako pierwszy, na przedpolu usiłował stawić mu czoło gen. Thierry z kilkoma tysiącami piechoty. Strzelcy konni gen. Jacquinota z impetem wpadli na Austriaków, nie pozo-stawiając im czasu na sformowanie czworoboków. Nieszczęśni piechurzy, choć mając znaczną przewagę liczebną, nawet przez moment nie byli w stanie stawić zorganizowanego oporu i rozbiegli się w popłochu, szukając schronienia w pobliskich lasach. Tam wielu z nich zostało zarąbanych bądź wziętych do niewoli. Tylko nieznaczna część zdołała się przerwać ku głównym siłom.

W Rohr Austriacy stawili bardziej zaciekły opór. Dywizja Schustecka, wzmocniona częścią oddziału Thierry’ego, nie zdołała jednak utrzymać wioski i zaczęła się wycofywać w kierunku Rottenburga traktem wiodącym do Landshutu. Za w miarę uporządkowany odwrót największą daninę krwi zapłacili kirasjerzy Kienmayera, na których spadła miażdżąca szarża jazdy Saint-Sulpice’a. Ich resztki, wespół z czterema szwadronami dragonów Lenvenehra, osłaniały następnie cofającą się piechotę. Zadanie to było tym trudniejsze do wykonania, że poza Rohr okolica była bardziej odsłonięta i dawała większe możliwości operacyjne kawalerii francuskiej. Odwrót odbywał się więc pośród ciągle ponawianych szarż i kontrszarż, podczas których szeregi piechoty austriackiej coraz bardziej topniały. Straty w zabi-tych, rannych i jeńcach osiągnęły pod koniec dnia liczbę 5000 ludzi i być może uchodzący przeciwnik zostałby rozgromiony, gdyby w okolicach Rottenburga nie napotkał oddziałów Hillera. Jednak dzielna jazda Kienmayera i Lenvenehra niemal w całości wyginęła.

Marsz. Lannes, który w całodniowych walkach utracił zaledwie 200 żołnierzy, dysponował wystarczającymi siłami, aby sięgnąć po zwycięstwo w starciu z gen. Hillerem. Jednakże zdawał sobie sprawę ze znużenia własnych ludzi i zamiast wdawać się w kolejny bój, postanowił zaczekać na nowe rozkazy od Napoleona. Tym bardziej że zaplanowane połączenie z Bawarami i Wirtemberczykami jeszcze nie nastąpiło.

Walki stoczone 20 kwietnia przyniosły Austriakom same porażki. Tego bowiem dnia zostali nie tylko zepchnięci kilkanaście kilometrów w kierunku Landshutu, tracąc przy tym 7000-8000 ludzi, co ich łączne straty podniosło do 13.000-14.000, ale przede wszystkim utracili swobodne połą-czenie między dwoma wielkimi zgrupowaniami: arcyksięcia Karola, przypartego do Dunaju w okolicach Ratyzbony, i lewym skrzydłem spychanym ku Izarze. Z tego punktu widzenia tzw. bitwa pod Abensbergiem - w gruncie rzeczy nie prowadzona z jakimś szczególnym natężeniem i przyprawiająca przeciwnika o stosunkowo niewielkie straty - miała duże znaczenie strategiczne. Napoleon, z radością wsłuchując się w napływające meldunki, w pisanych nazajutrz listach z pewną przesadą nazwał starcie pod Abensbergiem „drugą Jeną”, podczas gdy poprzedzający je bój pod Thann doczekał się porównania z bitwą pod Auerstaedt. Jak wiadomo, w 1806 r. pod Auerstaedt marsz. Davout odrzucił główną, kilkakrotnie liczniejszą armię pruską, podobnie jak teraz

austriacką, tego samego natomiast dnia pod Jeną Bonaparte rozgromił drugą, słabszą armię przeciwnika i to samo - Napoleon miał takie wrażenie - stało się teraz pod Abensbergiem. Tak optymistyczna, entuzjastyczna wręcz ocena powstałej sytuacji mogła prowadzić tylko do jednego logicznego wniosku: Austriacy znajdują się w pełnym odwrocie. Pozostawało do odpowiedzi istotne pytanie: w jakim kierunku będzie się on odbywał?

Nieprzyjaciel mógł swobodnie przejść na północny brzeg Dunaju, lecz wybierając ten kierunek pozostawiłby Francuzom otwartą drogę na Wiedeń. Logika i doświadczenie płynące z poprzednich kampanii kazały odrzucić taką ewentualność. Napoleon był pewien, że przeciwnik za wszelką cenę będzie się starał osłonić dostęp do stolicy. Gdy więc Davout zameldował o koncentracji głównych sił arcyksięcia Karola pod Ratyzboną, Napoleon nie dał temu wiary, trwając w przeświadczeniu o nieuniknionym odwrocie nieprzyjaciela na wschód. Mając wrażenie pełnego sukcesu cesarz postanowił następnego dnia zamienić go w pogrom wroga. Lannes i Vandamme otrzymali rozkaz uderzenia na Landshut przez Rottenburg. Masséna miał pomaszerować na Landshut koncentrycznie, przechodząc pod Freisingiem na prawy brzeg Izary. Oponujący przeciwko tym zarządzeniom Davout dostał polecenie uderzenia, przy współudziale Bawarów, w kierunku na Eggmühl (Eckmühl), gdzie według przypuszczeń cesarza powinny znajdować się tyły armii austriackiej.

Kalkulacje Napoleona okazały się jednak błędne. Rankiem 21 kwietnia marsz. Davout rzeczywiście rozpoznał w okolicach Eckmühl znaczne siły austriackie, lecz nie były to bynajmniej tyły, ale czoło armii arcyksięcia Karola, który zdobył już Ratyzbonę i połączył się z korpusami czeskimi generałów Bellegarde’a i Kolowratha. Pomimo olbrzymiej przewagi nieprzyjaciela Davout rzucił dwadzieścia kilka tysięcy żołnierzy do desperackiego ataku. O dziwo, austriackie korpusy Hohenzollerna i Rosenberga, zajmujące silne pozycje na wzgórzach, opuściły je i pod naporem Francuzów cofnęły się bliżej Eggmühl. Obaj dowódcy obawiali się, że mogą mieć do czynienia z większymi niż w rzeczywistości siłami i postanowili zbliżyć się ku własnemu centrum. Głównie dzięki błędnej ocenie sytuacji przez nieprzyjaciela Davoutowi udało się kilka godzin utrzymywać inicjatywę i wziąć kilkuset jeńców. Austriacy, oparci mocno o Ratyzbonę, przeszli jednak niebawem do kontruderzenia i zepchnęli oddziały marszałka do rozpaczliwej obrony. Przed rozbiciem uratowały je posiłki nadesłane przez Bonapartego od strony Landshutu. Składały się one z dywizji Demonta, Bawarów oraz kirasjerów Nansouty’ego. Do wieczora, za cenę 1400 ludzi, głównie z dywizji Frianta, Davout zdołał utrzymać pozycje. Straty nieprzyjaciela były co najmniej dwukrotnie wyższe.

W tym samym czasie, kiedy Davout otrzymał wsparcie, w samo południe, Napoleon wkraczał do Landshutu. Od świtu trwała pogoń za cofającymi się w tym kierunku korpusami gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika. Traktem z Rottenburga ścigał je marsz. Lannes, gen. Wrede pędził je natomiast przed sobą drogą wiodącą od Pfaffenhausen. Przestrzeń pomiędzy tymi miejscowościami a Landshutem wypełniła się tysiącami żołnierzy. Od marsz. Massény zależało, dla kogo wyścig ten zakończy się

zwycięsko. Gdyby francuskiemu marszałkowi udało się przeciąć Austriakom odwrót pod Landshutem, co zaplanował Napoleon, ich klęska byłaby całkowita. „Wszystko teraz zależy od obliczenia godzin” - stwierdził cesarz i tak było w rzeczywistości.

Bonaparte, jadąc konno w otoczeniu piechoty gen. Moranda, lekkiej jazdy i kirasjerów gen. Saint-Sulpice’a, już wczesnym rankiem stanął pod Landshutem. Po drodze jego oddziały wzięły setki jeńców i zdobyły, a właściwie należałoby powiedzieć - pozbierały, porzucone przez nieprzyjaciela armaty, furgony i bagaże. Widziany z wyniosłości Landshut przedstawiał niezwykły widok. Oba prowadzące do miasta trakty wypełniała skłębiona masa ludzi, koni i wozów. W wąskich uliczkach panowało trudne do opisania zamieszanie. Żołnierze z różnych jednostek, piechurzy przemieszani z kawalerzystami tłoczyli się, walczyli o dostęp do mostów, byle szybciej przejść na bezpieczny prawy brzeg Izary. Nieład potęgował olbrzymi tabor wozów, na których przewożono elementy mostu pontonowego. O ironio, przewidziany do sforsowania Dunaju, a może nawet Renu w razie szczęśliwego rozwoju sytuacji, teraz przeszkadzał w ucieczce poza niewielką Izarę.

Widząc bałagan panujący w szeregach nieprzyjaciela Napoleon nie zwlekał z wydaniem rozkazu do ataku. Strzelcy konni Jacquinota spłynęli ze wzgórz ku miasteczku i uderzyli na galopującą z przeciwka jazdę austriacką. Ta, pomimo gorszej pozycji, podmokłego gruntu i nade wszyst-ko świadomości, że w panującym zamieszaniu nie może liczyć na wsparcie, biła się z wielkim męstwem. Lecz gdy strzelcom nadjechali z pomocą kirasjerzy Saint-Sulpice’a, kawaleria wroga musiała ustąpić pola, pozostawiając wielu zabitych i rannych.

Opór jazdy pozwolił Hillerowi przerzucić większość sił na drugi brzeg rzeki. Na przyczółkach przedmostowych pozostawił silne oddziały piechoty osłaniając ewakuację taborów. Górne dzielnice miasta i przedmieście Seligenthal obsadzili natomiast grenadierzy d’Aspre’a. Nim jednak piechota austriacka usadowiła się na swoich pozycjach, spadło na nią uderzenie 13 i 17 pułków z dywizji Moranda wspartych jazdą. Piechurzy strzegący przyczółków przedmostowych opuścili je w panice, rzucając się ku zbawczemu brzegowi. W ręce atakujących wpadł tabor z mostem pontonowym, wiele dział i znaczna liczba jeńców.

Podobny scenariusz towarzyszył walce o przedmieście Seligenthal i w uliczkach Landshutu. Wśród straszliwego ognia karabinowego i po walce wręcz Austriacy zostali zewsząd wyparci. Tylko nielicznym żołnierzom udało się w ostatniej chwili przejść na drugą stronę Izary, pozostali zginęli lub dostali się do niewoli. Uciekającym Austriakom udało się podłożyć ogień na największym moście spinającym brzegi głównego ramienia Izary. Nie była to jednak wystarczająca przeszkoda dla rozgrzanego walką adiutanta Napoleona, gen. Moutona, który na czele grenadierów z 17 pułku rzucił się na płonący most, przebył go ze szpadą w dłoni pośród gradu pocisków i zdobył przyczółek na prawym brzegu. Był to decydujący moment całej bitwy, w tym samym bowiem czasie do walki weszły oddziały przyprowadzone przez marsz. Massénę, kroczącego prawym brzegiem rzeki.

Marszałek spóźnił się kilka godzin, aby zamknąć przeciwnikowi odwrót, ale nadszedł w samą porę, aby uczynić jego klęskę nieuniknioną. Widząc nadchodzące dywizje Massény Hiller porzucił myśl o obronie Landshutu, ustępując najspieszniej, jak to było możliwe, w stronę Innu. W ręce Francuzów wpadły niemal wszystkie zapasy materiałów wojennych zgromadzone w mieście i przewożone przez armię Hillera, a ponadto do 7000 jeńców.

Sukces Francuzów wydawał się być całkowity, lecz już w godzinach popołudniowych Bonaparte zaczął zadawać sobie pytanie, czy rzeczywiście pokonał główną część wojsk austriackich. Oto bowiem od strony Ratyzbony zaczęły się nasilać odgłosy kanonady artyleryjskiej. Po jej natężeniu „bóg wojny” wnet poznał, iż Davout musiał natrafić na potężnego przeciwnika. Przy zestawieniu tego z faktem, że Austriacy pokonani pod Landshutem stawiali niezbyt silny opór, Napoleon zaczął się skłaniać do poglądu - choć oznaczało to niemiłą konstatację poważnej pomyłki w ocenie sytuacji - że arcyksiążę Karol może przebywać właśnie pod Ratyzboną. Rozterki cesarza przerwało pojawienie się w jego kwaterze późną nocą gen. Hippolyte Marca Pire, wysłanego przez marsz. Davouta z raportem o przebiegu walk i z oceną sił przeciwnika. Po zapoznaniu się z ich treścią Napoleon przystąpił natychmiast do wydania rozporządzeń na następny dzień. Myślą przewodnią przyjętego przez cesarza planu były jego słowa: „Skoro nieprzyjaciel się upiera, trzeba go wytępić”.

O drugiej w nocy okolice Landshutu opuścił gen. Vandamme na czele czterech pułków kirasjerów gen. Saint-Sulpice’a oraz Wirtemberczyków i skierował się na Eckmühl. Niedługo po nim w tym samym kierunku ruszył marsz. Lannes z sześcioma pułkami kirasjerów gen. Nansouty’ego oraz dywizjami generałów Moranda i Gudina. Vandamme prowadził łącznie około 14.000 żołnierzy, Lannes natomiast niemal dwukrotnie więcej - prawie 25.000 ludzi. Jako ostatni Landshut opuścił sam Napoleon w to-warzystwie marsz. Massény i kirasjerów gen. Espagne’a. Jednocześnie do marsz. Davouta wysłał kuriera z informacją, że nadciągnie ze wszystkimi siłami pod Eggmühl między godziną 12.00 a 13.00, ogłosi swoje przybycie kilkoma salwami artyleryjskimi, które będą stanowiły sygnał do ogólnego natarcia. Przed wyruszeniem w drogę Napoleon wydał także zarządzenia dotyczące uchodzących wojsk Hillera i arcyksięcia Ludwika. Ścigający je marsz. Bessières, który dysponował lekką jazdą gen. Marulaza i częścią jazdy niemieckiej, wzmocniony został bawarską dywizją gen. Wredego oraz połową dywizji gen. Molitora. Między Dunajem a Izarą Napoleon rozlokował cztery pułki dywizji gen. Boudeta i dywizję gen. Tharreau. W zależności od rozwoju sytuacji mogły one posunąć się na północ lub na południe i wschód w celu ewentualnego powstrzymania oddziałów ze zgrupowania arcyksięcia Karola lub wsparcia marsz. Bessièresa, gdyby gen. Hiller i arcyksiążę Ludwik zdobyli się na zwrot zaczepny.

Arcyksiążę Karol, podobnie jak Napoleon, również nie przespał nocy poprzedzającej starcie pod Eggmühl. Rozmyślał nad sposobem unicestwienia stojącego przed nim korpusu marsz. Davouta i odzyskania utraconej podczas dwóch poprzednich dni inicjatywy. Wódz austriacki po-stanowił zaatakować i rozbić najpierw lewe skrzydło Francuzów, a

następnie, grożąc im oskrzydleniem, przejść do ogólnego natarcia. W tym celu wydał zarządzenia zmierzające do wzmocnienia własnego prawego skrzydła, które dzięki nim osiągnęło stan 36000 ludzi i składało się głównie z oddziałów wchodzących w skład korpusów generałów Kolowratha i Bellegarde’a. Pozostała część armii (około 40.000 ludzi) miała pozostawać w defensywie na dotychczasowych pozycjach do czasu osiągnięcia sukcesu przez prawe skrzydło.

Plan ten, niezły z operacyjnego punktu widzenia, mógł przynieść Austriakom wiele korzyści, gdyby został szybko wprowadzony w czyn i konsekwentnie zrealizowany. Tymczasem arcyksiążę, chcąc dać czas Kolowrathowi na przeprawienie wszystkich oddziałów z lewego brzegu Dunaju, zarządził początek akcji między godziną 12.00 a 13.00. Miał wyjątkowego pecha, gdyż - jak pamiętamy - o tej samej porze Bonaparte zapowiedział przybycie pod Eggmühl. Z tym że cesarz, w odróżnieniu od arcyksięcia Karola, o wiele bardziej doceniał znaczenie czasu jako czynnika decydującego niejednokrotnie o wynikach bitew i działał niemal błyskawicznie. Tak więc gdy koło południa masy austriackiej piechoty i jazdy szykowały się do podjęcia ataku na skrzydło korpusu marsz. Davouta, od strony Landshutu ukazały się gęste kolumny maszerujących Francuzów. Na czele szli Wirtemberczycy i właśnie oni jako pierwsi dostali się pod kartaczowy ogień artylerii. Po chwili spadla na nich szarża kawalerii. Na odgłos armat Davout rzucił do ataku swoje oddziały, Wirtemberczycy zaś, wsparci przez dywizję generałów Moranda i Gudina, wzięli Lintach i posunęli się pod Eggmühl. Podczas gdy dywizje generałów Frianta i Saint-Hilaire’a, tracąc setki zabitych i rannych, zdobywały metr po metrze teren zajmowany przez oddziały z korpusu Rosenberga, wyrzucając go w końcu ze wsi Ober i Unter-Leuchling, piechota wirtemberska zdobyła szturmem zamek i miasteczko Eggmühl bronione przez piechurów gen. Vukassowicha. Zaczęła rysować się przewaga Francuzów i ich sprzymierzeńców. Na wszystkich odcinkach frontu ich wojska czyniły postępy spychając Austriaków w ogólnym kierunku na Ratyzbonę. Około godziny 16 dywizja gen. Saint-Hilaire’a wsparta przez piechotę gen. Gudina odrzuciła szarżę szwoleżerów i huzarów generałów Stutterheima i Sommariva, a następnie stanęła na trakcie ratyzbońskim i mimo kolejnych szarż wroga zdołała go utrzymać. Na lewo od Saint-Hilaire’a zdobył Friant stykające się z traktem wzgórza, natomiast pozostała część dywizji gen. Gudina zaczęła wchodzić na równinę ratyzbońską od strony Gailsbachu. W ten sposób powstało niebez-pieczeństwo przepołowienia armii austriackiej po obu stronach drogi.

Widząc co się dzieje, arcyksiążę Karol rozstał się z myślą o zwycięstwie i zarządził odwrót na Ratyzbonę chcąc uratować armię przed pogromem. Trudne zadanie osłonięcia cofających się wojsk spoczęło na odwodowych pułkach kawalerii. Kirasjerzy Gottesheima i huzarzy Stipsicsa stojący dotychczas na trakcie ratyzbońskim pod Egglofsheim nie byli jednak w stanie przeciwstawić się atakowi jazdy sprzymierzonych. Dochodziła godzina 19.00, gdy masy kawalerii generałów Nansouty’ego i Saint-Sulpice’a, wzmocnionej przez konnicę bawarską i wirtemberska, zwaliły się na przeciwnika. Austriacy nie dotrzymali pola, ich linia pękła pod

naporem liczniejszego wroga. Zdziesiątkowana, zmieszana jazda Gottesheima i Stipsicsa zaczęła uciekać ku Kofering. Po drodze natknęła się jednak na bagniste łąki i chcąc nie chcąc zmuszona została do zwrócenia się frontem ku przeciwnikowi. Znów doszło do krwawej walki. Jeśli jednak poprzednio toczyła się ona w zwartych, głębokich szeregach, to teraz doszło do pojedynków pomiędzy pojedynczymi jeźdźcami lub ich małymi grupkami. Zapadające ciemności, rozświetlane słabym blaskiem wschodzącego księżyca, stanowiły oprawę boju, który Austriakom musiał przynieść niechybnie klęskę. Jeźdźcy arcyksięcia, w odróżnieniu od kirasjerów francuskich mających zbroje obustronne, posiadając tylko napierśniki, zasłali pole bitwy setkami ciał. Większość z nich otrzymała śmiertelne rany sztychami zadanymi od tyłu. Poświęcenie kirasjerów austriackich uratowało jednak armię arcyksięcia Karola. Pod osłoną nocy znalazła ona schronienie w murach Ratyzbony.

Zrozpaczony wódz austriacki postanowił niezwłocznie przerzucić wojska na drugi brzeg Dunaju. Ewentualność stoczenia nazajutrz bitwy z rzeką za plecami przerażała go. Stan armii nie pozwalał mieć nadziei na zwycięstwo. Bitwa pod Eggmühl kosztowała ją około 6000 zabitych i rannych, 4000 jeńców, utratę wielu armat. Straty przeciwnika nie przekroczyły 2500 ludzi. Nastroje wśród żołnierzy austriackich zdecydowanie pogorszyły się. Zaledwie przed dwoma tygodniami rozpoczynali kampanię pewni zwycięstwa nad nie pokonanym dotychczas przeciwnikiem, a oto od kilku dni ich udziałem stały się jedynie dotkliwe porażki. Tę okoliczność arcyksiążę także musiał wziąć pod uwagę - nie da się prowadzić wojny bez żołnierzy lub z tłumem wojaków zdemoralizowanych i zniechęconych serią przegranych bitew. Jednak nie poniesione straty, choć bardzo dotkliwe w stosunku do ogółu posiadanych sił, ani nawet upadek ducha w wojsku spędzały sen z powiek arcyksięciu. Najgorsze bowiem było to, że po bitwie pod Eggmühl oddzielony został ostatecznie od korpusów gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika, pozbawiony panowania nad Bawarią i główną drogą prowadzącą do Wiednia.

Napoleon nie przeszkadzał zbytnio przeciwnikowi w wycofaniu wojsk. Dziś, patrząc z perspektywy, można wytknąć Bonapartemu, że z własnej winy, w sposób zupełnie niezrozumiały, nie wykorzystał nadarzającej się okazji i nie rzucił oddziałów do pogoni za rozprzężonym przeciwnikiem. Jakże łatwo po czasie stawiać podobne zarzuty! W nocy z 22 na 23 kwietnia Napoleon miał do wyboru: posuwać się naprzód z szansą zepchnięcia wroga do Dunaju, ale też ryzykując nową bitwę z częścią jego dywizji korzystających z osłony Ratyzbony albo też odłożyć starcie do następnego dnia, w czym nie zawierało się żadne ryzyko. Zapewne Bonaparte-generał wybrałby pierwsze rozwiązanie, Bonaparte-cesarz, aczkolwiek z pewnym wahaniem, skłonił się ku drugiemu.

Działania 23 kwietnia rozpoczęły się wczesnym rankiem od starcia jazdy. Arcyksiążę przeznaczył kawalerii rolę najdalej wysuniętej osłony cofającej się armii, bliższą, w bezpośrednim sąsiedztwie twierdzy, stanowił korpus gen. Kolowratha, który poprzedniego dnia w najmniejszym stopniu był zaangażowany w walkę. Główna masa wojsk austriackich przechodziła na lewy brzeg Dunaju przez Ratyzbonę, natomiast dla Korpusu

Rezerwowego zmontowano poniżej miasta most na łodziach. Od długotrwałości oporu jazdy austriackiej walczącej na rozległej płaszczyźnie przylegającej do Ratyzbony i od postawy żołnierzy Kolowratha zależało, czy ewakuacja przeprowadzona zostanie bez większych strat.

Mimo wielkiego poświęcenia kawaleria nie sprostała zadaniu. Słabsza jakościowo i liczebnie od francuskiej zasłała pole tysiącem trupów i rzuciła się w ucieczce ku miastu. Ścigający ją przeciwnik ujrzał most łyżwowy, po którym przechodził akurat oddział grenadierów zamykający austriacką kolumnę. Powiadomiona o położeniu mostu artyleria marsz. Lannesa zasypała go gradem pocisków. Po krótkiej kanonadzie most został zniszczony; porozbijane szczątki łodzi popłynęły z prądem Dunaju, podobnie jak zwłoki kilkuset zabitych grenadierów. Główna część Korpusu Rezerwowego znalazła jednak bezpieczne schronienie po drugiej stronie rzeki. Tak samo stało się z pozostałą częścią sił austriackich. W momencie gdy marsz. Davout z dywizjami generałów Frianta i Saint-Hilaire’a z lewej strony, marsz. Lannes z dywizjami generałów Mo randa i Gudina z prawej - mając w środku przemieszane szwadrony kawalerii - podchodzili pod Ratyzbonę, ostatnie oddziały nieprzyjaciela przebiegały jej ulice zmierzając ku kamiennym mostom na Dunaju. Za murami miasta pozostały jedynie jednostki osłonowe.

Fortyfikacje Ratyzbony - zwykły mur z rozmieszczonymi w pewnych odstępach wieżami oraz szeroka fosa - nie dawały co prawda nadziei na dłuższą obronę, ale liczna załoga, jaką w mieście pozostawił arcyksiążę Karol, mogła się w nim utrzymać nawet kilka dni. Napoleon i jego żołnierze nie brali jednak poważnie takiej ewentualności pod uwagę. Dodatkowym bodźcem do szybkiego zdobycia Ratyzbony była heroiczna walka, jaką przed kilkoma dniami stoczył w jej murach 65 pułk liniowy pozostawiony tam przez marsz. Davouta. Jego dowódca, mężny pułkownik Coutard, poddał się dopiero po wyczerpaniu ładunków prochowych i wyeliminowaniu z dalszej walki około 800 nieprzyjacielskich żołnierzy.

Na rozkaz Napoleona w jednym miejscu naprzeciw murów ustawiono potężną baterię dział (wszystkich, jakimi dysponowali Davout i Lannes), a następnie rozpoczął się morderczy ostrzał zarówno fortyfikacji, jak i zabudowań miasta. Grad kul i granatów spowodował wnet liczne pożary w Ratyzbonie. Naruszony ogniem artyleryjskim mur zaczął się kruszyć i pozostawało jedynie kwestią czasu, kiedy powstanie w nim wyłom umożliwiający bezpośredni szturm.

Bonaparte, chcąc lepiej zorientować się w sytuacji, w otoczeniu adiutantów i oficerów sztabu podjechał niemal pod same fortyfikacje. Z lunetą w dłoni, w nieodłącznym szynelu i z charakterystycznie założoną ręką, cesarz stanowił wymarzony cel dla nieprzyjacielskich strzelców wyborowych. I jeden z nich wykorzystał nadarzającą się szansę. Kula karabinowa trafiła Bonapartego w nogę w okolicy kostki. Czując ostry ból powiedział przez zęby, wolno cedząc słowa: „Dostałem w nogę” i ...pozostał na dotychczasowym stanowisku. Żołnierze uwielbiają takie sceny i takich wodzów. Gdyby kula trafiła pół metra wyżej, Napoleon straciłby zapewne nogę, gdyby wzniosła się jeszcze bardziej - 23 kwietnia 1809 r. mógłby okazać się ostatnim dniem epopei napoleońskiej. A tak,

opatrzony przez chirurga, Bonaparte pokłusował wzdłuż szeregów wojska wzbudzając nieopisany entuzjazm żołnierzy. Władca połowy Europy dzielący z nimi trudy i niebezpieczeństwa zasługiwał na największe poświęcenie.

Jakoż grenadierzy z 85 pułku z korpusu marsz. Lannesa, nie bacząc na ogień przeciwnika, pochwycili kilka drabin, przystawili je ponad fosą do muru i zaczęli wspinać się ku górze. Kilkunastu z nich niemal natychmiast zostało strąconych, pozostali zawahali się przed pójściem w ich ślady. Wówczas do akcji wkroczył sam Lannes. Z okrzykiem: „Pokażę wam, że wasz marszałek nie przestał być grenadierem!” - chwycił jedną z leżących na ziemi drabin i pobiegł ku murom. Powstrzymali go zaraz co prawda dwaj adiutanci, Marbot i Labedoreye, lecz przykład dany przez marszałka podziałał elektryzująco na jego podkomendnych. Tłum grenadierów rzucił się do częściowo zasypanej gruzem losy, przebył ją błyskawicznie, a następnie zaczął się wdrapywać na rozwalony mur. Ogień Austriaków, gęsty, lecz bezładny, nie był już w stanie powstrzymać atakujących. Jako jedni z pierwszych wdarli się do miasta adiutanci Lannesa. W chwili gdy grenadierzy otworzyli jedną z bram, przez którą wpadli żołnierze z 85 pułku, los Ratyzbony i jej obrońców został przesądzony. Bito się jeszcze przez jakiś czas zawzięcie wzdłuż murów, po czym Austriacy zaczęli się wycofywać w głąb miasta. Niektórym z nich udało się w ostatniej chwili przedostać na drugi brzeg rzeki, wielu padło jednak podczas ucieczki lub dostało się do niewoli. Łącznie tego dnia Austriacy stracili około 2000 zabitych i aż 6000-7000 jeńców.

Oddzielony rzeką arcyksiążę Karol przyglądał się przez lunetę utracie ostatniego punktu na prawym brzegu. Zdobycie Ratyzbony stanowiło końcowy akord pięciodniowych, krwawych zmagań na obszarze pomiędzy Izarą a Dunajem, podczas których inicjatywa pozostawała ciągle w rękach Napoleona i jego marszałków. Francuzi i ich sprzymierzeńcy odnieśli zarówno wielkie sukcesy taktyczne, jak i strategiczne. Przeciwnik stracił około 60.000 żołnierzy, w tym 40.000 zabitych i rannych. Postradał też przeszło 100 armat i wielkie zapasy sprzętu wojennego. Nade wszystko zaś jego potężna do niedawna armia rozcięta została na dwie części i nie miała ze sobą łączności. Główne, silniejsze zgrupowanie z naczelnym wodzem zepchnięte zostało ku czeskim górom i wyrzucone na pewien czas poza obręb teatru działań wojennych. Mniejsze, składające się z około 40.000 wojska, w dużej mierze zdemoralizowanego, z gen. Hillerem i arcyksięciem Ludwikiem na czele, odepchnięte zostało ku Wiedniowi i stanowiło raczej iluzoryczną jego osłonę.

ASPERN I ESSLING

Przebywając w Ratyzbonie Napoleon otrzymał informacje, które wywołały jego wyraźny niepokój. Dowiedział się bowiem, że na drugorzędnych frontach, powstałych równolegle z niemieckim, Austriacy odnieśli szereg zwycięstw, które mogły osłabić korzyści uzyskane podczas

działań przeciwko głównej armii nieprzyjaciela. We Włoszech młody i niedoświadczony, choć rozsądny i odważny

książę Eugeniusz de Beauharnais poniósł dotkliwą porażkę w kompromitującej go bitwie pod Pordenone, gdzie został zaatakowany nocą i utracił straż tylną. W liście do pasierba Bonaparte tak wyraził się o jego kompetencjach dowódczych, ubolewając jednocześnie - niestety po niewczasie - nad faktem usunięcia marsz. Massény ze stanowiska naczelnego wodza Armii Włoskiej: „Wojna to gra ważna, w której naraża się sławę, wojsko i kraj własny. Kto ma rozsądek, czuć powinien i uznawać czy jest, czy nie jest zdolnym do tego rzemiosła. Wiadomo mi, że wy tam we Włoszech bardzo się sromacie na Massénę i pomiatacie nim bezrozumnie. Gdybym go tam był wyprawił, nie byłoby klęski. Masséna posiada tak wysokie zdolności wojenne, żeście wszyscy czołem przed nim bić powinni, a jeżeli ma wady, to je zapomnieć należy, bo któż jest bez wady. Błąd popełniłem powierzając Ci moją armię we Włoszech. Należało mi wysłać Massénę, a tobie dać pod nim dowództwo jazdy. Wszakże następca tronu bawarskiego dowodzi dywizją pod księciem gdańskim [tj. Lefèbvrem - S.L.] [...] Myślę, ze jeżeli okoliczności bardzo się zagmatwają, powinieneś napisać do króla Neapolitańskiego [tj. Joachima Murata - S. L.], aby przyjechał do armii; oddasz mu naczelne dowództwo i sam wejdziesz pod jego rozkazy. Rzecz prosta, iż mniej masz doświadczenia wojennego od człowieka, który od lat osiemnastu ciągle zwodzi boje!”

Nazajutrz (16 kwietnia) książę Eugeniusz przegrał kolejne starcie, tym razem pod Porcią i utraciwszy kilka tysięcy ludzi zabitych, rannych i wziętych do niewoli rozpoczął, wyglądający raczej na paniczną ucieczkę, odwrót za Piavę. Pod jej osłoną dokonano pośpiesznej reorganizacji armii, w czym wielki udział miał przybyły właśnie do obozu gen. Jacques Etienne Macdonald. Następujący arcyksiążę Jan zmusił jednak Francuzów do kontynuowania odwrotu. Ostatecznie wicekról Włoch zatrzymał się dopiero nad Adygą, gdzie wspólnie z Macdonaldem zaczął opracowywać plan kontrofensywy.

Jeszcze gorzej dla Francuzów rozwijała się sytuacja w Tyrolu. Austriacki generał Jean Chasteler wkroczył doń już 9 kwietnia. Dwa dni później połączył się z oddziałami górali, którzy pod wodzą Andreasa Hofera podnieśli bunt przeciwko obcej okupacji. W ogniu stanęła zarówno włoska, jak i niemiecka część Tyrolu. 5000 Bawarów i garść Francuzów miała przeciwko sobie 12-tysięczny korpus austriacki i około 20.000 powstańców. Na równinie Sterzing u podnóża Brenneru doszło do krwawej bitwy, w której górale rozgromili przeciwnika. Nienawiść do okupanta i nagle wyzwolony nacjonalizm spowodowały, że doszło do scen przerażających swym okrucieństwem. W barbarzyński sposób mordowano bezbronnych jeńców, co stanowiło odwet za wcześniejszy terror i zbrodnie dokonane przez wroga. Tyrol włoski został w całości utracony, w jego niemieckiej części Francuzi stawili słaby, nie zorganizowany opór.

Hofer nie był jedynym, który podniósł bunt przeciwko Francuzom w momencie rozpoczęcia austriackiej ofensywy. W rozczłonkowanej, upokorzonej, obciążonej rujnującymi kontrybucjami wojennymi monarchii pruskiej wciąż tlił się patriotyczny płomyk żądzy odwetu, który mógł

przerodzić się w ogólnonarodowe powstanie. Rewindykacyjne dążenia uśmierzał król Fryderyk Wilhelm III i sfery rządzące, mając w pamięci katastrofę z 14 października 1806 r., gdy pod Jeną i Auerstaedt rozwiały się pruskie nadzieje na złamanie francuskiej hegemonii. Rewolta, chociaż w ograniczonej skali, jednak wybuchła. Na jej czele stanął mjr Schill, owiany legendą partyzant z lat 1806-1807. Prowadząc ze sobą 500 kawalerzystów wchodzących w skład berlińskiej załogi, wyruszył na prywatną wojnę przeciwko całej potędze Napoleona. Prywatnej, gdyż Prusy 1809 r. nie dojrzały jeszcze do powszechnego wystąpienia. Akcja Schilla, popartego przez zaledwie kilka regularnych jednostek i niewielką liczbę powstańców, z wojskowego punktu widzenia miała niewielkie znaczenie. W razie niepowodzeń armii francuskiej na głównym teatrze wojny mogła się jednak przerodzić w bardziej masowy ruch i stanowić poważne zagrożenie.

Równie niepokojące wiadomości nadeszły z Księstwa Warszawskiego, do którego wkroczył korpus arcyksięcia Ferdynanda.

Napływające do kwatery Napoleona wieści o wydarzeniach rozgrywających się we Włoszech, w Prusach i Polsce, na terenach otaczających niczym pierścień główny teatr wojny, musiały mieć wpływ na kształtowanie się planu dalszej kampanii. O ile w razie zwycięstwa w wojnie aneksja Księstwa Warszawskiego stanowić mogła jedynie chwilowy triumf wroga, akcja Schilla zaś i związany z nią słaby ruch powstańczy był łatwy do spacyfikowania, o tyle utrata Tyrolu i zepchnięcie wicekróla nad Adygę wystawiało prawe skrzydło armii Napoleona na uderzenie wojsk arcyksięcia Jana.

Po zdobyciu Ratyzbony cesarz miał do wyboru dwa rozwiązania. Pierwsze - mógł szybkim marszem wzdłuż Dunaju iść prosto na Wiedeń, spychając przed sobą słabą armię gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika, mając ewentualnie po swej prawej stronie, z tyłu, arcyksięcia Jana, całkiem natomiast z tyłu i na lewej wojska arcyksięcia Karola, zdobycie Wiednia, podobnie jak w 1805 r., stwarzało realną szansę na rychłe zakończenie wojny. Pozbawieni stolicy Austriacy nie byliby już tak twardym i niebezpiecznym przeciwnikiem. Gdyby natomiast poważyli się na stoczenie walnej bitwy, musieliby przystąpić do walki z odwróconym frontem, co kłóciło się z prawidłami sztuki wojennej i kończyło zwykle dotkliwą porażką. Drugie - polegało na przerzuceniu niemal całej armii na przeciwległy brzeg Dunaju i podjęciu w Czechach pogoni za wojskami arcyksięcia Karola, których pokonanie oznaczałoby ostateczny cios zadany monarchii austriackiej. Pogrom głównej armii nieprzyjacielskiej stwarzał bowiem możliwość późniejszego swobodnego marszu na Wiedeń, zdobycia miasta, podobnie jak i całego obszaru Austrii właściwej.

Napoleon zdecydował się na pierwsze rozwiązanie. Wybór ten stał się potem pretekstem do krytyki Bonapartego. Zarzucano mu, że dla sławy zdobycia Wiednia poświęcił szansę fizycznego unicestwienia wojsk nieprzyjacielskich, uniknięcia tym samym przyszłych krwawych walk i zakończenia wojny w sposób może mniej spektakularny, ale dający więcej realnych korzyści. Łatwo jest jednak stawiać zarzuty w sytuacji, gdy znany jest już przebieg wypadków. A Bonaparte, największy praktyk swoich czasów w dziedzinie wojskowości, przeprowadził dogłębną analizę obu

wariantów i pierwszy wydał mu się mniej ryzykowny. To nie miraż łatwej sławy, lecz świadomość niebezpieczeństw grożących w razie pogoni za arcyksięciem Karolem kazała mu pomaszerować na Wiedeń. Napoleon doskonale zdawał sobie sprawę, że jego młoda, niedoświadczona armia znalazła się na granicy fizycznego wyczerpania po pięciu dniach szaleń-czych marszów i bojów. Dla przykładu: wirtemberska lekka brygada pokonała 80 kilometrów w 38 godzin, z czego 12 przypadło na wypoczynek, a podczas pozostałych weszła dwukrotnie w kontakt bojowy z przeciwnikiem! W związku z wielkim zmęczeniem żołnierzy, Napoleon był zdania, że jedynie około 50.000 ludzi mogło podjąć pościg za armią arcyksięcia Karola, który dysponował siłami o co najmniej 30.000 większymi i nad ewentualną pogonią miał przewagę kilku przemarszów. Ponadto Austriacy nie omieszkaliby ogołocić z żywności terenów, przez które wiodłaby droga ich ucieczki. Dochodziła do tego jeszcze obawa, że arcyksiążę Karol, pociągnąwszy za sobą Bonapartego, zawróci w dogo-dnym dla siebie momencie w stronę Wiednia, przekroczy Dunaj i połączy się z oddziałami gen. Hillera, arcyksięcia Ludwika, posiłkami z Tyrolu i arcyksięciem Janem. Mogło to podnieść liczbę jego wojsk do 130.000-140.000 żołnierzy, taka siła zaś byłaby już wystarczająca do pokonania armii francuskiej, w dużym stopniu zużytej podczas dotychczasowych działań.

Marsz na Wiedeń Napoleon postanowił odbyć najkrótszą drogą, wzdłuż brzegu Dunaju, na czele znacznie pomniejszonej liczebnie armii. Pewną część oddziałów wydzielił bowiem bądź do pościgu za uchodzącym nieprzyjacielem (jak pamiętamy marsz. Bessières już od 22 kwietnia ścigał gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika), bądź też do osłony tyłów i skrzydeł. I tak marsz. Davout, na czele dywizji generałów Frianta, Gudina i Moranda oraz lekkiej jazdy gen. Montbruna, wyszedł 24 kwietnia z Ratyzbony i ruszył za uchodzącym do Czech arcyksięciem Karolem. Łącznie wiódł około 30.000 żołnierzy. Po rozpoznaniu kierunku marszu i ewentualnie dalszych zamiarów nieprzyjaciela marszałek miał przejść na prawy brzeg Dunaju i posuwać się za idącym przed nim marsz. Masséną. Jemu powierzył Napoleon zadanie zajmowania i obsadzania załogami kolejnych miejscowości nad Dunajem: Straubing, Passau, Linz, stanowiących ważne węzły komunikacyjne między Czechami a Bawarią. System obrony linii Dunaju uzupełniła ponadto dywizja gen. Dupasa, który z 10.000 ludzi miał z Ratyzbony ruszyć w ślad za marsz. Davoutem i gen. Bernadottem z korpusem saskim, wyznaczonym na załogę tej twierdzy. Do oswobodzenia Monachium i Tyrolu oraz odzyskania połączenia z włoskim teatrem operacyjnym wyznaczony został korpus bawarski gen. Lefèbvre’a. W głównej armii pozostały więc tylko dywizje generałów Saint-Hilaire’a, Demonta z połową korpusu gen. Oudinota, czternaście pułków kirasjerów i przybyła dopiero co młoda gwardia.

Podczas pobytu w Ratyzbonie (do rana 26 kwietnia) Bonaparte wszczął energiczne działania na rzecz uzupełnienia stanu armii, która dotychczas straciła bezpowrotnie ponad 10.000 ludzi. Utrata połączenia z Włochami spowodowała odcięcie transportów z rekrutami z północnowłoskich ośrodków szkolenia. Wielkiego znaczenia nabierała więc kwestia

dodatkowego wysiłku mobilizacyjnego sojuszników Francji, szczególnie tych, których terytoria znajdowały się w pobliżu głównego teatru działań wojennych. Do władców Saksonii, Wirtembergii i Bawarii Napoleon wysłał z Ratyzbony specjalnych posłańców zaopatrzonych w listy, w których oprócz opisu dotychczasowych sukcesów znalazło się wezwanie do niezwłocznego uzupełnienia posiłkami wysłanych już na front korpusów narodowych. Pisma o podobnej treści otrzymali również Ludwik i Hieronim Bonaparte. Brat prosił w nich o skoncentrowanie większych sił w celu skutecznego przeciwstawienia się powstańcom. Partyzantka mjr. Schilla musiała wzbudzić zaniepokojenie. Napoleon polecił także przyśpieszyć formowanie czterech dodatkowych pułków gwardii cesarskiej oraz jednostki artylerii, dzięki czemu artyleria gwardii miała osiągnąć stan 60 dział.

Rankiem 26 kwietnia cesarz wyjechał do Landshutu, aby objąć dowództwo nad armią ciągnącą na Wiedeń. Po drodze napotkał kolumnę gwardii oraz kirasjerów i w ich towarzystwie ruszył w ślad za strażą przednią Bessièresa oraz korpusami Lannesa i Vandamme’a.

Plan arcyksięcia Karola - gdyby Napoleon znał jego założenia - w niczym nie zaskoczyłby cesarza. Austriacki wódz postanowił bowiem przeprowadzić jedyny manewr, na jaki pozwalała mu sytuacja powstała po opuszczeniu Ratyzbony. Odtrącony od Dunaju do Górnego Palatynatu, za-grożony energicznie prowadzonym pościgiem, arcyksiążę zamierzał ruszyć do Czech, aby tam uwolnić się od pogoni. Następnie jak najszybszym marszem osiągnąć Dunaj, przeprawić w Linzu lub w Krems i połączyć się z gen. Hillerem i arcyksięciem Ludwikiem, a w sprzyjających okolicznoś-ciach może też z arcyksięciem Janem. Wówczas niemal wszystkie siły monarchii stanęłyby znów przed frontem atakującego nieprzyjaciela, aby bronić stolicy. Było tylko jedno „ale” w planie arcyksięcia Karola; o jego powodzeniu miał zadecydować czas, obiektywny czynnik przesądzający o tym, czy planowane połączenie będzie możliwe. Armia francuska, idąca na Wiedeń najkrótszą drogą, mogła się znaleźć w jego okolicach co najmniej kilka dni przed wojskami arcyksięcia Karola. Chyba że zostałaby wcześniej powstrzymana. W kierunku, gdzie spodziewano się zastać cofające się wojska gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika, wyruszyli gońcy z rozkazami podjęcia za wszelką cenę próby opóźnienia pochodu Francuzów i przejścia do uporczywej obrony na linii Innu, Trauny lub Ennsy (Anizy). Utrzymanie biegu dwóch pierwszych rzek dawało arcyksięciu Karolowi możliwość przeprawy w Linzu; panowanie nad biegiem ostatniej gwarantowało sforsowanie Dunaju w Krems.

Upłynęło trochę czasu, nim rozkazy arcyksięcia Karola dotarły do placówek cofających się na wschód wojsk gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika, lecz już 24 kwietnia usiłowali oni powstrzymać Francuzów uderzając na oddziały marsz. Bessièresa. Po wzmocnieniu przez niedobitki gen. Kienmayera i dywizję gen. Jellachicha i osiągnięciu stanu około 50.000 żołnierzy obaj dowódcy postanowili wykonać nagły zwrot zaczepny, mniemając, że stać ich na zniesienie trzykrotnie słabszych oddziałów Bessièresa. Na ich nieszczęście taki sam manewr planował Napoleon i na pomoc marszałkowi posłał dywizję gen. Molitora. Jej

obecność zaważyła na wyniku starcia, które stoczono nie opodal Neumarktu.

Austriacy postanowili w ataku czołowym zepchnąć kolumnę przeciwnika w rozległe bagna przepływającej w pobliżu rzeki Roth. Ze strony francuskiej jako pierwsza w kontakt bojowy z przeciwnikiem weszła jazda gen. Marulaza. Jego kawalerzyści kilkakrotnie rzucili się do szarży, ale zostali odrzuceni zmasowanym ogniem przeciwnika nacierającego w 30-tysięcznej masie. Następnie kolej przyszła na gen. Wredego, który z 6000 lub 7000 Bawarów, nie bacząc na olbrzymią dysproporcję sił, uderzył na nieprzyjaciela. Jednak i on nie był w stanie długo wytrzymać naporu Austriaków. Coraz mocniej napierający przeciwnik spychał Bawarów w bagna, co mogło doprowadzić do zagłady całej dywizji. Jedyna bowiem droga odwrotu wiodła przez przerzucony przez Roth rachityczny, chwiejący się mostek zbudowany na kobylicach. I wtedy weszła do walki dywizja Molitora. Generał wraz z czterema pułkami przeszedł w porządku na prawy brzeg, gdzie toczył się bój, sprawnie rozstawił żołnierzy i zasypał wroga celnym ogniem. Pod jego osłoną zmieszani Bawarowie wycofali się za rzekę, a następnie uczyniły to trzy pułki z dywizji Molitora. Ich odwrót mógł się odbyć przy niewielkich stosunkowo stratach jedynie dzięki poświęceniu i zażartości, z jaką bronili przeprawy piechurzy ostatniego z pułków, oznaczonego numerem drugim. Odgrodzeni niezbyt szeroką rzeką Francuzi i Bawarowie nie uniknęliby zapewne dalszego ataku, gdyby nie obawa gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika przed nadejściem dalszych posiłków dla Bessièresa. Czas pracował dla sprzymierzonych i przedłużający się bój mógł przynieść Austriakom niepożądaną zmianę stosunku walczących sił. Zdegustowani niepowodzeniem postanowili wycofać się za Inn, a następnie za Traunę, mając nadzieję na jej skuteczną obronę.

Podczas gdy Hiller i arcyksiążę Ludwik podejmowali rozpaczliwe próby powstrzymania armii francuskiej idącej na stolicę, arcyksiążę Karol, wbrew wymogom sytuacji i przyjętej koncepcji, stracił kilka dni, co w konsekwencji mogło przynieść fatalne skutki. Otóż naczelny wódz austria-cki po osiągnięciu ważnej pozycji w Cham, ryglującej wejście w czeskie wąwozy, którymi miały się posuwać jego wojska, stracił prawie trzy dni na biwak. Ruszył w dalszą drogę dopiero 28 kwietnia po rozbiciu przez marsz. Davouta jego oddziałów osłonowych. W ręce Francuzów dostało się wielu maruderów, chorych oraz sporo zapasów wojennych. Wstrząśnięty nowym niepowodzeniem arcyksiążę Karol ze wszystkimi silami ruszył na Pilzno, wysyłając krótszymi drogami ku Dunajowi generałów Klenaua i Stutterheima z rozkazem zajęcia mostów w Passau i Linzu. Upadek ducha naczelnego wodza dał się wyczuć w treści jego pisma do cesarza; arcyksiążę proponował swemu koronowanemu bratu, aby pod pozorem wymiany jeńców wysondować w korespondencji z Napoleonem możliwość rozpoczęcia wstępnych rozmów pokojowych. Dla Franciszka I sugestia laka uczyniona zaledwie kilkanaście dni po rozpoczęciu wojny była bolesnym zaskoczeniem. Przystał jednak na nią. List wysłany do Bonapartego przez szefa sztabu arcyksięcia, gen. Grüna, utrzymany był w wytwornym tonie i - oficjalnie traktując o wymianie jeńców - dawał do

zrozumienia, że Austriacy są skłonni rozpocząć negocjacje. Ze zrozumiałych względów na odpowiedź z kwatery Napoleona przyszło jednak poczekać.

Marsz. Davout, po stwierdzeniu, iż arcyksiążę poszedł w głąb Czech, rezygnując z marszu na Linz wzdłuż Lasu Bawarskiego, pozostawił na lewym brzegu Dunaju jedynie jazdę gen. Montbruna, a sam z resztą sił przekroczył rzekę w Ratyzbonie i ruszył na Passau. Gdzieś w jej okolicy spotkać się miał z Napoleonem, który chciał skorzystać z jego korpusu w bitwie oczekiwanej przez cesarza „między Passau a Wiedniem”.

Drogę do Innu wojska sprzymierzonych przebyły niczym wezbrany potok. Marsz. Bessières nacierał przez Neumarkt na Braunau, marsz. Lannes szedł przez Mühldorf ku Burghausen, a Bawarowie przez Monachium i Wasserburg kroczyli ku Salzburgowi. Marsz. Masséna, idący brzegiem Dunaju, wziął wstępnym bojem Passau. To miasto, zaopatrzone w przedmościa na Dunaju i Innie, posiadające olbrzymie składy z żywnością i amunicją, stać się miało odtąd podstawą linii operacyjnej do dalszych działań armii francuskiej.

29 kwietnia wojska Napoleona uchwyciły bieg Innu od Salzburga po Passau; gen. Hiller i arcyksiążę Ludwik, zagrożeni odcięciem odwrotu, spiesznym marszem wymknęli się w kierunku na Linz, gdzie spodziewali się rychłego połączenia z mającym nadejść od strony Czech arcyksięciem Karolem. Brygady remontowe przystąpiły natychmiast do naprawy zniszczonych przez Austriaków mostów.

Od 18 do 30 kwietnia Bonaparte przebywał w Burghausen. Otrzymał tam wspomniany już list od arcyksięcia Karola, na który postanowił chwilowo nie odpowiadać.

Na 1 maja Napoleon zarządził ogólny marsz w kierunku Trauny. Zdobycie jej biegu dawało w konsekwencji kontrolę nad Linzem. Masséna ruszył znowu wzdłuż Dunaju traktem wiedeńskim na Linz i położony w jego pobliżu, nad Trauną, Ebelsberg. Pozostałe jednostki - oddziały Bessièresa, Lannesa i Vandamme’a - Napoleon skierował na Lambach i Weis. Gdyby Austriacy zechcieli stawić opór pod Linzem, idący w dół Dunaju Masséna miał odegrać rolę straży przedniej, główne siły natomiast, orientując się na jego korpus, uderzyłyby na lewe skrzydło przeciwnika. Gdyby zaś nieprzyjaciel usiłował bronić się na potężnej pozycji pod Ebelsbergiem, scenariusz manewru miał być podobny - korpusy Bessièresa, Lannesa i Vandamme’a miały sforsować Traunę pod Weis i uderzyć na skrzydło oraz tyły Austriaków.

Zmierzający ku Linzowi marsz. Masséna ścierał się z tylnymi strażami gen. Hillera i arcyksięcia Ludwika i z niepokojem obserwował ruchy wojsk austriackich na drugim brzegu Dunaju. Były to czołowe oddziały generałów Klenaua i Stutterheima. Ich pojawienie się pobudziło Massénę do przyśpieszenia marszu. 3 maja o świcie jego oddziały stanęły pod Linzem. Zdobycie miasta nie zajęło wiele czasu.

Straż tylna gen. Hillera po krótkiej strzelaninie wycofała się w kierunku Ebelsberga.

Zdobycie Linzu przez Francuzów zbiegło się w czasie ze zniszczeniem mostu na Dunaju przez Klenaua i Stutterheima. Niemożność skorzystania

przez główną armię austriacką z tego właśnie mostu nie stanowiła jednak nie powetowanej straty. Potężny most o rzeczywiście strategicznym znaczeniu znajdował się o kilka kilometrów w dół Dunaju w Mauthausen.

Masséna po opanowaniu Linzu najszybciej jak mógł pokonał odległość dzielącą go od Ebelsberga. Miasto i zamek o tej samej nazwie górowały nad przeprawą przez Traunę i stanowiły klucz do mostu w Mauthausen. Widok, jaki ukazał się żołnierzom Massény, przekonał ich, że tym razem Hiller - o ile wycofa się - uczyni to dopiero po twardym boju i wyrzuceniu go z zajmowanych pozycji. Przeciwległe niewysokie wzgórza na prawym brzegu Trauny obsadziły rozwinięte do boju oddziały austriackie liczące łącznie od 36.000 do 40.000 ludzi10.Ponad ich stanowiskami leżało miasteczko Ebelsberg, a jeszcze wyżej usytuowany był najeżony armatami zamek, który górował nad okolicą. Oba wojska oddzielała od siebie dość szeroka w tym miejscu rzeka wpadająca do koryta Dunaju pośród gęsto zalesionych wysepek. Jej brzegi spinał most, przed którym koło wsi Klein-München stał oddział piechoty i trochę jazdy. Wydawało się, że bez skrzydłowego uderzenia reszty armii zdobycie Ebelsberga przewyższa możliwości Massény - słabszego liczebnie i mającego do czynienia z wrogiem osłoniętym rzeką.

Marszałek obawiał się, że jakakolwiek zwłoka w opanowaniu mostu w Mauthausen może przynieść opłakane skutki. Nie wiedział bowiem, czy oddziały austriackie, zauważone przez niego na drugim brzegu Dunaju, stanowią odległą straż przednią arcyksięcia Karola, czy też siły główne posuwają się bezpośrednio za nią i lada moment pojawią się na przeprawie. Okoliczność ta, w połączeniu z gwałtownym, zapalczywym usposobieniem Massény, spowodowała, że wydał on rozkaz do ryzykownego, czołowego uderzenia przez most. Na pozycje austriackie na przedmościu wpadła lekka jazda gen. Marulaza, a za nią grenadierzy z brygady gen. Claparede’a pod dowództwem gen. Cohorna. Nieregularne salwy karabinowe zaskoczonych Austriaków zdziesiątkowały pierwsze szeregi atakujących, lecz nie powstrzymały natarcia. Piechota nieprzyjacielska obsadzająca przedmoście rozpierzchła się po krótkim starciu wręcz. Większa jej część szukała schronienia wśród zabudowań Klein-München.

Rozgrzany walką Cohorn nie pozostawił przeciwnikowi czasu na zorganizowanie obrony we wsi. Wpadł do niej z impetem, wykłuł większość znajdujących się tam Austriaków, a następnie, nie wstrzymując nawet na chwilę tempa ataku, dotarł z piechurami do wejścia na most. Tu na odcinku stykającym się z lewym brzegiem zogniskował się gęsty ogień karabinowy i armatni. Wydawało się, że pokonanie mostu - na dodatek zarzuconego faszyną i polanego smołą - jest niemożliwe. Gen. Cohorn na czele swych żołnierzy bez zastanowienia rzucił się na pomost. Jęki rannych, łoskot padających ciał, siarczyste przekleństwa towarzyszyły Francuzom w ciągu kilku następnych minut. Salwy Austriaków wyrywały krwawe dziury w atakującej kolumnie. Dziesiątki trupów zalegały na całej długości mostu. Grad kul i błyskawicznie rosnące straty nie powstrzymały Cohorna.

Jako jeden z pierwszych znalazł się na drugim brzegu i otoczony grupką 10 Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 181) podaje liczbę 30.000.

grenadierów uderzył natychmiast na wzgórze zajmowane przez nieprzyjacielską piechotę. Masséna zdążył już zapewnić Cohornowi wsparcie artyleryjskie - wszystkie posiadane przez Francuzów armaty zajęły stanowiska wzdłuż brzegu i zaczęły zasypywać kartaczami nieprzyjacielskie pozycje oraz dwóch pozostałych brygad z dywizji gen. Claparede’a dowodzonych przez generałów Lesuire’a i Ficatiera. Pomoc ich nadeszła w samą porę, gdyż gen. Hiller po chwilowym zaskoczeniu rzucił piechotę do kontrnatarcia. Cohorn, który z marszu opanował już część miasteczka, znalazł się w beznadziejnym położeniu. Przed rozbiciem uratowało go wsparcie ze strony bliźniaczych brygad, lecz cała dywizja Claparede’a (niecałe 8000 ludzi) została wnet zepchnięta do rozpaczliwej obrony pomiędzy zabudowaniami Ebelsberga.

Mimo początkowych sukcesów i nadzwyczajnej odwagi francuskich piechurów czterokrotna przewaga Austriaków musiała w końcu wziąć górę. Tym bardziej że walka w wąskich uliczkach i wewnątrz domostw zaczęła przypominać raczej rzeź niż regularną bitwę, w której braki liczebne wyrównać można zaskakującym manewrem. Austriakom nie udało się jednak zepchnąć przeciwnika do rzeki. Czuwający nad wszystkim Masséna w odpowiednim momencie przerzucił na prawy brzeg posiłki. Piechurzy gen. Legranda (26 pułk lekki i 18 liniowy) przebyli most - nie bez trudności torując sobie drogę wśród zwałów trupów i konających i wsparli słabnącą dywizję Claparede’a. Wiarusi Legranda nie tylko w mgnieniu oka wyparli Austriaków z miasteczka, ale również z impetem uderzyli na zamek. Nie zdołały ich powstrzymać ani zatarasowane potężne bramy, ani piekielny ogień karabinowy. W ruch poszły siekiery i oskardy, saperzy podłożyli pod progi granaty. Kiedy bramy ustąpiły, masa piechoty francuskiej wlała się do środka. W zaciętej walce na bagnety padła niemal cała załoga. Gen. Hiller i arcyksiążę Ludwik nie podjęli już próby odzyskania zamku i miasta. Dostrzegając za Trauną gęste szeregi nieprzyjacielskich żołnierzy z dywizji generałów Carra Saint-Cyra i Boudeta oraz liczny oddział jazdy zachodzącej ich z lewej strony (była to straż przednia marsz. Lannesa, licząca 1000 jeźdźców, pod dowództwem gen. Durosnela) austriaccy dowódcy wydali rozkaz natychmiastowego od-wrotu w kierunku na Enns.

Pole bitwy przedstawiało niesamowity widok. Tysiące trupów i umierających zalegały pobojowisko, nad którym snuł się słodkawy swąd przypalonych ciał. W zamku i pośród domów Ebelsberga wielu rannych spłonęło żywcem nie będąc w stanie uciec przed morzem płomieni. Zginęło lub zostało rannych około 1700 Francuzów. Ciał wielu z nich nie udało się pochować, gdyż spłynęły w dół rzeki do Dunaju. Austriacy ponieśli o wiele większe straty. Mieli około 3000 zabitych i rannych, ponad drugie tyle żołnierzy dostało się do niewoli. Utracili również wiele armat.

Krwawe straty po stronie przeciwnika nie rekompensowały Francuzom w pełni korzyści operacyjnych, jakie mogli odnieść, gdyby Masséna wstrzymał się z uderzeniem. Bliskość głównej armii, zasygnalizowana pojawieniem się konnicy Antoine Jeana Durosnela, wskazywała na realną możliwość oskrzydlenia Austriaków i całkowitego ich rozbicia. Wskutek fałszywej oceny sytuacji dokonanej przez Massénę stało się inaczej.

Pozostawała dalsza pogoń za uchodzącym przeciwnikiem z zamiarem odebrania mu ostatniej już przeprawy, z jakiej mógł skorzystać arcyksiążę Karol - w Krems. Most w Mauthausen został wyeliminowany ze strategicznych rozważań nie tylko na skutek sukcesu Francuzów w bitwie pod Ebelsbergiem. W końcowej fazie boju, gdy szala zwycięstwa przechyliła się na ich stronę, generałowie Klenau i Stutterheim most zniszczyli.

W czasie gdy wojska ścierały się pod Ebelsbergiem, arcyksiążę Karol z główną armią był dopiero w okolicach Budweis (Czeskie Budziejowice) i tylko teoretycznie mógł zakładać połączenie się z braćmi na prawym brzegu Dunaju. Jedyną korzyścią, jaką odniósł arcyksiążę podczas marszu przez Czechy, było uzupełnienie armii oddziałami Landwehry, trzecimi batalionami pułków galicyjskich oraz kilkoma tysiącami maruderów i rekonwalescentów. W razie połączenia się z gen. Millerem i arcyksięciem Ludwikiem mógłby dysponować niebagatelną siłą 110.000 żołnierzy, ciągle jeszcze dającą nadzieję na zwycięskie zakończenie wojny. Za-kładając jednak coraz wyraźniej rysującą się niemożność przeprowadzenia koncentracji austriacki naczelny wódz polecił Hillerowi i bratu przejść na lewy brzeg rzeki, po uprzednim wysłaniu silnego oddziału, z zadaniem wzmocnienia załogi Wiednia. Bieg wydarzeń w ciągu kilku następnych dni doprowadził do urzeczywistnienia tego scenariusza.

Po bitwie pod Ebelsbergiem Napoleon ani na moment nie wstrzymał ruchu korpusów na Wiedeń. Wyznaczył im przy (ym marszrutę w porządku zapewniającym wzajemną osłonę poszczególnym zgrupowaniom. Pojawienie się arcyksięcia Karola w dość odległym Budweis pozwalało sądzić, iż nie uda mu się przeprawić armii przez Dunaj w Krems, chociaż groźba taka istniała nadal. Powstała jednak możliwość przeprowadzenia manewru z terenu Czech na tyły Armii Niemiec. Wytworzyła się sytuacja, w której słabość Austriaków - nienadążanie ich wojsk za błyskawicznie posuwającym się nieprzyjacielem i utrata kolejnych przepraw na Dunaju - mogła stać się ich największym atutem. Dostrzegając niebezpieczeństwo ataku na tyły Napoleon nakazał utworzyć w Linzu silną grupę operacyjną zdolną do przeciwstawienia się arcyksięciu Karolowi. W jej skład wszedł korpus gen. Vandamme’a, który niezwłocznie przystąpił do odbudowy mostu, fortyfikowania przedmościa i samego miasta, oraz zmierzający ku niemu korpus marsz. Davouta. Reszta armii, tzn. korpusy marszałków Bessièresa, Lannesa i Massény, pociągnęła na Amstetten. Ruch wojsk został niebawem zahamowany przez naturalną przeszkodę, jaką stanowiła płynąca równolegle do Trauny Ennsa. W normalnych warunkach nie stanowiłaby większego utrudnienia, lecz teraz wszystkie mosty na niej były /niszczone przez cofających się Austriaków, którzy zdewastowali także wszelki sprzęt pływający. Chociaż więc już 4 maja Lannes z dywizjami Demonta i Saint-Hilaire’a stanął w Steyr, głównym mieście nad Ennsą, a Bessières niemal w tym samym czasie opanował miasteczko Enns, to przeprawa przez rzekę mogła się rozpocząć dopiero dwa dni później, po odbudowaniu mostów. Na Amstetten wojska francuskie szły już połączone, gdyż taki szyk narzucało im ukształtowanie terenu; pomiędzy zboczami Alp Austriackich a korytem Dunaju wiodła tylko jedna droga umoż-

liwiająca przemarsz wojsk. Jako pierwszy posuwał się Bessières z lekką jazdą i piechotą Oudinota, za nim szedł Masséna, pochód zamykał Lannes.

Wieczorem 6 maja Francuzi wkroczyli do nie bronionego Amstetten. Do Wiednia pozostało im niewiele ponad 100 kilometrów. Następnego dnia ich oddziały opanowały Mölk (Melk) nad Dunajem, w którym Bonaparte założył swoją kwaterę główną. Krems, oddalone o koło 30 kilometrów, można było osiągnąć w ciągu jednego dnia. Raporty nadchodzące od Davouta informowały o ruchu wojsk arcyksięcia Karola w stronę Wiednia i Moraw. Wynikało z nich jednoznacznie, że marszałek nie zdąży zająć Krems przed Napoleonem i opanować mostu Mautern.

8 maja przednia straż Francuzów ruszyła ku Saint-Polten, położonemu na południowo-wschodnim stoku Kahlenbergu, rozległego wzniesienia rozciągającego się w załamaniu Dunaju pomiędzy Alpami a Krems. Kahlenberg stanowił jak gdyby wysuniętą na zachód tarczę Wiednia, poza którą nie było już większych przeszkód naturalnych mogących powstrzymać najezdniczą armię. Ważność Saint-Polten wynikała z faktu, że miejscowość ta leżała na skrzyżowaniu dróg wiodących z Czech, Włoch oraz Dolnej i Górnej Austrii. Tędy też prowadziła, początkowo biegnąc wąwozami Kahlenbergu, droga do stolicy monarchii austriackiej.

Pomimo strategicznego znaczenia Saint-Polten gen. Hiller nie zdecydował się na jego obronę. Wkraczający do miasta Francuzi mogli jeszcze dostrzec cofające się oddziały jego straży tylnej. Część Austriaków kierowała się ku Wiedniowi, większa kolumna podążała natomiast ku przeprawie w Krems. Nie chcąc ryzykować zniszczenia swych niewielkich sił Hiller i arcyksiążę Ludwik zastosowali się do polecenia naczelnego wodza i po wysłaniu pomocy dla stolicy przeszli na lewy brzeg Dunaju. Most Mautern, podobnie jak podczas kampanii 1805 r., został przez Austriaków zniszczony.

Manewr Hillera postawił Napoleona przed alternatywą: forsować Dunaj po odbudowanym moście w Mautern w pogoni za austriackim generałem i z myślą o stoczeniu walnej bitwy na lewym brzegu rzeki lub realizować pierwotny plan i kontynuować marsz na Wiedeń? Po krótkim namyśle wybrał drugi wariant.

Stolica pociągała z wielu powodów. Nie tylko względy psychologiczno-moralne - o czym była już mowa - decydowały o jej wielkim znaczeniu. Jako centralny punkt monarchii, w którym zbiegały się wszystkie ważne linie komunikacyjne, Wiedeń ze swym olbrzymim potencjałem material-nym, magazynami żywnościowymi, zasobami sprzętu i materiałów wojennych był doskonałą bazą operacyjną do dalszych działań.

Z kwatery w Saint-Polten, dokąd Bonaparte przybył z Mölk, wyszły rozkazy dotyczące ostatniego etapu marszu na Wiedeń i marszruty oddziałów ubezpieczających ruch armii głównej. Marsz. Davout z Linzu rozpoczął pochód do Saint-Polten przez Mölk. W zależności od rozwoju sytuacji miał on przeciwdziałać nieprzyjacielskim próbom sforsowania Dunaju w Krems bądź pośpieszyć pod Wiedeń w razie konieczności stoczenia pod jego murami decydującej bitwy. Wycofany z Ratyzbony gen. Dupas przesunięty został do Passau, a marsz. Bernadotte do Linzu. Wobec specyfiki walk o ufortyfikowane miasto Napoleon skierował na Wiedeń

niemal całą piechotę, jeździe zaś przydzielił inne zadania. Pierwsi wyruszyli marszałkowie Bessières i Lannes z piechurami

generałów Oudinota i Demonta, tuż za nimi podążył marsz. Masséna. Główna część jazdy rozpoczęła ruch wzdłuż brzegu Dunaju, strzegąc go przed nieprzyjacielem koncentrującym się po drugiej stronie. Lekka kawaleria rozrzucona została mniejszymi oddziałami między Krems, Tulln a Klosterneuburgiem. Pułki kirasjerskie zajęły pozycje między Saint-Polten a Sieghardskirchen w pobliżu kwater gwardii cesarskiej. Silny oddział pod dowództwem gen. Bruyere. składający się z lekkiej jazdy francuskiej i około 1000 niemieckich piechurów, wysłany został w kierunku Alp Styryjskich dla wzmocnienia prawego skrzydła przed ewentualnym atakiem wojsk arcyksięcia Jana.

Poza trzema naddunajskimi miastami: Passau, Linz i Krems, strzegącymi komunikacji na Dunaju i zabezpieczającymi jego prawy brzeg - Francuzi utworzyli umocnione stanowiska w Ips, Waldsee, Mölk. W Krems i Linz odbudowano mosty, które miały zapewnić swobodę manewru przeciwko odgrodzonemu rzeką nieprzyjacielowi.

10 maja Francuzi przystąpili do zdobywania austriackiej stolicy. Jako pierwsza osiągnęła przedmieście wiedeńskie Maria-Hilf brygada gen. Conrouxa z dywizji gen. Tharreau. O godzinie 10.00 na jej pozycje przybył Napoleon, aby osobiście dowodzić działaniami oblężniczymi.

Wiedeń nie został właściwie przygotowany do obrony. Załoga dowodzona przez arcyksięcia Maksymiliana składała się z zaledwie 35.000 ludzi dysponujących 130 armatami11. Miasto miało dwojakiego rodzaju fortyfikacje. Jego centrum, właściwe stare miasto, opasane było kamiennymi murami, które chlubnie wytrzymały oblężenie tureckie w 1683 r. Stare miasto „skurczyło” się, wciśnięte pomiędzy obrastające je ze wszystkich stron nowe dzielnice, które otaczał mur z ziemnym wałem. Ciągnął się on zygzakiem, lecz w przeciwieństwie do muru otaczającego centrum (wewnętrznego), pozbawiony był baszt i wysuniętych na zewnątrz bastionów. Jednakże wzmocnienie go dodatkowymi szańcami - a w Wiedniu i jego najbliższych okolicach nie brakowało budulca - stworzyłoby zapewne system fortyfikacyjny trudny do przełamania. Gdyby zaś za murami stolicy zamknęła się liczna i gotowa do zaciekłej obrony załoga, oblężenie byłoby dla Francuzów dużym problemem. Stałoby się tak z pewnością, gdyby gen. Hiller i arcyksiążę Ludwik zdecydowali się wprowadzić do Wiednia swoje korpusy.

Arcyksiążę Maksymilian był pełen bojowego zapału, lecz jego młody wiek i zupełny brak doświadczenia wojskowego nie pozwoliły mu zrównoważyć wspomnianych wyżej braków. Płomienne odezwy do ludu stolicy, utrzymane w pompatycznym stylu, też nie przysporzyły zbyt licznych obrońców. Złośliwie można powiedzieć, że na umiejętności pisania odezw zaczynał się i kończył militarny talent arcyksięcia. Zresztą bardzo niezręcznie zabrał się on do rozpalania wojennego ducha wśród wiedeńczyków. Pozwolił bowiem, aby przez długi czas mamiono ich fałszywymi informacjami o druzgocących zwycięstwach arcyksięcia 11 Załogę tworzyli: Landwehra, rekruci z kilku wiedeńskich ośrodków szkolenia, ochotnicy i oddział wydzielony z korpusu gen. Hillera.

Karola i rozbiciu armii nieprzyjacielskiej. Gdy więc pojawiła się ona nagle pod murami miasta, u jednych wywołało to zaskoczenie, u drugich prawdziwy szok.

W Maria-Hilf, które jako pierwsze z wiedeńskich przedmieść ujrzało Francuzów, rozpętała się nieopisana wrzawa i zgiełk. Przerażenie mieszkańców i olbrzymia panika, jaka wśród nich wybuchła w chwili pojawienia się żołnierzy wroga, spowodowały, że bez większych kłopotów sforsowali oni bramę i wtargnęli na uliczki przedmieścia. Piechota gen. Conrouxa i jazda gen. Colberta z tej samej dywizji z łatwością odrzuciły w głąb miasta słabe czaty austriackie. Gdy jednak po przebyciu Maria-Hilf Francuzi znaleźli się w polu ostrzału artylerii ustawionej na murach wewnętrznych, uderzył w nich gęsty ogień kartaczowy, który spowodował pierwsze straty. Ranny został gen. Tharreau. Francuzi musieli wycofać się na przedmieście. Ich wezwanie do poddania się zostało odrzucone.

Bonaparte, który zatrzymał się w Schoenbrunnie, rezydencji cesarzy austriackich, wstrzymał się z wydaniem rozkazu do szturmu na starą część miasta do czasu skoncentrowania reszty oddziałów napływających stopniowo pod Wiedeń. Na wojennego gubernatora miasta wyznaczył gen. Andreossy’ego, pełniącego wcześniej funkcję posła na dworze wiedeńskim, a więc człowieka doskonale zorientowanego w specyfice naddunajskiej metropolii. Było to mądre posunięcie Napoleona; dawał w ten sposób do zrozumienia, że jego polityka względem wiedeńczyków nie będzie zbyt surowa. Nominacja ta zbiegła się z wydaniem uspokajającej, pojednawczej odezwy, w której przypominano nienaganne zachowanie armii francuskiej w Wiedniu w 1805 r. i zapowiadano powtórzenie sytuacji sprzed czterech lat, jeśli mieszkańcy nie dadzą powodów do represji.

Andreossy natychmiast zabrał się do pracy. Powołał do życia samorząd miejski i straż. Z jego inicjatywy do arcyksięcia Maksymiliana udała się deputacja złożona z przedstawicieli przedmieść z prośbą o zaprzestanie oporu, głównie zaś o powstrzymanie się od ostrzeliwania zabudowań. Odpowiedzią na ich petycję był huk armat i lawina ognia skierowana na przedmieścia.

Reakcja arcyksięcia Maksymiliana przekonała nie tylko wiedeńczyków, ale również Napoleona, że nie obejdzie się bez walki przy opanowaniu starego miasta. Cesarz zadał sobie jednak wiele trudu, aby zaoszczędzić ofiar wśród ludności cywilnej i uchronić jej mienie przed zniszczeniem. Wraz z marsz. Masséną i kilku oficerami sztabu objechał dookoła stare miasto oceniając teren pod kątem możliwości ustawienia silnej baterii dział, których ogień mógłby jak najbardziej zaszkodzić twierdzy, ale jednocześnie spowodować najmniejszy uszczerbek dla miasta. Odpowiednie stanowisko Napoleon znalazł po wschodniej stronie, w miejscu gdzie Wiedeń stykał się z boczną odnogą Dunaju wypełniającą fosy i oddzielającą go od wspaniałego ogrodu Prateru. Jego opanowanie i posunięcie się w kierunku północno-wschodnim pociągało za sobą zdobycie mostu Tabor. Dla arcyksięcia Maksymiliana i załogi fortecy byłoby I o jednoznaczne z odcięciem od głównych sil i dostaniem się do niewoli.

Pontonierzy z dywizji gen. Boudeta, dowodzeni przez jego adiutanta

Sigaldiego, sforsowali odnogę Dunaju niepokojeni jedynie słabym ogniem karabinowym. Na drugim brzegu /dobyli łodzie i zaczęli organizować przeprawę dwóch kompanii woltyżerskich. Po sforsowaniu rzeki oddziały te wdały się w krótkotrwałą utarczkę z austriackimi grenadierami, odebrały im masywną budowlę - Lusthaus. Niebawem stała się ona warownym stanowiskiem, wokół którego rozrósł się przyczółek budowanego pośpiesznie mostu. Wsparcie ogniowe zapewniała woltyżerom piętnastodziałowa bateria ustawiona na przeciwległym brzegu. Natomiast po drugiej stronie, na końcu przedmieścia Landstrasse, Francuzi błyskawi-cznie usypali stanowiska dla dwudziestu moździerzy, które po kilku godzinach rozpoczęły niszczący koncert. Stało się to po wystosowaniu kolejnego wezwania do poddania twierdzy i powtórnym jego odrzuceniu przez arcyksięcia Maksymiliana. Około godziny 21 pierwsze granaty i kule armatnie spadły na gęsto zabudowane, wąskie uliczki starego miasta. W ciągu kilku godzin Francuzi wystrzelili około 2000 pocisków. W wielu miejscach wybuchły pożary, powietrze wypełniło się żarem, padającymi odłamkami z rozbitych kamienic i gryzącym dymem. Owładnięci paniką mieszkańcy wypełnili uliczki złorzecząc na równi wrogowi i arcyksięciu, który nie przyjął propozycji kapitulacji.

Ulica i gmin nie interesowały jednak ani trochę arcyksięcia Maksymiliana. Jego myśli absorbowała wyłącznie obawa odcięcia jedynej drogi odwrotu przez most Tabor. Aby zapewnić sobie możliwość ewakuacji, dowódca austriacki wysłał ku francuskiemu przyczółkowi na Praterze dwa bataliony grenadierów z zadaniem odbicia Lusthausu i przedmieścia. Od powodzenia tej akcji arcyksiążę uzależniał dalszy opór na starym mieście. Nocny atak spalił jednak na panewce. Woltyżerzy Boudeta nie dali się zaskoczyć. Wspomagani z drugiego brzegu ogniem artyleryjskim zdziesiątkowali następującego przeciwnika kilkoma salwami karabinowymi oddanymi z niewielkiej odległości. Po utracie kilkudziesięciu zabitych i rannych grenadierzy cofnęli się w górę Prateru. Powiadomiony o ich nieudanym ataku arcyksiążę Maksymilian wydał rozkazy do opuszczenia Wiednia. Nie dotyczyły one jednak wszystkich oddziałów. Najlepsze jakościowo jednostki opuściły stolicę wraz z arcy-księciem 12 maja o świcie. W murach starego miasta pozostał nadal gen. O’Reilly dowodząc bezwartościową zbieraniną rekonwalescentów, częścią Landwehry i mieszczańskimi ochotnikami. Trudno powiedzieć, czym kierował się arcyksiążę pozostawiając część swoich sił w Wiedniu. Jednakże niezależnie od tego, jakie to były względy, już po kilku godzinach stały się one nieaktualne. O’Reilly, zdając sobie sprawę z beznadziejności dalszego oporu, poprosił o wstrzymanie ognia i podpisał kapitulację. Zapewniała ona bezpieczeństwo osobiste mieszkańcom stolicy oraz poszanowanie ich własności.

13 maja, trzydziestego trzeciego dnia od rozpoczęcia kampanii, Napoleon wkroczył do Wiednia. Wraz z nim do miasta weszły dywizje generałów Boudeta, Carra Saint-Cyra, Molitora i Legranda dowodzone przez marsz. Massénę oraz gwardia i rezerwa kirasjerów. Tym samym Francuzi zdobyli silny punkt oparcia do dalszych działań. Fakt ten nie przesądzał jeszcze o ostatecznym wyniku wojny. By ją zwycięsko i szybko

zakończyć, należało rozprawić się z armią arcyksięcia Karola, oddzieloną od wojsk napoleońskich Dunajem.

W okolicach Wiednia szerokość Dunaju dochodzi do 900 metrów. W dotychczasowych kampaniach Bonaparte niejednokrotnie forsował rzeki, ale bywały one kilka razy węższe, a operujące siły znacznie mniejsze. Teraz należało przerzucić na drugi brzeg Dunaju ponad 100-tysięczną armię i około 500 armat, a manewr ten miał się odbyć w obliczu równie silnej armii przeciwnika.

Koncepcja ta zakrawała na wyzwanie rzucone dotychczasowym prawidłom sztuki wojennej i w razie niepowodzenia akcji przynieść mogła - zamiast błyskotliwego sukcesu - dotkliwą porażkę. Napoleon dostrzegał czyhające niebezpieczeństwa, ale względy strategiczne nakazywały mu dążyć do jak najszybszego zakończenia wojny. Wieści napływające z Włoch i z Polski były co prawda bardziej optymistyczne niż w pierwszych dniach kampanii, a mjr Schill zepchnięty został ku Bałtykowi, lecz sytuacja w obu tych krajach oraz w Prusach mogła w każdej chwili się pogorszyć. Przedłużająca się kampania naddunajska mogła przeistoczyć moralne raczej, jak dotychczas, wsparcie dla partyzantki Schilla w zbrojny zryw upokorzonych przed trzema laty Prusaków.

Napoleon nie tracił czasu na upajanie się zdobyciem Wiednia. Przede wszystkim zadbał o ubezpieczenie własnych tyłów. 30-tysięczny korpus marsz. Davouta częściowo pozostał w Saint-Polten (2 dywizje), częściowo zajął pozycje pomiędzy Mautern a Mölk. Dzięki takiemu rozmieszczeniu oddziałów marszałek mógł podczas jednodniowego marszu przerzucić swój korpus pod Wiedeń lub Krems, gdyby na przykład arcyksiążę Karol usiłował tam forsować Dunaj. W tym drugim wypadku siły Davouta były wystarczające, aby powstrzymać przeciwnika do czasu nadejścia głównej armii z Napoleonem. Dowódcom oddziałów pozostawionych w Ratyzbonie, Passau, Linzu, Mölk i w opactwie Gottweit koło Mautern cesarz nakazał przeprowadzić roboty inżynieryjne, aby nawet stosunkowo nieliczne załogi, wsparte silną artylerią, mogły oprzeć się dłuższemu ob-lężeniu. Większość żołnierzy stacjonujących w tych miejscowościach Napoleon postanowił bowiem ściągnąć jak najszybciej w pobliże Wiednia.

Najbardziej umocniona była Ratyzboną, w której wystarczyło dokonać jedynie drobnej naprawy murów i wyposażyć je w większą liczbę armat. Zgoła inaczej przedstawiała się sprawa z Passau, z którym Bonaparte wiązał dalekosiężne plany. Dostrzegając strategiczne położenie tej miejscowości cesarz postanowił uczynić z niej bazę zaopatrzeniową i potę-żną twierdzę, która, leżąc na terenie wasalnej Bawarii, miała w przyszłości strzec bezpieczeństwa Francji, a w obecnej kampanii chronić lewe skrzydło armii lub osłonić jej ewentualny odwrót.

Swe ambitne zamiary Napoleon ujawnił w rozkazie nakazującym zbudowanie mostów na Dunaju i Innie oraz wytyczenie obozu warownego dla 80.000 ludzi, który miał pomieścić lazarety, składy zboża, amunicji i innych materiałów wojennych. Podobne prace, lecz na mniejszą skalę, rozpoczęto w Linzu. Tam również cesarz polecił wystawić most z podwójnym szańcem przedmostowym, zgromadzić zapasy materiałów wojennych i żywności. W Mölk zaczęto wznosić niewielką fortecę

chronioną systemem okopów i fortyfikacji z drewna, wyposażoną w 16 armat. Jej załogę stanowiło 1200 żołnierzy. W twierdzy miał także powstać szpital dla kilku tysięcy pacjentów. Podobne plany wiązano z opactwem Gottweit. W Krems zamierzano zbudować most na łodziach i statkach z dwoma silnie umocnionymi szańcami.

W wyniku tych przedsięwzięć Napoleon uzyskał korzyści o charakterze taktycznym i strategicznym. Przede wszystkim panował nad biegiem Dunaju od Ratyzbony do Wiednia i miał swobodę przeprawy na jego lewy brzeg, odbierał natomiast podobny atut nieprzyjacielowi. Dunaj stał się szybką, bezpieczną trasą komunikacyjną dla transportów z zaopatrzeniem. Nadbrzeżne warownie mogły skutecznie osłonić ewentualny odwrót wojsk.

Działaniom związanym z ubezpieczeniem lewego skrzydła wzdłuż Dunaju towarzyszyły zarządzenia zmierzające do u zyskania podobnego stanu rzeczy na południu, od strony Alp. Ciągle bowiem istniało niebezpieczeństwo nadejścia stamtąd armii arcyksięcia Jana. Mógł się on pojawić pod Wiedniem ciągnąc przez Karyntię, Styrię i Węgry na Kla-genfurt i Graz. Aby zabezpieczyć się przed niespodziewanym pojawieniem się wojsk arcyksięcia Jana na trakcie wiodącym z Leoben i Neustadt i zmusić je do wykonania obszernego łuku przez Güns, Raab i Komarno w drodze do Wiednia, Napoleon rozmieścił wzdłuż podnóży Alp Austriackich silne placówki i podjazdy lekkiej jazdy. I tak gen. Lauriston udał się do Neustadt, a gen. Montbrun, oddelegowany z korpusu marsz. Davouta, z dwiema brygadami lekkiej jazdy stanął w Bruck oddalonym od Neustadt o około 80 kilometrów. Podjazdy gen. Colberta operowały na obszarze między Neustadtem a Odenburgiem (Sopron), a gen. Marulaz wystawił posterunki od Wiednia po Preszburg (Bratysława). Obaj ci dowódcy mieli ponadto ubezpieczać wschodni brzeg jeziora Neusiedler (Jezioro Nezyderskie). W drugim rzucie zajęła pozycję ciężka jazda kwaterująca od Haimburga aż po Baaden. Powstała w ten sposób gęsta sieć posterunków i placówek uniemożliwiająca oddziałom arcyksięcia Jana przedarcie się w pobliże Wiednia najkrótszą drogą prowadzącą z Włoch.

Tymczasem wydarzenia rozgrywające się we Włoszech nabierały coraz większej dynamiki. Zepchnięta za Adygę Armia Włoska księcia Eugeniusza zdołała otrząsnąć się z. poniesionych porażek. Stało się to jak gdyby na życzenie samych Austriaków, którzy w wyjątkowo ślamazarnym tempie prowadzili pościg za uchodzącym przeciwnikiem. Gdy wreszcie stanęli nad Adygą, nastroje paniki i zniechęcenia, tak nieobce żołnierzom francuskim po pierwszych bitwach, stanowiły już wspomnienie. Wicekról i gen. Macdonald zdołali rozprawić się z defetyzmem swych pod-komendnych i znowu uczynili z nich pełnowartościowy związek bojowy. Niepokój mógł budzić jedynie brak wiadomości z Niemiec.

Podobną niepewność odczuwał także arcyksiążę Jan. Jej balast oraz świadomość trudności związanych ze sforsowaniem Adygi powodowały, że wódz austriacki zwlekał z wydaniem rozkazu do uderzenia na pozycje wroga.

Niezdecydowanie arcyksięcia jeszcze bardziej podniosło na duchu księcia Eugeniusza. Nad górną Adygą jego wojska przeszły do ofensywy. Gwałtowne krwawe starcia kawaleryjskie kończyły się przeważnie

zwycięstwami Francuzów. Podczas jednego z rekonesansów (1 maja) ujrzeli oni na widnokręgu olbrzymi tabor ciągnący w stronę Friulu. Doświadczony Macdonald odczytał ten ruch jako nieomylny znak austriackiej klęski na głównym teatrze działań, w Niemczech. Informacje, jakie wkrótce nadeszły do kwatery wicekróla, potwierdziły przypuszczenia o odwrocie przeciwnika. Zwycięski marsz Napoleona w Bawarii zmusił arcyksięcia Jana do zrezygnowania z działań we Włoszech i wydania rozkazu do cofnięcia się w celu wzięcia udziału w bezpośredniej obronie monarchii.

Książę Eugeniusz nie powtórzył błędu arcyksięcia i bez zwłoki poderwał wojska do pościgu za ustępującym przeciwnikiem, obfitującego w liczne starcia francuskich straży przednich z austriacką strażą tylną. Codziennie z szeregów armii arcyksięcia Jana ubywały dziesiątki, jeśli nie setki żołnierzy zagarniętych do niewoli, a gigantyczny tabor tracił kolejne wozy wyładowane sprzętem i bagażami. Szczególnie duże spustoszenie w szeregach nieprzyjaciela czynili dragoni generałów Grouchy’ego i Pully’ego pędzący w straży przedniej przed trzema korpusami i rezerwą. Środkiem, głównym traktem friulskim, posuwał się korpus gen. Greniera, na prawo od niego maszerowały oddziały gen. Macdonalda, a na lewo, u podnóża gór, kroczył gen. Baraquey-d’Hilliers. łącznie z jednostkami rezerwy, idącymi w pewnym oddaleniu za czołowymi oddziałami, około 60.000 Francuzów posuwało się w kierunku Wiednia w ślad za mniej licznym i ulegającym coraz większej dezorganizacji przeciwnikiem.

Po tygodniu niespokojnego odwrotu wydawało się, że Austriakom uda się oderwać od przeciwnika. 7 maja wieczorem Francuzi stanęli nad Piawą, na której wszystkie mosty były zniszczone. Forsowanie rzeki pod okiem zajmującego drugi brzeg przeciwnika stanowiło ryzykowne przedsię-wzięcie, mimo to książę Eugeniusz wydał rozkaz do przebycia Piawy w bród. Nazajutrz dragoni Grouchy’ego i Pully’ego, wzmocnieni oddziałem piechoty, przekroczyli pod ogniem rzekę i uderzyli na Austriaków. Zaskoczenie dało francuzom chwilową przewagę, ale niebawem zwróciła się przeciwko nim kilkakrotnie liczniejsza rzesza piechoty i jazdy austriackiej, usiłująca za wszelką cenę obronić swój tabor. Francuzi zaczęli ustępować, groziło im zepchnięcie do rzeki i całkowita zagłada.

W tym krytycznym momencie nastąpił jednak nagły zwrot, który sprawił, że śmiały manewr wicekróla przyniósł powodzenie. Prawoskrzydłowy korpus Macdonalda sforsował rzekę i przybył na pole bitwy, a zaraz po nim uczynił to Grenier i stosunek sił zmienił się na niekorzyść Austriaków. Teraz wynik walki był łatwy do przewidzenia. Bój nie trwał już długo. Przeciwnik po utracie ponad 1000 zabitych i rannych oraz 1500 jeńców rzucił się do ucieczki. W ręce francuzów wpadło kilkadziesiąt armat i wiele wozów taborowych. Wliczając w to straty z poprzednich dni Austriacy w ciągu tygodniowego odwrotu stracili ponad 7000 jeńców i kilka tysięcy zabitych i rannych.

Francuzi wkroczyli 9 maja do Conegliano, a następnego dnia stanęli nad Tagliamento. Po sforsowaniu tej rzeki jazda ruszyła ku Udine, zamierzając zająć Palma-Nova, a reszta armii w górę rzeki na San Daniele i Osopo. Przed wejściem w wąwozy Alp Karnijskich Austriacy musieli stoczyć

jeszcze jedną krwawą bitwę w obronie taboru i stracili kolejnych 1500 ludzi.

W chwili gdy Bonaparte wkraczał do Wiednia (początek drugiej dekady maja), we Włoszech nie było już nieprzyjacielskiej armii. Arcyksiążę Jan opuszczał ten kraj z około 30.000 żołnierzy, co stanowiło niespełna dwie trzecie tych sił, z którymi niedawno tu wkroczył. Upadek ducha bojowego żołnierzy arcyksięcia był jeszcze większy niż ubytki powstałe w szeregach.

Po przekroczeniu Alp Karnijskich w Villach nad Drawą wódz austriacki podzielił swoje wojska na dwa zgrupowania. Ban12 Kroacji Ignacy Giulay na czele kilku batalionów piechoty liniowej, osiemnastu szwadronów jazdy i kilku baterii armat wysłany został ku Laybach (Liebach). Zadanie jego polegało na zwołaniu pospolitego ruszania w Kroacji, połączeniu się z oddziałami gen. Stoichevicha (Stoiczewicza), stojącego naprzeciw gen. Marmonta, i wspólnego z nim ubezpieczenia Laybachu. Po odejściu Giulaya arcyksięciu pozostało zaledwie 20.000 ludzi. Mimo to postanowił maszerować z nimi na Lilienfeld i Saint-Polten. Gdyby pierwotnie planowane spotkanie arcyksiążąt okazało się niemożliwe, Jan zamierzał połączyć się w Leoben z oddziałami generałów Chastelera i Jellachicha, a następnie ruszyć z nimi przez Graz na Węgry, gdzie spodziewał się spotkania z główną armią. Arcyksiążę liczył, że obaj generałowie wzmocnią go o 17.000-20.000 żołnierzy, nie licząc ewentualnych posiłków powstańców tyrolskich. W rzeczywistości siły były o wiele mniejsze.

13 maja marsz. Lefèbvre zaatakował wojska gen. Chastelera na pozycji pod Worgel w Tyrolu i pomimo wielkiej zawziętości, z jaką walczyli Austriacy oraz wspierający ich partyzanci, odniósł zdecydowane zwycięstwo. Przeciwnik stracił kilkuset zabitych i 3000 wziętych do niewoli. Kilka wiosek tyrolskich Francuzi puścili z dymem, bezlitośnie rozprawili się z miejscowymi wieśniakami. Innsbruck poddał się bez walki. Hofer, nieprzejednany wróg Francuzów, oraz mjr. Teimer wycofali się w niedostępne partie gór. Resztki oddziału gen. Chastelera wzmocnione po jakimś czasie przez gen. Jellachicha ruszyły na Węgry.

Posunięcie arcyksięcia Jana polegające na podzieleniu armii wywołało natychmiastową reakcję wicekróla Włoch. Aby kontrolować działania bana Kroacji i ruchy arcyksięcia, książę Eugeniusz również podzielił swoje wojska na dwie części. Macdonald z mniejszym oddziałem (około 15.000 żołnierzy) miał najpierw pomaszerować na Laybach, udzielić pomocy Palma-Nova i zająć Triest, a następnie połączyć się z Marmontem. Po utworzeniu korpusu liczącego około 25.000 ludzi obaj generałowie powinni dołączyć do reszty Armii Włoskiej, maszerując przez Graz. Księciu Eugeniuszowi pozostało do dyspozycji 30.000-32.000 ludzi. Plan księcia, który z tymi siłami chciał maszerować na Wiedeń, miał jedną słabą stronę. Rozdzielenie armii na dwa zgrupowania, przy zręcznym i zdecydowanym manewrowaniu przez arcyksięcia Jana i jego generałów, mogło doprowadzić do kolejnego rozbicia lub chociażby bardzo poważnego ich osłabienia. Na szczęście dla Francuzów tak się nie stało. Oba zgrupowania księcia Eugeniusza oraz Macdonalda (i Marmonta) - po 12 Słowo o rodowodzie tureckim: zarządca nadgranicznego okręgu wojskowego na Węgrzech (banatu), namiestnik w Chorwacji.

rozdzieleniu 14 maja -spotkały się ponownie w nieuszczuplonym stanie na polu bitwy pod Wagram i zaważyły istotnie na jej wyniku.

Napoleon nie uzależniał zwycięstwa w bitwie z wojskami arcyksięcia Karola od udziału w niej Armii Włoskiej i korpusu Marmonta. Cesarz był bowiem przekonany, iż do wygranej wystarczą mu siły znajdujące się już pod Wiedniem, jedyną zaś przeszkodą może okazać się Dunaj, a właściwie - konieczność jego sforsowania. Przy takim założeniu najważniejsza stawała się odpowiedź na pytanie: w którym miejscu dokonać forsowania? Bonaparte był pewien, że musi ono odbyć się na terenie stolicy. Przeprawa poniżej miasta, na przykład w Krems, w połączeniu z zamiarem jednoczesnego utrzymania Wiednia musiała pociągnąć za sobą rozdzielenie sił, na co przed walną bitwą Napoleon nie mógł sobie pozwolić. Pozbawiony dostatecznie licznej załogi Wiedeń stałby się łatwą zdobyczą. Forsowanie Dunaju poniżej miasta stwarzało dodatkową niedogodność - poza rozproszeniem sił niezbędne byłoby wydłużenie własnej linii operacyjnej i wyznaczenie dodatkowych oddziałów do jej ubezpieczenia.

Już 10 maja Napoleon polecił rozpoznać miejsca dogodne do sforsowania Dunaju. Oficerowie z jednostek inżynieryjnych dokładnie zlustrowali bieg rzeki od Klosterneuburga, skąd Dunaj rozlewa się po Kotlinie Wiedeńskiej, aż po Preszburg. Przed samym Wiedniem i poniżej miasta rzeka jest stosunkowo płytka i toczy swe wody niezbyt bystrym nurtem, natomiast im bliżej Preszburga, tym staje się głębsza, bardziej wartka, oba brzegi nabierają stromizny utrudniając stawianie mostów.

Po konsultacji, opierając decyzję na wynikach przeprowadzonego rekonesansu, Napoleon wybrał dwa miejsca do przygotowania przeprawy. Pierwsze znajdowało się powyżej Wiednia - pod Nussdorf, drugie poniżej - pod Kaisers-Ebersdorf. Podobieństwo polegało na tym, że w obu miejscach Dunaj dzieliły na odnogi rozległe, gęsto zalesione wyspy; szersze z nich przylegały do prawego brzegu, zajmowanego przez Francuzów, węższe natomiast sąsiadowały z brzegiem opanowanym przez Austriaków. Okoliczność ta w rachubach Napoleona miała szczególne znaczenie. Obie wyspy bowiem (w razie wybrania Nussdorf u była to Schwarze-Laken, a Ebersdorfu-Lobau) pełnić miały funkcję naturalnych zasłon, poza którymi odbywać się mogły prace związane z budową mostów i punktów przerzutowych na drugi brzeg Dunaju.

Bonaparte osobiście obejrzał wyspy i zdecydował zająć Schwarze-Laken. Jego dyspozycje potraktowano jednak ze zbytnią beztroską. Gen. Saint-Hilaire, wyznaczony przez marsz. Lannesa na wykonawcę cesarskiego rozkazu, wysłał na Schwarze-Laken zaledwie 500 ludzi. Być może ten mały oddział utrzymałby zajęte pozycje, gdyby nie to, że wyspę łączyła z lewym brzegiem Dunaju wąziutka grobla. Jednakże dostatecznie szeroka, aby nieprzyjaciel przerzucił po niej na Schwarze-Laken kilka batalionów piechoty. Opadnięci ze wszystkich ‘stron Francuzi nie mieli żadnych szans. Ich oddział został doszczętnie rozbity, część żołnierzy poległa, reszta dostała się do niewoli. Wyspa Schwarze-Laken okazała się dla nich śmiertelną pułapką.

Krwawa porażka pod Nussdorf przyniosła jednak także pozytywny skutek. Zwróciła bowiem uwagę przeciwnika właśnie na tę okolicę,

odwracając ją jednocześnie od Ebers-dorfu i wyspy Lobau. A tam właśnie, po niepowodzeniu pod Nussdorf, Bonaparte postanowił przeprawić swą armię przez Dunaj. Położenie i ukształtowanie wyspy zdawało się świadczyć, iż sama natura sprzyja zamiarom cesarza. Lobau, w części porosła lasem tworzącym naturalną zasłonę przed obserwatorami z przeciwległego brzegu, była na tyle obszerna, aby z powodzeniem pomieścić kilkudziesięciotysięczną armię. Wielkość wyspy powodowała, że ogień austriackiej artylerii nie był w stanie dosięgnąć jej środka. Mogło to mieć istotne znaczenie w razie wczesnego wykrycia przez Austriaków francuskich przygotowań.

Lobau - jak już powiedziano - leżała w bliskim sąsiedztwie lewego brzegu Dunaju, od którego dzieliło ją około 100 metrów, natomiast prawy brzeg był oddalony od niej o około 600-640 metrów. Przestrzeń tę zajmowała inna wyspa, która dzieliła rzekę na dwie odnogi. Wobec od-wrócenia uwagi Austriaków od Lobau skryte przerzucenie mostów łączących ją z prawym brzegiem miało duże szanse na powodzenie. Największy kłopot był ze zgromadzeniem budulca do budowy mostów. Specjaliści wyliczyli, że potrzeba co najmniej 80 statków (dokładniej rzecz biorąc - pokładów statków, tzw. łyżew) dużego rozmiaru, a ponadto kilku tysięcy belek oraz setek metrów lin do powiązania poszczególnych elementów i utrzymania konstrukcji na bystrym nurcie. Opuszczając Wiedeń Austriacy spalili większość statków, pozostałe puścili z prądem rzeki. Brak ten udało się usunąć przez sprowadzenie statków z Passau, Linzu i Krems i wyremontowanie wydobytych z dna wraków. Bardzo szybko udało się Francuzom zgromadzić ponad 80 jednostek pływających, co gwarantowało zbudowanie dostatecznie długich pomostów. O wiele więcej kłopotów nastręczyło uzyskanie lin. Mosty znajdujące się w pobliżu Wiednia zbudowane były przeważnie na palach i do ich utrzymania nie wykorzystywano ani lin, ani łańcuchów. Po energicznych poszukiwaniach znaleziono w końcu wystarczająco dużo lin w Wiedniu, którego mieszkańcy, trudniąc się żeglugą i rybołówstwem, posiadali ich zapasy.

Gdy wydawało się, że kłopoty z budulcem już się skończyły i budowa mostów nie napotka więcej trudności, powstał problem ich zakotwiczenia. Wykucie odpowiednio ciężkich kotwic wymagało czasu, a Napoleonowi śpieszyło się do zakończenia kampanii. Wpadł więc na pomysł, aby do obciążenia wykorzystano najcięższe armaty z wiedeńskiego arsenału oraz wypełnione kulami skrzynie. Przy założeniu, że Dunaj nagle nie przybierze, obciążenie takie wydawało się wystarczające.

Między 17 a 19 maja ukończone zostały przygotowania do forsowania rzeki. Naprzeciw wyspy Lobau zgromadzono potrzebne materiały, pod Ebersdorf zaczęły ściągać oddziały francuskiej armii. Pierwsza stanęła tam dywizja gen. Molitora. Wkrótce przybyły pozostałe jednostki przewidziane do przerzucenia na drugi brzeg. Marsz. Davout przyprowadził tylko dwie dywizje ze swego korpusu - generałów Frianta i Gudina. Trzecia, pod dowództwem gen. Moranda, pozostała na kwaterach w Mölk, Mautern i Saint-Polten jako osłona przed gen. Kolowrathem wysłanym przez arcyksięcia Karola pod Linz. Pod Ebersdorf nadeszła cała konnica, oprócz jednej dywizji strzelców, rozrzuconej czatami wzdłuż granicy węgierskiej.

Łącznie z korpusem marsz. Lannesa i gwardią siły te tworzyły 80-tysięczne zgrupowanie, które w przekonaniu Bonapartego było wystarczająco silne, aby rozbić niewiele liczniejszą armię austriacką.

Napoleon pojawił się pod Ebersdorfem 18 maja i przeniósł tam ze Schoenbrunnu swoją kwaterę główną. Od tego momentu osobiście kierował wszystkimi pracami. Następnego dnia rozpoczęło się forsowanie Dunaju. Oddział desantowy stanowili żołnierze gen. Molitora, którzy na kilkunastu łodziach popłynęli ku Lobau. Spotkała ich niemiła nie-spodzianka, gdyż po wyjściu na brzeg natknęli się na austriackie czaty. Nie były one jednak silne i Molitor bez trudu zepchnął je w głąb wyspy. Sam nie posunął się zbyt daleko za nieprzyjacielem, aby nie dać mu wyobrażenia o liczebności oddziału i skali przedsięwzięcia. Francuzi zatrzymali się wzdłuż niewielkiego kanału, szerokiego około 30 metrów, który przedzielał Lobau na dwie części. W normalnych warunkach można go było przebyć w bród.

Podczas gdy Molitor zdobywał przyczółek na wyspie, generał artylerii Pernetti wraz ze specjalistą od inżynierii gen. Bertrandem w pośpiechu pracowali nad stawianiem mostu. Do przebycia obu ramion Dunaju użyto siedemdziesięciu kilku statków. Największe trudności przyszło pokonać przy ustawieniu kilku pierwszych. Dość spokojny nurt rzeki w ciągu ostatnich godzin stał się o wiele bystrzejszy i porywał łączone z wielkim wysiłkiem łodzie. Nagły przybór wody niósł groźną zapowiedź dramatycznych zmagań nie tylko z żywym przeciwnikiem, ale także z niepohamowanym żywiołem. Dzięki ciągłemu zwiększaniu obciążenia udało się jednak zapanować nad nurtem i utwierdzić łodzie, na których spoczęły później belki i podłoga mostu. Prace te trwały niemal dwa dni; ukończono je 20 maja w godzinach popołudniowych.

Tego samego dnia na Lobau przeszła druga dywizja z korpusu marsz. Massény - gen. Boudeta, a po niej lekka jazda gen. Lasalle’a oraz bateria armat. Po moście przerzuconym na kobylicach przez kanał przecinający wyspę Francuzi przedostali się na drugi brzeg i oczyścili Lobau z oddziałów nieprzyjacielskich, biorąc przy tym trochę jeńców.

Na lewym brzegu Dunaju nie było oznak, że Austriacy mają świadomość grożącego im niebezpieczeństwa. Gen. Molitor dokładnie zlustrował Lobau i wybrał najdogodniejszy punkt do zbudowania mostu. Było to miejsce, gdzie rzeka tworzyła zakole obrócone wklęsłością ku wyspie. Armaty ustawione na niej mogły z łatwością oczyścić z wroga teren, na którym miał powstać przyczółek. Adiutanci Massény i Bessièresa, de Sainte-Crobc i Baudru, z 200 woltyżerami przepłynęli w łodziach wąską odnogę Dunaju, z łatwością rozprawili się z nieprzyjacielskimi piechurami i umocowali grubą linę, która miała prowizorycznie utrzymać most. Pułkownik artylerii Aubry bez zwłoki zabrał się do jego stawiania. Okazało się, że w miejscu wybranym przez Molitora Dunaj ma niecałe 100 metrów szerokości i do postawienia mostu wystarczyło 15 pontonów. Po trzech godzinach przejście było już gotowe. Natychmiast przeszły tędy na lewy brzeg Dunaju cztery pułki jazdy Lasalle’a oraz dywizje Boudeta i Molitora. Ich miejsce na Lobau zaczęły zajmować następne jednostki.

Natychmiast po wylądowaniu na nieprzyjacielskim brzegu Francuzi

przetrząsnęli niewielki lasek rozciągający się tuż za mostem i wyrzucili z niego kilkudziesięciu austriackich strzelców. Po wyjściu z lasku ukazało się im rozległe pole, na którym po lewej stronie rozłożyła się wieś Aspern, a po prawej Essling. Obie wsie oddzielał od siebie niewielki jar, w czasie powodzi wypełniający się wodą, możliwy jednak do sforsowania przez kawalerię. Poza wsiami znajdował się lekki stok, który ciągnąc się na przestrzeni kilku kilometrów podnosił się ku wzgórzom Neusiedel i Wagram. Szczególnie la druga nazwa, podobnie jak nazwy dwóch wcześniej wspomnianych wsi, miała zapisać się na trwałe w historii wojen. Poza Wagram i Neusiedel, w kierunku rzeki Morawy, rozciągała się rozległa płaszczyzna - Marchfeld.

Wieczorem ku pozycjom francuskim zbliżył się silny oddział austriackiej kawalerii. Lasalle wycofał się ku lasowi, kilkuset woltyżerów zapadło natomiast w zasadzce, ukrywając się za fałdą terenu w oczekiwaniu na atak wroga. Jeźdźcy austriaccy istotnie zbliżyli się na bardzo małą odległość i wówczas zostali zaskoczeni celną salwą. Zdziesiątkowany oddział poszedł w rozsypkę, część kawalerzystów rzuciła się do ucieczki, reszta zasłała ziemię swoimi ciałami. Wstęp do boju zwanego bitwą pod Aspern i Essling został uczyniony13.

Nadzwyczaj słaby opór, jaki Austriacy stawili na lewym brzegu Dunaju, zdawał się potwierdzać przypuszczenie, iż dalsza przeprawa nie natrafi na większe trudności i armia francuska rozwinie się zanim przeciwnik zdobędzie się na skuteczną kontrakcję. Jednak już późnym wieczorem miał miejsce fakt, który poważnie zachwiał tymi optymistycznymi rachubami. Mianowicie most wystawiony na dwóch szerszych odnogach Dunaju zerwał się pod wpływem przyboru wody sięgającego aż trzech stóp (około 90 centymetrów). Kilka łodzi uniósł prąd. Przyczyną nagłego podniesienia poziomu wody było wcześniejsze niż zwykle topnienie śniegów w Alpach. Rozerwanie mostu rozcięło konnicę gen. Marulaza na dwoje. Podczas gdy jedna jej część przeszła na Lobau, druga pozostała w Ebersdorf. Gdyby Austriacy zaatakowali wówczas Francuzów na lewym brzegu, powodzenie przeprawy stanęłoby pod znakiem zapytania.

Bonaparte nie zraził się niespodziewanymi kłopotami. Ludzie Bertranda i Pernettiego przystąpili energicznie do naprawy mostów i praca zajęła im prawie całą noc. W tym czasie jednostki, które sforsowały już Dunaj, umocniły się na zajętych pozycjach. Dywizja Molitora stanęła w Aspern, dywizja Boudeta w Essling. Kawaleria Lasalle’a biwakowała pod lasem. Obok rozłożył się kwaterą Napoleon w otoczeniu gwardii.

Informacje uzyskane o przeciwniku w czasie nocnych rekonesansów różniły się tak bardzo między sobą, że raczej zaciemniały obraz sytuacji, zamiast go rozjaśnić. Jedni oficerowie twierdzili, iż armia przeciwnika stoi na Marchfeldzie, inni byli zdania, że przebywa tam jedynie przednia straż wojsk arcyksięcia Karola złożona z niezbyt licznej jazdy. Weryfikacja uzyskanych danych miała nastąpić dopiero rankiem 21 maja.

Wielkie mosty powtórnie połączyły prawy brzeg Dunaju z Lobau jeszcze w nocy i od razu zaczęli po nich przechodzić piechurzy gen. Legranda, 13 W Austrii starcie doczekało się miana bitwy pod Aspern, we Francji przeciwnie - bitwy pod Essling.

artyleria, kirasjerzy gen. Espagne’a oraz pozostałe oddziały gen. Marulaza. Ich pochód, ograniczony posuwaniem się po wąskim pomoście i koniecz-nością przebrnięcia przez coraz bardziej grząski teren wyspy, odbywał się w bardzo wolnym tempie. Jak się niebawem miało okazać - zbyt wolnym, aby zdążyć z przerzuceniem na drugi brzeg całej armii lub chociażby jej większej części przed pojawieniem się pod Aspern i Essling głównych sił arcyksięcia Karola.

Około południa 21 maja marsz. Berthier, który z wysokości dzwonnicy w Essling obserwował okolicę, zauważył masy wojska spływające ze wzgórz i równiny Marchfeldu ku Dunajowi. Zatoczywszy olbrzymie półkole armia arcyksięcia Karola zbliżała się do Aspern i Essling. Berthier, potrafiący bezbłędnie określić liczbę żołnierzy zajmujących określony teren, stwierdził, że ku francuskiemu przyczółkowi zbliża się nie mniej niż 90.000 Austriaków. Tym razem ocena jego była trochę zaniżona. Siły austriackie liczyły około 105.000 ludzi.

Arcyksiążę Karol, już 19 maja powiadomiony o nieprzyjacielskim desancie na wyspę Lobau, postanowił następnego dnia rzucić przeciwko niemu część jazdy, gdy zaś nadchodzące meldunki upewniły go o powadze sytuacji, podjął decyzję o ruszeniu całej armii i zepchnięciu Francuzów do Dunaju. Arcyksiążę pozostawił tylko jeden korpus, gen. Kolowratha, w osłonie na osi Budweis-Linz z rozkazem uderzenia w odpowiednim momencie na tyły armii napoleońskiej.

Marsz. Berthier poinformował cesarza o swoich spostrzeżeniach. Bonaparte nie wydawał się być zaniepokojony oczekującą go bitwą, przeciwnie - był przekonany, że pozwoli mu ona szybko rozstrzygnąć losy wojny. Z meldunkiem Berthiera zbiegł się w czasie inny raport, który pozbawił Napoleona optymizmu i ukazał mu grozę sytuacji, w jakiej znalazły się jego wojska. Jeden z kurierów doniósł bowiem, że mosty łączące Lobau z francuskim brzegiem znów zostały rozerwane wskutek coraz większego przyboru. W ciągu krótkiego czasu poziom wody podniósł się o kolejną stopę. Rozszalały Dunaj zrywał i unosił łodzie, przytrzymu-jące je liny i kotwiczące most ciężary. Okazało się, że ich waga jest zbyt mała wobec potęgi żywiołu.

Po otrzymaniu groźnej wieści Napoleon w ułamku sekundy zdał sobie sprawę z dramatyzmu sytuacji. W tym momencie (wczesne godziny popołudniowe 21 maja) na lewym brzegu Dunaju znajdowały się dywizje piechoty Molitora, Legranda i Boudeta, dywizja lekkiej jazdy Marulaza i Lasalle’a, dywizja kirasjerów Espagne’a i część artylerii, łącznie niecałe 23.000 ludzi14. Były to bezsprzecznie oddziały doborowe, świetnie wyszkolone i otrzaskane w bojach, ale w spotkaniu z czterokrotnie liczniejszym przeciwnikiem ich szanse nawet na uratowanie się przed unicestwieniem były niewielkie. Napoleon w pierwszym odruchu wydał rozkaz do wycofania się na Lobau. Jednocześnie chciał zachować w nienaruszonym stanie najkrótszy z mostów, co było realne dzięki osłonie artyleryjskiej z wyspy. Cesarz sądził, iż na Lobau będzie mógł przeczekać do chwili naprawienia mostów i wówczas, mając zapewnioną komunikację, powtórnie zarządzi przeprawę. 14 Kukiel podaje bardzo niedokładnie: 20.000-25.000.

Rozpoczęto odwrót, lecz nie doprowadzono go do końca. Molitor zaczął bowiem przekonywać cesarza, że cofnięcie się przyniesie niepowetowane straty z taktycznego i operacyjnego punktu widzenia. Argumentacja generała opierała się na podkreśleniu znaczenia, jakie wiązało się z panowaniem nad wsiami Aspern i Essling. Molitor dowodził, iż oba te punkty można będzie utrzymać stosunkowo niewielkimi siłami, natomiast ich odebranie narazi przeciwnika na niewspółmiernie wielkie straty. Twierdził ponadto, i miał wiele słuszności, że opuszczenie przyczółka wykluczy, a w najlepszym wypadku na długo opóźni powtórne lądowanie na nieprzyjacielskim brzegu.

Pod wpływem Molitora i jeszcze kilku innych oficerów, podzielających jego stanowisko, Napoleon jeszcze raz zaczął rozważać za i przeciw pozostaniu na lewym brzegu rzeki. I wtedy właśnie nadeszła informacja, że mosty udało się naprawić w stopniu wystarczającym do wznowienia ruchu zwartych oddziałów. Bonaparte nie zwlekał dłużej z decyzją i odwołał rozkaz o odwrocie. Do Boudeta pogalopował kurier z poleceniem pozostania w Essling, Molitor zaś, którego oddziały już opuściły Aspern, miał z powrotem obsadzić wieś przed usadowieniem się w niej Austriaków.

W gorączce krzyżujących się rozkazów i zarządzeń cesarz czynił energiczne przygotowania do czekającego go starcia. Z pomocą przybył marsz. Lannes. Chociaż pozbawiony własnego korpusu, chciał wziąć udział w walce. Napoleon oddał mu dowództwo nad prawym skrzydłem rozmieszczonym w Essling i nad konnicą. Marsz. Masséna objął dowództwo nad lewym skrzydłem w Aspern. W pewnym oddaleniu za wsią stanęli piechurzy gen. Legranda i konnica gen. Marulaza. Kawaleria generałów Lasalle’a i Espagne’a zapełniła przestrzeń pomiędzy wsiami. Pozycje artylerii wytyczono między ich linią a czołowymi oddziałami piechoty. Setki luźnych tyralierów zajęły stanowiska w jarze łączącym Aspern z Essling. Sformowanie bojowego szyku przebiegło nad wyraz sprawnie i Napoleon bez przesadnego niepokoju oczekiwał na rozpoczęcie bitwy. Był przekonany, iż mając zapewniony dopływ amunicji i świeżych sil rozstrzygnie ją na swoją korzyść. Oczekiwał go jednak gorzki zawód.

W sztabie arcyksięcia Karola spodziewano się, iż przyjdzie stoczyć bitwę z armią napoleońską szacowaną na około 70.000 ludzi. Z prostego wyliczenia wynikało bowiem, że Francuzi mieli dość czasu na przerzucenie na lewy brzeg wszystkich sił. Sztabowcy austriaccy nie wzięli jednak pod uwagę fatalnego w skutkach - dla przeciwnika - przyboru Dunaju. Okoliczność ta wpłynęła bez wątpienia na obraną przez arcyksięcia Karola taktykę. Rozdzielił on armię na pięć kolumn i dwa zgrupowania rezerwy złożone z jazdy i grenadierów. Pierwsze składało się z 78 szwadronów, drugie z 18 batalionów. Pierwsza kolumna (19 batalionów piechoty i 22 szwadrony jazdy), dowodzona przez gen. Hillera, idąc wzdłuż Dunaju przez Stadlau miała uderzyć na Aspern i opanować wieś. Z Hillerem miała ściśle współdziałać druga kolumna (20 batalionów piechoty i 15 szwad-ronów jazdy) pod dowództwem gen. Bellegarde’a. Oddziałowi temu przypadło zadanie zaatakowania Aspern od strony Kagran i Hirschstatten. Do opanowania Aspern, które osłaniało francuski przyczółek przedmostowy, dowództwo austriackie przykładało ogromną wagę.

Dlatego ten sam cel wyznaczono także trzeciej kolumnie (22 bataliony piechoty, 8 szwadronów jazdy) dowodzonej przez księcia Hohenzollerna. Jej marszruta wiodła przez Breitenlee. Czwartą i piątą kolumnę arcyksiążę utworzył z korpusu gen. Rosenberga. Zadanie pierwszej z nich (13 batalionów, 8 szwadronów) polegało na zaatakowaniu Essling. Druga zaś (13 batalionów, 16 szwadronów) miała zdobyć miasteczko Enzersdorf, leżące na prawo od Essling, a następnie spychać przeciwnika ku przedmościu. Wypełnienie luki powstałej między trzema kolumnami prawego skrzydła i dwiema kolumnami lewego skrzydła naczelny wódz powierzył księciu Lichtensteinowi dowodzącemu rezerwą jazdy. Rezerwa grenadierów gen. Kienmayera stanęła w Breitenlee. Wsparcia ogniowego miało udzielać niemal 300 armat.

Z ugrupowania armii austriackiej widać, że główne jej siły skoncentrowane zostały wokół samych wsi, natomiast środek szyku, rozciągającego się od Aspern po Enzersdorf, był zdecydowanie słabszy. Tkwiło w tym wielkie zagrożenie dla wojsk arcyksięcia Karola. Zdecydowane uderzenie Francuzów w centrum mogło je rozciąć na dwie części i każdą z nich zmusić do walki oddzielnie, co niosło ze sobą niebezpieczeństwo całkowitego zniszczenia.

Napoleon szybko dostrzegł rysującą się szansę i postanowił z niej skorzystać, gdy tylko jego główne siły sforsują Dunaj. Wszystko zależało od tego, czy oddziały francuskie znajdujące się już na lewym brzegu zdołają wystarczająco długo bronić przedmościa, a Dunaj okaże się na tyle łaskawy, aby nie zniszczyć jedynej linii komunikacyjnej łączącej armię francuską na obu jego brzegach.

Bitwa rozpoczęła się około godziny 15.0015 i od razu zawrzała z wielką zaciętością. Do Aspern, do którego nie zdążył powrócić gen. Molitor, wkroczył gen. Nordmann prowadzący przednią straż gen. Hillera. Austriacki dowódca nie poprzestał jednak na tym i posunął się dalej na lewo od Aspern, zajmując porosłą lasem łąkę, której posiadanie umożliwiało przejście między wsią a Dunajem aż do samego mostu.

Reakcja gen. Molitora była adekwatna do powstałego zagrożenia. Na czele dwóch pułków liniowych (16 i 67), dowodzonych przez pułkowników Marina i Petita, generał wpadł z impetem do Aspern. Z nastawionymi bagnetami, w zwartych szeregach grenadierzy przeszli niczym huragan przez główną ulicę wsi, łamiąc stawiany im opór. Dłuższa walka zawrzała tylko wokół kościoła stojącego u wylotu ulicy, jednak i tam Austriacy musieli ustąpić przed wściekle atakującymi Francuzami. Molitor po wyrzuceniu ze wsi Nordmanna umieścił swoich wiarusów za wałem ziemnym otaczającym Aspern i oczekiwał na uderzenie kolumny Hillera idącego na pomoc straży przedniej. Gdy nieprzyjacielska piechota zbliżyła się na kilkadziesiąt metrów, uderzyła w nią fala ognia karabinowego. Białe mundury zasłały ziemię, w zdziesiątkowanych szeregach powstało zamieszanie. Molitor posłał w zbitą masę Austriaków jeszcze kilka salw, a potem wyprowadził żołnierzy poza wał i rzucił ich do ataku na bagnety. Francuscy piechurzy błyskawicznie dobiegli do austriackiej linii i strzelając z bliskiej odległości oraz kłując bagnetami ogarniętych paniką żołnierzy 15 Kukiel wskazuje godzinę 14.00. U innych autorów rozbieżności sięgają godziny.

Hillera zmusili ich do bezładnego odwrotu. Molitor uzyskał czas niezbędny do wykonania drugiej części zadania - odbicia łąki prowadzącej do przedmościa. W tym celu generał pchnął do natarcia pozostałe siły dywizji. Po wyparciu Austriaków tak rozlokował część swoich oddziałów, wyko-rzystując przy tym maksymalnie naturalne ukształtowanie terenu, aby wyeliminować możliwość powtórnego obejścia Aspern przez nieprzyjaciela.

Podczas gdy Molitor walczył o wieś i likwidował włamanie żołnierzy Nordmanna, pozostali dowódcy francuscy ustawiali oddziały na wyznaczonych przez Napoleona pozycjach. Od strony Essling dywizja Boudeta weszła w kontakt bojowy ze strażą przednią Rosenberga zbliżającego się do Enzersdorf.

Hiller nie pozostawił Molitorowi zbyt wiele czasu na przygotowanie się do obrony. Niebawem znów zaatakował Aspern, lecz tym razem wspierany przez Bellegarde’a. Austriacy uderzyli na wieś jednocześnie od strony Dunaju i wzdłuż głównej ulicy. Osłonięci wałem Francuzi w pierwszej fazie boju sprawili przeciwnikowi krwawą łaźnię, strzelając nieprzerwanym ogniem w zbitą masę austriackich piechurów. Setki zabitych padły pod samym okopem. Pierwsze szeregi, napierane przez następujący tłum, nie mogąc się ani cofnąć, ani dosięgnąć przeciwnika, ginęły w morderczym ogniu żołnierzy Molitora. Hiller i Bellegarde mieli jednak dość żołnierzy, aby na bieżąco uzupełniać szeregi. A doświadczenie podpowiadało obu generałom, że w efekcie bezustannego szturmu opór kilkakrotnie słabszego przeciwnika musi zostać wreszcie złamany. I rzeczywiście, już zdawało się, że rachuby ich nie zawiodą, gdy nagle fala atakujących wdarła się na wał, bagnetami zepchnęła z niego obrońców i krok za krokiem, wśród zaciekłej walki wręcz, zaczęła przesuwać się ku środkowi wsi. Austriakom udało się zdobyć zabudowania kościelne, stanowiące najsilniejszy punkt oporu. Na gen. Vacquanta, który wiodąc za sobą grenadierów opanował kościół, natarł gwałtownie sam gen. Molitor, idąc na czele stojącego dotychczas w odwodzie 2 pułku. Bitwa zawrzała z nową mocą. Walczono na najbliższą odległość. Przekleństwa mieszały się z jękami rannych i rzężeniem konających. Kłębowisko ciał przewalało się wzdłuż i wszerz głównej ulicy Aspern. Zajadłość Francuzów wyrównywała przewagę liczebną Austriaków. W krytycznym momencie bitwy kształtowała się ona jak 4 do 1. Było niemal niemożliwe, aby okoliczność ta nie zaważyła dramatycznie na dalszym przebiegu boju o Aspern.

Widząc słabnący opór dywizji gen. Molitora marsz. Masséna posłał mu z odsieczą sześć pułków lekkiej jazdy gen. Marulaza, któremu rozkazał przerwać połączenie pomiędzy austriackimi oddziałami walczącymi w Aspern a tymi, które nadchodziły im z pomocą. Marulaz był jednym z najbardziej utalentowanych dowódców jazdy w armii francuskiej. Jego odwaga i umiejętności przydały się teraz bardzo. Generał z impetem uderzył na nieprzyjaciela. Jego jeźdźcy wpadli niczym huragan pomiędzy austriackie szeregi. W pierwszym rozpędzie roznieśli na szablach kilka naprędce sformowanych czworoboków i zaczęli spychać przed sobą setki nieprzyjacielskich żołnierzy. Ich masa była jednak tak wielka, że jazda Marulaza została przez nią wchłonięta i wkrótce zaczęła przypominać okręt

zmagający się z napierającymi zewsząd falami. Widząc to Marulaz dał sygnał do odwrotu. Chociaż jego akcja nie przyniosła pełnego sukcesu, to jednak przeszkodziła Austriakom w rzuceniu wszystkich sił przeciwko Molitorowi, a jego żołnierzom dała chwilę oddechu i pozwoliła uporządkować szyki. Generał, oderwawszy się od przeciwnika, rozmieścił swych zdziesiątkowanych grenadierów w zabudowaniach Aspern, zabarykadował czym się dało wejścia do nich i w tych mini-fortecach postanowił stawiać dalszy opór. Na Essling przeciwnik uderzył w chwili, gdy walka

0 Aspern wrzała już z całą mocą. Czwarta kolumna i piąta, która bez walki opanowała Enzersdorf, uderzyły na wieś w tym samym momencie. I tu, podobnie jak podczas pierwszej fazy bitwy o Aspern, osłonięci ziemnym wałem Francuzi zasypali Austriaków gradem kul karabinowych i kartaczy. I jak tam, przed linią obronną wyrósł drugi wał - trupów, konających i rannych. Był to jednak zaledwie wstęp do dalszych ataków.

Po uderzeniu na Aspern i Essling Austriacy zaatakowali także środek francuskiej linii obronnej. Uczyniła to kolumna księcia Hohenzollerna, wsparta jazdą księcia Lichtensteina. W razie przerwania przez te siły frontu Francuzów, Aspern i Essling stałyby się izolowanymi punktami oporu.

Nad oddziałami Napoleona zawisłaby groźba całkowitego zniszczenia. Akcja Hohenzollerna i Lichtensteina wywołała natychmiastową reakcję

Lannesa, który dowodząc jazdą (Bessières, nominalny dowódca kawalerii, został na czas bitwy jemu podporządkowany) postanowił użyć jej na zagrożonym odcinku. Bessières i Espagne poprowadzili do szaleńczej szarży cztery pułki kirasjerów. Cztery pułki strzelców Lasalle’a pozostały w odwodzie.

Uderzenie 16 szwadronów zakutych w żelazo kirasjerów rozniosło pierwszą linię nieprzyjaciela. Kilka czworoboków piechoty zostało dosłownie stratowanych końskimi kopytami. W ręce Francuzów wpadło kilkanaście armat. Impet szarży powstrzymała dopiero druga linia Austriaków. Na ścinających się z piechurami kirasjerów przeciwnik rzucił własną kawalerię. Szyki walczących zmieszały się. W tym krytycznym momencie pośpieszył kirasjerom z pomocą Lasalle ze swymi strzelcami. 16 pułk wdarł się w masę nieprzyjacielskiej kawalerii i rozbił ją na kilka mniejszych grup. Wśród niesamowitego zamieszania, jakie powstało po szarży strzelców, padł gen. Espagne, trafiony śmiertelnie kartaczem. Niebezpieczeństwo utraty życia zawisło także nad Bessièresem. Mającego u boku tylko adiutanta Baudru opadli marszałka austriaccy ułani i dopiero energiczna interwencja kilku strzelców wyratowała go z opresji. Z wielkim trudem udało się ostatecznie Francuzom oderwać od przeciwnika i wrócić na pozycje wyjściowe. Nie był to jednak koniec walki. Po sprawieniu szyków Bessières i Lasalle powtórnie rzucili swe pułki do szarży. Z niewielkimi zmianami powtórzył się scenariusz pierwszego uderzenia: doskok do nieprzyjacielskiej linii, krwawa walka w pełnym zwarciu i odwrót. Opisany manewr Francuzi powtórzyli jeszcze kilkakrotnie. Ich aktywna obrona nie pozwoliła Austriakom dokonać wyłomu w centrum frontu między Aspern a Essling ani też wesprzeć pozostałych kolumn atakujących w tym samym czasie obie wsie.

W bitwie o Aspern pomoc taka wydawała się zresztą całkowicie zbyteczna. Z 7000 żołnierzy Molitora, którzy weszli do walki, po czterech godzinach jej trwania pozostało przy życiu niewiele ponad 3000. Wycieńczeni, w większości ranni piechurzy bronili się rozpaczliwie w zabudowaniach, które pozostawały jeszcze w ich rękach. Molitor, wspierany przez odważnych do szaleństwa pułkowników Petita i Marina, świecił innym przykładem, wielokrotnie podrywając swych ludzi do kontrataków. Jednak około godziny 19 mogło się wydawać, że jego rozpaczliwe wysiłki nie zdadzą się na nic; Vacquant, dysponując przygniatającą przewagą, zdołał oczyścić z Francuzów niemal całą wieś. Przed Austriakami otworzyła się szansa przyparcia wroga do przedmościa, a następnie zepchnięcia go do Dunaju. Lecz właśnie wtedy walczący z determinacją Francuzi otrzymali krzepiącą wiadomość - po raz kolejny udało się naprawić mosty i tak bardzo oczekiwana odsiecz jest już w drodze. Świadomość tego sprawiła, że Napoleon i marsz. Masséna po-stanowili wprowadzić do boju o Aspern stojącą dotychczas w odwodzie dywizję gen. Legranda.

W czasie gdy dywizja gen. Carra Saint-Cyra (około 6000 ludzi) oraz kirasjerzy generałów Nansouty’ego i Saint-Germaina (łącznie 1500 szabel) przechodzili w pośpiechu na lewy brzeg, gen. Legrand wdzierał się do Aspern. Prowadził te same pułki (18 i 26), na czele których niedawno zdobywał Ebersdorf. Austriacy nie wytrzymali ataku świeżych sił. Gen. Bellegarde odrzucony został na koniec wsi, gen. Vacquant zamknął się z kilkuset ludźmi w kościele, zamieniając go w prawdziwą fortecę. Groźba zepchnięcia do Dunaju oddaliła się.

W środku pola Francuzi rzucili się do nowych ataków. Wykrwawioną dywizję gen. Espagne’a, która utraciła ponad czwartą część żołnierzy, zluzował gen. Nansouty z brygadą gen. Saint-Germaine’a. Miejsce gen. Lasalle’a i jego strzelców zajął gen. Marulaz. Niewiele brakowało, aby już pierwsza szarża z jego udziałem przyniosła mu śmierć. Zrzucony z konia wewnątrz austriackiego czworoboku, został ocalony przez kilku strzelców. Nie bacząc na niebezpieczeństwo skoczyli we wrogą ciżbę i uratowali swego dowódcę.

Zaciętość, z jaką walczono w centrum, nie dorównywała jednakże zażartości, która towarzyszyła bojowi o Aspern. Ruiny domów przechodziły z rąk do rąk. Zapamiętali w bitewnym szale piechurzy ginęli od strzałów karabinowych, ciosów bagnetem i uderzeń kolbą. Główna ulica zasłana była trupami.

Około godziny 21 bitwa zaczęła wygasać. Arcyksiążę Karol rozkazał dowódcom, aby cofnęli oddziały na pozycje wyjściowe. Po nocnym odpoczynku i wzmocnieniu sił rezerwą grenadierów naczelny wódz zamierzał rozstrzygnąć bitwę na swoją korzyść. Był przy tym pewny - bowiem zorientował się już, że Dunaj przekroczyła jedynie część armii francuskiej - iż zepchnie przeciwnika do rzeki.

Pomimo wielkich strat i trudnej sytuacji, w jakiej znalazły się francuskie oddziały po pierwszym dniu walk, Napoleon wierzył w zwycięstwo. Liczył, że po wzmocnieniu przez jednostki przechodzące z prawego brzegu Dunaju i otrzymaniu amunicji - jej brak ujawnił się ostro podczas wielo-

godzinnej walki - uda mu się rozbić wroga w centrum, a potem dokonać jego pogromu.

Oczekiwane posiłki nadchodziły jednak zbyt wolno. Rozchwiany, niestabilny most sprawiał, że pochód wojska musiał się odbywać z zachowaniem największej ostrożności. Żołnierze posuwali się krok za krokiem, z trwogą wpatrując się we wzburzony nurt Dunaju, który w każdej chwili mógł porwać ze sobą statki i ich razem z nimi. W niektórych miejscach ludzie musieli brodzić w wodzie po kolana, gdy wiotki pomost uginał się niebezpiecznie pod zbyt dużym ciężarem wozów z amunicją. Dodatkowe zagrożenie powodowali Austriacy puszczając z prądem w stronę mostu płonące drewniane konstrukcje, które pełniąc funkcję branderów16 miały zniszczyć jedyne połączenie z drugim brzegiem. Generałom Bertrandowi i Pernettiemu udało się jednak utrzymać most w całości. Obaj zapewnili Bonapartego, że do świtu przeprowadzą przez rzekę park artyleryjski i amunicję oraz gwardię, korpus Lannesa, a może nawet część korpusu Davouta, który podszedł już pod Ebersdorf. Byłyby to siły, z którymi cesarz z całą pewnością mógłby pokusić się o zwycięstwo.

Około północy okazało się, na jak kruchych podstawach opierali swoje zapewnienia Bertrand i Pernetti. Prawostronne połączenie z Lobau zostało znów przerwane. Poziom wody podniósł się łącznie o czternaście stóp (około 420 centymetrów) w stosunku do pierwotnego stanu z dnia, gdy rozpoczynano stawianie mostów i ich konstrukcja nie była w stanie tego wytrzymać. Mogło się wydawać, że sama przyroda postanowiła schwytać w pułapkę i unicestwić armię „boga wojny”, za nic mając jego plany i rachuby.

Bertrand i Pernetti po raz kolejny dokonali jednak cudu. Przed świtem połatany, ledwie trzymający się nad wodą most połączył prawy brzeg z Lobau. Wczesnym rankiem zaś Napoleon miał już po drugiej stronie rzeki dodatkowe 30.000 ludzi. Zdążyły bowiem przejść dwie dywizje Oudinota tworzące korpus Lannesa (w sile około 12.000), świetna, słynąca z męstwa dywizja Saint-Hilaire’a (około 8000 ludzi), gwardia piesza (6000-7000 żołnierzy), druga brygada kirasjerów Nansouty’ego, 3-tysięczna dywizja Demonta oraz cała artyleria korpusów Lannesa i Massény, a także rezerwa artylerii kirasjerów. Dzięki temu stosunek sił walczących stron, fatalny dla Francuzów pierwszego dnia bitwy (1 do 3 w ludziach i 1 do 6 w artylerii) zmienił się na ich korzyść. Do boju Napoleon mógł teraz rzucić blisko 60.000 żołnierzy i 150 armat. Połowa tych oddziałów była co prawda znużona i wykrwawiona sześciogodzinnym bojem z poprzedniego dnia, ale i wojska arcyksięcia Karola, niemal w całości zaangażowane w walkę, także odczuły jej trudy, uzupełnienie zaś ze strony rezerwy grenadierów było stosunkowo niewielkie. Wznowienie bitwy nastąpiło wczesnym rankiem. Już o 4.00 doszło do wymiany ognia pomiędzy luźnymi tyraliera-mi zajmującymi stanowiska na przedpolu. Strzelano wzdłuż całego frontu. Napoleon, nie dbając o zabłąkane kule, przejechał ze świtą wzdłuż szeregów i wydał ostatnie rozkazy. Masséna, któremu cesarz polecił odzyskać Aspern, i Lannes, obarczony zadaniem utrzymania Essling oraz 16 Brander - statek naładowany materiałami palnymi, który, po podpaleniu, kierowano na okręty przeciwnika.

przeprowadzenia w stosownym momencie koncentrycznego uderzenia w centrum, pomknęli do swych oddziałów. Davout, spodziewany lada moment na polu bitwy, miał wzmocnić natarcie piechurów Lannesa.

Do boju o Aspern marsz. Masséna mógł użyć dywizji generałów Legranda, Saint-Cyra oraz oddziału cesarskiej gwardii. Wykrwawiona straszliwie dywizja gen. Molitora zeszła z pierwszej linii i zajęła pozycje między wsią a przedmościem. Jej stanowiska osłaniał pas zasieków oraz wał ziemny usypany w nocy pod kierunkiem oficera inżynierii o swojsko brzmiącym nazwisku Łazowski. Most ochraniała niewielka dywizja gen. Demonta.

W Essling marsz. Lannes pozostawił gen. Boudeta, na lewo od wsi zajęła pozycje dywizja gen. Saint-Hilaire’a, dalej ku środkowi stanęły dwie dywizje gen. Oudinota, kirasjerzy, huzarzy, najbliżej zaś Aspern strzelcy konni. Za linią utworzoną przez te wojska znajdowała się, jako odwód, stara gwardia. Artylerię ustawiono w przerwach linii bojowej. Lukę pomiędzy Essling a Dunajem, przez którą przeciwnik mając pozycje wyjściowe w Enzersdorf mógł zaatakować przedmoście, miała szachować ogniem bateria dwunastofuntowych dział, wsparta przez oddział piechoty z dywizji gen. Boudeta.

Francuskie kontrnatarcie rozpoczął Masséna od rzucenia na austriackie pozycje w Aspern dywizji Legranda i dwóch pułków (4 i 24) z dywizji Saint-Cyra, pod dowództwem pułkowników Boyeldieu i Pourailly’ego. Ich zsynchronizowana akcja przyniosła szybko efekt w postaci wyparcia przeciwnika ze wsi. Podczas gdy Pourailly atakował główne siły nieprzyjaciela w kościele, Boyeldieu związał walką i rozpędził austriacką kolumnę zachodzącą z boku bliźniaczy pułk. Przeciwnik najdłużej stawiał opór na cmentarzu, ale i stamtąd został wyparty. Aspern znalazło się znów w rękach Francuzów.

Także w walce o Essling wojska francuskie uzyskały powodzenie. Piechurzy Boudeta, wspierani skutecznie ogniem artyleryjskim, niweczyli wszelkie próby ataku obu kolumn Rosenberga. Austriacy nadal bili się dzielnie, ale już bez tej zaciętości, jaką wyczuwało się poprzedniego dnia. Bonaparte i jego marszałkowie, wyczuleni na wszystkie zmiany zachodzące na polu bitwy, szybko zdali sobie sprawę z tej różnicy. Z każdą godziną boju uwidoczniało się coraz większe zużycie sił przeciwnika.

Przed godziną 9 Napoleon wydał Lannesowi rozkaz do uderzenia w centrum nieprzyjaciela. Korpus księcia Hohenzollerna, mający w odwodzie rezerwę grenadierów i utrzymujący dość luźne połączenie ze zgrupowaniem Rosenberga dzięki jeździe księcia Lichtensteina, zdawał się stanowić słabą przeszkodę dla 20.000 piechoty i kilku tysięcy kawalerii, jaką Lannes mógł rzucić do ataku w centrum frontu. Marszałek uformował siły przeznaczone do uderzenia w trzyschodkowy, skośny szyk. Na czele ustawił dywizję Saint-Hilaire’a, której pułki utworzyły zwarte kolumny. Szyk taki narażał na większe straty od ognia karabinowego i armatniego, ale zwiększał odporność na uderzenia zwartych oddziałów przeciwnika. Z tyłu i na lewo od Saint-Hilaire’a stanęły dywizje Claparede’a i Tharreau. Trzeci schodek w tym samym skośnym porządku uformowały oddziały kirasjerów, huzarów i strzelców.

Lannes poprowadził zgrupowanie do ataku z właściwą sobie brawurą. Znajdujący się na skraju prawego skrzydła dywizji Saint-Hilaire’a 57 pułk, mimo gradu kul karabinowych i kartaczy, pierwszy osiągnął nieprzyjacielskie pozycje i zmusił austriacką piechotę do odwrotu. Po chwili nadeszły w zwartych kolumnach pozostałe pułki dywizji, a zaraz po nich następne oddziały. Ich napór okazał się zbyt potężny, aby Austriacy mogli utrzymać się na swoich stanowiskach. Linia obrony przeciwnika najpierw się niebezpiecznie wygięła, potem zaś poszczególni żołnierze i całe ich grupy zaczęły się w nieładzie wycofywać. Tryskające ogniem, najeżone bagnetami kolumny francuskie rozcinały austriacką obronę niczym ostry nóż.

Widząc wzrastającą panikę wśród oddziałów księcia Hohenzollerna, arcyksiążę Karol ruszył ze świtą ku pierwszej linii, aby swą obecnością zagrzać żołnierzy do bardziej ofiarnej walki. Podobnie jak niegdyś młody gen. Bonaparte w bitwach pod Lodi i Arcole, naczelny wódz austriacki chwycił w dłonie chorągiew pułku Zacha i poprowadził jego grenadierów do kontrataku. W bitewnym uniesieniu arcyksiążę nie zważał, że jeden celny pocisk może zaważyć na wyniku starcia i, być może, losach monarchii. Kilku oficerów z jego najbliższego otoczenia padło zabitych, on sam nie został nawet draśnięty.

Waleczność austriackiego wodza nie doprowadziła do powstrzymania francuskich dywizji. Lannes, który ciągle znajdował się w pierwszych szeregach atakującej piechoty, postanowił rozerwać chwiejący się front nieprzyjaciela szarżą kawalerii. Bessières z kirasjerami wpadł z. impetem pomiędzy austriackie czworoboki. Masa ciężkiej kawalerii przetoczyła się przez kilka z nich niczym walec. Setki nieszczęsnych piechurów zostało stratowanych, inni padli zakłuci. Wielu spośród tych, którym udało się przeżyć pierwsze, najstraszniejsze uderzenie kirasjerów, wolało się poddać, niż kontynuować bój. Coraz większa fala austriackich żołnierzy, porzucając uzbrojenie, siejąc panikę, spływała ku Breitenlee, skąd, na wcześniejszy rozkaz arcyksięcia Karola, wyruszyła na pole bitwy rezerwa grenadierów.

Wszystko wskazywało jednak na to, że owe kilkanaście rezerwowych batalionów nie zdoła już skutecznie powstrzymać zwycięskiego natarcia Lannesa i odtworzyć austriackiego centrum. Tak właśnie ocenił sytuację marszałek i wysłał do Napoleona oficera swojego sztabu, Cezara de Laville’a (późniejszego generała), z wiadomością o pełnym sukcesie, zamiarze kontynuowania ataku wzdłuż przyjętej osi i z sugestią wprowadzenia w lukę między jego oddziałami a Essling jednostek gwardii. De Laville szczęśliwie przebył drogę do sztabu cesarza znajdującego się w miejscu nazwanym „cegielnią Tuilerie”17. Wielkie jednak było skon-sternowanie posłańca, gdy przywieziona przez niego wiadomość nie wzbudziła niemal żadnego zainteresowania. Oblicze Bonapartego, wysłuchującego meldunku o sukcesie Lannesa, pozostało nieprzeniknione. Po chwili de Laville poznał przyczynę takiego zachowania cesarza. Krótko przed jego przybyciem Napoleon dowiedział się o ponownym zerwaniu 17 Właściwie: Tuileries - rezydencja królewska w Paryżu, zbudowana na miejscu dawnych cegielni (stąd nazwa), rezydencja Napoleona.

mostów łączących prawy brzeg Dunaju z Lobau. Stało się to w momencie, gdy do przejścia przez rzekę szykowało się sześć pułków kirasjerów, dwie dywizje Davouta oraz konwój wozów z kulami armatnimi. Jeden ze szwadronów został uniesiony na statkach wyrwanych przez prąd z konstrukcji mostu.

Odcięcie dywizji Davouta i kirasjerów osłabiło wojska walczące na lewym brzegu, nie na tyle jednak poważnie, aby przesądzić o ich klęsce. Przebieg walk poprzedniego dnia wskazywał jasno, że i bez tych oddziałów Francuzi są w stanie sięgnąć po zwycięstwo. Fatalne w skutkach okazało się natomiast przerwanie dowozu amunicji. Po jej żelazną rezerwę oddziały francuskie musiały sięgać już przed godziną 10. Zachował się na ten temat list marsz. Berthiera do Davouta, wysłany około 12.30. Berthier pisał: „Zerwanie mostu nie dozwoliło nam zaopatrzyć się w naboje. O godzinie dziesiątej nie mieliśmy już nic amunicji, postrzegł to nieprzyjaciel i znów ruszył na nas. Dwieście armat, na które od godziny dziesiątej wcale odpowiadać nie mogliśmy, wiele nam złego zrządziło. W tym położeniu rzeczy, naprawiać mosty, przysłać nam amunicji i żywności, strzec dobrze Wiednia, jest rzeczą najważniejszą. Napisz do księcia Ponte Corvo [tj. Bernadotte’a - S.L.], ażeby się nie zapędzał w Czechy, a do gen. Lauristona, żeby gotów był zbliżyć się do nas. Wezwij pana Daru, żeby nam przysłał ambulansowych rzeczy i żywności wszelkiego rodzaju”.

Dramatyzm sytuacji udzielił się również Napoleonowi. . Brak amunicji, pomimo wspaniale rozwijającego się natarcia w centrum, mógł przynieść nagłe załamanie i doprowadzić do klęski. Gdy więc cesarz otrzymał absolutnie pewną informację, iż połączenie z Lobau nie zostanie przywrócone przed upływem kilku godzin, z ciężkim sercem postanowił zarządzić odwrót na wyspę. Chłodna kalkulacja wskazywała na to, że kontynuowanie walki przy zupełnym braku amunicji i bez szans na jej szybkie dostarczenie nie daje żadnych widoków na zwycięstwo w sytuacji, gdy nieprzyjaciel stawia jeszcze opór i w każdej chwili może przejść do kontrnatarcia.

W trakcie takich właśnie przemyśleń zastał cesarza de Laville. Napoleon polecił mu przekazać Lannesowi rozkaz natychmiastowego odwrotu. Marszałek, choć zaskoczony, nie tracił czasu na zbędne wyjaśnienia i komentarze. Zgodnie z zarządzeniem Napoleona powstrzymał natarcie w momencie, gdy jego oddziały zbliżały się do Breitenlee i nakazał powolne wycofywanie się ku linii Aspern-Essling.

Arcyksiążę Karol z niedowierzaniem przyjął raport o wstrzymaniu przez Francuzów rozwijającego się z rozmachem natarcia, lecz szybko pojął przyczyny tej decyzji. Rzadki, nieregularny ogień karabinowy i milczące armaty wymownie świadczyły o tym, że przeciwnikowi kończy się amunicja. Wódz austriacki, świadomy wielkiej szansy, jaka się przed nim nagle otworzyła, natychmiast przegrupował swe wojska, zamierzając przejść do przeciwuderzenia na całym froncie. Część korpusu Bellegarde’a przesunęła się do centrum i na lewe skrzydło, a grenadierzy rezerwy zajęli pozycje za oddziałami księcia Hohenzollerna. Potężne uderzenie w centrum miało wspierać około 200 armat.

Znajdującą się najbliżej Austriaków dywizję Saint-Hilaire’a zasypała

lawina ognia kartaczowego. Złożony w olbrzymiej części ze starych wiarusów oddział cofał się we wzorowym porządku, każdy metr przebytego terenu znacząc dziesiątkami zabitych i rannych. Skupiając na sobie ogień przeciwnika stanowił bowiem swoistą tarczę dla pozostałych oddziałów Lannesa. Sam marszałek musiał zresztą stanąć na czele dywizji, gdy jej dowódca, bohaterski gen. Saint-Hilaire, padł martwy po ugodzeniu kartaczem. Kilkakrotnie Lannes poprowadził żołnierzy do gwałtownych kontrataków na bagnety, starając się jak najbardziej oszczędzać resztki amunicji.

Ogień, który przez wiele minut dziesiątkował żołnierzy dywizji Saint-Hilaire’a, Austriacy przenieśli następnie na dywizje Oudinota, złożone głównie z niedoświadczonych rekrutów. Grad pocisków wprost kosił ich mocno ściśnięte szeregi.

Pomimo olbrzymich strat Lannesowi udało się doprowadzić żołnierzy w zwartych kolumnach do linii wgłębienia ciągnącego się od Aspern do Essling. Wykrwawiona piechota znalazła tam wreszcie osłonę przed zabójczym ogniem. Własna artyleria usiłowała udzielić jej wsparcia wystrzeliwując ostatnie pociski.

Austriacy, którym niespodziewany zwrot w bitwie przywrócił wiarę w zwycięstwo i ochotę do dalszej walki, nie zamierzali poprzestać na zepchnięciu Francuzów na pozycje wyjściowe i szykowali się do generalnego natarcia na Essling, Aspern i w centrum. Do pierwszej z tych wsi podeszły znów dwie kolumny gen. Rosenberga, do drugiej zbliżył się korpus gen. Hillera i część korpusu gen. Bellegarde’a. Pozostałe oddziały tego korpusu wraz z korpusem księcia Hohenzollerna, jazdą księcia Lichtensteina oraz grenadierami szykowały się do ataku w centrum.

Przygotowania Austriaków nie umknęły uwagi Napoleona. Postanowił on wyprzedzić uderzenie nieprzyjaciela i nakazał Lannesowi zaatakować zgrupowanie Hohenzollerna i Lichtensteina. Zdziesiątkowane dywizje Saint-Hilaire’a, Claparede’a i Tharreau w pierwszej linii, kirasjerzy w dru-giej, a stara gwardia w trzeciej zwarły się z wrogiem. Kirasjerzy wyrąbali szeroką ulicę w austriackiej piechocie. Książę Lichtenstein nie dopuścił jednak do jej zupełnego rozcięcia i rzucił w wyłom kawalerię. W potężne kłębowisko wpadli jeszcze huzarzy i strzelcy Marulaza i Lasalle’a. Piętnaście tysięcy jeźdźców francuskich i austriackich, ścinających się ze sobą w ogromnym kręgu, stworzyło niezwykły spektakl ruchu i śmierci. Wśród szarż i kontrszarż, okupionych setkami zabitych, Francuzom udało się ostatecznie powstrzymać napór nieprzyjaciela w centrum.

Austriacy, jakby sparaliżowani gwałtownym kontrnatarciem przeciwnika, ustawili się naprzeciw francuskich pozycji obronnych ciągnących się od Aspern do Essling, nie przejawiając ochoty do dalszego natarcia. Za to ich artyleria podjęła ze zdwojoną siłą ostrzał nieprzyjacielskich stanowisk. Ogień dwustu dział, mniej zabójczy dla ukrytej w jarze piechoty, zaczął wyrywać krwawe dziury w szeregach stojącej z tyłu, niczym nie zasłoniętej kawalerii.

I właśnie wówczas armia francuska poniosła niepowetowaną stratę. Lannesowi, którego namówiono, aby dla większego bezpieczeństwa zsiadł z konia, kula działowa strzaskała oba kolana. Jako jeden z pierwszych

dotarł do niego Bessières, z którym jeszcze poprzedniego dnia ranny marszałek miał bezceremonialną sprzeczkę w związku z podziałem kompetencji w dowodzeniu kawalerią. Zbryzgany krwią, tracący przytomność Lannes zniesiony został z poła walki na kirasjerskim płaszczu. Wiadomość o śmiertelnej ranie odniesionej przez marszałka rozniosła się lotem błyskawicy wśród żołnierzy i wywołała głęboką depresję. Napoleon - według przekazów historycznych tylko dwukrotnie publicznie płaczący - po raz drugi i ostatni zapłakał właśnie nad umierającym Lannesem, którego traktował jak przyjaciela, a nie jak jednego z podkomendnych, któremu przysługiwał rzadki przywilej krytykowania poczynań cesarza i mówienia mu w oczy gorzkiej czasami prawdy.

Agonia marszałka trwała dziewięć dni. Pomimo najlepszej opieki głównego chirurga armii, doktora Larreya, pomimo amputacji obu nóg, za cenę której usiłowano uratować gasnące życie, Lannes zmarł 31 maja w Ebersdorf wśród straszliwych męczarni. Miał zaledwie 41 lat18.

Zatrzymani w centrum przez Lannesa Austriacy zwrócili główny wysiłek przeciwko Aspern i Essling. Hillerowi i Vacquantowi udało się wyprzeć z Aspern, stanowiącego już kupę dymiących gruzów, tyralierów młodej gwardii, lecz natychmiastowy kontratak Legranda przywrócił Francuzom panowanie nad wsią. Nie opodal powodzenie osiągnął także Molitor, odrzucając nieprzyjaciela usiłującego przedrzeć się wzdłuż rzeki do mostu.

Niepowodzenie pod Aspern arcyksiążę Karol usiłował powetować pod Essling. Kolumny Rosenberga zasypały wieś ogniem artyleryjskim i karabinowym, a feldmarsz. d’Aspre poprowadził na nią atak grenadierów. Austriacy pięciokrotnie wdzierali się do Essling i tyleż razy byli stamtąd wypierani. Gen. Boudet ze swymi piechurami dokonywał cudów odwagi, lecz jego mocno przetrzebiona dywizja musiałaby w końcu ulec, gdyby nie odsiecz, z jaką nadszedł gen. Mouton. Napoleon, widząc zaciekłość prze-ciwnika i wzrastającą siłę jego ataków, powierzył generałowi fizylierów gwardii. Ich szaleńczy atak na bagnety, okupiony wielkim stratami i przeprowadzony w chwili, gdy grenadierzy d’Aspre’a zdołali opanować już część Essling, doprowadził do ponownego odzyskania wsi. Jednocześnie nawała ogniowa z Lobau przeszkodziła Austriakom w obejściu francuskich pozycji drogą między Essling a Dunajem.

Walka o Essling i odparcie grenadierów d’Aspre’a przyniosły przesilenie w trzydziestogodzinnym boju. Obie strony, mocno wykrwawione, zaległy naprzeciw siebie, niezdolne do przeprowadzenia rozstrzygającego ataku. Francuzi byli w stanie jedynie rozpaczliwie się bronić, Austriacy natomiast nie mieli już siły, aby zepchnąć przeciwnika do rzeki. Ich rezerwy zostały całkowicie zużyte, podczas gdy Napoleon rozporządzał jeszcze nietkniętymi, choć bardzo nielicznymi, oddziałami grenadierów i strzelców starej gwardii.

Arcyksiążę wydał rozkaz do zaprzestania dalszych ataków. Nakazał jedynie prowadzić ostrzał artyleryjski pozycji francuskich aż do 18 W lipcu następnego roku zabalsamowane zwłoki marszałka spoczęły na honorowym miejscu w Pałacu Inwalidów.

wyczerpania zapasu amunicji. Ogień armatni miał trwać do wieczora, lecz z każdą chwilą tracił na sile. Francuzi, pozbawieni niemal całkowicie amunicji, odpowiadali sporadycznie. Przed zmrokiem stracili jeszcze setki zabitych. Zdziesiątkowane oddziały zwierały szeregi, oczekując na sygnał do odwrotu. Nastąpił on jednak dopiero wtedy, gdy pole bitwy całkowicie pokryły ciemności.

Pod ich osłoną francuskie oddziały wycofywały się na Lobau. Manewr ten poprzedzony został rekonesansem Bonapartego, który osobiście wybrał na wyspie miejsca stacjonowania dla poszczególnych oddziałów.

Przed opuszczeniem pola walki cesarz upewnił się, że Boudet w Essling i Masséna w Aspern są w stanie powstrzymać ewentualne natarcie wroga, które mogłoby zamienić odwrót w bezładną ucieczkę grożącą pogromem.

De Laville wysłany do marszałka miał od niego usłyszeć zdanie: „Idź oświadczyć Cesarzowi, że trzymać się będę dwie godziny, sześć, dwadzieścia cztery, jeżeli potrzeba, tak długo, jak wymagać będzie ocalenie armii”. Odpowiedź Massény, z upodobaniem cytowana przez wielu historyków, brzmiała o wiele mniej patetycznie, za to bardziej po wojskowemu. W wersji przekazanej przez pokojowca Bonapartego, Constanta, dzielny wojak miał stwierdzić: „Nie cofnę się za dnia, ta austriacka hołota zbytnio by się ucieszyła”.

Masséna stał się także ważnym uczestnikiem zwołanej przez Napoleona narady, która odbyła się w pobliżu przedmościa z udziałem Davouta, Bessièresa, Berthiera i kilku innych wyższych rangą dowódców. Wśród zebranych wyczuwało się nastrój przygnębienia i niepokoju. Niektórzy radzili wycofać się natychmiast za Dunaj, rezygnując z wyspy Lobau i pozostawiając na łasce Austriaków tysiące rannych. Bonaparte wskazał na aspekty polityczne i wojskowe, które nakazywały utrzymać wyspę, a następnie wykorzystać ją do przerzucenia armii na drugi brzeg Dunaju. Wywód cesarza nie wszystkich zdołał przekonać. I wtedy z pomocą pośpieszył mu Masséna, wołając w uniesieniu: „Dzielny z ciebie człowiek, najjaśniejszy panie, i godny nam przewodzić! Nie, nie uciekajmy podle, jakby zwyciężeni. Los nam nie posłużył, ale my i tak zwycięzcami, kiedy nieprzyjaciel, co nas był powinien potopić w Dunaju, ziemie gryzie pod naszymi stanowiskami. Nie traćmy zwycięzców postawy; przejdźmy tylko za małe ramię Dunaju, a ja wam przysięgam, że utopię każdego Austriaka, co by się odważył pójść za nami”.

Ostatecznie postanowiono przeprowadzić uporządkowany odwrót na Lobau, a następnie, po naprawieniu mostów, na prawy brzeg. Wyspa miała zostać ufortyfikowana i służyć w dalszej części kampanii jako baza i punkt przerzutowy przed powtórnym forsowaniem rzeki. Odpowiedzialnością za sprawne przeprowadzenie ewakuacji na Lobau obarczony został Masséna. Napoleon, Davout i Berthier zaraz po naradzie wsiedli do łodzi i popłynęli na drugi brzeg. Cesarz stanąwszy w Ebersdorfie natychmiast zaczął organizować dowóz zaopatrzenia na wyspę. Flotylla łodzi i małych statków, wyładowanych żywnością, medykamentami i amunicją, krążyła pomiędzy prawym brzegiem a Lobau rekompensując z powodzeniem brak stałego połączenia.

Przez całą noc oddziały francuskie, a właściwie to, co z nich pozostało,

przechodziły przez most łączący lewy brzeg Dunaju z Lobau. Przerzedzone szeregi świetnych jeszcze przed dwoma dniami oddziałów przedstawiały przygnębiający widok. Setki rannych wlokły się ku zbawczej wyspie z trudem pokonując rozchwiany pomost, wokół którego szumiał wzbierający Dunaj. Niektóre dywizje utraciły ponad połowę swoich stanów, wiele mniejszych oddziałów nadawało się właściwie do natychmiastowego rozwiązania.

Jako pierwsza przeszła na wyspę gwardia cesarska, niedługo po niej zjawili się tam kirasjerzy. Ciężka jazda była w opłakanym stanie; wielu jeźdźców porzuciło kirysy, które Masséna kazał jednak pozbierać żołnierzom pozbawionym koni, aby jak najmniej trofeów dostało się w ręce wroga. Po kawalerii wycofały się dawna dywizja Saint-Hilaire’a i Oudinota, a następnie Legranda i Saint-Cyra. Część lekkiej jazdy wraz z woltyżerami pozostała w osłonie, wspierając Boudeta i Molitora. O świcie również i oni, ubezpieczając się gęstymi tyralierami, opuścili zgliszcza Aspern i Essling, kierując się ku przedmościu. O dziwo! Austriacy nie od razu zorientowali się w odwrocie Francuzów. Dopiero około godziny 6, gdy oddziały francuskiej straży tylnej znikały wśród drzew zasłaniających przedmoście, uświadomili to sobie, ale było już za późno na skuteczną kontrakcję. Nieregularny i niecelny ogień spadł dopiero wówczas, gdy ostatnie zwarte kolumny znajdowały się już na moście.

Masséna opuścił nieprzyjacielski brzeg jako jeden z ostatnich. Wsiadł do łodzi w chwili, gdy towarzyszący mu żołnierze odcięli liny utrzymujące most, a ten został porwany przez prąd rzeki. Wśród wzmagającej się kanonady marszałek popłynął ku Lobau, nie kryjąc się wcale przed kulami, jak gdyby chcąc pokazać Austriakom, że ich triumf jest tylko chwilowy.

Bitwa była dla Francuzów przegrana. Krwawa rzeź, w jaką zamieniło się dwudniowe starcie, przyniosła prawdziwą hekatombę w postaci ponad 40.000 zabitych i rannych po obu stronach. Francuzi utracili około 20000 ludzi, Austriacy natomiast prawie 23.00019. Dla armii francuskiej oznaczało to utratę jednej trzeciej wprowadzonych do boju sił, dla austriackiej około jednej czwartej. Olbrzymią, niewymierną stratą była śmierć gen. Saint-Hilaire’a i śmiertelny postrzał marsz. Lannesa.

Bardziej dotkliwe od strat ludzkich było jednak dla Napoleona zepchnięcie jego armii do Dunaju, co przekreślało szanse na szybkie zakończenie wojny i odwlekało jej finał nie wiadomo na jak długo. Z politycznego, a być może i z militarnego punktu widzenia mogło to pociągnąć za sobą przykre konsekwencje. Przegrana batalia odarła Napoleona z nimbu niezwyciężoności, jakim dotychczas był otoczony „bóg wojny”, ukazała niezłomność armii austriackiej, tak ciężko doświadczonej w pierwszych tygodniach wojny, mogła wreszcie podsycić stare i rozniecić nowe ogniska buntu przeciwko francuskiej dominacji w Europie.

W wydanym nazajutrz po bitwie biuletynie Bonaparte starał się zbagatelizować niepowodzenie, wysławiając waleczność swoich wojsk i uzasadniając konieczność cofnięcia się zaskakującą zmiennością natury. 19 Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 184). Zbliżone liczby podaje Thiry. Thiers ocenił straty Francuzów na 15.000-16.000, Austriaków zaś na 26.000-27.000 chyba zbyt optymistycznie.

Całkiem tak, jakby groźny przeciwnik był tylko niewiele znaczącym dodatkiem, a 20.000 zabitych i rannych żołnierzy stanowiło łatwą do uzupełnienia stratę, wkalkulowaną w ryzyko wojenne.

Biuletyn niewielu jednak wprowadził w błąd. Fakty przemawiały mocniej do wyobraźni niż zgrabnie ułożony tekst. We Francji i Europie wiadomość o bitwie wywołała wielkie wrażenie. Reakcje w Paryżu były podobne do tych, jakie zapanowały tam przed dziewięciu laty, kiedy nadeszła fałszywa wieść o klęsce pod Marengo. Na dworze cesarskim, który zapoznał się z triumfalnymi komunikatami austriackimi, zapanował stan graniczący z histerią. Siostra Napoleona, Paulina, wypowiedziała w przerażeniu zdanie brzmiące niczym requiem dla rodziny Bonapartych: „Co stanie się z nami, jeśli on zginie? Przecież nas po prostu pozarzynają!” Giełda zareagowała równie dramatycznie - zanotowano gwałtowny spadek kursów.

We wszystkich zakątkach Europy, wszędzie tam gdzie trony miejscowych dynastii zajęli uzurpatorzy - członkowie rodu Bonapartych - i gdzie modlono się o klęskę cesarza, zapanował szał radości. Rozeszła się pogłoska, stanowiąca wyraz najgłębszych pragnień, że Napoleon schronił się z resztkami armii na wyspie, został zewsząd otoczony i tylko dni dzielą go od pogromu.

Po kolejnych porażkach Francuzów w Hiszpanii pod Baylen i w Cintrze porażka pod Aspern i Essling przyjęta została jako dowód załamania się militarnej potęgi cesarstwa. O ile jednak na Półwyspie Pirenejskim przegrywali generałowie cesarza, o tyle teraz on osobiście dowodził na polu bitwy, mając u boku najlepszych, najzdolniejszych marszałków: Lannesa, Davouta i Massénę. Przegrana z arcyksięciem Karolem zadała bolesny cios prestiżowi Napoleona, choć on sam nawet przed sobą nie chciał się do tego przyznać. Duma nie pozwoliła mu także przyznać się do wstrząsu, jaki przeżył pod wpływem wiadomości z Hiszpanii, które nadeszły do Ebersdorfu. Pozostawiony za Pirenejami marsz. Soult, wykorzystując kłopoty Bonapartego nad Dunajem, wpadł na pomysł ogłoszenia się królem Portugalii. Pochłonięty myślą o koronie i kłótniami z marsz. Neyem zaskoczony został przez angielski desant pod dowództwem gen. Wellesleya, który wyparł Francuzów nie tylko z Portugalii, ale także z Galicji.

Tym wszystkim, którzy myśleli, iż gmach cesarstwa lada dzień runie, Napoleon udzielił śmiałej, przemawiającej do wyobraźni odpowiedzi. Jak zawsze w trudnym położeniu, jego posunięcie było niekonwencjonalne i ryzykowne, ale jednocześnie zdecydowane i znamionujące silę. 5 czerwca żołnierze francuscy wkroczyli do apartamentów papieża Piusa VII, a następnego dnia wywieźli go z Rzymu. Była to odpowiedź na potępienie Napoleona przez Ojca Świętego, którego 17 maja cesarz pozbawił władzy świeckiej i posiadłości; te ostatnie przyłączono do Francji. Wystarczy porównać daty, aby uświadomić sobie, co miało oznaczać to zuchwałe świętokradztwo. Oto pokonany 22 maja Bonaparte, zagrożony niemal powszechnym zrywem uciskanej Europy, zdawał się rzucać jej wyzwanie mówiąc: jestem silny i nieustępliwy jak dawniej, niech nikt nie liczy na moją słabość. Pohańbienie symbolu, potraktowanie Ojca Świętego niczym

pierwszego lepszego żołnierza zamkniętego na odwachu przepełniło jednych przerażeniem, drugich gniewem, wszyscy jednak oprócz brutalnego aktu przemocy ujrzeli niezłomnego cesarza, dla którego porażka w bitwie nie oznaczała bynajmniej przegranej wojny.

Porwanie papieża nastąpiło w momencie, gdy armia francuska odzyskała już swobodę manewru po wycofaniu się na Lobau. Jej przymusowy pobyt na wyspie, do czasu przywrócenia połączenia z prawym brzegiem Dunaju, trwał trzy dni. Między 23 a 25 maja Francuzi byli w praktyce zdani na łaskę Austriaków, nie mogąc przeciwdziałać jakiemukolwiek ich manewrowi. A pod tym względem arcyksiążę Karol otrzymał od losu bogactwo wyboru. Korzystając z unieruchomienia Francuzów mógł ruszyć w dół rzeki, przejść Dunaj pod Preszburgiem, pociągnąć na Wiedeń i pokusić się o rozbicie korpusu Davouta, co przy istniejącym stosunku sił nie było wykluczone. Przy takim rozstrzygnięciu szala zwycięstwa w wojnie musiałaby przechylić się na stronę Austriaków. Na wykonanie tego planu potrzeba było co najmniej czterech dni - po dwa na przejście do Preszburga i z powrotem do Wiednia. W tym czasie Napoleon mógł jednak ewakuować armię z Lobau, połączyć się z Davoutem i przeciwstawić się arcyksięciu z armią przewyższającą jego siły. Wówczas nie zwycięstwo, lecz najprawdopodobniej porażka stałaby się udziałem Austriaków.

Arcyksiążę Karol mógł spróbować przekroczyć Dunaj również w górnym biegu, między Linzem a Krems. Idąc w tamtym kierunku i łącząc się z 25-tysięcznym korpusem Kolowratha miał realne szanse zdobycia przeprawy bronionej przez Sasów Bernadotte’a lub Wirtemberczyków Vandamme’a i wyjścia na tyły armii francuskiej. Przed arcyksięciem pojawiłyby się wówczas wspaniałe perspektywy - na rozbicie kolejno, partiami, sił nieprzyjacielskich rozrzuconych między Saint-Polten, Wiedniem i Ebersdorfem, odcięcie przeciwnikowi wszelkiej komunikacji i zmuszenie go do przyjęcia walnej bitwy przy fatalnym dla niego stosunku sił. Osiągnięcie tego wymagało zgrania trzech elementów: szybkości, zdecydowania w działaniu i zdobycia przeprawy, co w praktyce oznaczało stoczenie wstępnej bitwy. I ten plan również odrzucił arcyksiążę Karol. Podobnie zresztą jak wszystkie inne. Wódz austriacki zachował się w sposób wykluczający jakiekolwiek ryzyko wojenne i pozwalający czerpać satysfakcję z osiągniętego już sukcesu - pozostał na miejscu naprzeciw armii francuskiej uwięzionej na Lobau.

Arcyksiążę był chyba nawet trochę zaskoczony przebiegiem starcia pod Aspern i Essling - oto pierwszy raz w konfrontacji z Napoleonem udało mu się utrzymać pole bitwy - i nie bardzo wierzył, że szczęście może się do niego uśmiechnąć po raz drugi. Magia „boga wojny” ciągle jeszcze działała.

Wielu współczesnych oraz późniejszych wojskowych i historyków wojskowości czyniło arcyksięciu Karolowi zarzuty z powodu owej karygodnej gnuśności, która - ich zdaniem - przekreśliła szanse Austrii na wygranie wojny. Trzeba jednak pamiętać o tym, że krytyka opierała się tylko na znajomości faktu, iż w ciągu trzech dni po bitwie większa część armii francuskiej tkwiła na Lobau i w niczym nie mogła przeszkodzić przeciwnikowi. Arcyksiążę takiej wiedzy nie miał, on mógł jedynie snuć

domysły i rozważać różne warianty. Na jego usprawiedliwienie trzeba dodać także i to, że straszliwie wykrwawiona armia austriacka utraciła wiele ze swej zdolności bojowej i aby ją przywrócić, musiało upłynąć trochę czasu.

Sam arcyksiążę Karol był zresztą w nie lepszej kondycji. Dwa dni w ogniu, w straszliwym stresie, ze świadomością ciężaru odpowiedzialności za losy monarchii odebrały mu ochotę do podejmowania nowych przedsięwzięć. W takiej sytuacji każdy pretekst był dobry, żeby pozostać na miejscu. Arcyksiążę szybko „wypracował” uzasadnienie swej decyzji. Pozostać pod Aspern i Essling oznaczało zyskać na czasie, gdyż każdy dzień miał odtąd działać na niekorzyść Napoleona, oddalonego od zaplecza, zalewanego morzem nienawiści. Wdawanie się zaś w nowe awantury wojenne i ryzykowne bitwy stanowiłoby zerwanie z dotychczasową taktyką, która okazała się skuteczna. W takiej sytuacji, w jakiej znalazł się arcyksiążę Karol, większość dziewiętnastowiecznych wodzów postąpiłaby zapewne podobnie. Wśród tych, którzy wybraliby inne rozwiązanie, znalazłby się na pewno Napoleon Bonaparte.

Zdając sobie sprawę z tych uwarunkowań i niebezpieczeństw cesarz z wielką energią przystąpił do zapewnienia sobie swobody manewru poprzez przywrócenie komunikacji z prawym brzegiem Dunaju, co nastąpiło - jak już wspomniano - 25 maja. Przez dwa poprzednie dni utrzymywano ją dzięki flotylli łodzi i statków. Już 24 maja przewieziono piechotę gwardii. Gdy dzień później poprzez dwie większe odnogi Dunaju przerzucono wreszcie wielki most (właściwie: po raz kolejny naprawiono go) i pierwsze oddziały zaczęły w porządku opuszczać wyspę, Napoleon odetchnął z ulgą. Moment krytyczny minął. Co prawda Bonaparte, znając nieprzyjaciela, jego dotychczasową niechęć do ryzykownych przedsięwzięć, do improwizacji, nie liczył się poważnie z podjęciem przez Austriaków próby sforsowania Dunaju powyżej lub poniżej Wiednia. Jednak do czasu, gdy choćby teoretycznie taka ewentualność wchodziła w rachubę, nie zaniedbał niczego, aby jej przeciwdziałać. Dlatego każda jednostka lądująca na pra-wym brzegu rzeki przechodziła natychmiast pod rozkazy Davouta, który miał odeprzeć ewentualny atak od strony Preszburga.

27 maja, gdy już wszystkie oddziały wyznaczone do opuszczenia wyspy znalazły się pod dowództwem Davouta, stało się jasne, iż niebezpieczeństwo nadejścia wojsk arcyksięcia Karola ze wschodu już nie zagraża. Mimo to Bonaparte rozkazał Lasalle’owi i Marulazowi przesunąć 10 pułków lekkiej jazdy ku Haimburgowi z zadaniem osłony przed napływem od strony Preszburga oddziałów powstańców węgierskich.

Montbrun wyruszył pod Odenburg, na południowy zachód od jeziora Neusiedler, w celu kontrolowania skrzyżowania drogi z Węgier z drogą z Włoch, na której niebawem powinna się pokazać czołówka wojsk arcyksięcia Jana, a za nimi armia księcia Eugeniusza. Pierwszy miał z nią nawiązać kontakt gen. Lauriston, stojący w Bruck, niedaleko Leoben, z jazdą gen. La Bruyere’a i Badeńczykami.

Marsz. Davout skoncentrował w Ebersdorf dywizje generałów Oudinota, Frianta, Gudina, Demonta oraz gwardię w łącznej sile około 55.000 ludzi. Następnie z dywizją Gudina przesunął się pod Preszburg, brany ciągle pod

uwagę jako punkt przeprawy Austriaków. Pod Wiedeń postanowił Napoleon ściągnąć 18-tysięczny korpus marsz.

Bernadotte’a, stojący dotychczas w Linzu. Na miejsce jego Sasów i dywizji gen. Dupasa weszła tam bawarska dywizja marsz. Lefèbvre’a, odwołanego z Tyrolu, w którym sytuacja zdawała się być opanowana.

Korpus marsz. Massény pozostał w całości na Lobau, nazwanej wyspą Napoleona, prowadząc zakrojone na wielką skalę prace fortyfikacyjne. Biorąc pod uwagę wszelkie uwarunkowania: konieczność uzupełnienia dotkliwych strat w ludziach, odbudowania zapasów amunicji i żywności, wreszcie termin, w jakim należało się spodziewać ostatecznego opadnięcia wód Dunaju, cesarz obliczył, iż powtórne sforsowanie rzeki i stoczenie walnej bitwy nie będzie możliwe przed upływem miesiąca. Do tego czasu chciał skoncentrować pod Wiedniem wszystkie siły znajdujące się na głównym teatrze działań lub ku niemu zmierzające, nie dopuścić do połączenia wojsk arcyksięcia Jana z bratem i stworzyć z Lobau potężną twierdzę-składnicę materiałów wojennych. Szczególnie urzeczywistnienie tego ostatniego zamierzenia było niezbędne do wykonania śmiałego planu, którego główne założenia wykrystalizowały się w głowie Napoleona już w ostatnich dniach maja.

Po opuszczeniu wyspy przez większość znajdujących się tam oddziałów pojawiła się na niej niebawem druga armia - robotników różnych specjalności. Najliczniejszą grupę stanowili cieśle. Robotników przywieziono głównie z Wiednia - tych opłacono papierowymi pieniędzmi zarekwirowanymi w kasach miejskich - ale pewna ich liczba przybyła aż z Francji. Do Ebersdorfu zaczęły docierać konwoje wozów z budulcem, amunicją i wszelkim innym zaopatrzeniem. Rozmach i energia, z jakimi przystąpiono do prac fortyfikacyjnych i budowlanych, były imponujące.

Nie chcąc powtórzyć błędu popełnionego podczas pierwszej przeprawy, gdy nagły przybór wód Dunaju o mało co nie doprowadził do zagłady armii, Napoleon tym razem niczego nie pozostawił dziełu przypadku i zmienności natury. Oprócz mostu na statkach, który w czerwcu zerwał się jeszcze dwa czy trzy razy, nakazał zbudować most na palach. Zważywszy na szerokość obu odnóg Dunaju, wartki prąd oraz ciągłe przeciwdziałanie ze strony nieprzyjaciela było to przedsięwzięcie inżynieryjne o najwyższym stopniu trudności. Żołnierze z jednostek inżynieryjnych i saperskich, wspierani przez setki

cieśli, zabrali się z zapałem do dzieła. Część obrobionych już bali dostarczano transportem konnym, część spławiano Dunajem z Wiednia, skąd sprowadzono także potężne kafary do wbijania pali w dno rzeki. Ich linia przebiegała około 35 metrów od mostu na statkach. Po trzech tygodniach pracy zdołano postawić już 60 rzędów pali wystających wysoko ponad najwyższy z zanotowanych poziomów wody i pokryto je mocnym pomostem, po którym swobodnie mogły się poruszać zwarte oddziały jazdy i artyleria.

Mimo że most na palach dawał osłonę mostowi łyżwowemu, Bonaparte postanowił zabezpieczyć obie konstrukcje przed branderami. Okazało się, iż nie jest to łatwe do wykonania. Najpierw usiłowano rozpiąć pomiędzy Lobau a prawym brzegiem potężny żelazny łańcuch przechowywany w

wiedeńskim arsenale jako trofeum zdobyte na Turkach w 1683 r. Łańcuch spełniłby zapewne swe zadanie - potężnej zapory, lecz posiadane przez Francuzów środki techniczne były zbyt ubogie, aby rozwiesić go nad rzeką. Nie zrażając się pierwszym niepowodzeniem Napoleon nakazał postawienie grobli z gęsto wbitych pali. Jednakże i to nie przyniosło oczekiwanych wyników. Grobla nie zatrzymywała wszystkich przedmiotów niesionych przez szybki prąd Dunaju. Uczynili to natomiast marynarze, którzy, pływając w kilkuosobowych łodziach, podjęli stałe patrole powyżej grobli i bosakami chwytali, po czym odholowywali wszystko, co płynęło rzeką wzdłuż prawego brzegu. I dopiero to rozwiązanie okazało się skuteczne. Połączenie wyspy ze stałym lądem nabrało cech trwałości.

W systemie zabezpieczeń Napoleon posunął się jeszcze dalej. Zakładając przegranie bitwy i bezładny odwrót na Lobau, połączony z atakiem nieprzyjaciela na wyspę, nakazał osłonić oba mosty potężnymi szańcami, spoza których kilka batalionów piechoty byłoby w stanie prowadzić skuteczną obronę i dać czas rozbitej armii na spokojne wycofanie się.

Równolegle z budową mostu i szańców przedmostowych postępowały prace ziemne na wyspie. Ukształtowanie terenu było - jak już wiemy - zróżnicowane. Wiele miejsc podczas przyboru było zalewanych, wyschnięte łachy i kanały podczas powodzi zamieniały się błyskawicznie w prawdziwe rzeki. Francuzi przekonali się o tym podczas wylewów Dunaju między 21 a 23 maja. Aby zaradzić podobnym niespodziankom w przyszłości, w niżej położonych miejscach usypano groble, przez kanały przerzucono mostki na kobylicach. Gwarantowało to utrzymanie komunikacji na wyspie niezależnie od poziomu wody.

Bliżej prawego brzegu, w miejscu gdzie żadną miarą nie mógł dosięgnąć ogień armatni wroga, wzniesiono magazyn prochu. Wypełniły go szybko zapasy dostarczone z wiedeńskiego arsenału. W pobliżu stanęły magazyny żywnościowe, w których zgromadzono olbrzymie ilości sucharów, wina, mięsa. Z Węgier sprowadzono kilka tysięcy wołów i mąkę do wypieku chleba w piecach zbudowanych na Lobau. Trunki pochodziły głównie z klasztorów wiedeńskich i z pałacowych piwnic.

Wyspa w błyskawicznym tempie przeobrażała się w potężną, doskonale zaopatrzoną twierdzę, godną Bonapartego, który rozkazał oświetlić za pomocą latarni zawieszonych na słupach wszystkie drogi przecinające Lobau.

Wszystkie te przedsięwzięcia podporządkowano głównemu celowi - sprawnemu, błyskawicznemu sforsowaniu Dunaju w wybranym czasie, przy użyciu jak największych sił w pierwszym rzucie, a następnie przerzuceniu i rozwinięciu na drugim brzegu reszty armii, zanim przeciwnik zdobędzie się na kontrakcję. Napoleon wiedział, że uderzenie między Aspern a Essling wyklucza uzyskanie zaskoczenia i realizację tej ambitnej koncepcji. Dlatego postanowił przebyć Dunaj w innym miejscu, utrzymując jednocześnie pozory przygotowania przeprawy tam, gdzie spodziewał się jej nieprzyjaciel - właśnie na wysokości obu wymienionych wsi. Naprzeciw Aspern i Essling nadal więc przygotowywano się do desantu. Austriacy obserwujący pilnie z drugiego brzegu Francuzów ani

przez moment nie pomyśleli, że może chodzić o mistyfikację, podobną trochę do tej, na jaką dali się nabrać przed dziewięciu laty, gdy Bonaparte tworzył Armię Rezerwową.

Rzeczywisty punkt przeprawy został przez Napoleona wybrany w innym miejscu, na prawym skraju Lobau, poniżej Enzersdorfu, najbardziej na lewo wysuniętego umocnionego punktu w austriackim systemie obronnym. Dalej rozciągała się gładka płaszczyzna, dająca możliwość szybkiego rozwinięcia olbrzymiej armii. I właśnie naprzeciwko tej płaszczyzny zgromadzono większość materiałów niezbędnych do przerzucenia mostów na lewy brzeg. Natura dodatkowo sprzyjała zamysłom cesarza Francuzów, rozrzucając na odnodze rzeki kilka maleńkich wysepek, które połączono stałymi mostami z Lobau i wyposażono w silne baterie złożone z armat o największych kalibrach. Łącznie na owych wysepkach znalazło się 110 dział dwudziesto-czterofuntowych, moździerzy i granatników. Brak jakiegokolwiek przeciwdziałania ze strony przeciwnika pozwolił silnie ufortyfikować wysepki i zabezpieczyć baterie wałami ziemnymi. Donośność i kaliber dział pozwalały zasypać ogniem nie tylko Enzersdorf, ale także Aspern i Essling oraz udzielić pełnej osłony lądującym na lewym brzegu oddziałom. Zmasowany, kartaczowy ogień ze stu luf jednocześnie był dostatecznym gwarantem tego, że nieprzyjacielowi nie powiedzie się ewentualny kontratak i zepchnięcie Francuzów do rzeki.

Bonaparte po tragicznych doświadczeniach pierwszej przeprawy poszukiwał wciąż nowych rozwiązań, aby zagwarantować bezpieczeństwo swoim wojskom podczas powtórnego forsowania Dunaju. Doceniając rolę czynnika czasu zamierzał przerzucić na lewy brzeg w ciągu kilku minut kilkanaście tysięcy ludzi z zadaniem zwinięcia nieprzyjacielskich czat. Dwie godziny później powinien tam mieć już około 50.000 żołnierzy zdolnych do odparcia każdego ataku, a w ciągu następnych dwóch-trzech godzin przeprawić z Lobau co najmniej trzykrotnie większe siły, w tym całą artylerię i jazdę. Był to zamysł niezwykły, zdumiewający, jeśli przyjąć ówczesne możliwości techniczne.

Skala operacji wykluczała stosowane dotychczas rozwiązanie, polegające na tym, że kilkudziesięciu bądź kilkuset żołnierzy przepływało w łodziach na drugi brzeg, spędzało nieprzyjacielskie czaty i za pomocą lin osadzało konstrukcję mostu. Dopiero po jakimś czasie mogły po nim przedostać się na drugą stronę kolejne oddziały. Zwykłe, niewielkie łodzie Napoleon nakazał zastąpić olbrzymimi promami mogącymi zabrać jednorazowo do 300 żołnierzy. Każdemu z korpusów przydzielono po pięć takich promów. Były one poruszane za pomocą kilku wioseł odpowiedniej wielkości. Dodatkowo wyposażono je w drewnianą, ruchomą ścianę ustawioną od strony nieprzyjaciela, która podczas żeglugi spełniała funkcję tarczy, a po zetknięciu z brzegiem zamieniała się w pomost ułatwiający zejście na ląd.

Można było założyć z absolutną niemal pewnością, że armada promów wioząca na swych pokładach po 1500 żołnierzy z każdego korpusu w każdym miejscu, gdzie nastąpi lądowanie, nie zastanie sił wroga na tyle licznych, aby mogły się przeciwstawić potężnemu desantowi. A skoro tak, to krążąc po odnodze Dunaju promy byłyby w stanie szybko przewieźć

kolejne oddziały do osłony operacji przerzucania mostów. W normalnych warunkach zbudowanie mostu (mostów) wymagało co

najmniej kilkunastu godzin. W tym wypadku wielotygodniowe przygotowania sprawiły, że złożenie wszystkich elementów pozwalających na połączenie wyspy z lewym brzegiem zająć miało nie więcej niż dwie godziny.

Napoleon zarządził zbudowanie, a właściwie przygotowanie elementów do czterech mostów. Dwa z nich miały być przerzucone na łyżwach, jeden na pontonach, a jeden, przeznaczony tylko dla jazdy i artylerii, na dużych tratwach. Dzięki temu, że trzy mosty przewidziano dla piechoty, korpusy Massény, Davouta i Oudinota miały przedostać się na drugi brzeg niemal jednocześnie, przy czym ich przeprawa nie trwałaby dłużej niż dwie godziny.

Cesarzowi jednak to nie wystarczało. Chcąc, aby jednocześnie z desantem stanęła na nieprzyjacielskim brzegu zwarta kolumna piechoty, wymyślił oryginalną konstrukcję mostu, której wykonanie powierzył uzdolnionemu inżynierowi, kpt. Dessalesowi. Nowość polegała na tym, że pomysłodawca zrezygnował z łączenia kolejnych elementów na rzece, a postanowił przerzucić przez nią gotowy już pomost ułożony na uprzednio połączonych statkach. Przytwierdzony jednym końcem do Lobau most w odpowiednim momencie miał zostać zepchnięty na wodę i dzięki prądowi rzecznemu osiągnąć drugim końcem przeciwległy brzeg. Po przywiązaniu linami do drzew i obciążeniu kotwicami konstrukcja w ciągu zaledwie kilku minut byłaby gotowa do przeprawy. Aby zataić budowę mostu przed austriackimi obserwatorami, Dessales przeniósł ją z nabrzeża do kanału ukrytego wśród szpaleru drzew i krzaków. Ponieważ kanał załamywał się w kilku miejscach, także most dostosowano do jego kształtu, dodając kilka dodatkowych „kolan”.

W końcu czerwca wyspa Lobau upodobniła się do wielkich, tętniących życiem dzielnic portowych Brestu, Tulonu, Marsylii czy Antwerpii. Tysiące robotników pracowały przy budowie tratew, statków i pontonów. Stukot siekier i świst pił nie ustawały przez całą dobę. Nad bezpieczeństwem robót czuwali sprowadzeni z Francji majtkowie gwardii, którzy w szalupach uzbrojonych w granatniki bezustannie krążyli wokół wyspy, aby odeprzeć ewentualny atak nieprzyjaciela. Dowodził nimi kpt. Baste, wsławiony tym, że jako jedyny oficer uczestniczący w tragicznej kapitulacji gen. Duponta pod Baylen otrzymał następnie awans.

Postępowi prac na „wyspie Napoleona” towarzyszył systematyczny napływ uzupełnień, wchłanianych głównie przez korpusy Massény i Oudinota, najbardziej wykrwawione podczas dotychczasowych walk. Ośrodki szkolenia rekrutów, rozmieszczone we Francji, dostarczyć mogły piechocie od 20.000 do 25.000 ludzi, ośrodki włoskie natomiast od 6000 do 8000. Kawalerię zasiliło kilka tysięcy nowozaciężnych, lecz w związku z niższymi stratami tej formacji było to znaczne wzmocnienie. Prawdziwym problemem stał się brak koni, ponieważ pod Aspern i Essling wiele ich zginęło. Cesarz polecił stworzyć dwa ośrodki pozyskiwania rumaków: w Bawarii, gdzie zaczęto gromadzić konie niemieckie dla ciężkiej jazdy, i na Węgrzech, które miały dostarczyć koni dla lekkiej jazdy.

Z pola widzenia cesarza nie zniknęła jego ukochana broń - artyleria. Bezpośrednią przyczyną dokonania zmian organizacyjnych w tej formacji stał się przebieg ostatniego starcia z Austriakami, których artyleria wyraźnie górowała nad francuską. Aby ją wzmocnić, Bonaparte postanowił zwiększyć siłę ognia pułków piechoty poprzez dodanie im łącznie 200 armat, w stosunku czterech dział o kalibrze 4 funtów na pułk. Ponadto artyleria gwardii, licząca dotychczas 60 armat, miała zostać powiększona do 84 luf. Doborowy oddział artylerzystów do obsługi dodatkowych dział przybył z ośrodka w Strasburgu i z Włoch. Ambitne plany miały podnieść ogólną liczbę armat armii napoleońskiej na naddunajskim teatrze wojny do 700. Oznaczało to, że na każdy tysiąc żołnierzy przypadną cztery armaty, a więc siła potężna, nie znana dotąd żadnej innej armii. Niedaleka praktyka miała jednak pokazać, iż rozdzielenie dział na poszczególne jednostki nie było najszczęśliwszym pomysłem. Brak w pełni wyszkolonych kanonierów spowodował, że obsługą zajęli się niedoświadczeni w artyleryjskim fachu żołnierze, co, łącznie z rozśrodkowaniem, doprowadziło do obniżenia siły i skuteczności ognia artylerii francuskiej.

Liczące niemal 40.000 ludzi posiłki z naddatkiem zrównoważyły poniesione straty, lecz wartość bojowa przybyłych oddziałów była o wiele niższa niż jednostek walczących w pierwszej fazie kampanii. Do najlepszych jakościowo należały dwa pułki młodej gwardii przybyłe z Augsburga, gdzie stacjonowały jako rezerwa przeznaczona do użycia przeciwko powstańcom w Tyrolu i Szwabii. Ich miejsce zajął oddział sformowany w Strasburgu. Obie gwardyjskie jednostki miały w swoim składzie najlepiej wyszkolonych rekrutów z batalionów grenadierów i strzelców, a nie - jak to było dotąd praktykowane - wyborowe kompanie. W Augsburgu formował się także na nowo 65 pułk liniowy wsławiony obroną Ratyzbony.

We Włoszech w fazie reorganizacji był inny rozbity niemal doszczętnie pułk (35), zaskoczony przez Austriaków pod Pordenone. Przyprowadzenie posiłków z Włoch sprawiało jednak duże trudności. Jedną z kolumn idących przez zbuntowany Tyrol przejęli powstańcy. Pragnąc zapobiec na przyszłość podobnym sytuacjom Napoleon nakazał formować silniejsze kolumny, liczące powyżej 2000 ludzi, i wyznaczył im trasę biegnącą drogą karyntyjską. Organizacją posiłków wychodzących z północnych Włoch zajął się gen. Lemarois, wysłany specjalnie w tej misji do Osopo.

Drogą wiodącą przez Karyntię szedł również książę Eugeniusz w ślad za arcyksięciem Janem. Gen. Macdonald maszerował natomiast przez Karniolę za gen. Giulayem. Po bitwie pod Aspern i Essling szybkie połączenie wicekróla Włoch z Napoleonem miało wielkie znaczenie nie tylko z wojskowego punktu widzenia. Wydatne wzmocnienie armii operującej na głównym teatrze wojny szło bowiem w parze z efektem moralnym i psychologicznym, jakże ważnym dla Francuzów, którym w większości towarzyszyło ciągle poczucie przegranej.

16 maja książę Eugeniusz osiągnął wejście w wąwozy Alp Karniolskich, którego strzegła twierdza Malborghetto. Jej usytuowanie wykluczało przeprowadzenie artylerii. Uspokojony tym arcyksiążę Jan, stojący po drugiej stronie gór pod Tarvis, dał odpocząć zdrożonym żołnierzom. Mając

silną artylerię nie obawiał się tym razem starcia z nieprzyjacielem dysponującym jedynie piechotą i jazdą. Spotkała go jednak przykra niespodzianka.

Po zdobyciu wsi Malborghetto Francuzom udało się wynaleźć stanowiska dla kilkunastu dział, skąd można było skutecznie ostrzeliwać twierdzę. Po solidnym przygotowaniu artyleryjskim piechota rzuciła się do szturmu. Na nic zdały się fortyfikacje i męstwo austriackiej załogi. Szaleńcza odwaga i zaciekłość atakujących, których wspierał ciągły ogień kartaczowy, szybko wzięły górę. 17 maja przed południem, za cenę kilkuset zabitych i rannych, twierdza została opanowana. Większość załogi padła wykłuta bagnetami, pozostali przy życiu obrońcy dostali się do niewoli. Droga dla artylerii stanęła otworem.

Jeszcze tego samego dnia odegrała ona decydującą rolę w starciu, do jakiego doszło pod Tarvis. Austriacy, zaskoczeni gęstym ogniem kartaczowym artylerii, która według ich oczekiwań nie powinna uczestniczyć w bitwie, zmieszani czołowym atakiem na bagnety, nie utrzymali zajmowanych pozycji i rzucili się do ucieczki. Armia arcy-księcia, i tak już słaba liczebnie, straciła następne 3000 ludzi i 15 armat. Po bitwie pod Tarvis jedyna droga jej odwrotu mogła prowadzić już tylko na Węgry.

Po dojściu do Grazu arcyksiążę Jan dysponował zaledwie 15000 żołnierzy (drugie tyle utracił podczas kilkutygodniowych walk), lecz ciągle nie rezygnował z zamiaru odegrania znaczącej roli w wojnie. Swe kalkulacje opierał na planach połączenia się z korpusami generałów Chastelera i Jellachicha, którzy otrzymali rozkaz przebijania się do Grazu z Tyrolu, oraz z oddziałami Giulaya, Landwehrą, powstańcami węgierskimi i kroackimi. Arcyksiążę sądził, że uda mu się zebrać 50.000 do 60.000 ludzi. Z takimi siłami mógłby rzeczywiście wiele dokonać. Rachuby te, jak wiele poprzednich, jednak zawiodły. Zabrakło w nich bowiem miejsca na przypadek, przeciwności wojny i przeciwdziałanie przeciwnika. Wszystkie trzy okoliczności szybko i fatalnie dla Austriaków zweryfikowały kalkulacje arcyksięcia.

Książę Eugeniusz, idący ku Wiedniowi głównym traktem przez Karyntię i Styrię, rozciągnął swe oddziały aż po Leoben, nim przedarły się tamtędy nieprzyjacielskie wojska maszerujące z Tyrolu. Jellachich z 9000 ludzi, klucząc w górskich wąwozach, znalazł się 25 maja w okolicy Leoben, usiłując przedrzeć się ku Grazowi. Francuskie podjazdy szybko ustaliły jego położenie i siłę. Jellachich, nie mogąc uniknąć starcia, zajął silną pozycję na wzgórzach Saint-Michel koło Leoben, licząc, że to miejsce, idealnie nadające się do stoczenia bitwy obronnej, zrekompensuje mu przewagę liczebną wroga. Francuzów nie odstraszyła jednak ani płynąca u podnóża Saint-Michel rzeka, ani trudna do zdobycia pozycja na zboczach, z których przeciwnik mógł prowadzić skuteczny ostrzał armatni i karabinowy. Podczas trzygodzinnej bitwy Jellachich miał około 2000 poległych i 4000 rannych. Zaledwie niecałe 3000 ludzi udało mu się ostatecznie doprowadzić do Grazu.

Pogrom wojsk gen. Jellachicha uświadomił arcyksięciu Janowi, na jak kruchych podstawach oparte były jego kalkulacje. Doszedł też do wniosku,

że podobny los może spotkać gen. Chastelera, który również musiał się przebijać przez francuskie linie, a prowadził ze sobą mniej wojska, bo jedynie około 5000 żołnierzy. Porzucając zatem zamiar przeciwdziałania połączeniu księcia Eugeniusza z Napoleonem, arcyksiążę pozostawił załogę w twierdzy Graz i pociągnął nad rzekę Raab.

Nazajutrz po rozbiciu Jellachicha Armia Włoska nawiązała kontakt z Armią Niemiec, wzmacniając ją o 30.000 ludzi. Cztery dni później jej siły wzrosły o dalsze 15.000 żołnierzy, których przyprowadził Macdonald. Generał przykonwojował również około 7000 jeńców. W większości byli to obrońcy warownego obozu w Leybach, którzy poddali się Francuzom bez walki.

Poza koncentrującym się pod Wiedniem zgrupowaniem wojsk francuskich pozostawała już tylko maleńka Armia Dalmacka gen. Marmonta, licząca około 10.000 ludzi, oraz niewielkie oddziały Bawarów i Wirtemberczyków.

Połączeniu się z wicekrólem Włoch Bonaparte nadał wielki propagandowy rozgłos. W wydanym z tej okazji rozkazie dziennym znalazły się pochwały i hołdy pod adresem księcia Eugeniusza i jego żołnierzy, a korzyści uzyskane w wyniku działań Armii Włoskiej urosły do przesadnych rozmiarów. Nie zorientowany w przebiegu wypadków czytelnik cesarskiego komunikatu mógł dojść do przekonania, że pasierb Bonapartego zwycięskim rajdem znad Adygi rozstrzygnął losy wojny.

Treść rozkazu i towarzysząca mu forma pomogły Napoleonowi w uzyskaniu trzech celów: zmyciu z wicekróla i jego armii hańby pierwszych niepowodzeń, wzbudzeniu zapału wśród własnych wojsk, przekonaniu wroga i całej nieprzychylnej Europy o tym, że cesarz Francuzów ma w swoim ręku wszystkie atuty decydujące o wyniku wojny.

Rzeczywiście, w pierwszych dniach czerwca Napoleonowi mogło już towarzyszyć takie przeświadczenie. Najgłębszy kryzys po odcięciu części armii na Lobau minął bez żadnych negatywnych konsekwencji. Pod Wiedniem cesarz zdołał skoncentrować już około 140.000 żołnierzy i ich liczba miała jeszcze wzrosnąć. Główna armia nieprzyjacielska stała nato-miast ciągle na dawnych pozycjach nie otrzymawszy znaczącego wzmocnienia.

Udana realizacja głównego celu - sforsowania Dunaju i zwycięstwa w walnej bitwie - zależała w tym momencie od spełnienia dwóch warunków: skoncentrowania wszystkich sił do akcji przeprawowej i niedopuszczenia do połączenia sił arcyksiążąt. To drugie zadanie Napoleon powierzył księciu Eugeniuszowi: „Masz teraz przed sobą rozmaite cele - pisał do niego cesarz - a najprzód: dokończyć pogoni na arcyksięciem Janem, żeby po prawym brzegu Dunaju i od węgierskiej granicy nie pozostał ani jeden oddział austriacki, niepokoić nas zdolny, kiedy koło Wiednia zatrudnieni będziemy; drugim celem może być przyprzeć tego księcia do Dunaju i zmusić go, żeby przeprawił się za tę rzekę w Komarnie raczej jak w Preszburgu, żeby łuk przez niego opisany stał się o ile możności największym, a mniejsze zawsze niżeli tobie zostawały mu widoki uczestnictwa w przyszłej batalii; trzecim celem jest odciąć arcyksięcia Jana od Giulaya, Chastelera i wszystkich coby wojsko jego pomnożyć mogli,

gdy ty, przeciwnie, połączysz się z Macdonaldem i Marmontem; czwartym nareszcie celem jest zajęcie rzeki Raab, która wpadając do Dunaju pod Komarnem stanowi zaporę, którą zasłonić się można przeciwko Węgrom; dlatego zdobyć trzeba twierdzę Raab, która panuje nad ujściem tej rzeki, i cytadelę w Grazu, która znów nad jej źródłem króluje, a tym sposobem kilka oddziałów postawionych na tej linii bronić jej będzie mogło, gdy tymczasem Armia Włoska, pochód swój ukrywszy, przyjdzie pod Wiedeń i stanowić będzie jedno skrzydło wielkiej armii”.

Wykonanie instrukcji ojczyma książę Eugeniusz poprzedził zarządzeniem kilkudniowego odpoczynku, na jaki zasłużyła sobie jego armia znużona kilkutygodniowymi marszami i bitwami. Oddziały rozłożyły się głównie w Neustadt i Odenburgu. Następnie, po zebraniu wojsk generałów Lauristona, Colberta i Montbruna (łącznie około 4000 jazdy i 3000 piechoty), wicekról ruszył w ślad za arcyksięciem Janem. Książę Eugeniusz usiłował tak manewrować, aby Austriacy znaleźli się pomiędzy jego armią a wojskami marsz. Davouta stojącymi pod Preszburgiem. Dowiedziawszy się, że arcyksiążę z głównymi siłami jest w Körmend nad Rabą, książę Eugeniusz pomaszerował w tamtym kierunku, nakazując ten sam manewr gen. Macdonaldowi oblegającemu wciąż cytadelę w Grazu. Generał stracił kilka dni na bezskuteczne oblężenie fortecy, która mogła zostać zdobyta jedynie przy użyciu ciężkiej artylerii, a takiej Francuzi nie mieli. Po zablokowaniu cytadeli ośmioma batalionami piechoty i dwoma pułkami jazdy pod dowództwem gen. Broussiera, gen. Macdonald z resztą oddziałów: dywizją gen. Lamarque’a, dragonami gen. Pully’ego, dwoma batalionami z dywizji gen. Broussiera oraz większością artylerii, pociągnął na Körmend.

9 czerwca doszło pod Körmend do spotkania księcia Eugeniusza z Macdonaldem i wówczas okazało się, że arcyksiążę Jan opuścił już okolice tej miejscowości i zgodnie z rozkazem naczelnego wodza ruszył ku Dunajowi. Arcyksiążę Karol mżonki brata o rozbiciu Armii Włoskiej i korpusu Marmonta, a wreszcie o skutecznym zaatakowaniu prawego skrzydła głównych sił Napoleona wolał zamienić na realną korzyść wynikającą z połączenia obu austriackich armii za Dunajem. Dałoby to austriackiemu naczelnemu wodzowi około 20.000 dodatkowych żołnierzy, a niepokój na prawym skrzydle przeciwnika z równie dobrym skutkiem co arcyksiążę Jan mogli czynić powstańcy węgierscy i kroaccy.

Ponaglony stanowczym rozkazem arcyksiążę Jan szybkim marszem wzdłuż Raab (Raba) doszedł do miasta o tej samej nazwie (Györ), leżącego w pobliżu ujścia rzeki do Dunaju pomiędzy Preszburgiem a Komarnem. Tam połączył się z arcyksięciem Palatynem, który przywiódł siły węgierskiego powstania. Węgrzy, nie paląc się zbytnio do umierania za monarchię habsburską, dostarczyli niewiele ponad 20.000 ludzi, w tym około 13.000 słabo wyszkolonej piechoty i 8000 szlacheckiej jazdy. Szlachta wyszła w pole raczej z wyrachowania niż z miłości do rządu wiedeńskiego, licząc na specjalne potraktowanie po zwycięskiej wojnie i zmniejszenie obciążeń podatkowych. Jednocześnie do wielu Węgrów trafiły odezwy Napoleona, w których cesarz za neutralność w toczącej się wojnie obiecywał uwolnienie od wszelkich ciężarów ponoszonych na rzecz

Wiednia. Miasto Raab otaczały stare, zaniedbane mury, do których przylegał

oszańcowany obóz. Wykorzystując te umocnienia obaj arcyksiążęta zdecydowali się stoczyć bitwę z nadchodzącym wicekrólem. Ich samopoczucie polepszyłoby się, gdyby wiedzieli, iż książę Eugeniusz popełnił błąd taktyczny, znów rozdzielając swoje siły. Obawiając się o los pozostawionego w Grazu Broussiera i o Marmonta, książę nakazał Macdonaldowi zająć stanowiska w Papa, skąd mógłby udzielić wsparcia każdemu z nich. W konsekwencji idąca na Raab Armia Włoska osłabiona została o ponad 8000 żołnierzy.

Do pierwszych potyczek patroli doszło 12 i 13 czerwca. Armia Włoska nadchodziła uszykowana w trzy kolumny marszowe piechoty ubezpieczane po obu bokach przez kawalerię. Austriacy 13 czerwca i ranek dnia następnego poświęcili na prace fortyfikacyjne oraz przemieszanie wojsk regularnych z powstańcami, co miało podnieść zdolność bojową tych ostatnich. Ostatecznie arcyksiążęta postanowili bronić warownego obozu przy użyciu około 5000 słabiej wyszkolonych żołnierzy, a resztę wojska wyprowadzić poza umocnienia na bagnistą równinę przylegającą do Raab. Lewe skrzydło utworzyła jazda węgierska wsparta przez regularnych huzarów austriackich otrzaskanych w walkach we Włoszech. Masa szlacheckiej jazdy, błyszcząca i mieniąca się w słońcu mozaiką barw, mimo wspaniałej prezencji i znacznej liczby nie stanowiła zbyt dużego niebezpieczeństwa wobec wewnętrznej niespójności i małej odporności na ogień. Lewym skrzydłem dowodził gen. Mecszery. Centrum utworzyła piechota generałów Jellachicha i Colloreda, zajmująca zabudowania wsi Szabadhegy i folwarku Kismegyer. Prawe skrzydło stanowiła piechota gen. Frimonta, rozmieszczona na prawo od Raby.

Dopiero w obliczu uszykowanego do bitwy przeciwnika, zajmującego silnie umocnione pozycje i dysponującego przewagą liczebną, książę Eugeniusz zdał sobie sprawę z błędu, jakim było pozostawienie Macdonalda w Papa. Dopiero wówczas w pełni docenił wpajaną mu przez Napoleona zasadę osiągania na polu bitwy przewagi materialnej’ dzięki skoncentrowaniu wszystkich wojsk będących w rozporządzeniu. Do Macdonalda pomknęli gońcy z rozkazem przyzywającym go pod Raab. Generał był już jednak w drodze. Nie czekając na dyspozycje księcia Eugeniusza, oceniwszy sytuację na podstawie własnego rozpoznania i informacji uzyskanych przez podjazdy kawaleryjskie, Macdonald uznał, że najbardziej przyda się właśnie pod Raab. Jednakże gdy tam dotarł, było już po bitwie.

Wicekról uszykował dywizje generałów Serasa, Durutte’a i Severolli w trzy kolumny, które, osłaniane przez jazdę gen. Montbruna, miały uderzyć w centrum frontu. W drugiej linii, jako wsparcie, stanęła dywizja gen. Pacthoda i gwardia włoska. Walka rozpoczęła się koło południa. Pierwsi w kontakt bojowy z nieprzyjacielem weszli kawalerzyści Montbruna szarżując na węgierską jazdę. Kilkakrotnie słabsi liczebnie Francuzi błyskawicznie rozpędzili niezdyscyplinowanych Węgrów i zaczęli się ścinać z austriackimi huzarami. Niebawem i oni poszli w rozsypkę. Oznaczało to zwinięcie całego prawego skrzydła przeciwnika.

W tym czasie dywizja Serasa podeszła pod folwark Kismegyer, a dywizje Durutte’a i Severolli zaatakowały z dwóch stron wieś Szabadhegy. Dojście do pozycji nieprzyjaciela Francuzi okupili kilkudziesięcioma zabi-tymi i rannymi. Francuskie oddziały musiały pod ogniem sforsować błotnisty strumień, który niczym fosa osłaniał folwark i wieś. Był to jednak zaledwie wstęp do tego, co czekało żołnierzy Serasa pod potężnymi czworobocznymi zabudowaniami Kismegyer, najeżonymi setkami ot-worów strzelniczych. Silna załoga (1100 osób) mogła przez nie prowadzić ostrzał we wszystkich kierunkach. Folwark powitał francuskich piechurów tak straszliwym, zmasowanym ogniem, że w ciągu kilku minut padło około 800 ludzi, w tym 60 oficerów. Pierwsze szeregi zostały dosłownie skoszone falą ognia.

Zaskoczony zaciętością oporu i wstrząśnięty wysokością strat Seras wycofał ludzi poza strefę ostrzału, aby przygotować kolejne natarcie. Drugi atak na folwark okazał się zarazem ostatnim. Pomimo równie silnego ognia Francuzom udało się w kilku skokach dosięgnąć zabudowań, a grupa saperów wyposażonych w siekiery wywaliła główną bramę. Obrońcy w większości zostali wybici, bowiem niewielu Francuzów, mszcząc się za śmierć swych towarzyszy, reagowało na słowo: pardon. Po zdobyciu folwarku Seras ruszył na skos ku cofającej się jeździe przeciwnika.

Widownią równie krwawych walk stała się wieś Szabadhegy. Początkowo dywizjom Durutte’a i Severolli, za cenę sporych strat, udało się ją opanować, lecz wkrótce silne przeciwnatarcie, poprowadzone osobiście przez arcyksięcia Jana, zepchnęło wojska ku strumieniowi. Generałowie francuscy nie dali jednak za wygraną. Wzmocnieni przez jedną z brygad dywizji Pacthoda powtórzyli atak z jeszcze większą zaciekłością. Jednocześnie w lukę między centrum a lewym, cofającym się skrzydłem nieprzyjaciela rzuciła się jazda Montbruna, Colberta i Grouchy’ego. Pod wpływem tego uderzenia i atakującej od czoła piechoty obrona austriacka załamała się. Montbrun rozbił kilka sformowanych po-śpiesznie czworoboków i wziął kilkuset jeńców. Szarżujący na lewo od niego 8 pułk strzelców z dywizji Sahuca, bardziej wysunięty do przodu, dokonał jeszcze większej sztuki zdobywając kilkanaście armat, chorągwie i biorąc do niewoli 1500 jeńców. Niewiele jednak brakowało, aby pułk przypłacił swój sukces rozbiciem. Atakujący zajadle strzelcy zapędzili się bowiem zbyt daleko, dostali się pod gęsty ogień karabinowy i tylko wsparcie udzielone na czas przez pozostałe oddziały pozwoliło im wyjść obronną ręką z opresji.

Bitwa była dla Austriaków przegrana. Nie widząc możliwości powstrzymania natarcia Francuzów arcyksiążęta podjęli decyzję o odwrocie. Zbliżająca się noc dawała im szansę oderwania się od przeciwnika i uratowania większej części armii. Przez Saint-Yrany Austriacy wycofali się ku Dunajowi, pozostawiając na placu boju około 3000 zabitych i niemal drugie tyle jeńców. 2000 żołnierzy rozproszyło się i niewielu z nich miało powrócić do szeregów.

Przybyły o zmroku Macdonald mógł już tylko złożyć gratulacje wicekrólowi.

Bitwa pod Raab rozwiała ostatecznie nadzieje arcyksięcia Jana na

rozwinięcie szerszych działań na prawym brzegu Dunaju. Niewielkie podjazdy złożone z huzarów, które w następnych tygodniach miały operować na tym terenie, nie stanowiły większego zagrożenia dla francus-kich linii komunikacyjnych. Odpadła groźba zniszczenia korpusu Marmonta przed jego połączeniem się z Armią Włoską oraz obawa o pozostawiony w Grazu oddział Broussiera.

W czasie gdy książę Eugeniusz zwyciężał pod Raab, Broussier musiał toczyć walki z oddziałami Chastelera i Giulaya. Nie mogąc zdobyć zawzięcie bronionej cytadeli Broussier zaczął się wypuszczać z większością sił w kierunku Kroacji, skąd mieli nadejść Marmont i Giulay. W kilku potyczkach generałowi udało się przetrzepać skórę banowi Kroacji. który wiódł siły prawie trzykrotnie większe, ale tylko w połowie złożone z regularnego wojska. Opuszczenie Grazu i słabsza osłona dróg prowadzących z Tyrolu spowodowały przedarcie się na Węgry Chastelera z 5000 ludzi. Wycieczki Broussiera o mało co nie doprowadziły do zagłady pozostawionych w Grazu dwóch batalionów 84 pułku. Giulayowi udało się bowiem wymanewrować Francuzów i podczas gdy Broussier szedł na spotkanie Marmonta prawym brzegiem w dół rzeki Mithr (Mury), austriacki dowódca, krocząc w górę jej lewym brzegiem, wpadł znienacka do miasta i zaatakował słabą załogę. Płk Gambin. dowodzący batalionami 84 pułku, me dał się zaskoczyć i podjął obronę, rozmieściwszy uprzednio żołnierzy w kompleksie zabudowań. Walka kilkuset Francuzów z całą armią Giulaya, wspartą na dodatek przez załogę cytadeli, trwała dziewiętnaście godzin i, w co trudno uwierzyć, przyniosła sukces tym pierwszym. Podczas wielokrotnie ponawianych ataków Austriacy stracili 1200 zabitych oraz około 500 jeńców! Porażka Giulaya stalą się jeszcze dotkliwsza, gdy z odsieczą dla Gambina przybył Broussier. Rozproszone oddziały bana Kroacji rozbiegły się w różnych kierunkach, pozostawiając w rękach przeciwnika dalszych kilkuset jeńców.

Sukces Armii Włoskiej pod Raab, połączenie się z Marmontem oraz zmuszenie arcyksięcia Jana do wykonania obszernego łuku i przejścia Dunaju w Komarnie stanowiły jeden z końcowych ogniw w łańcuchu działań, od których Bonaparte uzależniał decydujące posunięcie. Ostatnie dni czerwca poświęcił on na takie ubezpieczenie obszaru między Linzem, Leoben, Raab, Preszburgiem i Lobau, będącego strategiczną podstawą planowanej przeprawy, które wykluczyłoby jakąkolwiek skuteczną dywersję przeciwnika. Wysłany do Mediolanu gen. Ca la rei li miał zamknąć przed powstańcami tyrolskimi zejścia z gór; ostateczną rozprawę z bitnymi góralami cesarz odłożył na później. Osłonę od strony Karyntii zapewniała dywizja gen. Rusca z Armii Włoskiej, stojąca w Klagenfurcie, a od strony Bawarii - oddziały bawarskie gen. Deroya, który otrzymał rozkaz zajęcia Kufsteinu i Rosenheimu. Zadanie poskromienia ruchawki w Szwabii przypadło garnizonowi augsburskiemu i gen. Beaumontowi, którego oddziały stacjonowały w Kempten, Lindan i wzdłuż jeziora Bod en.

W celu osłony ruchu Armii Włoskiej pod Wiedeń Napoleon rozkazał zdobyć twierdzę Raab i zniszczyć mosty w Preszburgu i Komarnie, które mogły posłużyć Austriakom do forsowania Dunaju. Opanowanie fortecy

wicekról powierzył gen. Lauristonowi, a sam z resztą armii, od-poczywającą po dotychczasowych trudach, jedynie osłaniał tę akcję. Twierdza była słabo przygotowana do obrony i po kilku dniach oblężenia, gdy Francuzi wybili obszerny wyłom w murach, jej załoga skapitulowała 22 czerwca. W ciągu następnych dni, stosując się ściśle do szczegółowych instrukcji cesarza, Lauriston wzmocnił twierdzę: dokonano niezbędnych napraw w fortyfikacjach, sprowadzono zapasy amunicji i żywności. Na czele załogi, złożonej z ozdrowieńców z Armii Włoskiej, stanął hrabia Narbonne, przedstawiciel jednego z najstarszych arystokratycznych rodów Francji, w czasach Ludwika XVI minister wojny.

Opanowanie Raab było jednoznaczne z uzyskaniem kontroli nad całym biegiem rzeki o tej samej nazwie i stworzeniem bariery przed napływem wojsk nieprzyjacielskich z Węgier.

Zadanie postawione marsz. Davoutowi - zdobycie lub zniszczenie mostu preszburskiego - było o wiele ważniejsze i trudniejsze do wykonania. Ważniejsze - bo dotyczyło miejsca niezbyt oddalonego od Wiednia, trudniejsze - gdyż most łyżwowy, przerzucony przez Dunaj z wykorzystaniem kilku maleńkich wysepek, ochraniany był przez potężny przyczółek przedmostowy we wsi Engerau. Wał ziemny, liczna załoga i silna artyleria tworzyły przeszkodę niełatwą do sforsowania.

Dla zwycięzcy spod Auerstaedt20 zdobycie nieprzyjacielskiej pozycji nie było jednak większym problemem. Za cenę około 800 ludzi Francuzi opanowali przedmoście, eliminując z dalszej walki dwukrotnie większą liczbę nieprzyjacielskich żołnierzy. Część mostu stykająca się z prawym brzegiem została natychmiast zniszczona, pozostałe jego fragmenty, opierające się na silnie oszańcowanych wysepkach, znajdowały się jednak poza zasięgiem żołnierzy marsz. Davouta. Puszczane z prądem brandery skutecznie zatrzymywali Austriacy. Żadnych efektów nie przyniósł także armatni ostrzał wysepek. Ich załogi, dobrze chronione przygotowanymi zawczasu umocnieniami, z małymi stratami przetrzymały nawałę ogniową. Wysepki pozostały w austriackich rękach. Davout zaczął wówczas ostrzeliwać Preszburg z armaty o największych kalibrach. Groźba zniszczenia miasta miała sterroryzować dowódcę nieprzyjacielskiego garnizonu, gen. Bianchi, i zmusić go - w zamian za odstąpienie od ostrzału - do zdemontowania mostu. Bianchi nie ugiął się jednak przed ogniowym szantażem i wyszedł zwycięsko z próby sił. Wyczuwając jego niezłomne postanowienie wytrwania w oporze Davout postanowił w inny sposób pozbyć się problemu, jakiego w przyszłości mógł dostarczyć nie zniszczony most w Preszburgu. Wykorzystując umocnienia wsi Engerau i obronny zamek Kittsee marszałek nakazał stworzyć system fortyfikacyjny zabezpieczający dawne przedmoście. Dzięki temu kilkutysięczny oddział mógł przez kilka dni skutecznie powstrzymywać znacznie silniejszego przeciwnika i nie dopuścić do przekroczenia przez niego rzeki. W tym czasie pozostałe siły Davouta bez przeszkód dotarłyby pod Wiedeń w rejon zarządzonej koncentracji.

Marszałek był w stanie dotrzeć tam w ciągu dwóch przemarszów, 20 W bitwie pod Auerstaedt, 14 X 1806 r. Davout pokonał niemal dwukrotnie silniejszą armię pruską, za co obdarzony został tytułem ,,księcia Auerstaedtu".

oddziały księcia Eugeniusza i gen. Marmonta potrzebowały na to 48 godzin. Szybkość i swobodę manewru miało im ponadto zapewnić wykonanie zarządzenia cesarza, aby wszyscy chorzy i strudzeni zostali wysłani do szpitali w Lombardii i Górnej Austrii.

Przygotowaniom do koncentracji wojsk poniżej Wiednia towarzyszyły podobne przedsięwzięcia wzdłuż górnego biegu Dunaju. Obronę tyłów powierzono Bawarom i Wirtemberczykom, przy czym dywizję gen. Wredego, doskonale wyszkoloną i wyekwipowaną, planowano przerzucić w ostatniej chwili pod Wiedeń. Siły niemieckich sprzymierzeńców były całkowicie wystarczające do zabezpieczenia najbliższego zaplecza i osłony drogi ewentualnego odwrotu; konne patrole wysłane przez gen. Vandamme’a na drugi brzeg rzeki potwierdziły koncentrację niemal wszystkich wojsk przeciwnika pod Wiedniem. Z dostarczonych meldunków wynikało, iż gen. Kolowrath, idąc ku stolicy, pozostawił nad Dunajem, między Passau, Linz, Krems, Tulln i Klosterneuburg, jedynie 6000 do 7000 ludzi.

Czasu pomiędzy bitwą pod Aspern i Essling a ostatnią dekadą czerwca arcyksiążę Karol nie wykorzystał z równym co Napoleon pożytkiem dla zwiększenia szans swej armii w nadchodzącym nieuchronnie rozstrzygającym starciu. Decydując o pozostaniu naprzeciw wyspy Lobau na pierwotnych stanowiskach, austriacki naczelny wódz powinien uwzględnić tylko dwa warunki: wzmocnić maksymalnie obronę zajmowanych pozycji i zgromadzić na czas bitwy wszystkie wojska monarchii. Spełnienie ich było nieodzowne, aby myśleć o zwycięstwie. Arcyksiążę nie zrealizował w pełni żadnego z tych warunków. Niekonsek-wencja, tak często pojawiająca się w jego działaniach, i tym razem doszła do głosu. Arcyksiążę Karol co prawda kazał oszańcować stanowiska w Aspern, Essling i Enzersdorfie, tworząc jednolity system umocnień łączący te miejscowości, lecz już dalej od Enzersdorfu, gdzie naprzeciw Lobau rozciągała się rozległa równina, solidniejszych fortyfikacji zabrakło. Austriacy zbudowali tam zaledwie jedną redutę z sześcioma armatami, usytuowaną nie opodal miejsca zwanego „Białym Kamieniem”. W położonym w pobliżu baterii zameczku Sachsengang stanął załogą niewielki oddział piechoty. Nie była to jedyna luka w systemie obronnym.

Fatalny błąd popełnił arcyksiążę budując tylko jeden płytki pas umocnień. Tymczasem ogromna równina Marchfeldu, spięta niczym klamrą wzgórzami Neusiedel i Wagram, prowokowała do wybudowania potężnych fortyfikacji u ich podnóża. Tym bardziej że ich naturalną, dodatkową obronę stanowiłby głęboki, bagnisty strumień Russbach. Rezygnacja z oparcia przyszłych działań o tak silną, niezwykle trudną do zdobycia przeszkodę naturalną wystawia austriackiemu wodzowi naczelnemu jak najgorsze świadectwo. Podobnie zresztą, jak sposób, w jaki przeprowadził pod Wagram koncentrację wojsk dla odparcia ataku z Lobau. Zjawił się tam już gen. Kolowrath z 20.000 ludzi, ale wciąż brakowało gen. Chastelera, niepotrzebnie dublującego zadanie Giulaya, który miał niepokoić Francuzów od strony Węgier, oraz przede wszystkim arcyksięcia Jana. Austriacki naczelny wódz zwlekał ze ściągnięciem brata pod Wiedeń obawiając się sforsowania przez Francuzów Dunaju w

Preszburgu. Ewentualność taką można było tymczasem wyeliminować pozostawiając w mieście kilkutysięczną załogę; gen. Bianchi pokazał, że można na niego liczyć.

Utracona została ponadto szansa wykorzystania pod Wiedniem korpusu arcyksięcia Ferdynanda, operującego na terenie Księstwa Warszawskiego. Jego chybione, bezużyteczne manewry mogły być równie dobrze (źle) przeprowadzone przez 20.000, a nie 35.000 ludzi. Arcyksiążę Karol nie zdecydował się jednak na odwołanie części sił i skierowanie ich na główny teatr wojny.

Skoncentrowanie wszystkich tych oddziałów zwiększyłoby ogólną liczbę wojsk na pozycji pod Wagram o 40.000-50.000 ludzi. W dniu walnej bitwy czynnik ten odegrałby niebagatelną rolę. 180.000-190.000 Austriaków mogłoby powstrzymać armię francuską, zbliżoną liczbą, ale dokonującą trudnego manewru forsowania rzeki, i mieć nadzieje na zwycięstwo. Wobec niepełnej koncentracji ta optymistyczna wizja znacznie się oddalała.

Ostatecznie pod koniec czerwca arcyksiążę Karol dysponował około 140.000 żołnierzy, 400 armatami i mógł realnie liczyć jedynie na wsparcie arcyksięcia Jana21. Główną część swych wojsk naczelny wódz rozłożył obozem poza strumieniem Russbach, pomiędzy Wagram a Neusiedel. Znalazły się tam korpusy gen. Bellegarde’a (I), księcia Hohenzollerna (II, w dotychczasowych działaniach pozostający pod dowództwem gen. Kolowratha) i gen. Rosenberga (IV), liczące razem około 75.000 ludzi. Pozycja ta łączyła się koło Wagram z linią wzgórz, które w kształcie półkola, biegnąc przez Aderklaa, Gerasdorf i Stammersdorf opadały łagodnie ku Dunajowi. Wzdłuż tej linii arcyksiążę Karol rozmieścił pozostałe siły (około 65.000 ludzi). Tworzyły je korpusy gen. Kolowratha (III, wcześniej pod dowództwem księcia Hohenzollerna), księcia Reussa (V, wcześniej arcyksięcia Ludwika) i gen. Klenaua (VI, wcześniej dowodzony przez gen. Hillera). Większość swych oddziałów Klenau przeznaczył do strzeżenia linii brzegowej. Spoiwem łączącym obie części wojsk austriackich była podwójna rezerwa złożona z oddziałów jazdy i grenadierów dowodzona przez księcia Jana Lichtensteina. Oddziały te rozlokowały się między Wagram a Gerasdorf.

Wstępny plan stoczenia bitwy z lądującymi na lewym brzegu Francuzami, opracowany przez arcyksięcia Karola i jego sztabowców, zakładał uporczywą obronę pozycji Wagram-Neusiedel przez lewe skrzydło i jednoczesne działanie zaczepne skrzydła prawego. Uderzenie od strony Gerasdorf-Stammersdorf w bok przeciwnika miało go wrzucić z powrotem do rzeki bądź, odcinając od niej, doprowadzić do jego okrążenia, a następnie zniszczenia. Brak fortyfikacji poza strumieniem Russbach 21 Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 188) podaje zbliżoną do Thiersa liczbę 136.000 ludzi. W raportach austriackich sporządzonych po bitwie pojawiła się liczba znacznie niższa - 115.000. Takie obliczenie wzięło się nie tylko z chęci ukazania dysproporcji pomiędzy siłami własnymi i przeciwnika, co miało w jakiś sposób tłumaczyć przegraną, ale stanowiło również wynik nieuwzględnienia w rachunku korpusu księcia Reussa (w sile 15.000 ludzi), który w dniu bitwy, jak to zobaczymy, stacjonował w Stammersdorf i nie brał udziału w walce. Patrz: załącznik nr 3 - stan liczebny i zestawienie jednostek austriackich uczestniczących w bitwie pod Wagram.

stawiał wykonanie tego planu pod znakiem zapytania. Arcyksiążę Karol zaniedbał zresztą nie tylko przygotowania silnych

fortyfikacji. Nie pomyślał także o zaopatrzeniu jazdy w nowe konie i zgromadzeniu odpowiedniej ilości słomy, siana i owsa. Będąc we własnym kraju, otoczony zewsząd życzliwością, arcyksiążę wycisnął z niego mniej środków materialnych niż cesarz Francuzów, znienawidzony agresor.

Na naprawienie popełnionych błędów było już jednak zbyt późno. Tylko dni dzieliły obie strony od decydującego starcia.

W ostatnich dniach czerwca strona francuska była już gotowa do wykonania zamierzonej operacji. Zgromadzone materiały pozwalały na przerzucenie kilku jednocześnie mostów dla połączenia Lobau z lewym brzegiem Dunaju w miejscu leżącym trzy-cztery kilometry poniżej pierwszej przeprawy. Napoleonowi pozostawało jedynie wydać rozkazy poszczególnym korpusom do koncentracji na wyspie. Zanim jednak to uczynił, chciał mieć absolutną pewność, że z tak wielkim trudem przygotowywana akcja nie trafi w próżnię. A mogło się tak stać, gdyby arcyksiążę Karol opuścił w ostatniej chwili zajmowane stanowiska i ruszył na przykład na Węgry, aby wzmocnić się siłami powstańców i armią arcyksięcia Jana. W takiej sytuacji miesięczny wysiłek Francuzów poszedłby na marne, a perspektywa zwycięskiego zakończenia wojny znów by się oddaliła.

30 czerwca w nocy woltyżerzy z dywizji gen. Legranda przepłynęli łodziami na lewy brzeg Dunaju i w miejscu poprzedniego lądowania dokonali desantu. Po krótkiej walce udało im się zgonić austriackie czaty i utrzymać zdobyty przyczółek do czasu zbudowania mostu na statkach. Jego zmontowaniem, trwającym nie dłużej niż dwie godziny, zajął się kpt. Baillot. Po moście przeszła błyskawicznie dywizja Legranda, której żołnierze, łamiąc słaby opór przeciwnika, zajęli pozycje między Aspern a Essling. Wkrótce zwalił się na nich gęsty ogień artyleryjski. Przybierając z każdą chwilą na mocy świadczył o obecności dużego zgrupowania austriackiego. Wstający dzień ukazał Francuzom rozwiniętą, potężną linię nieprzyjacielskich wojsk. Nie można było mieć złudzeń - przed nimi stała główna armia austriacka.

Meldunek o tym ucieszył Napoleona podwójnie. Odpadła obawa ucieczki przeciwnika, a ponadto rozpoznanie dokonane przez dywizję Legranda zamieniło się w dywersję, która mogła odwrócić uwagę Austriaków od rzeczywistego miejsca lądowania. Należało jedynie odpowiednio wzmacniać siły Legranda posiłkami, aby utrzymać nieprzyjaciela w błędnym przeświadczeniu aż do momentu podjęcia przeprawy przez całą armię.

Arcyksiążę Karol dość nerwowo zareagował na meldunek o lądowaniu Legranda. Przypuszczając, że stanowi ono wstęp do powszechnego forsowania rzeki, postanowił przybliżyć główne siły do Aspern, Essling i Enzersdorf, zmniejszając dystans do straży przedniej gen. Nordmanna i korpusu gen. Klenaua, które tam stacjonowały. Korpusy gen. Bellegarde’a, księcia Hohenzollerna i gen. Rosenberga zeszły ze wzgórz Wagram i Neusiedel przybliżając się do Dunaju. Podobny ruch wykonał korpus gen. Kolowratha na prawym skrzydle. Korpus księcia Reussa pozostał na daw-

nych pozycjach w Stammersdorfie, naprzeciw Wiednia, podobnie jak rezerwa jazdy i piechoty.

Napływające do Napoleona raporty o koncentrycznym ruchu nieprzyjacielskich oddziałów ku Aspern i Essling wprawiały go w coraz lepszy nastrój. Takie właśnie ustawienie austriackiej armii było niezbędnym warunkiem udanego wykonania cesarskiego planu działania. Polegał on na zaskoczeniu przeciwnika przez wyjście na jego lewe skrzydło i tyły z rejonu lądowania poniżej Enzersdorfu. Wydając rozkaz koncentracji na Lobau wszystkim oddziałom przeznaczonym do uderzenia na lewy brzeg, Bonaparte liczył, że /bierze je na wyspie najpóźniej 4 lipca, nocą z 4 na 5 przeprawi wojska przez Dunaj i zmiecie fatalnie ustawionych Austriaków jednym potężnym uderzeniem.

Jednak już 3 lipca rachuby Napoleona zostały przekreślone. Arcyksiążę Karol jedynie dwa dni (1 i 2 lipca) trzymał wojska na nowych pozycjach. Nie mogąc się doczekać bardziej aktywnych, prowadzonych większymi siłami działań francuzów, wycofał swe korpusy na poprzednie stanowiska. W pierwszej linii pozostali jedynie Nordmann i Klenau.

1 lipca Bonaparte opuścił Schoenbrunn i przybył na Lobau. W ciągu kilkudziesięciu godzin pojawiły się tam kolejno korpusy gen. Oudinota i marsz. Davouta, gwardia, oddziały jazdy i potężna artyleria, dołączając do korpusu marsz. Massény. Za uporządkowany przemarsz tysięcy żołnierzy odpowiedzialny był gen. Mathieu Dumas, ojciec sławnego pisarza, Alekxandre’a. Drogowskazy i tablice informacyjne wskazywały miejsca postoju poszczególnym oddziałom. Na Lobau zgromadziło się niemal 190.000 żołnierzy, w tym 150.000 piechoty i artylerzystów, 30000 kawalerii i ponad 550 armat22. Była to siła większa od tej, z jaką Napoleon rozpoczynał wojnę z Austrią, największa, jaką dotychczas udało mu się zgromadzić na jednym polu bitwy. Zaledwie 40.000 żołnierzy spośród wojsk zaangażowanych na naddunajskim teatrze wojennym przeznaczono do realizacji drugorzędnych celów - jako osłona i załogi forteczne.

Koncentracja wojsk francuskich na wyspie nie uszła uwagi przeciwnika. Od rana 4 lipca jego artyleria, ustawiona na stanowiskach pod Aspern, Essling i Enzersdorf, rozpoczęła gwałtowny ostrzał Lobau. Arcyksiążę Karol posiadał jednak tylko działa polowe stosunkowo niewielkiego kalibru i małej donośności, co w połączeniu z rozległym obszarem wyspy spowodowało, iż straty francuskie okazały się minimalne. Poniósł je głównie korpus Massény stojący najbliżej lewego brzegu.

Wieczorem tego samego dnia korpusy Massény, Davouta i Oudinota przesunęły się ku prawej stronie wyspy i zajęły pozycje wyjściowe do zaplanowanej na noc przeprawy. Jako pierwsze ruszyły około godziny 21 oddziały Oudinota. Żołnierze z brygady Conrouxa na kilku wielkich promach, eskortowani przez flotyllę mniejszych łodzi, popłynęli ku

22 Wśród historyków nie ma zgodności co do liczby zgromadzonych przez Napoleona sił. Kukiel (Wojny napoleońskie, s. 187) pisze o 189.000 ludzi, „w czym 30.000 kawalerii”, na temat artylerii - „bez mała pięćset dział". Thiers wymienia liczbę 150.000 żołnierzy, „w tym 26.000 jazdy i 12.000 artylerzystów z 550 armatami”. Patrz: załącznik nr 4 - stan liczebny i zestawienie jednostek francuskich uczestniczących w bitwie pod Wagram; załącznik nr 5 - podział taktyczny dywizji francuskich.

nieprzyjacielskiemu brzegowi. Ciężkie burzowe chmury, pogłębiające ciemności zapadającej nocy, sprzyjały przedsięwzięciu. Przeprawa trwała zaledwie kilka minut. Austriackie warty zwinięte zostały niemal bez oporu. Francuzi napotkali go dopiero przy zdobywaniu reduty „Białego Domu”, ale i ona, za cenę kilku zabitych, w ciągu kwadransa znalazła się w ich rękach.

Podczas gdy desant rozprawiał się z nieprzyjacielskimi czatami i zdobywał „Biały Dom”, reszta dywizji Tharreau sforsowała rzekę i stworzyła osłonę dla nabierającej tempa przeprawy innych oddziałów.

Niespełna dwie godziny od rozpoczęcia akcji pierwszy z mostów połączył wyspę z lewym brzegiem i dwie pozostałe dywizje z korpusu gen. Oudinota - gen. Grandjeana (wcześniej gen. Saint-Hilaire’a) oraz Frere’a (wcześniej gen. Claparede’a) zaczęły forsować Dunaj. Przeciwdziałanie Austriaków było wciąż niewielkie. W zupełnych ciemnościach rozlegały się dość rzadkie strzały karabinowe.

Krótko po godzinie 23.00 rozpoczął przeprawę Masséna z dywizjami Boudeta, Molitora i Carra Saint-Cyra. W straży przedniej popłynęło 1500 woltyżerów pod dowództwem adiutanta marszałka - Sainte-Croixa. Oni nie mieli już takiego szczęścia jak żołnierze Oudinota. Pięć wyładowanych po brzegi promów musiało pokonać rzekę pod ogniem karabinowym nieprzyjaciela, który doszedł już do siebie po szoku wywołanym atakiem żołnierzy dywizji Oudinota. Zresztą Sainte-Croix lądował powyżej brygady Conrouxa i wobec bliskości Enzersdorfu jego ludzie wystawieni byli na większy ostrzał. Nic nie zdołało jednak powstrzymać francuskiej flotylli. Po dobiciu do brzegu woltyżerzy stoczyli zwycięską walkę wręcz z nieprzyjacielskimi piechurami, a następnie przymocowali liny, dzięki którym promy z posiłkami mogły szybciej kursować między Lobau a lewym brzegiem Dunaju.

Wkrótce żołnierze Nordmanna odepchnięci zostali od brzegu na całej linii forsowania rzeki i Francuzi przystąpili do operacji przerzucania swojej tajnej broni, „łamanego” mostu, zbudowanego przez kpt. Dessalesa. Wszystko przebiegało zgodnie z przewidywaniami: wystarczyło zaledwie 15-20 minut, aby nakierowany przez prąd most oparł się o drugi brzeg, gdzie kilku pontonierów przytwierdziło go do podłoża. Pierwsza weszła nań dywizja Boudeta, po niej ruszyły inne oddziały.

Jeszcze wyżej w stosunku do Oudinota i Massény przeprawiał się Davout. W odległości około 180 metrów jeden od drugiego Francuzi zaczęli stawiać dwa mosty: na pontonach i na tratwach. Pierwszy przeznaczony był dla piechoty z korpusu generała, drugi dla artylerii i jazdy Davouta i Massény. Most na pontonach miał zostać zbudowany w ciągu dwóch godzin, konstrukcja na tratwach, potężniejsza i wymagająca większego nakładu pracy, dwie-trzy godziny później.

Pontonierzy Davouta pracowali pod ciągłym ogniem. Nieprzyjacielski brzeg rozbrzmiewał gęstą palbą karabinową, poprzez którą raz po raz przebijały się wystrzały artyleryjskie. Austriacy najwyraźniej przechodzili do zorganizowanej obrony oczekując na wsparcie jednostek pozostających z tyłu.

Po pewnym czasie stało się jasne, że nie można już liczyć na

zaskoczenie i że przeciwnik rozpoznał kierunek oraz skalę przeprawy. Wówczas Napoleon wprowadził do walki ciężką artylerię, nakazując skierować ogień na Ebersdorf i teren poniżej miasteczka, gdzie żołnierze Nordmanna usiłowali powstrzymać atakujących Francuzów. Ponad sto dział niemal jednocześnie rozpoczęło ogłuszającą kanonadę. Powiększał ją ostrzał prowadzony z moździerzy ustawionych na łodziach, które pływając wzdłuż lewego brzegu zasypywały nieprzyjacielskie stanowiska gradem pocisków. Do huku wystrzałów artyleryjskich dołączyły niebawem grzmoty piorunów, które wraz ze strugami deszczu i gradu stworzyły niesamowitą scenerię nasilającego się boju.

Około godziny 2 odbywał się ruch Francuzów po trzech mostach. Czwarty, na tratwach, był na ukończeniu. Korpusy Massény i Oudinota znajdowały się już niemal w całości na nieprzyjacielskim brzegu.

Po zdobyciu „Białego Domu” Oudinot przesunął swe wojska do wioski Muhlleiten, biorąc do niewoli kilkuset Austriaków. Następnie nakazał zdobyć warowny zamek Sachsengang, w którym bronił się batalion piechoty. Atak z marszu nie przyniósł jednak powodzenia i Francuzów czekała dłuższa walka o zamek.

Około godziny 4 było już na drugim brzegu prawie 70.000 ludzi. Korpus Massény zajmował pozycję w pobliżu dymiących ruin Enzersdorfu, na prawo od niego rozwijały się dywizje Davouta, a jeszcze dalej, najbardziej oddalony od Dunaju, korpus Oudinota. Na ich tyłach formowały się szwadrony jazdy i część artylerii. Reszta przeprawiała się, podobnie jak i gwardia cesarska. Później miały forsować Dunaj korpusy Bernadotte’a, Marmonta, Armia Włoska i dywizja bawarska.

Wśród Francuzów znajdujących się na nieprzyjacielskim brzegu wybuchł nieopisany entuzjazm, gdy wczesnym rankiem ujrzeli Napoleona. Opuszczając wyspę Lobau Bonaparte powierzył pieczę nad nią oraz ochronę przedmości gen. Regnierowi pozostawiając mu siedem batalionów piechoty. Jednocześnie, zabezpieczając ewentualny odwrót na wyspę, polecił rozpocząć budowę trzech dodatkowych mostów.

Podczas gdy trwało ubezpieczanie tyłów, czołowe jednostki zanotowały poważne sukcesy: Masséna zdobył Enzersdorf, a Oudinot zmusił do kapitulacji załogę zamku Sachsengang.

Opuszczenie stanowisk bojowych przez straż przednią Nordmanna uświadomiło arcyksięciu Karolowi, że ustawienie korpusu Klenaua między Aspern a Essling było błędem. Nie przypuszczał jednak, że aż tak wielkim, ponieważ nie wiedział, jak dużymi siłami Francuzi przystąpili do for-sowania rzeki. Austriacki wódz sądził, iż na lewym brzegu wylądowała jedynie mała część nieprzyjacielskich wojsk, a przerzucenie reszty oddziałów i ich rozwinięcie zajmie Napoleonowi jeszcze co najmniej kilkanaście godzin. Te błędne kalkulacje wpłynęły na odpowiedź, jakiej arcyksiążę udzielił cesarzowi Franciszkowi I. Zapytany o aktualną sytuację, odpowiedział z pewnością siebie, że Francuzi co prawda sforsowali Dunaj, ale trzeba przepuścić ich więcej, po czym silnym uderzeniem zepchnąć do rzeki i przypieczętować tym straszliwszą ich klęskę. Franciszek 1 uczynił wówczas uwagę, którą później często powtarzano i która stała się niemal przysłowiowa: „Dobre to, tylko ich nie

wpuść za wiele”. W chwili gdy padały te słowa, Napoleon rozwijał swą armię do natarcia.

Jedno jej skrzydło opierało się o Enzersdorf i Dunaj, drugie mierzyło we wzgórza Wagramu. Oddziały francuskie uszykowane zostały w dwie linie. W pierwszej, od lewej, zajęły pozycje korpusy marsz.

Massény, gen. Oudinota i marsz. Davouta. Drugą, w podobnej kolejności, tworzyły oddziały generałów Bernadotte’a, Marmonta, Wredego i księcia Eugeniusza. Za nimi, jako rezerwa, stanęli kirasjerzy i gwardia cesarska. Pozostałe oddziały kawalerii: huzarzy, strzelcy i dragoni, tworzyły osłonę skrzydeł. Artyleria przemieszana z piechotą zajęła pozycje przed poszczególnymi korpusami.

Bonaparte, napawając się widokiem potęgi własnych wojsk, stał w środku ugrupowania. Ten pierwotny szyk nie utrzymał się jednak długo. Czołowe korpusy oddaliły się od siebie, w powstałe luki weszły oddziały drugiej linii - armia rozwijała się przed nieprzyjacielem niczym olbrzymi wachlarz. Korpus Klenaua i straż przednia Nordmanna cofały się pośpiesznie ku siłom głównym.

Francuzi posuwali się naprzód jak na manewrach - artyleria gęstym ogniem oczyszczała przedpole, po którym co jakiś czas przebiegała kawaleria, ścinając się z nieliczną jazdą przeciwnika i zagarniając do niewoli uciekających w popłochu piechurów. Prawoskrzydłowy korpus Davouta zdobył z marszu wieś Rutzendorf, gen. Dupas z korpusu Bernadotte’a opanował wieś Raschdorf, gdzie doszło do starcia jazdy austriackiej z kirasjerami saskimi, którzy udzielili wsparcia piechocie francuskiej. Największe zdobycze przypadły jednak Massénie ciągnącemu wzdłuż Dunaju. Jego korpus bez oporu zawładnął najpierw Esslingiem, a następnie Aspernem. Klenau cofał się na Leopoldau, Stammersdorf i Gerasdorf.

Późnym popołudniem francuskie korpusy dotarły do strumienia Russbach, za którym, wzdłuż wzgórz Wagram i Neusiedel, zajmowała pozycje większa część armii austriackiej. Arcyksiążę Karol, jeszcze niedawno tak pewny swego, spostrzegł z przerażeniem, że stanowczo ,,za wiele” nieprzyjaciół przepuścił na lewy brzeg Dunaju.

Francuzi dotychczasowy pochód okupili stratą około 500 ludzi, eliminując z dalszego boju 5000 nieprzyjacielskich żołnierzy, w tym około 2000 zabitych i rannych oraz 3000 wziętych do niewoli.

Ich korpusy tworzyły niemal równoległy do austriackich stanowisk front o długości około 10 kilometrów. Pozycje te, usytuowane w linii prostej między Neusiedel a Wagram, skręcały ku Aderklaa, a potem wielkim łukiem przez Gerasdorf i Stammersdorf ciągnęły się ku Dunajowi.

Na skraju lewego skrzydła zajmowali stanowiska żołnierze gen. Rosenberga wzmocnieni przez oddziały Nordmanna. Koło Baumersdorf stał korpus księcia Hohenzollerna, natomiast między nim a Aderklaa, z centrum w Wagram, gdzie arcyksiążę Karol miał swoją kwaterę główną, rozwijał wojska gen. Bellegarde. Środek austriackiego frontu - pomiędzy Wagram a Gerasdorf - oprócz kilku oddziałów gen. Bellegarde’a tworzyli znajdujący się w rezerwie grenadierzy i kirasjerzy. Na prawym skrzydle, między Gerasdorf a Dunajem, zajęły pozycje wojska generałów

Kolowratha, Reussa i Klenaua. Potężnemu lewemu skrzydłu austriackiemu (około 75.000 ludzi)

Francuzi przeciwstawili siły marsz. Davouta i gen. Oudinota rozciągnięte od Glinzendorf do Baumersdorf, prawemu zaś jedynie korpus marsz. Massény rozmieszczony od Kagran do Siissenbrunn. Liczniejsze oddziały mieli natomiast w centrum między Grosshofen, Baumersdorf, Aderklaa i Süssenbrunn, gdzie naprzeciw austriackiej rezerwy znalazły się armie: Włoska, Saska, Dalmacka, Bawarowie oraz nieco z tyłu gwardia i cała ciężka jazda. Takie ugrupowanie wojsk zdawało się podwójnie sprzyjać Francuzom. Mogli oni nie tylko w każdej chwili wzmocnić dowolne skrzydło, ale także uderzyć w najsłabszy punkt nieprzyjaciela, właśnie w środek, i doprowadzić do przecięcia armii arcyksięcia Karola. Podobnie bowiem jak pod Aspern i Essling, również teraz austriacki wódz zamierzał oskrzydlić przeciwnika i dlatego świadomie osłabił swoje centrum.

Obie możliwości nie uszły uwagi Napoleona. Szczególnie druga ukazała mu perspektywę uzyskania rozstrzygnięcia jeszcze tego samego dnia. Wciąż napływające meldunki donosiły bowiem, że Austriacy ustępują na całej linii, nie podejmując nigdzie twardszej obrony; mogło to wskazywać na dezorganizację w ich szeregach i zaskoczenie błyskawicznymi postępami Francuzów. Nadchodząca noc pozwoliłaby zapewne Austriakom zaprowadzić porządek w rozprzężonych oddziałach. Aby odebrać im tę szansę, Napoleon postanowił rozpocząć bitwę w zapadających ciemnościach. Cesarz przypuszczał, że zmasowany atak rozrywający śro-dek nieprzyjacielskiego frontu doprowadzi szybko do zwinięcia obu części austriackiej armii, a następnie niszczącego pościgu za jej resztkami.

Głównym celem natarcia miało być Wagram i przylegające doń wzgórze. Strumień Russbach, który koło tej miejscowości zmieniał nagle swój kierunek, wyznaczał naturalną granicę pomiędzy lewym skrzydłem przeciwnika a pozostałymi jego siłami. Zawładnięcie tym właśnie miejscem i poszerzenie dokonanego wyłomu musiało doprowadzić do rozpołowienia wojsk arcyksięcia Karola. W natarciu miały uczestniczyć Armia Saska, część Armii Włoskiej i korpus gen. Oudinota. Podczas gdy Sasom przypadło w udziale zaatakowanie Wagram od strony Aderklaa, generałowie Macdonald i Grenier z dwiema dywizjami Armii Włoskiej i dywizją gen. Dupasa mieli sforsować Russbach między Baumersdorf a Wagram i wyjść na tyły wsi od drugiej strony. Zadanie gen. Oudinota polegało na uderzeniu na Baumersdorf, związaniu oddziałów księcia Hohenzollerna i osłonięciu wojsk wykonujących główne uderzenie.

W zapadłych już ciemnościach Francuzi posunęli się ku austriackim pozycjom. Oudinot i Bernadotte niemal jednocześnie przystąpili do natarcia. Żołnierze pierwszego z nich zasypali kartaczami Baumersdorf i rozpoczęli walkę o wieś z przednią strażą Hohenzollerna. Ludzie Berna-dotte^ natomiast wpadli z impetem do Wagram i w gwałtownym ataku wyparli niemal wszystkich obrońców. Jednakże Austriacy otrzymali na czas wsparcie i nie dali się wyrzucić całkowicie ze wsi. Wiele teraz zależało od powodzenia uderzenia dywizji Armii Włoskiej i Dupasa.

Jako pierwsze, za cenę kilkunastu zabitych, sforsowały Russbach dwa pułki piechoty (5 lekki i 19 liniowy) prowadzone przez gen. Dupasa.

Francuzom towarzyszyły dwa bataliony saskie pod dowództwem pułkowników Rudlofa i Melscha. Pomimo gradu kul karabinowych i kartaczy żołnierze Dupasa doszli do linii baraków w austriackim obozie. Pod ich osłoną zaskoczony przeciwnik zdołał sformować kilka czworoboków piechoty. Atakujący z furią Francuzi rozbili w mgnieniu oka jeden z nich i wzięli do niewoli kilkuset Austriaków. Wydawało się, że idący przebojem Dupas przełamie obronę nieprzyjaciela.

W krytycznym dla Austriaków momencie nastąpiło jednak nieprzewidziane wydarzenie, które doprowadziło nie tylko do znacznych strat wśród atakujących, ale także do nagłego załamania natarcia. Otóż żołnierze z dywizji Macdonalda i Greniera, które w drugim rzucie sforsowały Russbach, pomylili Sasów z Austriakami i oddali do nich salwę. Bataliony Rudlofa i Melscha ogarnęła panika. Przerażeni Sasi, sądząc, że zostali otoczeni, zaczęli strzelać do nadchodzących tyralier Macdonalda i Greniera. Ich piechurzy, mając za plecami nie zdobyty ciągle jeszcze Baumersdorf, poczuli się także wzięci w dwa ognie. Zamieszanie wywołane bratobójczym bojem gwałtownie narastało, zamieniając się wkrótce w niemożliwy do opanowania popłoch. W spowijających pole bitwy ciemnościach Sasi pospołu z Francuzami rzucili się do bezładnej ucieczki. Wielu żołnierzy porzuciło karabiny i tornistry, byle tylko uwolnić się od niepotrzebnego ciężaru utrudniającego bieg. Część Sasów zmyliła kierunek, wpadła na Austriaków i poddała się. Ich los podzieliły dziesiątki Francuzów. Dupas, pozbawiony wsparcia, naciskany przez niemal cały korpus Bellegarde’a, cofał się ku strumieniowi, mężnie odpierając zaciekłe ataki nieprzyjacielskiej piechoty. Nim jego dywizja z powrotem znalazła się po drugiej stronie strumienia, jej straty sięgnęły tysiąca ludzi. Straty Armii Włoskiej, obliczone na gorąco jeszcze tej samej nocy, były parokrotnie wyższe. Część zabłąkanych, przerażonych żołnierzy odnalazły jeszcze przed świtem patrole kawaleryjskie.

Panika na wzgórzach wpłynęła na postawę Bernadotte’a i Oudinota. Przyszły król Szwecji23 wycofał się ze zdobytego prawie Wagramu ku Aderklaa, a Oudinot zaprzestał ataków na Baumersdorf.

Z wojskowego punktu widzenia doznana porażka była niczym w porównaniu z po mistrzowsku przeprowadzoną przeprawą przez Dunaj olbrzymiej armii i zajęciem przez nią pozycji wyjściowych do decydującej bitwy. Efektu moralnego wywołanego niepowodzeniem nie należało jednak w żadnym razie lekceważyć. Huśtawka nastrojów - od entuzjazmu do przygnębienia - nie wpływała najlepiej na żołnierzy. Napoleon uzmysłowił sobie, że nie posiada już armii na miarę Austerlitz czy Jeny - sprawnej, twardej w boju, nie ulegającej łatwo panice i destrukcji. Stare kadry żołnierskie wykruszyły się bezpowrotnie. Dzisiejsza armia złożona z oddziałów wypełnionych młodymi, niedoświadczonymi żołnierzami, nie miała już tych cech. Okoliczność ta, w połączeniu z trudnością zadania postawionego Bernadotte’owi, Oudinotowi i pozostałym dowódcom, spowodowała, że natarcie nie zakończyło się sukcesem. Przyczyna 23 Jean Baptiste Jules Bernadotte 21 VII 1810 r. wybrany został przez sejm szwedzki na następcę tronu; wcześniej adoptowany przez króla szwedzkiego Karola XIII. Królem został w 1818 r.

niepowodzenia leżała także zapewne w mimowolnym lekceważeniu przeciwnika, który przez cały dzień tylko w niewielkim stopniu starał się przeciwdziałać francuskim postępom i wydawał się być całkowicie zaskoczony.

Dla Napoleona stało się oczywiste, że nazajutrz nie będzie miejsca na żaden najmniejszy nawet błąd, jeśli walna bitwa miała doprowadzić do zwycięskiego zakończenia wojny. Obmyślenie planów operacyjnych na następny dzień zajęło mu całą noc. Podczas gdy żołnierze biwakowali, cesarz wraz z marszałkami i kilku innymi oficerami naradzali się nad najlepszym rozwiązaniem taktycznym. Ostatecznie Napoleon podjął decyzję o uderzeniu niemal całością sił we front austriacki między Aderklaa a Neusiedel z jednoczesnym lewostronnym oskrzydleniem.

Marsz. Masséna otrzymał rozkaz przesunięcia swojego korpusu ku Aderklaa; w osłonie lewego skrzydła miała pozostać pod Aspern dywizja gen. Boudeta, znajdująca się tam już od 30 czerwca. W odwodzie na lewym skrzydle Napoleon polecił stanąć Armii Saskiej, za prawym pozycje w drugiej linii zajął gen. Marmont, Bawarzy, kirasjerzy i gwardia. W ten sposób około 170.000 ludzi wydzielonych zostało do wykonania decydującego uderzenia, natomiast zaledwie 10.000 miało osłaniać lewe skrzydło.

Austriacka koncepcja rozegrania bitwy stanowiła niemal lustrzane odbicie planu francuskiego. Jej główne założenie polegało na powstrzymaniu zaczepnego działania przeciwnika uporczywą obroną lewego skrzydła i wciągnięciu do walki większości jego sił, a następnie uderzenia w odpowiednim momencie prawym skrzydłem, co miało doprowadzić do odcięcia Francuzów od Dunaju i punktów przeprawowych. Niezmiernie ważną rolę w przedbitewnych planach arcyksiążę Karol wyznaczył swemu bratu arcyksięciu Janowi, który, maszerując od strony Preszburga, powinien uderzyć na Francuzów od tyłu i odciąć im drogę odwrotu.

Plan austriackiego naczelnego wodza był niezły w teorii, lecz w praktyce możliwość jego udanej realizacji była poważnie zagrożona na skutek wcześniejszych błędów arcyksięcia. Oczekiwanie, że lewoskrzydłowe korpusy będą w stanie prowadzić uporczywą obronę na wzgórzach Wa-gram i Neusiedel, zakrawało na wyzwanie rzucone losowi, zważywszy, iż arcyksiążę nie zadbał o ich dostateczne ufortyfikowanie. Podobnie miała się rzecz z wiarą w to, że arcyksiążę Jan zjawi się na czas na polu bitwy i zamknie „kocioł”, ponieważ dopiero w nocy z 4 na 5 lipca wysłano kuriera z rozkazem przyzywającym go pod Wagram.

Arcyksiążę Karol zajął kwaterę w jednym z wypalonych domów w Wagram i stamtąd wydawał ostatnie rozkazy dowódcom poszczególnych korpusów. Modyfikowały one znacznie przyjęte wcześniej założenia.

Jeszcze w nocy, między 1.00 a 2.00, prawe skrzydło złożone z korpusu generałów Klenaua i Kolowratha miało zaatakować lewe skrzydło przeciwnika i zepchnąć je z Kagran do Aspern i z Süssenbrunn do Breitenlee. Zaraz po tym weszliby do akcji grenadierzy i kirasjerzy rezerwy. Mieli oni uderzyć na Aderklaa, gdzie przewidywano spotkanie z częścią korpusu gen. Bellegarde’a atakującego jednocześnie od strony

Wagram. Wykonanie zadań przez oddziały prawego skrzydła i centrum miało być

hasłem do wejścia do bitwy korpusów księcia Hohenzollerna i gen. Rosenberga. Powinny one zaatakować Baumersdorf, sforsować Russbach, zdobyć pozostające w rękach marsz. Davouta wsie Glinzendorf i Grosshofen, po czym zepchnąć przeciwnika do Dunaju.

Uczestniczyć w bitwie miały wszystkie korpusy z wyjątkiem oddziału księcia Reussa, stojącego nad rzeką w Stammersdorf. Musiało to oczywiście odbić się na sile zamierzonego natarcia na prawym skrzydle. Arcyksiążę Karol obawiał się jednak wciąż próby francuskiej przeprawy od strony Wiednia i korpus księcia Reussa stanowił zabezpieczenie przed taką ewentualnością.

Duże odległości dzielące kwaterę arcyksięcia Karola od poszczególnych oddziałów utrudniały synchronizację działań. Najszybciej rozkazy naczelnego wodza dotarły do sztabów Rosenberga i Hohenzollerna, dużo później (dopiero po ponad dwóch godzinach) do Kolowratha i Klenaua. Bój stoczony poprzedniego dnia spowodował duże zamieszanie w obu korpusach, które przemieszały się ze sobą, i trzeba było sporo czasu, aby wprowadzić w nich jaki taki porządek i ustawić na pozycjach wyjściowych do bitwy. W konsekwencji prawe skrzydło, które jako pierwsze miało przystąpić do natarcia, rozpoczęło ruch w kierunku nieprzyjacielskich pozycji dopiero około godziny 4, tj. w momencie gdy lewe skrzydło, mające oczekiwać na pierwsze skutki ataku wzdłuż Dunaju, weszło już do walki. Ów karygodny brak zgrania w czasie miał Austriaków drogo kosztować.

Bitwa rozpoczęła się krótko przed godziną 4.00. Rosenberg, stosując się ściśle do rozkazów, opuścił z korpusem pozycje na wzgórzach Neusiedel, przeprawił się bez większych przeszkód przez strumień we wsi o tej samej nazwie i w dwóch silnych kolumnach posunął się na Glinzendorf i Grosshofen.

Marsz. Davout, przeciwko któremu skierowane było uderzenie Rosenberga, wydzielił do obrony Glinzendorfu część oddziałów z dywizji generałów Frianta i Gudina, a utrzymanie wsi Grosshofen powierzył dywizji gen. Puthoda, która w jej pobliżu biwakowała. Poza linią niewielkich pagórków rozciągających się między obydwiema wsiami stacjonowały pozostałe jednostki korpusu marszałka: dywizja gen. Moranda, pozostała część oddziałów dywizji generałów Frianta i Gudina, lekka jazda gen. Montbruna (6 pułków), dragoni gen. Grouchy’ego (3 pułki) i kirasjerzy gen. Arrighiego (dowodzeni wcześniej przez gen. Espagne’a) w sile czterech pułków. Wykorzystując naturalne ukształ-towanie terenu, sprzyjające bardziej obronie niż atakowi, Francuzi razili skutecznie nadchodzących Austriaków, sami nie ponosząc większych strat.

Potężniejąca palba karabinowa i armatnia, dochodząca od strony Glinzendorf i Grosshofen, spowodowała natychmiastową reakcję Napoleona. Gen. Dumas i kilku innych oficerów zostało wyprawionych do dowódców poszczególnych zgrupowań z poleceniem powstrzymania się od działań zaczepnych. Powinni oni pozostać na zajmowanych pozycjach i odpierać ataki przeciwnika do czasu otrzymania nowych rozkazów.

Sam Bonaparte, wiodąc brygadę kirasjerów gen. Nansouty’ego i kilkanaście lekkich armat, pośpieszył na prawe skrzydło, skąd dochodziły odgłosy coraz większej wrzawy bitewnej. Przybył tam w momencie, gdy lewoskrzydłowa kolumna Rosenberga zdobyła właśnie wieś Grosshofen w walce na bagnety. Cesarz skierował kawalerię w bok zwycięskiej kolumny nieprzyjaciela, a Puthod, wsparty przez artylerię Nansouty’ego, rzucił swą dywizję na wieś w celu jej odbicia. Dobrze zsynchronizowane działanie dało natychmiastowy wynik. Przeciwnik, zaatakowany od czoła i z boku, rażony gęstym ogniem kartaczowym, został wyparty nie tylko z zabudowań, ale zepchnięty aż nad brzeg strumienia. Taki sam los spotkał drugą, prawoskrzydłową kolumnę Rosenberga, przy czym rolę podobną do żołnierzy Nansouty’ego odegrał Arrighi, kierując zmasowaną nawałę artyleryjską na skrzydło Austriaków.

Odepchnięty nad strumień Rosenberg porządkował oddziały przed powtórnym atakiem, gdy otrzymał rozkaz odwrotu. Arcyksiążę Karol, dostrzegając fiasko swych nocnych planów, zamierzał wrócić na pozycje wyjściowe i dać czas prawemu skrzydłu na wejście do walki. Rosenberg wycofał swe wojska za strumień na pierwotne stanowiska.

W tym czasie front od Dunaju ku centrum trząsł się już od wystrzałów karabinowych i salw armatnich. Spóźnione rozkazy arcyksięcia poruszyły korpusy Klenaua i Kolowratha oraz rezerwę.

Nie skoordynowane działania Austriaków nie dostarczyły Napoleonowi wskazówek co do koncepcji rozegrania bitwy przyjętej przez arcyksięcia Karola. Czekając na bardziej zdecydowane ruchy przeciwnika, cesarz po-stanowił zaangażować w walkę jedynie część wojsk. Aby uniemożliwić ewentualne połączenie korpusu arcyksięcia Jana z głównymi siłami, rozkazał Davoutowi opanować wzgórza Neusiedel. Dywizje Moranda i Frianta miały przekroczyć Russbach na prawo od wsi, w miejscu gdzie ogień Austriaków był niewielki, a następnie zaatakować nieprzyjacielskie pozycje z boku. Uderzenie od czoła miały wykonać oddziały Gudina i Puthoda. Zdobycie wzgórz, które wieńczyła widoczna z daleka czworokątna drewniana wieża, było sygnałem dla Oudinota do rozpoczęcia natarcia na Baumersdorf i dla Armii Włoskiej do ataku na Wagram. Tak więc Davout rozpocząć miał łańcuchową reakcję pozostałych korpusów prawego skrzydła, które powinny wywalczyć zwycięstwo.

Wiele zależało jednak od oddziałów francuskich walczących w centrum i na lewym skrzydle. A tam nie działo się najlepiej. Każdy kolejny meldunek mówił o pogarszającej się sytuacji.

Natarcie rozpoczęte przez Austriaków między godziną 4.00 a 5.00 czyniło rzeczywiście błyskawiczne postępy. Pierwszą poważniejszą ich zdobyczą stało się Aderklaa. Bernadotte opuścił je bez walki obawiając się zniszczenia przez schodzący ze wzgórz Wagramu korpus Bellegarde’a lub posuwające się ku Süssenbrunn, z lewej strony, oddziały kirasjerów i grenadierów księcia Lichtensteina. Książę Pontecorvo24 cofnął się na niewielkie wzgórze za Aderklaa, zamierzając przybliżyć się do Armii Włoskiej i korpusu Massény. Tu jednak jego Sasów dopadły czołowe oddziały Bellegarde’a i nie napotykając większego oporu zepchnęły 24 Tytuł ten otrzymał Bernadotte w 1804 r. wraz z buławą marszałkowską.

marszałka ku siłom głównym. Masséna, ku któremu usiłował się cofać Bernadotte, znalazł się w

jeszcze większej opresji. Jego cztery słabe liczebnie dywizje (około 18.000 ludzi) starły się w walce z około 60.000 żołnierzy z korpusów Klenaua, Kolowratha i Lichtensteina. Bohaterski obrońca Genui z 1800 r. i zarazem jeden z najdzielniejszych dowódców napoleońskich nie dał się zaskoczyć i stawił zacięty opór. Żołnierze z podziwem spoglądali na niezłomnego marszałka, który po bolesnym upadku z konia przed kilkoma dniami, obwiązany bandażami, dowodził z otwartego kocza. Obronę Masséna rozpoczął od ... działań zaczepnych. Sądząc, że utrata pozycji zajmowanej dotychczas przez Sasów może narazić zarówno lewe skrzydło, jak i centrum, rzucił na Aderklaa dywizję Carra Saint-Cyra. Generał poprowadził atak brawurowo. Jego dwa wyśmienite pułki (4 liniowy i 24 lekki) przebojem wdarły się do wioski i wyrzuciły z niej Austriaków. Francuzi popełnili jednak błąd; zamiast pozostać w Aderklaa i na umocnionych stanowiskach szykować się do odparcia kontruderzenia, żołnierze Saint-Cyra ruszyli w pogoń za wycofującym się nieprzyjacielem. Dostali się w krzyżowy ogień, którego tak bardzo obawiał się wcześniej Bernadotte. Zdziesiątkowane pułki odrzucone zostały do Aderklaa. Masséna wysłał im z pomocą dywizję Molitora, czym jeszcze bardziej osłabił własne siły rozlokowane bliżej Dunaju.

Boudet i Legrand nie byli w stanie powstrzymać naporu Klenaua i Kolowratha, którzy przeciwko ich 10.000 ludzi rzucili 45.000 własnych żołnierzy. Lewe skrzydło załamało się. Boudet zepchnięty został aż pod Aspern, straciwszy całą artylerię w czasie pośpiesznego odwrotu, który spowodował daleko idącą demoralizację żołnierzy jego dywizji. W tym krytycznym momencie jedynym realnym wsparciem dla Boudeta była ciężka artyleria zamontowana na Lobau, która gęstym ogniem powstrzymywała napór przeciwnika.

Raporty o załamaniu na lewym skrzydle i rozpaczliwe prośby Boudeta o natychmiastowe wsparcie dotarły do cesarza około godziny 9. Napoleon natychmiast pogalopował w asyście oficerów sztabu w kierunku zagrożonego skrzydła. Po drodze spotkał Bernadotte’a, który nie potrafił ukryć wielkiego zdenerwowania i przeżytego wstrząsu wywołanego dotychczasowym przebiegiem walk. Po uspokojeniu marszałka Napoleon ruszył ku Massénie przebywającemu w pobliżu Aderklaa. Spotkanie nastąpiło w momencie, gdy wyrzucona ze wsi, zdziesiątkowana dywizja Saint-Cyra ustępowała przed zwycięskimi grenadierami prowadzonymi przez d’Aspre’a. Molitor wysłał ku wsi setki tyralierów, którzy nękającym celnym ogniem powstrzymywali Austriaków.

Nie zważając na grad pocisków Bonaparte i Masséna odbyli krótką naradę wojenną. Obaj doszli do wniosku, że za wszelką cenę należy ratować lewe skrzydło i wzmocnić centrum. Byli także zgodni co do tego, iż gdyby pod Wagram walczyła Wielka Armia doby Austerlitz, możliwe byłoby poświęcenie lewego skrzydła. Zacięta obrona w centrum i zwycięskie natarcie Davouta na prawym skrzydle - o czym Napoleon był absolutnie przekonany - doprowadziłyby w konsekwencji do wygrania bitwy; korpusy nieprzyjacielskie posuwające się wzdłuż Dunaju znalazłyby

się wówczas w pułapce. Armia francuska 1809 r. nie miała jednak walorów swej poprzedniczki sprzed kilku lat i Bonaparte nie podjął ryzyka25.

W chwilę po skończonej naradzie Masséna zebrał swoje trzy dywizje, uszykował je w długą kolumnę o zwartych szeregach i pociągnął ku Dunajowi, skąd, z okolicy Aspern, dochodziła głośna kanonada. Oskrzydlający kilkukilometrowy marsz (Aderklaa dzieli od Aspern ponad 8 kilometrów) wystawił kolumnę na niebezpieczny boczny ogień oddziałów Klenaua i Kolowratha. Jednakże żołnierze Saint-Cyra, Legranda i Molitora wytrzymali ten morderczy ostrzał. Marulaz i Lasalle szarżami lekkiej kawalerii skutecznie osłaniali ich prawy bok przed atakami nieprzyjacielskiej jazdy.

Wśród ciągłej, zaciekłej walki Masséna dotarł do rzeki koło Aspern i zwrócił swe dywizje frontem w prawo ku przeciwnikowi. To samo uczynił Boudet, trzymający się z resztkami swojej dywizji między Aspern a Essling. Po przegrupowaniu, poprzedzani przez jazdę, Francuzi wznowili działania zaczepne. Oddziały Klenaua i Kolowratha, również mocno wykrwawione w dotychczasowych walkach, rozpoczęły powolny odwrót na Breitenlee i Kirchstatten. I właśnie wtedy, wówczas gdy sytuacja na lewym skrzydle była już niemal opanowana, Francuzi ponieśli ogromną stratę - podczas jednej z szarż zginął gen. Lasalle. Uznawany za pierwszego kawalerzystę cesarstwa, Lasalle zwykł mawiać, że dobry huzar nie powinien przeżyć trzydziestu lat. Można więc powiedzieć, że urodzony w 1775 r. hrabia Antoine Charles Louis de Lasalle aż cztery lata żył na kredyt26.

Odejście Massény pod Aspern spowodowało, że w pierwszej linii francuskiej powstała trzykilometrowa luka na odcinku między Siissenbrunn a Aderklaa. Lecz właśnie to miejsce wybrał Bonaparte do rozerwania frontu armii austriackiej, który osiągnął już długość ponad 15 kilometrów. Zaangażowanie przez arcyksięcia Karola dużych sił przeciwko Davoutowi i na prawym skrzydle oraz znaczne /użycie oddziałów walczących o Aderklaa prowadziło do nieodpartego wniosku (potwierdzającego zresztą wcześniejsze przedbitewne rachuby), że nieprzyjacielskie centrum, pozbawione już prawdopodobnie odwodów, nie oprze się potężnemu, przełamującemu uderzeniu. Rozciągnięcie i związanie wojsk austriackich na obu skrzydłach było zbyt duże, aby mogły one powstrzymać czołowe uderzenie wypoczętych, nie zaangażowanych dotychczas w walkę oddziałów francuskich.

Zasłonę dla przygotowywanego natarcia stworzyła część ciężkiej jazdy dowodzona przez marsz. Bessièresa. Serią szarż skutecznie 25 Jakiś czas po bitwie pod Wagram Napoleon odwiedził wojska stojące obozem w pobliżu Brünn i podczas manewrów odbywających się na polach Austerlitz nawiązał w rozmowie do obu bitew. Miał wówczas powiedzieć, że postąpiłby tak, gdyby posiadał takie wojska, jak w obozie pod Boulogne. Jednakże z wojskiem, którego znaczna część była młoda i nie otrzaskana w bojach, wolał nie zdawać się na ryzykowny manewr, wymagający od żołnierzy zimnej krwi, odporności i wielkiego doświadczenia. 26 Lasalle'owi wystawiono dwa pomniki: jeden kazał wybudować Bonaparte w Paryżu, drugi wzniesiono w Luneville. Zwłoki generała spoczęły w Pałacu Inwalidów. Lasalle doczekał się monografii pióra M. Duponta, którą przełożył na język polski w 1931 r. gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski.

powstrzymywała ona przeciwnika na linii Süssenbrunn - Aderklaa. Podczas jednego z wypadów marszałek został ranny i nie uczestniczył w ostatnim etapie bitwy.

Uderzenie, do którego Napoleon postanowił użyć część Armii Włoskiej, kirasjerów gen. Nansouty’ego oraz wydzielone jednostki gwardii, miała poprzedzić huraganem ognia potężna bateria. Słowo bateria jest zresztą niezbyt adekwatne. Poza linią przesłaniającej jazdy cesarz rozkazał bowiem ustawić całą artylerię gwardii (60 dział), 25 armat gen. Wredego, który pojawił się w pobliżu, i kilkanaście innych zebranych naprędce, łącznie około 100 luf ustawionych na niemal dwukilometrowym froncie. Na każde kilkanaście metrów terenu przypadała jedna armata; nigdy jeszcze w dziejach bitew równie monstrualna bateria „nie zagrała”.

Jej ustawieniem - co samo w sobie wymagało nie lada umiejętności zważywszy na długość frontu i pofałdowanie terenu - zajął się gen. Drouot, który wraz z gen. Lauristonem miał sprawować nad nią komendę. Zaraz po wprowadzeniu armat na stanowiska kirasjerzy rozstąpili się, tworząc otwartą przestrzeń, i deszcz ognia lunął na austriackie pozycje.

Artyleria nieprzyjacielska usiłowała podjąć nierówny pojedynek, lecz szybko została zmuszona do milczenia. Pomiędzy Siissenbrunn a Aderklaa rozpętała się kanonada, jakiej nie pamiętali najstarsi weterani. I nigdy już nie mieli być świadkami podobnie intensywnego ostrzału27.

Poza linią armat Napoleon pośpiesznie tworzył potężną „pięść uderzeniową”, która miała wymierzyć decydujący cios. W jej skład weszły dywizje generałów Broussiera, Lemarque’a i brygada gen. Serasa z Armii Włoskiej (łącznie 23 bataliony), sześć pułków kirasjerów gen. Nansouty’ego (24 szwadrony), osiem batalionów fizylierów i tyralierów gwardii gen. Reille’go. Gen. Macdonald, który miał poprowadzić kolumnę, nadał jej kształt prostokąta o froncie szerokim na niemal 1100 metrów i głębokim na około 700 metrów. Na czele stanęła część dywizji Broussiera i brygada Serasa. Lewy bok utworzyły pozostałe oddziały Broussiera, natomiast prawy dywizja Lemarque’a. Ugrupowanie zamknął Nansouty chmarą swoich kirasjerów, za którymi ustawili się jeszcze gwardziści.

W czasie gdy Macdonald dokonywał ostatnich roszad w ustawieniu powierzonych mu oddziałów, Davout zwycięsko kończył natarcie prawego skrzydła na wzgórza Neusiedel. W ich obronę uwikłała się znaczna część austriackich sił, przesuwanych tam stopniowo z innych pozycji. Opanowanie Neusiedel miało stanowić sygnał do ataku dla kolumny Macdonalda i dla korpusu Oudinota celującego w Wagram.

Davout natarł na wzgórza z dwóch stron. Gudin i Puthod, którym towarzyszył marszałek, sforsowali Russbach między Neusiedel a Baumersdorf. Morand i Friant, poprzedzani przez lekką jazdę Montbruna i dragonów Grouchy’ego, sforsowali strumień na krańcu prawego skrzydła. Czworokątna wieża na wzgórzach stała się wierzchołkiem, ku któremu pod kątem zbliżonym do prostego kierowały się francuskie kolumny. W 27 Podczas bitwy pod Wagram Francuzi wystrzelili łącznie 96.000 ładunków artyleryjskich. Dla porównania - pod Borodino w 1812 r. i pod Lipskiem w 1813 r. zużyli po około 91.000 ładunków, przy czym należy pamiętać, że starcie lipskie trwało 3 dni.

prawoskrzydłowej kolumnie główny wysiłek spadł na barki piechurów Moranda. Wspierani z jednej strony ogniem artyleryjskim sześćdziesięciu dział prowadzonych przez Frianta, z drugiej osłaniani przez Montbruna, wytrwale wdzierali się pod górę mimo gęstego ognia karabinowego. W pewnym momencie kolumna Moranda (17 pułk liniowy) zachwiała się niebezpiecznie pod wpływem nagłego kontruderzenia. Poszerzający się szybko wyłom na styku dwóch dywizji francuskich mógł doprowadzić do załamania natarcia. Nie zastanawiając się wiele Friant rzucił na pomoc Morandowi brygadę Gilly’ego (15 pułk lekki i 33 liniowy). Doszło do krótkiego, bardzo gwałtownego starcia na bagnety, z którego zwycięsko wyszli Francuzi. Na karkach uciekających Austriaków piechurzy Moranda i Frianta wdarli się na szczyt.

Jeśli wojskom prawego skrzydła przyszło walczyć na dość łagodnie wznoszących się wzgórzach, to Puthod i Gudin najbardziej krwawy bój stoczyć musieli w zabudowaniach Neusiedel. Jako pierwszy wdarł się tam Puthod ze swoją niewielką dywizją (nieco ponad 5000 ludzi). Słabość liczebną jego żołnierze nadrabiali wyjątkową odwagą i zaciekłością. I tym razem również potwierdzili swoje walory: po kilkudziesięciu minutach krwawej walki Austriacy opuścili Neusiedel i cofnęli się na wzgórza. Dalsze natarcie Puthod i Gudin prowadzili już równolegle, tworząc ze swych oddziałów jednolity front, który z wolna, ale bez przerwy spychał przeciwnika z zajmowanych stanowisk.

Coraz silniej napieranemu Rosenbergowi przybyła z pomocą część oddziałów Hohenzollerna, który - jak dotąd - nie był jeszcze atakowany przez stojącego naprzeciw Oudinota. Zgodnie z założeniami Napoleona Davout zaczął na siebie ściągać coraz większe siły przeciwnika. Po nadejś-ciu posiłków Rosenberg usiłował przejąć inicjatywę. W najtrudniejszej sytuacji znalazły się teraz oddziały Gudina walczące na jego lewym skrzydle. Potężne natarcie żołnierzy Hohenzollerna o mało co nie wtłoczyło Francuzów do strumienia. Wobec postępów prawego skrzydła francuskiego sukces oddziałów Hohenzollerna okazał się jednak krótkotrwały. Wkrótce, zagrożone oskrzydleniem przez dywizje Frianta i Moranda, musiały się one wycofać.

Bonaparte uznał, że nadeszła chwila do zadania rozstrzygającego ciosu. O godzinie 12.30 rozpoczęła ruch kolumna Macdonalda w centrum. Generał poprowadził atak z niezwykłą brawurą. Poprzedzany huraganem ognia armatniego skierował kolumnę na Süssenbrunn, aby wbić klin pomiędzy rezerwę Lichtensteina a prawe skrzydło korpusu Bellegarde’a. Generał szedł przed linią piechurów niczym zwykły oficer. Zarówno on, jak i jego maszerujący ramię w ramię żołnierze zdawali się nie zważać na wzmagający się ostrzał. Krzyżowy ogień nieprzyjaciela coraz skuteczniej dosięgał ścieśnione szeregi. Każdy celny pocisk armatni pozostawiał w nich krwawą wyrwę. Dziesiątki, setki zabitych i rannych znaczyły szlak kolumny. Mimo to parła ona bezustannie naprzód, spychając przed sobą oddziały przeciwnika. Bonaparte, obserwując z dala Macdonalda, kilkakrotnie krzyknął w uniesieniu: „Cóż za dzielny człowiek!”

Wszystkie podjęte przez Austriaków próby rozerwania i zniszczenia kolumny spełzły na niczym. Głębokie ugrupowanie chroniło ją zarówno

przed czołowymi, jak i podejmowanymi ze skrzydeł atakami piechoty i kawalerii. Nie powstrzymała jej nawet potężna szarża ciężkiej jazdy księcia Lichtensteina. Francuski generał powitał kirasjerów zmasowanym ogniem z kilku tysięcy karabinów, wydłużając w tym momencie swój front przez wyprostowanie obu skrzydeł. Przed linią jego piechurów wyrósł mur z zabitych i rannych jeźdźców oraz koni. Lichtenstein rzucił się do ucieczki i wpadł na własną piechotę, szerząc wśród niej panikę. Austriacki front zachwiał się niebezpiecznie.

Francuzi nie do końca potrafili wykorzystać sprzyjający moment. Wprawdzie Macdonald natychmiast wydał Nansouty’emu rozkaz do kontrszarży, lecz nim kirasjerzy przebili się przed front ugrupowania i ruszyli do ataku, minęło wystarczająco dużo czasu, aby nieprzyjaciel mógł wprowadzić porządek w szeregach. Szarża Nansouty’ego doprowadziła jednak do rozbicia kilku małych czworoboków piechoty. Sukces kawalerii francuskiej mógł być o wiele bardziej spektakularny, gdyby nie doszło do słownej utarczki między gen. Macdonaldem, zamierzającym rzucić do ataku także jazdę gwardii, a jej dowódcą gen. Waltherem, który butnie stwierdził, że będzie respektował jedynie rozkazy marsz. Bessièresa. A ten - jak pamiętamy - został wcześniej ranny i odwieziony na tyły.

Nieustająca walka towarzysząca marszowi kolumny Macdonalda przyniosła jej wielkie straty. Około godziny 13.30, gdy osiągnęła ona już niemal ceł natarcia, rozłupując nieprzyjacielskie wojska na dwie części, zaledwie 1500 piechurów kroczyło za generałem. Stosunkowo mniejsze straty ponieśli kirasjerzy Nansouty’ego i gwardziści, którzy ciągle ponawianymi szarżami pogłębiali wyłom w nieprzyjacielskim froncie.

W ślad za kolumną Macdonalda Napoleon wysłał dalsze dywizje Armii Włoskiej i dywizję młodej gwardii.

W ostatniej fazie natarcia w centrum odznaczyli się szczególnie polscy lekkokonni gwardii28. Jeden z nich, Józef Załuski, tak wspominał o waleczności rodaków: „[...] tymczasem zjawił się 2 pułk ułanów księcia Schwarzenberga [...]. Adjutant, major Duvivier, przypadł do naszego szwadronu (trzeciego) i nie czekając komend p.majora Delaitre zagrzał nas energicznie do rzucenia się natychmiast [...] na owych ułanów, co też nasz trzeci szwadron pod dowództwem szefa Stokowskiego natychmiast wykonał, jednakże, gdy oba pułki nacierające już do siebie się zbliżyły, pokazały się doły przez piechotę austriacką pokopane, które przeszkadzały tym ułanom Schwarzenberga jak i nam do porządnego frontowego natarcia. Tymczasem ułani widząc, że nie mamy lanc, ale z pałaszami na nich nacieramy, zaczęli piki rzucać, a brać się do pałaszów [...] Jakoż choć kupkami tylko wysuwając się z pomiędzy owych dołów pokopanych, prawie w oka mgnieniu ich poprzewracaliśmy. Inne szwadrony ułanów Schwarzenberga przychodziły im na pomoc, pułki lekkiej jazdy austriackiej są bowiem bardzo liczne; wtenczas zaczęło się uganianie naszych z

28 Chodzi o pułk 1 lekkokonny gwardii cesarskiej, franc: Regiment des chevauxlegers de la garde nr 1, stąd popularna nazwa: szwoleżerowie gwardii. Pułk został utworzony na mocy dekretu cesarskiego z 19 II 1807 r. na bazie warszawskiej gwardii honorowej. Wojennej epopei pułku poświęcił swe książki M. Brandys (Kozietulski i inni, Szwoleżerowie gwardii, Koniec świata szwoleżerów).

ułanami tymi i dziwny, a nieszczęsny wypadek, że obie strony wyzwały się najobelżywszymi wyrazami w mowie rodowitej […] Gdy tak ucieramy się zawsze zwycięsko z tymi ułanami, przybywa im na pomoc pułk dragonów Rysza [spolszczony, fonetyczny zapis nazwiska: Riesch — S.L.], nam zaś strzelcy konni gwardii; ustępują ułani i dragoni w rozsypce, nasz pułk zaś zbiera się i szykuje”.

Uzupełniając tę relację należy dodać, że Polacy wzięli wiciu jeńców, wśród których znalazł się rotmistrz książę Auersperg i kilku innych oficerów.

Inny uczestnik szarży, Andrzej Niegolewski, utrzymywał później, że lekkokonni zdobyli aż 45 armat; wydany po bitwie biuletyn przypisywał im zagarnięcie jedynie dwóch dział29.

Około godziny 14 Napoleon powiedział do otaczających go oficerów sztabu: „bitwa jest wygrana”, i zarządził natarcie Oudinota na Baumersdorf i Wagram. Po szybkim sforsowaniu Russbachu Oudinot wszedł do Baumersdorf i swym prawym skrzydłem połączył się z dywizją Gudina. Prawoskrzydłowa dywizja Tharreau zaatakowała natomiast Wagram i po walce na bagnety opanowała wieś biorąc do niewoli niemal 1000 jeńców.

Po zdobyciu obu wsi ofensywa francuska nabrała jeszcze większego rozmachu. Na całej linii między Wagram a Neusiedel Austriacy zaczęli ustępować nie podejmując już bardziej zdecydowanych kontrataków. Nawet obecność na pierwszej linii arcyksięcia Karola nie była w stanie odmienić sytuacji. Wódz austriacki, targany podczas bitwy sprzecznymi uczuciami — od nadziei po zwątpienie, a w końcu desperację — nie bacząc na niebezpieczeństwo rzucił się w wir walki. Nie znalazł w niej jednak ani śmierci, ani nawet nie odniósł rany, która być może pozwoliłaby mu łatwiej znieść gorycz porażki.

Na całym froncie jego wojska cofały się. Dywizje Davouta, połączone już w jedną linię na wzgórzach Neusiedel, wdarły się na równinę wagramską, prąc przed sobą uchodzącego przeciwnika. Jego prawoskrzydłowe oddziały spychały na północ dywizje Tharreau, Frere’a i Grandjeana.

W centrum Macdonald doszedł do Süssenbrunn i złamał opór broniącej wieś piechoty. Towarzysząca mu jazda zagarnęła 5000 jeńców.

Bellegarde odrzucony został aż pod Helmhof. Najbardziej przemieściło się prawe skrzydło austriackie. Korpus

Klenaua zepchnięty został do Jedlersdorf, a Kolowrath cofnął się do Gerasdorf.

Około godziny 15 wszystkie oddziały armii austriackiej były w odwrocie w ogólnym kierunku na Czechy. Arcyksiążę Karol wydał rozkaz do odwrotu obawiając się odcięcia od drogi prowadzącej na Morawy.

Późnym popołudniem od strony Preszburga pojawiły się podjazdy korpusu arcyksięcia Jana. Ukazanie się nieprzyjacielskiej jazdy wywołało niemały popłoch wśród francuskich żołnierzy znoszących rannych z pola 29 Po bitwie Austriacy przyznali się do straty 20 armat, tak więc Niegolewski się mylił. Jakże jednak częstą, szczególnie przykrą dla Polaków, praktyką było wyróżnianie w biuletynach jednostek francuskich z pominięciem oddziałów sojuszniczych lub pozostających na żołdzie francuskim.

bitwy. Zamieszanie na tyłach sprawiło, że oddziały stojące w odwodzie - korpus Marmonta i stara gwardia - utworzyły szyk bojowy gotowe do wznowienia walki. Arcyksiążę nie zdobył się jednak na żadne działania zaczepne i jego patrole wycofały się.

STRATY

Bitwa pod Wagram przyniosła olbrzymie straty obu stronom. Pod tym względem całkowicie różniła się od zmagań pod Marengo, a szczególnie od Austerlitz, gdy Napoleon rozstrzygał decydujące starcie w wojnie przeciwko Austrii za cenę niewielkich strat własnych i olbrzymich przeciwnika.

Opracowania dotyczące bitwy pod Wagram różnią się znacznie w ocenie obopólnych strat. O ile Thiers i Kukieł podają liczbę 24.000 zabitych i rannych Austriaków, to już nie są zgodni co do liczby jeńców. Pierwszy z nich pisze o 12.000, drugi twierdzi, że było ich „drugie tyle” w stosunku do zabitych i rannych, tj. 24.000. Jeszcze większe rozbieżności są w ocenie strat francuskich. Według Thiersa zamknęły się one liczbą 15.000-18.000, z czego śmierć poniosło 7000-8000. Kukiel doliczył się natomiast aż 34.000 zabitych i rannych Francuzów, a więc o 10.000 więcej niż Austriaków, oraz 3000-4000 wziętych do niewoli.

Wydaje się, że najbliższy określenia rzeczywistych strat Francuzów jest Thiry, który - opierając się na dokumentach udostępnionych mu w Ministerstwie Wojny - obliczył je na: 4230 zabitych, 2912 zmarłych w wyniku odniesionych ran oraz 18.000 rannych. W swej ocenie uwzględnił on straty poszczególnych korpusów: Masséna miał stracić 5000 ludzi, Bawarowie i Sasi 3000, Oudinot 8946 (podczas walk 5 i 6 lip-ca), Davout 4700, Macdonald 6000, kawaleria 1750, gwardia 701, artyleria 926, co daje łącznie 31.023 ludzi. Straty austriackie Thiry podał jedynie ogólnie pisząc o 20.000 żołnierzy, przy czym należy się domyślać, iż chodziło mu tylko o zabitych i rannych.

Dotkliwe straty poniosły obie strony w korpusie oficerskim. Francuzi mieli wśród zabitych i rannych 1860 oficerów, a między nimi aż 42 generałów. Tylko bitwa pod Borodino w 1812 r. miała przynieść generałom większą hekatombę - padło ich wówczas 47. Ogromny smutek wywołała szczególnie śmierć gen. Lasalle’a, powszechnie lubianego i szanowanego. Ranni zostali m. in. generałowie: Wrede, Seras, Grenier, Vignolle, Sahuc, Frere, Defrance, oraz marsz. Bessières. Wśród zabitych i rannych generałów austriackich znaleźli się Nordmann, d’Aspre, Vukassowich, Vecsey, Rauvroy, Wostitz, książę Hesse-Homburg, Mayer, Vacquant, Motzen, Stutterheim.

Przerażający, przejmujący do głębi opis pola bitwy pozostawił Józef Załuski: „Pod Raschdorf widziałem pagórki z amputowanych nóg i rąk [...] a te, jeżeli przysypane zostały ziemią, łatwo utworzyły mogiły, jakich już kształt miały”. I dalej: ,,Najgęściejsze pobojowisko zdało nam się być pod Aderklaa; gdzie tylko była jaka woda, tam było widać mnóstwo rannych,

którzy się pościągali do wody i tak zastaliśmy jednego żołnierza austriackiego, który sam jeden żył jeszcze, wśród mnóstwa pomarłych otaczających sadzawkę. W Wagram, gdzie była główna kwatera arc. Karola, zastaliśmy wielki konwój, może tysiące fiakrów (dosłownie; dorożek, tu - pojazdów kołowych) i wozów wysłanych z Wiednia, dla zbierania rannych, daliśmy znać przełożonemu o tych nieszczęśliwych, których napotkaliśmy w naszym marszu. Izba, w której nocował arcyksiążę, była przestrzelona dwiema kulami armatnimi”.

O ile wzajemne straty, mierzone w liczbach bezwzględnych, nie wskazują na wielką klęskę Austriaków (tym bardziej że w zabitych i rannych utracili oni mniej ludzi niż Francuzi), o tyle ich procentowe określenie w stosunku do ogółu użytych sił wypada dla armii arcyksięcia Karola fatalnie. Pod Wagram utraciła ona bowiem ponad jedną trzecią żołnierzy (licząc z jeńcami), podczas gdy straty Francuzów wyniosły niewiele ponad szóstą część. Tak znaczne osłabienie armii austriackiej - choć starcie pod Wagram w przeciwieństwie do większości innych wielkich bitew nie rozstrzygnęło losów wojny - musiało wpłynąć na dalszy jej przebieg.

I tak się stało. Jeszcze w czasie trwania działań wojennych arcyksiążę Karol spotkał się

z zarzutami, że decyzja o odwrocie wojsk spod Wagram była przedwczesna, dalszy opór stwarzał bowiem realną szansę wzmocnienia ich przez korpus arcyksięcia Jana i otwierał perspektywę zwycięstwa. Rzecznicy tego stanowiska zdawali się zapominać o tym, że kilkunastotysięczny oddział nie był w stanie odmienić losów wojny, a przedłużanie oporu mogło narazić austriacką główną armię na całkowite zniszczenie. Arcyksiążę Karol, odpowiadający za losy monarchii, nie mógł podjąć takiego ryzyka. Zdawał sobie zresztą sprawę, że nawet zachowanie reszty ocalałych po Wagram sił daje znikomą nadzieję na odwrócenie losów wojny. Pozostawało więc tylko jedno wyjście: wycofać się do którejś z bardziej zasobnych prowincji cesarstwa, zreorganizować wykrwawione oddziały i okazując niezłomne postanowienie kontynuowania walki wymóc znośne warunki pokoju.

Pesymizm arcyksięcia co do niemożności wygrania wojny szybko potwierdziły masowe dezercje z armii. Niebawem po bitwie tysiące żołnierzy, głównie z szeregów Landwehry, zbiegły wykorzystując powstałe zamieszanie i dezorganizację.

Szanse na przyszłość przekreślił także sam arcyksiążę Karol wybierając odwrót w kierunku Czech, a nie na przykład ku Węgrom, gdzie operował arcyksiążę Jan i rozwijał się ruch powstańczy. Wciągnięci w głąb Węgier Francuzi musieliby znacznie wydłużyć linie komunikacyjne i przeznaczyć do ich ochrony stosowne siły, co osłabiłoby wojska w polu. Wybór Czech, w przekonaniu arcyksięcia pozwalający na zachowanie strategicznego kontaktu z centrum monarchii, pozbawiał Austriaków tych atutów.

Arcyksiążę Karol pomaszerował ku Pradze drogą wiodącą przez Znaim (Znojmo). Towarzyszyły mu korpusy generałów Kolowratha, Bellegarde’a, Klenaua oraz rezerwa grenadierów i kirasjerów, łącznie około 60.000 ludzi. Straż tylną tworzył korpus księcia Reussa idący przez Wilfersdorf i

Nikolsburg. Korpusy gen. Rosenberga i księcia Hohenzollerna, zepchnięte na drogę do Moraw, stanowiły jak gdyby lewe skrzydło cofającej się armii. Jednak każdy kilometr przebytej drogi oddalał je od głównych sił. W perspektywie mogło to mieć fatalne następstwa, lecz doraźnie przyniosło niespodziewaną korzyść, pozostawiając przeciwnika w niepewności co do kierunku odwrotu.

Francuzi nie podjęli natychmiast pogoni za uchodzącym przeciwnikiem. Napoleon, znając stan własnych wojsk, nie zdecydował się na nocny pościg, jak to niejednokrotnie czynił w poprzednich kampaniach.

Następnego dnia po bitwie Bonaparte udał się do rezydencji Wolkersdorf, w której do niedawna przebywał cesarz Franciszek I, i założył tam swoją kwaterę główną. Cały dzień Francuzi poświęcili na porządkowanie oddziałów, znoszenie rannych z pola walki i transportowanie ich na Lobau, uzupełnianie zapasów żywności, amunicji oraz innych materiałów wojennych niezbędnych do dalszych działań.

W ślad za Austriakami Napoleon wysłał oddziały, które w niewielkim stopniu uczestniczyły w bitwie i nie odczuły zbytnio jej trudów. Cesarz był przekonany, iż arcyksięcia Karola należy szukać na drodze do Moraw, które leżąc pomiędzy dwiema wielkimi prowincjami monarchii habs-burskiej - Czechami i Węgrami - stanowiły naturalny pomost między nimi. Z Moraw, zachowując kontrolę nad liniami komunikacyjnymi, arcyksiążę mógł wydobyć tkwiące w nich zasoby wojenne, a następnie przejść do jednej ze wspomnianych prowincji (Bonaparte sądził, że będą to Węgry) i kontynuować tam wojnę.

Pościg rozpoczęła lekka jazda gen. Montbruna, skierowana na drogę do Nikolsburga. Zaraz po niej ruszył korpus gen. Marmonta, nie biorący udziału w walkach poprzedniego dnia. Marmontowi towarzyszyła dywizja bawarska gen. Wredego, dowodzona teraz przez gen. Minutiego.

Montbrunowi i Marmontowi pozostawił Napoleon swobodę manewrowania; w zależności od ruchów przeciwnika mieli oni postępować za nim na Węgry lub do Czech.

Marsz. Massénę z najmniej wykrwawionymi dywizjami generałów Legranda i Molitora, jazdą gen. Bruyere’a (następca Lasalle’a i Marulaza) oraz kirasjerami gen. Saint-Sulpice’a wysłano na drogę biegnącą wzdłuż Dunaju w celu strzeżenia traktu z Czech wiodącego przez K orneuburg-Stockerau-Znaim.

8 lipca Montbrun nadesłał pierwsze informacje o ruchach nieprzyjaciela. Nie zawierały one jednak żadnych pewnych danych o kierunku odwrotu głównych sił, gdyż oddziały austriackie spotykano zarówno na drogach morawskich, jak i na czeskich. Mimo to, uważając, że arcyksiążę podąży na Morawy, Napoleon wysłał ku Nikolsburgowi korpus marsz. Davouta wraz z dragonami gen. Grouchy’ego i kirasjerami gen. Arrighiego. Łącznie z kroczącym tą samą drogą gen. Marmontem wojska udające się na Morawy liczyły około 45.000 łudzi i zdaniem cesarza były wystarczające, aby pokonać armię arcyksięcia Karola. Jednocześnie z Davoutem wyprawiony został oddział Sasów w celu obserwacji mchów korpusu arcyksięcia Jana.

W ślad za marsz. Masséną wyruszył gen. Macdonald. Książę Eugeniusz

miał pozostać z częścią armii pod Wiedniem w celu ochrony miasta i prawego brzegu Dunaju w razie ewentualnej akcji arcyksięcia Jana oraz generałów Chastelera i Giulaya. W samej stolicy rozłożył się na kwaterach gen. Vandamme z Wirtemberczykami. Napoleon zaś, z niecierpliwością oczekując na informacje potwierdzające kierunek odwrotu wojsk arcyksięcia Karola, pozostał jeszcze dzień w Wolkersdorfie. Do dyspozycji miał korpus Oudinota, kirasjerów Nansouty’ego i gwardię - łącznie około 30.000 ludzi.

Rozdzielenie sił i mylne przypuszczenie Napoleona co do obranego przez Austriaków kierunku ucieczki doprowadziło do paradoksalnej sytuacji: za 25.000 żołnierzy księcia Hohenzollerna i gen. Rosenberga posuwało się 45.000 Francuzów (kolejno: Montbrun, Mannom, Minuti i Davout), natomiast 60-tysięczne zgrupowanie arcyksięcia Karola ścigane było przez ponad dwukrotnie słabsze oddziały francuskie. Niewielkie odległości sprawiały jednak, że Bonaparte mógł szybko pośpieszyć im z pomocą.

Już 8 lipca Marmont doścignął straż tylną Rosenberga, zagarniając do niewoli dziesiątki maruderów. Następnego dnia w Wilfersdorfie dowiedział się, że główne siły nieprzyjacielskiego korpusu zawróciły, przechodząc z drogi morawskiej na czeską. Podobnie uczynił idący za Rosenbergiem Hohenzollern, stosując się do rozkazów przekazanych przez arcyksięcia Karola. Powielając ruch nieprzyjaciela także Marmont, a za nim pozostałe oddziały francuskie skręciły i przez Mistelbach oraz Laa pociągnęły na Znaim.

Marmont 9 lipca w pobliżu Laa rozbił 2-tysięczną straż tylną Rosenberga, biorąc tym razem kilkuset jeńców. Wieczorem wkroczył do miasteczka i po spędzeniu tam nocy wydał rozkaz do marszu na Znaim.

Niebawem Rosenberg postawił Marmonta przed trudnym wyborem. Korpus austriacki niespodziewanie wyszedł z powrotem na drogę morawską i generał musiał szybko decydować, czy konsekwentnie ścigać go, czy też kontynuować marsz na Znaim. Wybrał to drugie rozwiązanie, spodziewając się w okolicach tego miasta napotkać główne siły przeciwnika.

Przeczucie nie zawiodło Marmonta. Gdy koło południa jego czołowe oddziały podeszły pod Znaim, w mieście były tysiące austriackich żołnierzy, którzy w pośpiechu zmierzali ku mostowi na rzece Taji (Dyji). Niektóre jednostki zdążyły już przejść na drugi brzeg. Marmont ze swoimi żołnierzami (10.000) nie mógł się pokusić o zatrzymanie sześciokrotnie liczniejszego - jak sądził - przeciwnika, ale postanowił maksymalnie opóźnić jego odwrót i przyprawić go o jak największe straty. Zdecydowanym atakiem Francuzi zdobyli leżące na przedpolu Znaimu dwa folwarki, wieś Teswitz oraz niewielki lasek i natychmiast rozpoczęli artyleryjski ostrzał austriackich pozycji. Jednocześnie Marmont wysłał do Napoleona adiutantów z wiadomością o natknięciu się na armię arcyksięcia Karola i z prośbą o wsparcie.

Szczególnie skuteczny okazał się ogień umieszczonej w Teswitz baterii, której pociski siały spustoszenie na przepełnionym moście i na przedmościu. Ogień Francuzów był tak celny i wyniszczający, że Austriacy

postanowili wyprzeć ich z pozycji we wsi nawet za cenę opóźnienia odwrotu. Zawrzał krótki, zacięty bój. Do walki weszła najpierw dywizja bawarska, a w chwilę później pośpieszył jej Z pomocą 81 pułk liniowy z dywizji gen. Montricharda. Przeciwnik, któremu zależało na szybkim odwrocie, cofnął się i nie podjął już kolejnej próby zdobycia Teswitz.

Późnym popołudniem w obozie francuskim usłyszano dochodzący z oddali huk armat. Mogło to oznaczać tylko jedno: marsz. Masséna wkroczył na trakt czeski i walczył z pozostałymi siłami armii arcyksięcia Karola.

I rzeczywiście tak było. Po opuszczeniu 8 lipca Stockerau marsz. Masséna z dywizjami generałów Legranda, Molitora, Saint-Cyra i dywizją ciężkiej jazdy poszedł w trop za księciem Reussem. 9 lipca dopadł jego straż tylną koło wzgórz Malleborn, a dzień później osaczył go w Hollabrunn. Wypadki te zbiegły się w czasie z akcją gen. Marmonta, który podczas przeprawy zaskoczył samego arcyksięcia Karola z korpusami generałów Kolowratha, Bellegarde’a i Klenaua. Idące z zachodu dywizje Massény i korpus Marmonta, zamykający wyjście ze Znaimu po przeciwnej stronie rzeki, upodobniły się do obcęgów, które niebawem mogły się zacisnąć wokół austriackiej armii. Świadomy narastającego zagrożenia arcyksiążę Karol nakazał księciu

Reussowi uporczywą obronę. Zadanie to przerastało jednak możliwości księcia. Rankiem 11 lipca Masséna zepchnął jego z determinacją walczący korpus do rzeki, a następnie dywizją Legranda zaatakował przyczółek koło mostu Schallersdorf, łączącego oba brzegi Taji. Pozostałe siły ucierały się z resztą żołnierzy księcia Reussa i z grenadierami, którzy pierwsi sforsowali rzekę.

Około południa do kwatery Marmonta przybył Bonaparte ze sztabem i niewielkim oddziałem jazdy. Główne jego siły pozostały w tyle, podobnie jak przyzwany spod Nikolsburga Davout. Gościem Marmonta był wcześniej hrabia de Fresnel, wysłany przez Bellegarde’a z propozycją zawieszenia broni. Nie mając upoważnienia do prowadzenia rozmów pokojowych generał skierował go do cesarza. Bonaparte spotkał się z nim w drodze pod Znaim.

W chwili przybycia Napoleona niemal wszystkie oddziały Massény i Marmonta były w ogniu atakując koncentrycznie Znaim. Szczególnie zaciekle walczono o most Schallersdorf i klasztor Kloster-Bruck. Wyczuwało się jednak, iż Austriacy biją się już bez wcześniejszej zaciętości, jak gdyby w przekonaniu, że wojna została przegrana i bitwa o Znaim niczego nie zmieni.

Około godziny 18, gdy Francuzi zaczęli wyraźnie brać górę nad wrogiem, spychając jego piechotę w wąskie uliczki miasta, Napoleon przyjął wysłannika austriackiego wodza, księcia Jana Lichtensteina, posiadającego upoważnienie do rozpoczęcia negocjacji. Po naradzie z marsz. Berthierem cesarz przystał na wstępne rozmowy. Berthier ze strony francuskiej i von Wimffen w imieniu Austrii ułożyć mieli warunki rozejmu. Książę Lichtenstein odpowiedzialny był za bezzwłoczne przybycie delegacji z pełnomocnictwami do prowadzenia rozmów pokojowych.

Niewdzięczną misję przekazania walczącym wciąż żołnierzom wieści o zawieszeniu broni otrzymali płk Marbot w imieniu Francuzów i gen. d’Aspre jako przedstawiciel Austriaków. Jak trudne było to zadanie, świadczy choćby fakt, że obaj oficerowie zostali ranni podczas próby prze-rwania bitwy. Ich donośne okrzyki: pokój!, pokój!, nie strzelać!, zgoda! - przez długi czas nie przynosiły skutku. Gdy wreszcie do walczących żołnierzy dotarła treść owych kilku słów i walka ustała, okazało się, że bitwa pod Znaim, ostatnia w wojnie (ściślej mówiąc: na niemieckim teatrze wojny) kosztowała życie kilku tysięcy ludzi. Francuzi mieli 2000 zabitych i rannych, Austriacy stracili 9000 żołnierzy, z czego 6000 dostało się do niewoli.

Wstępne warunki Napoleona były niezwykle twarde. Cesarz zażądał, aby wszystkie tereny zajmowane przez oddziały francuskie zostały natychmiast przez Austriaków ewakuowane i do czasu zawarcia pokoju pozostały w rękach zwycięzców jako zastaw wypełnienia jego warunków. Linia demarkacyjna przebiegać miała przez Linz - Krems - Znaim - Brünn - Preszburg - Raab - Graz - Leybach i Triest, przy czym we wszystkich tych miastach stanąć miały załogi francuskie. W ten sposób, zajmując przeszło trzecią część monarchii habsburskiej, Napoleon zabezpieczał się na wypadek ewentualnego wznowienia działań wojennych przez Austriaków.

Okazało się, że było to bardzo mądre posunięcie.

NA POLSKIM FRONCIE

15 kwietnia we wczesnych godzinach rannych, pięć dni po rozpoczęciu przez Austriaków ofensywy przeciwko Francuzom, w granice Księstwa Warszawskiego wkroczył korpus arcyksięcia Ferdynanda w sile około 30.000 żołnierzy30. Wraz z wiadomością o wszczęciu kroków wojennych do księcia Józefa Poniatowskiego dotarła treść odezwy, jaką do Polaków wydał arcyksiążę. Kilku zawartym w niej sformułowaniom nie można było, niestety, odmówić swoistej logiki. Arcyksiążę Ferdynand pisał bowiem: „Walczycie za Napoleona i cóż z tego wam przyjdzie? Dałże wam to, co wam przyrzekł? A dziś czyż to za waszą sprawę przelewacie krew pod murami Madrytu? Cóż wam wspólnego Wisła z Tagiem?”. Książę Poniatowski odpowiedział na te słowa z właściwym mu humorem: „Przyz-na jednak Wasza Cesarzowiczowska Mość, iż winniśmy wiele wdzięczności cesarzowi Napoleonowi, że nam nastręczył zaszczyt walczenia z Nią, i to pod polską chorągwią”.

Arcyksiążę Ferdynand przekraczał granicę Księstwa z jasno określonym planem strategicznym. Instrukcja, jaką otrzymał od cesarza, mówiła, że „korpus jego powinien iść na Warszawę, a zarazem Częstochowę opanować. Przede wszystkim wszakże powinien największą czynność rozwinąć w swoich ruchach, ażeby wyprawę jak najśpieszniej ukończyć i uprzedzić przez to za wikłania [tzn. wyeliminować kłopoty - S.L.] jakie by ona sprowadzić mogła, a postawiwszy Księstwo Warszawskie w niemożności szkodzenia interesom Austrii, móc być użytym stosownie do dalszych rozporządzeń”. Zadanie arcyksięcia polegało więc na za-bezpieczeniu północno-wschodniej flanki tworzonej przez wasalne w stosunku do Francji Księstwo, a następnie - po zneutralizowaniu jego możliwości zaczepnych - na ewentualnym wsparciu własnych sił głównych zmagających się z przeciwnikiem na terenie państw niemieckich. Od armii Inwazyjnej i jej wodza naczelnego zależało już tylko, czy koncepcja ta zostanie urzeczywistniona, czyjego siły, wcale przecież niemałe, wezmą udział w bezpośredniej walce z Napoleonem.

Jeśli zaatakowanie Księstwa Warszawskiego przez Austriaków było dla Napoleona olbrzymim zaskoczeniem, to książę Poniatowski i jego najbliższe otoczenie spodziewali się takiego biegu wydarzeń. Przy czym nie mogło to w żaden sposób wpłynąć na wzmocnienie obronności Księstwa. Najlepsze jednostki wojskowe Francuzi systematycznie i bezwzględnie wyprowadzali znad Wisły i kierowali do Hiszpanii bądź rozmieszczali jako załogi twierdz na terenie Niemiec. W dniu austriackiego uderzenia siły polowe armii Księstwa Warszawskiego liczyły niewiele ponad 15.000 ludzi31. Na dodatek Sasi (niewiele ponad 2000 żołnierzy z 12 armatami) wzięli udział jedynie w początkowej fazie kampanii. Kilka 30 Dokładny skład korpusu arcyksięcia Ferdynanda - załącznik nr 6. 31 Patrz: załącznik nr 7 stan wojsk na 6 kwietnia 1809 r.

tysięcy rekrutów przechodzących szkolenie mogło stanowić wartościowe wsparcie dopiero po kilku tygodniach. Słabości liczebnej polskich oddziałów nie rekompensowało też bardzo liche uzbrojenie. Karabiny były różnego pochodzenia i odmiennego kalibru, większość z nich to francuska zdobycz w wojnie z Prusami w 1806 r. Atutem natomiast był korpus oficerski składający się z wielu doskonałych, otrzaskanych w bojach dowódców różnych szczebli. Byli wśród nich generałowie: Jan Henryk Dąbrowski, Józef Zajączek, Michał Sokolnicki, szef sztabu, niezwykle uzdolniony Stanisław Fiszer, i cała plejada oficerów, którzy swe nazwiska okryli sławą w dobie wojen napoleońskich.

Pomoc francuska ograniczała się do wsparcia finansowego udzielonego przez napoleońskiego rezydenta w Dreźnie, Jeana Charlesa de Serra, który wyasygnował 12.000 dukatów na doraźne wydatki, oraz płomiennych apeli kierowanych do księcia Poniatowskiego, aby objął dowództwo nad armią i stawił zdecydowany opór Austriakom. Rzeczywiście, w sytuacji gdy zneutralizowana tajemnymi zabiegami dyplomatycznymi Rosja nie zamierzała wypełnić sojuszniczych zobowiązań, Francuzi tylko na tyle mogli się zdobyć. Potężny korpus rosyjski stojący nad granicą Księstwa pozostał na swoim miejscu zachowując zbrojną neutralność. Ostateczne potwierdzenie rosyjskiego stanowiska niemieszania się do wojny uzyskał w Petersburgu bliski przyjaciel Poniatowskiego z dawnych lat - książę Karol Schwarzenberg, wysłany w specjalnej misji nad Newę.

Od pierwszych godzin ofensywa austriacka czyniła błyskawiczne postępy. Główne kolumny nieprzyjaciela ciągnęły traktem krakowskim przez Tarczyn na Warszawę, prąc przed sobą słabe liczebnie polskie oddziały osłonowe.

18 kwietnia, po odrzuceniu sugestii de Serry i ugrupowania polskich jakobinów, aby bronić się za wałami stolicy, książę Józef podjął decyzję o wydaniu Austriakom bitwy w okolicach Raszyna. Oprócz aspektów czysto wojskowych - kapitulacja oblężonej armii mogła szybko i fatalnie zaważyć na losach wojny - polski wódz brał także pod uwagę możliwość wystąpienia nastrojów przygnębienia w społeczeństwie i wojsku zmuszonym do cofania się. Wydaje się, iż książę Poniatowski miał już skrystalizowaną wizję rozegrania kampanii. Dwa dni wcześniej pisał do Swojego formalnego zwierzchnika, marsz. Bernadotte, na temat ogólnego planu działania: „Przy nadarzonej sposobności zaatakować Austrię przed schronieniem się za wały (Warszawy). W razie udania się ataku korzystać z sukcesów, jakie się nastręczą. W razie zaś przeciwnym - trzymać się jak najdłużej, aby zyskać na czasie, a jeżeli w końcu [...] czas nie przyniesie dla nas nic korzystnego, przejść Wisłę, rzucić piechotę do twierdz Pragi. Serocka, Modlina, z kawalerią zaś przejść do Galicji lub przynajmniej osłaniać tę stronę, aby utrzymać wolną komunikację między tymi twierdzami”. Jak widać, książę Poniatowski zbyt długo nie szukał ,,nadarzonej sposobności” i postanowił ją wykorzystać już w pierwszych dniach wojny, właśnie pod Raszynem, przez który wiodła najbliższa droga ku stolicy.

Pozycja raszyńska, ze względu na ukształtowanie terenu, stwarzała niemal idealne warunki do stoczenia bitwy obronnej. A jedynie na taką

mogli się ważyć Polacy wobec ponad dwukrotnej przewagi przeciwnika. Raszyn, podówczas maleńka mieścina składająca się z kilkunastu domostw i kościółka położonych na niewielkiej wyniosłości, sąsiadował z rozległym stawem utworzonym przez rzekę Rawkę. Jego groblą biegła główna droga do położonych w pobliżu Falent. Wokół rozciągały się bagniste łąki, które w porze wiosennych roztopów były dla wojska trudną do pokonania przeszkodą. W Falentach książę Poniatowski rozmieścił straż przednią pod dowództwem gen. Sokolnickiego. Tworzyły ją trzy bataliony piechoty wzmocnione sześcioma armatami. Reszta armii zajęła pozycje pod samym Raszynem. W centrum stanął saski gen. Polentz z pięcioma batalionami piechoty, dwoma szwadronami jazdy i dwudziestoma trzema armatami. Lewe skrzydło, usytuowane pod Jaworowem, tworzyły dwa bataliony piechoty z sześcioma armatami; dowodził nim gen. Ludwik Kamieniecki. Dowództwo nad prawym skrzydłem objął gen. Łukasz Biegański. Tworzące je dwa bataliony piechoty z czterema działami roztasowały się pod Michałowicami. Łącznie front polskich oddziałów rozciągał się na szerokość 6 kilometrów.

Jako pierwsze weszły w kontakt bojowy jednostki gen. Aleksandra Rożnieckiego. Jego 2 pułk jazdy wykonał pod Nadarzynem zwycięską szarżę na część straży przedniej arcyksięcia Ferdynanda. Następnie wraz z trzema innymi pułkami jazdy wycofał się ku Raszynowi stając przed frontem głównej armii.

Walna rozprawa nastąpiła 19 kwietnia. Obawy księcia Poniatowskiego, który bał się oskrzydlenia i aby mu przeciwdziałać rozstawił kilka jednostek między Błoniem a Raszynem oraz wzmocnił posterunek na Woli, okazały się niepotrzebne. Wódz austriacki, świadom wielkiej przewagi materialnej i zamierzając zniszczyć armię polską w generalnej bitwie, zdecydował się na uderzenie czołowe. Trzy kolumny jego wojska, atakujące od strony Nadarzyna, Tarczyna i Piaseczna, miały zapewnić udaną realizację tego nieskomplikowanego planu.

Walka rozpoczęła się około godziny 10. Straż tylna gen. Mohra zaatakowała pod Falentami oddziały gen. Sokolnickiego. Od razu uwidoczniła się zdecydowana przewaga Austriaków w sile żywej i artylerii. Po uporczywej walce z nieprzyjacielską piechotą żołnierze Sokolnickiego zaczęli się wycofywać wąską groblą, na której dostali się pod morderczy ogień strzelających z niewielkiej odległości armat przeciwnika. Pomimo nadesłanej przez księcia Poniatowskiego pomocy sytuacja stała się krytyczna. Około godziny

15.30 oddziały polskie cofały się w nieładzie, mając na karku atakującego bezustannie przeciwnika. Padł ranny sławny legionista i poeta, płk Cyprian Godebski32, kontuzję odniósł także Fiszer. Coraz donośniejsza kanonada artyleryjska i powiększający się strumień rozbitków napływający groblą spowodowały, że książę Józef, stojący dotychczas w pobliżu kościoła raszyńskiego, opuścił swoje stanowisko i ruszył konno ku Falentom, Niedługo po godzinie 16.00 nastąpiło zdarzenie opisywane później z zachwytem przez uczestników bitwy. Książę Poniatowski objął 32 Godebski został początkowo ranny w nogę i piersi, później około godziny 20 podczas kontrataku otrzymał śmiertelny postrzał; zmarł nocą podczas transportu do Warszawy.

dowództwo nad zdezorganizowanym I batalionem 1 pułku, błyskawicznie sformował go w kolumnę i niczym na paradzie, z fajką w zębach, poprowadził piechurów do kontruderzenia na bagnety. Ten wódz „malowany”, jak chcieli widzieć jedni, utracjusz i hulaka, jak mówili o nim inni, doskonale wyczuł krytyczny moment bitwy i, stawiając na szali własne życie, doprowadził do zwycięskiego przesilenia. Uderzenie na bagnety wywołało bowiem przewidywany przez księcia skutek wojskowy i psychologiczny. Pozwoliło nie tylko odzyskać utracony teren i zapobiegło wkradającej się w szeregi panice, ale także przedłużyło wstępną fazę bitwy, pozwalając okrzepnąć polskiej obronie pod Raszynem, oraz - co może najważniejsze - wzmocniło zaufanie żołnierzy do dowódcy i rozbudziło w nich zapał bitewny. Grobla falencka dała młodemu wojsku Księstwa Warszawskiego poczucie własnej wartości, które miało mu towarzyszyć do końca epoki napoleońskiej.

Dopiero około godziny 17 Austriacy mogli podjąć atak na Raszyn. Cztery godziny zażartej walki nie przyniosły im jednak powodzenia. Polskie i saskie armaty oraz gęsty ogień karabinowy zdziesiątkowały atakujące kolumny przeciwnika. Przed godziną 19.00 arcyksiążę Ferdynand, widząc bezskuteczność dotychczasowych usiłowań, dał sygnał do odwrotu. Straty po obu stronach były znaczne. Polacy utracili 1350 zabitych, rannych i jeńców, z szeregów austriackich ubyło ponad 2500 żołnierzy.

Pod względem taktycznym bitwa nie została rozstrzygnięta. Chaotyczne ataki Austriaków nie przyniosły żadnych realnych korzyści. Przeciwnik w trudny do wytłumaczenia sposób zaprzepaścił otwierającą się przed nim szansę na zniszczenie armii Księstwa Warszawskiego i już na początku kampanii, w założeniu łatwej i szybkiej, utracił inicjatywę w działaniach. Starcie raszyńskie przyniosło natomiast Polakom olbrzymie korzyści w sferze psychologicznej. Udany chrzest bojowy niedoświadczonej w znacznej części armii i skuteczne przeciwstawienie się przeszło dwukrotnie silniejszemu przeciwnikowi stanowiło kapitał, który miał zaowocować w dalszej części kampanii.

Noc po bitwie wcale jednak tego nie zapowiadała. Oddziały saskie, tak dzielnie walczące pod Raszynem, szykowały się do natychmiastowego powrotu do Saksonii, która lada moment mogła stać się kolejną ofiarą Austriaków. Zwołana naprędce rada wojenna wypowiedziała się za spiesznym opuszczeniem stolicy. Posiadane siły (5000 mieszczańskich gwardzistów i ochotników warszawskich nie przedstawiało większej wartości bojowej) nie dawały nadziei na skuteczną obronę miasta.

20 kwietnia książę Poniatowski spotkał się z arcyksięciem Ferdynandem koło Rogatek Jerozolimskich i ustalił z nim wstępne warunki ewakuacji stolicy. Nazajutrz obaj wodzowie podpisali konwencję, na mocy której wojsko miało opuścić Warszawę w ciągu 48 godzin, a władze cywilne przed upływem pięciu dni. Austriacy zobowiązali się respektować prawa i własność mieszkańców oraz nie nakładać na miasto kontrybucji wojennej. Ze strategicznego punktu widzenia najważniejszym postanowieniem umowy było pozostawienie w polskich rękach umocnień praskich jedynego istniejącego podówczas warszawskiego mostu. Wykluczało to szybkie

sforsowanie Wisły przez Austriaków w pobliżu stolicy Księstwa i zabezpieczało początkowe działania armii Poniatowskiego na prawym brzegu rzeki. Tym postanowieniem książę Józef „właściwie niweczył strategiczny sukces nieprzyjaciela”, a raczej możliwość jego osiągnięcia.

Za opuszczenie Warszawy książę Poniatowski zapłacił mianem zdrajcy i sprzedawczyka. Wzburzony lud żegnał go obelgami i złorzeczeniami. Fatalne nastroje wodza i żołnierzy pogłębiała dodatkowo obawa związana z dwulicowym zachowaniem „sojuszniczego” korpusu rosyjskiego, który wciąż stał nad granicą. Ów stan przygnębienia trwał jednak tylko kilka dni. Nieprzyjaciel, który po opanowaniu Warszawy pozostawił w niej znaczną część swych sił, zaczął ponosić dotkliwe porażki w otwartym polu. Odrzucony od silnie umocnionej Jasnej Góry, 26-27 kwietnia doznał klęski pod Grochowem podczas próby zdobycia Pragi. Austriacy nie zdołali także przedostać się do Wielkopolski skutecznie blokowani przez oddziały gen. Dąbrowskiego.

Mimo opisanych sukcesów książę Józef trwał przez jakiś czas w niezdecydowaniu co do dalszych poczynań. Ostateczną decyzję o rozwinięciu ofensywy przeciwko zajętej przez Austriaków Galicji podjął 3 maja po brawurowej akcji gen. Sokolnickiego. Jego ludzie zniszczyli przedmostowy szaniec nieprzyjaciela na prawym brzegu Wisły pod Górą Kalwarią i ochronili tym samym polską armię przed szybką kontrofensywą austriacką.

W ciągu kilkunastu dni po bitwie raszyńskiej powstała więc paradoksalna z wojskowego punktu widzenia sytuacja. Zwycięstwo Austriaków, mimo zajęcia nieprzyjacielskiej stolicy, okazało się czysto iluzoryczne wobec całkowitej utraty inicjatywy strategicznej. Pozorne niepowodzenie, jak niektórzy postrzegali ewakuację Warszawy, przyniosło natomiast Polakom wiele niespodziewanych korzyści. Oto 7 maja 11-tysięczna armia Księstwa Warszawskiego rozpoczęła marsz w głąb Galicji, pozostawiając za sobą unieruchomione, niemal trzykrotnie liczniejsze siły arcyksięcia Ferdynanda. Jej pochodowi towarzyszył entuzjazm społe-czeństwa polskiego, które już od roku 1806 oczekiwało kresu przemocy austriackiej na zagarniętych w końcu ubiegłego wieku terenach. Sukcesy armii polskiej były zaskakujące. 14 maja opanowany został Lublin z pełnymi magazynami, cztery dni później generałowie Rożniecki i Sokolnicki zdobyli szturmem Sandomierz strzegący wiślanej przeprawy, a 20 maja nie oparł się nocnemu atakowi Zamość, najpotężniejsza twierdza Galicji. „Wejście do Lublina było triumfalnym wjazdem, któremu towarzyszyły dziękczynne modły, uroczystości, zjazdy szlachty”.

Niewielkie liczebnie oddziały, jakie arcyksiążę pozostawił dla osłony prowincji, składały się przeważnie z młodych rekrutów i nie były w stanie stawić twardszego oporu. Tym bardziej że z każdym dniem ofensywy wojska polskie rozrastały się o nowe jednostki, tworzone z tłumnie napływających ochotników galicyjskich. Za akcją wojskową sprawnie postępowała, głównie dzięki księciu Poniatowskiemu, organizacja zdobytych terytoriów pod względem politycznym i administracyjnym. Książę postanowił nie czekać na instrukcje Napoleona, co należy czynić w Galicji, i sam tworzył fakty dokonane. Centralna władza cywilno-

wojskowa znalazła się w rękach intendenta generalnego, Rajmunda Rembielińskiego, który miał zarządzać „wszystkimi częściami i wydziałami administracji”. Istniejąca dotychczas administracja austriacka otrzymała na szczeblach podstawowych polskich nadzorców, tzw. dozorców.

Sukcesy polskie w Galicji spowodowały, że arcyksiążę Ferdynand dobrowolnie pozbawił się zdobyczy z pierwszych dni kampanii. W nocy z 1 na 2 czerwca ewakuował Warszawę i zostawiwszy na straży Księstwa jedynie dywizję Mondeta z 10.000 żołnierzy rozpoczął kontrofensywę na Sandomierz. W ciągu kilkunastu dni Austriacy odnieśli znaczące sukcesy odbierając Polakom część zdobytych przez nich terenów. W okresie tym ujawniło się z całą jaskrawością dwulicowe, cyniczne postępowanie księcia Golicyna, który po wypowiedzeniu Austrii wojny przez Rosję wkroczył do Galicji 3 czerwca. Wbrew oczekiwaniom księcia Poniatowskiego niebawem okazało się, że taktyka Rosjan polega na unikaniu jakichkolwiek starć z wojskami austriackimi, co zostało wcześniej szczegółowo uzgodnione pomiędzy obydwoma dowództwami. Ruchy korpusu rosyjskiego wskazywały na zamiar opanowania jak największych obszarów Galicji i poddania ich władzy cara.

Książę Józef, nie doczekawszy się połączenia z umiejętnie lawirującym księciem Golicynem, został zmuszony do cofnięcia się za linię Sanu i pozostawienia własnemu losowi Sandomierza.

Druga dekada czerwca obfitowała w sukcesy austriackie. 11 tego miesiąca gen. Mondet pokonał pod Jedlińskiem gen. Zajączka i ruszył w sukurs arcyksięciu. Dzień później 7000 Polaków walczyło bez powodzenia pod Gorzycami przeciwko 10000 Austriaków. 19 czerwca skapitulowała załoga Sandomierza, trzy dni wcześniej padł Jarosław, a 21 czerwca Austriacy triumfalnie wkroczyli do Lwowa. Tydzień później dwa ostatnie miasta przekazane zostały Rosjanom. W tym okresie jedynie na Podolu galicyjskim Polacy zdołali odnieść sukcesy; śmiały zagończyk płk Strzyżowski, wzmocniwszy swoje regularne oddziały znaczną liczbą ochotników (łącznie około 5000 ludzi), rozbił brygadę gen. Bickinga i 18 czerwca zmusił ją do kapitulacji. Następnie zaatakował feldmarsz. Morvelda.

Na początku lipca nastąpił kolejny, tym razem już ostatni przełom w kampanii. Naglące wezwania kierowane pod adresem arcyksięcia Ferdynanda przez naczelnego wodza armii cesarskiej arcyksięcia Karola spowodowały, że wojska austriackie rozpoczęły ruch ku południu, aby wziąć udział w zmaganiach na głównym teatrze działań wojennych. W tym samym kierunku, ku Czechom i Morawom, miały wedle rozkazów Napoleona kierować się również oddziały polskie. Powstrzymanie 30.000 żołnierzy nieprzyjacielskich z dala od Wiednia, gdzie rozstrzygały się losy wojny, stało się kwestią o strategicznym znaczeniu. 3 i 4 lipca książę Poniatowski przeprowadził na lewym brzegu Wisły koncentrację większo-ści posiadanych sił. Po połączeniu się w Zwoleniu z gen. Sokolnickim i w Radomiu z gen. Dąbrowskim jego armia osiągnęła stan około 24.000 ludzi i przeszła do ofensywy. Austriacy wycofali się przez Małogoszcz i Jędrzejów na Kraków. 10 i 11 lipca doszło do potyczek nad Nidą. Mimo

szybkiego ustępowania przeciwnika i dającego się wyczuć rozprzężenia w jego szeregach - arcyksiążę Ferdynand otrzymał już wieści o przegranej bitwie pod Wagram - książę Poniatowski nie potrafił się zdobyć na działania równie energiczne jak w początkowej fazie wojny. Taktyka ta omal nie przekreśliła szans na opanowanie Krakowa.

14 lipca, po starciu na wzgórzach Prądnika w bezpośredniej bliskości miasta, książę zgodził się na krótkie zawieszenie broni, podczas którego Austriacy przeprowadzić mieli ewakuację Krakowa, a następnie przekazać go Polakom. Przeciwnik okazał się wiarołomny i wezwał oddziały rosyj-skie do zajęcia miasta przed wojskami Księstwa Warszawskiego. Austriacy zamierzali nie tylko pozbawić Polaków Krakowa, ale przede wszystkim chcieli przeszkodzić im w połączeniu się ze stacjonującymi na Morawach wojskami francuskimi i zabezpieczyć przed nimi Śląsk.

Pełne dramaturgii sceny rozegrały się w okolicach Bramy floriańskiej, skąd Poniatowski odepchnął wchodzące do miasta rosyjskie pikiety. Ostatecznie udało mu się opanować podwawelski gród i nie wpuścić do niego zachłannego „sojusznika”.

Niebawem okazało się, jak wielkie korzyści przyniosła ta zdecydowana akcja. Z kwatery Napoleona nadeszły informacje o zawartym przed trzema dniami zawieszeniu broni i rozkaz natychmiastowego zaprzestania działań wojennych. Bonaparte narzucił pokonanemu przeciwnikowi zasadę, iż w dalszych negocjacjach punktem wyjścia będzie stan posiadania walczących stron w momencie dotarcia do poszczególnych jednostek rozkazów o zawieszeniu broni. Dla Polaków postanowienie to oznaczało utrzymanie Krakowa. Ostatecznego bilansu korzyści wyniesionych przez Księstwo Warszawskie z wojny przeciwko Austrii miał dokonać traktat pokojowy zawarty w Schoenbrunnie, o czym będzie jeszcze mowa.

Najazd na Księstwo Warszawskie przyniósł Austriakom opłakane skutki zarówno pod względem wojskowym, jak i politycznym. Arcyksiążę Ferdynand nie zdołał osiągnąć żadnego z postawionych przed nim celów. Za fatalnie przeprowadzoną kampanię przyszło Wiedniowi zapłacić utratą części Galicji. Kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy, którzy w razie ich wykorzystania pod Wagram - nie mogli wpłynąć na wynik decydującej o losach wojny bitwy, utknęło z dala od głównego teatru wojny. Wobec dynamicznego powiększania się armii Księstwa również liczba wojsk austriackich na froncie polskim stopniowo wzrastała. Łącznie przez ich szeregi przewinęło się około 60.000 żołnierzy (wraz z uzupełnieniami dla VII Korpusu i oddziałami osłonowymi pozostawionymi w Galicji). Skuteczne związanie tak potężnych sił na drugoplanowym teatrze działań wystawia armii Księstwa Warszawskiego jak najlepsze świadectwo i stanowi rzeczywistą miarę jej wkładu w zwycięstwo Napoleona w wojnie przeciwko Austrii.

UWAGI O KAMPANII 1809 ROKU

Pod względem taktyczno-operacyjnym przebieg kampanii 1809 r. na głównym niemieckim teatrze wojny da się podzielić na trzy etapy: manewr na Landshut, marsz na Wiedeń i bitwę pod Aspern i Essling oraz walną batalię pod Wagram i dalsze działania. Należy oczywiście mieć świado-mość, że takiego właśnie wyróżnienia pierwszego etapu i częściowo drugiego można dokonać jedynie z francuskiego punktu widzenia; dla Austriaków kampania rozwijała się zgoła według innego schematu.

Marian Kukiel, doskonały znawca wojen epoki napoleońskiej, stwierdził z absolutną celnością, że „pierwsza część kampanii 1809 roku ma charakter genialnej improwizacji”. Miał oczywiście na myśli Bonapartego i jego armię.

Ofensywa austriacka zaskoczyła francuską Armię Niemiec. Była ona nie skoncentrowana, pozbawiona w ciągu kilku pierwszych dni jednolitego dowództwa i jednoznacznych rozkazów. Szybkie postępy przeciwnika oraz rozdzielenie Davouta z Berthierem już po pierwszym tygodniu działań zdawały się zapowiadać jej nieuchronną klęskę. I wówczas na scenie pojawił się Napoleon, stając w głównej kwaterze armii w Donauwörth. Wystarczyło mu zaledwie siedem dni, aby dokonać dzieła, które po z górą stu latach Kukiel będzie mógł nazwać genialną improwizacją.

Wydawane na gorąco rozkazy i zarządzenia pozwoliły cesarzowi w ciągu dwóch dni opanować krytyczne położenie. Następnego dnia Armia Niemiec była już gotowa do podjęcia przeciwuderzenia. Czwartego dnia rozbiła jedno ze skrzydeł przeciwnika, by po następnych dwudziestu czterech godzinach przesunąć się na jego tyły i opanować linie komunikacyjne. Szóstego dnia Francuzi uderzyli na główne zgrupowanie nieprzyjaciela i rozpołowili je. Ostatniego dnia kończącego to zdumiewające przeciwnatarcie Wiedeń stanął otworem przed wojskami Napoleona, a rozbity przeciwnik uchodził w dwóch rozbieżnych kierunkach. „Bohaterstwo żołnierza francuskiego, potęga woli i myśl Davouta, entuzjazm Lannesa, niestrudzona pracowitość i systematyczność Berthiera zapewnić mogą zwycięstwo tylko jako narzędzia, pokierowane celowo ręką wodza”.

Komentarz Kukiela, który nie ukrywał swojego uwielbienia dla Napoleona, różnił się jednak od opinii innych historyków wojskowości. Niektórzy z nich postawili wręcz kontrowersyjną tezę, że manewr na Landshut przekreślił szansę na rozbicie austriackiej głównej armii, być może na błyskawiczne rozstrzygnięcie losów wojny. Gen. Bonnal wytknął Bonapartemu, że dla spektakularnego sukcesu, za jaki cesarz uważał zdobycie drogi na Wiedeń i opanowanie stolicy, zaprzepaścił on możliwość stoczenia bitwy z armią arcyksięcia Karola, stojącą nie pod Landshutem, a pod Ratyzboną. Zarzut ten, podobnie jak setki i tysiące innych stawianych zarówno wodzom zwycięskim jak i przegranym, ma jedną wadę - narodził

się po zakończeniu kampanii, gdy wiedza o jej przebiegu była w pełni dostępna. W tej sytuacji, komfortowej dla historyka i „papierowych” wo-dzów, łatwo tworzyć rozwiązania idealne, zapominając o oczywistej prawdzie, że pole bitwy nie stwarza podobnych możliwości.

Rzucając swą armię na Landshut Napoleon nie popełnił błędu, gdyż ocena sytuacji, logika, znajomość charakteru przeciwnika i doświadczenia wyniesione z dotychczasowych wojen z jego udziałem wskazywały, iż odcięcie odwrotu arcyksięciu Karolowi zmusi jego wojska do przebijania się w kierunku zagrożonej stolicy. Cesarz nie dopuszczał wręcz myśli, aby rozbity pod Abensbergiem przeciwnik wybrał odwrót za Dunaj i porzucił myśl o obronie Wiednia. Posiadanie stolicy wydawało się niezbędnym warunkiem dalszego prowadzenia wojny przez Austriaków. W dotych-czasowych kampaniach upadek Wiednia lub jego poważne zagrożenie powodowało wszczęcie przez Austrię rozmów pokojowych. Arcyksiążę Karol nie zachował się jednak po myśli Napoleona i wbrew jego rachubom zarządził odwrót do Czech, pragnąć ocalić armię nawet za cenę oddania Francuzom serca monarchii.

Druga część kampanii przyniosła marsz Francuzów na Wiedeń i przegraną dla nich bitwę pod Aspern i Essling. Dotkliwa porażka taktyczna, poniesiona głównie na skutek fatalnych warunków pogodowych, w konsekwencji o mało co nie przyniosła klęski w skali strategicznej. Jedynie brak zdecydowania ze strony przeciwnika i energiczne posunięcia Napoleona pozwoliły mu zażegnać niebezpieczeństwo militarne oraz rysujący się kryzys polityczny. O dziwo, tym razem krytyka nie dotknęła Bonapartego w związku z przegraną bitwą, lecz zasadzała się głównie na podważaniu celowości zarządzonego przez niego wcześniej marszu na Wiedeń.

Oponenci tego manewru wskazywali, że w konsekwencji Austriacy uzyskali najpierw możliwość przeprowadzenia nie zakłóconego prawie odwrotu spod Ratyzbony na Cham, później sposobność zreorganizowania się w Czechach, po czym mogli wrócić pod Wiedeń i stoczyć zwycięską bitwę. Oznaczało to postawienie Napoleonowi ciężkiego zarzutu, podważającego jedną z wypracowanych przez niego zasad wojennych: „że dla przedmiotu geograficznego stracił z oczu właściwy przedmiot działań wojennych: żywą siłę przeciwnika, te masy, których wyszukanie i zniszczenie wskazywał kiedyś, po pierwszej swej kampanii włoskiej, jako jedyną myśl przewodnią swych operacji”.

Krytyka ta nie była wydumana, lecz z całą pewnością zbyt ostra. Podejmując decyzję marszu na Wiedeń - a wpłynęły na nią względy wojskowe, polityczne i psychologiczne - Napoleon przecenił stopień wykrwawienia i dezorganizacji armii austriackiej. Uważał, że pościg za jej resztkami w góry czeskie, z rysującą się perspektywą zagarnięcia taborów i artylerii, nie zrekompensuje korzyści wynikających ze zdobycia Wiednia. Bonaparte sądził ponadto, że wojska arcyksięcia Karola nie osiągną poprzedniej zdolności bojowej przed połączeniem Armii Niemiec z wojskami wicekróla Włoch.

Krytyka poczynań Napoleona ułatwiona była dzięki wiedzy o tym, że już trzy dni po przegranej bitwie pod Eggmühl wódz austriacki zebrał armię w

całość i najprawdopodobniej nie oddałby bez walki swych taborów i ar-tylerii. Doścignięcie go przed wąwozami Lasu Czeskiego, wobec nadzwyczajnej mobilności i szybkości marszowej armii francuskiej, nie przedstawiało zaś większego problemu. Przeprowadzona analiza pozwoliła Kukielowi na sformułowanie następującej opinii: „Podziwiając przeto nieporównane mistrzostwo, z jakim Napoleon, prowadząc swą armię na Wiedeń, bez straty jednego dnia czasu, bez jednego przemarszu zbytecznego, zachowując ją stale w pogotowiu do zwrotu przeciw arcyksięciu, podziwiając ten lot orli, z jakim w ciągu jednego miesiąca z Paryża rzuca się do Wiednia (12.04.-12.05.), musimy jednak wyznać, że żywsze wyczucie istotnych nakazów wojny miał nieobarczony brzemieniem hegemonii nad światem młody generał Bonaparte”. Delikatny wyrzut apologety skryty pod piękną formą literacką.

Trzecia część kampanii 1809 r. pod jednym względem różni się od dwóch pierwszych. Wszystko, co uczynił Bonaparte od momentu przerzucenia armii na wyspę Lobau, po nieszczęśliwym starciu pod Aspern i Essling, podporządkowane zostało głównemu celowi, będącemu pochodną podstawowych zasad napoleońskiej sztuki wojennej - do-prowadzenia do walnej bitwy i zniszczenia siły żywej przeciwnika.

W poprzednich działaniach główny cel wojny - unicestwienie nieprzyjacielskiej armii i zmuszenie do kapitulacji - ginął z pola widzenia Napoleona, który, nie doceniając dostatecznie bitności Austriaków i talentów ich wodza, przeznaczał siły i środki do urzeczywistnienia planów drugorzędnych. Po Aspern i Essling stały się one o tyle tylko istotne, o ile mogły zakłócić realizację celu podstawowego.

Przygotowując rozstrzygające uderzenie cesarz posuwa się „aż do granic ludzkiego przewidywania”, aby oprzeć operację na niezawodnych podstawach, nie pozostawiając niczego dziełu przypadku i ślepemu losowi. Sforsowanie Dunaju zostało tak mistrzowsko przygotowane i przepro-wadzone, że Bonaparte mógł bez zbytniej przesady powiedzieć: „Już nie ma Dunaju”.

Podczas przeprawy i samej bitwy współgrały idealnie niemal wszystkie elementy tworzące jej taktyczno-operacyjny obraz: doskonałe rozpoznanie i związanie wojsk przeciwnika, rzucenie do boju wszystkich rozporządzalnych sił i rozegranie go według najlepszych reguł. Poza pierwszym dniem, gdy nie w pełni przygotowane natarcie doznało niebezpiecznego załamania, bitwa została przez Napoleona rozegrana wręcz po mistrzowsku. Genialnie realizowana zasada ekonomii sił pozwoliła mu skupić je tam, gdzie należało szukać ostatecznego rozstrzygnięcia i, co ważne, użyć w momencie do tego najodpowiedniejszym. Cesarz dysponował przy tym do końca swobodą działania dzięki zachowaniu silnych odwodów.

W decydującym momencie wzorowo został skoordynowany manewr skrzydłowy z potężnym uderzeniem przełamującym od czoła, następnie zaś przejście do natarcia przy użyciu prawie wszystkich atakujących wojsk.

Osobowość Napoleona przyćmiła w czasie bitwy wszystkich jego sławnych dowódców, którzy działali niczym idealnie dopasowane trybiki sprawnego mechanizmu. O każdym ich posunięciu decydował Bonaparte,

który podczas dwóch bezsennych nocy i dwóch dni krwawej walki czuwał osobiście nad przeprawą i rozwinięciem wojsk. Później, aż do chwili stwierdzenia pełnego odwrotu przeciwnika, z wielkim zdecydowaniem i przezornością koordynował działania poszczególnych korpusów. Gen. Buat tak podsumował przebieg bitwy pod Wagram i rolę, jaką odegrał w niej Bonaparte: „Historia, tak bogata w wielkie czyny znakomitych wodzów, nie zawiera przykładu sięgającego podobnej wielkości; toteż Wagram zostaje na zawsze pierwowzorem bitwy prowadzonej, a gen. Pellet słusznie mógł napisać, że w bitwie tej armia francuska manewrowała jak »pułk kierowany głosem dowódcy«”.

Przytoczone porównanie, z upodobaniem powtarzane w wielu opracowaniach, nabiera pełnej wymowy, jeśli się pamięta, że starcie pod Wagram należało do największych w historii wojen pod względem liczby walczących żołnierzy, a Napoleon tylko kilkakrotnie dysponował równie potężnymi siłami, poddanymi bezpośrednio jego osobistemu dowództwu.

POKÓJ

Austriacko-francuskie rozmowy pokojowe toczyły się w Altenburgu odległym od Wiednia o dzień drogi. Austrię reprezentowali Metternich i hrabia de Nugent, w imieniu Francji występował hrabia de Champagny. Negocjacje, które rozpoczęły się w końcu lipca, trwały niemal równie długo jak zmagania wojenne i swą dramaturgią przypominały ich przebieg. Już w trakcie rozmów przybył do Altenburga pełnomocnik rosyjski, natomiast do Wiednia zjechała specjalna deputacja polska (w jej składzie byli: Ignacy Potocki, niegdyś marszałek wielki Wielkiego Księstwa Litewskiego, Tadeusz Matuszewicz, Ignacy Miączyński), która występo-wała o wcielenie Galicji do Księstwa Warszawskiego.

Podczas dwumiesięcznych rozmów de Champagny otrzymywał szczegółowe instrukcje i pouczenia od Napoleona przebywającego w Schoenbrunnie. Już treść pierwszej z nich okazała się znamienna, wskazując jak istotną rolę w negocjacjach odegra kwestia sojuszu Francji z Rosją i związana z tym, jakże drażliwa, sprawa polska. Cesarz pisał bowiem swojemu ministrowi: „Zapamiętaj Pan szczególniej główne punkta rokowań. Po pierwsze uti possidetis ( w teraźniejszych granicach), po drugie, że ja do niczego się szczególnie nie przywiązuję. Jeżeli chcą Salzburga, zwrócę go; chcą Triestu, zwrócę go; chcą Galicji, zwrócę ją, bylebym otrzymał kompensatę odpowiednią na potrójnej podstawie ob-szaru terytorium, liczby ludności i bogactwa zamieszkałego przez nią obszaru. Jeżeli ustąpić chcą coś z Polski, to nie trzeba mówić o Księstwie Warszawskim, trzeba tylko dać do zrozumienia, że rokujemy w zgodzie z Rosją. Zdaje mi się, że posunie się kwestię we wskazanym sensie, poczynając od ułożenia się o ustąpienie Salzburga, cyrkułu Inn z częścią jakąkolwiek Karyntii i Galicji w ten sposób, ażeby utworzyć całość z dwóch do trzech milionów ludności”.

Z treści pisma wynika, że Napoleon zamierzał wysondować, na ile Austria jest gotowa ustąpić z Galicji i innych ziem w zamian za prowincje niemieckie, do których cesarz rościł sobie prawo na twardej zasadzie uti possidetis33. Gdyby Austriacy już we wstępnej fazie rozmów zgodzili się na oderwanie całej Galicji, Bonaparte zrezygnowałby z innych nabytków terytorialnych. Przyszłoby mu to tym łatwiej, że w interesie Francji nie leżało przyłączenie ziem silnie związanych z monarchią habsburską, natomiast cara dałoby się przekonać argumentem, że innych ustępstw Austria nie chciała poczynić. W takiej sytuacji przekazanie Galicji Księstwu Warszawskiemu zapewniłoby wzrost terytorialny najwierniejszego sojusznika Francji. Negocjacje potoczyły się jednak inaczej i trzeba było wielu tygodni i dyplomatycznej ekwilibrystyki, aby 33 Jak posiadacie. Formuła prawa międzynarodowego, przyznająca stronom wojującym prawo do zatrzymania terytoriów okupowanych przez nie w chwili zawierania traktatu pokojowego.

częściowo osiągnąć zamierzony cel. Szczególnych zabiegów wymagała od Napoleona delikatna kwestia

sojuszu z Rosją. Jej władca w nadesłanej korespondencji dawał do zrozumienia, że jakiekolwiek ustalenia na rzecz „dawnej Polski” zostaną przyjęte nad Newą jako działanie wymierzone w przymierze rosyjsko-francuskie: „[...] może mi Wasza C. Mość dać jej dowód (przyjaźni), przypominając sobie, co jej często powtarzałem w Tylży i Erfurcie o interesach Rosji pod względem byłej Polski i co zleciłem następnie jej ambasadorowi wyrazić w moim imieniu. [...] najwyższym moim życzeniem jest, ażeby wszystko, co może temu przymierzu szkodzić, zostało usunięte, a w ten sposób przymierze to mogło coraz bardziej się utrwalać”.

Naciskany przez Metternicha, żądającego od Napoleona ujawnienia, o co rości on pretensje względem Austrii, de Champagny po pierwszych sondażach przedstawił w końcu konkretne roszczenia. Odstępując od zasady uti possidetis i rezygnując z pretensji do Wiednia, Dolnej Austrii, Styrii, okręgów Brunn i Znaim Bonaparte zażądał większości prowincji austriackich na południe od Dunaju oraz trzech cyrkułów (okręgów) w północnych Czechach. Na ziemiach tych zamieszkiwało około 9.000.000 ludzi! Tak wielkie okrojenie monarchii habsburskiej w praktyce oznaczałoby jej ruinę. Jeszcze przed rozpoczęciem negocjacji Metternich pisał do Franciszka I: „Jeżeli Austria mogła w 1805 r. poczynić ustępstwa terytorialne, które ją osłabiły, to dziś nie widzę, jakie by uczynić mogła, które by nie pociągnęły za sobą upadku monarchii [...] Pozwalam sobie twierdzić, że dziś wszelkie ustępstwo terytorialne zaatakowałoby życie państwowe w jego źródłach [...] Dzień, w którym byśmy podpisali traktat pokoju okupiony ustępstwami terytorialnymi, byłby datą fatalną w historii, jako dzień ostatni potęgi i znaczenia państwa austriackiego”.

Zdesperowani pełnomocnicy cesarza Franciszka I oświadczyli, że Austria raczej zerwie się do nowej walki, niż przystanie na tak drakońskie warunki pokoju.

Chociaż Napoleon zdawał sobie sprawę, że przeciwnik nie został jeszcze powalony na kolana i ma znaczne siły umożliwiające wznowienie wojny, nie przejął się zbytnio słowami Metternicha i de Nugenta. Jego zwycięska armia rozłożona między innymi w Wiedniu, Brunnie, Znaimie, Preszburgu, Oldenburgu, Grazu gotowa była do podjęcia walki. Przedłużający się czas negocjacji wykorzystał Napoleon na wzmocnienie oddziałów tysiącami rekrutów, zaopatrzenie ich w konie, silną artylerię, zapasy amunicji, broni i wszelkich innych wojennych materiałów. Wypoczęte, odżywione, liczne i nade wszystko ożywione bojowym duchem wojska stanowiły argument pozwalający prowadzić rozmowy pokojowe na granicy ich zerwania.

Po zapoznaniu się z warunkami Napoleona przebywający na zamku w Dotis Franciszek I miał zakrzyknąć w rozpaczy: „Ten człowiek zawziął się na moją monarchię!” Impas w rokowaniach spowodował dymisję ministra spraw zagranicznych, niefortunnego zwolennika wojny z Francją, hrabiego Stadiona. Jego miejsce zajął Metternich. Koteria dworska sprzyjała jednak Stadionowi, obciążając Metternicha odpowiedzialnością za brak postępów w rozmowach. Narastająca wokół niego atmosfera niechęci stała się przy-

czyną tego, że cesarz poza jego plecami wysłał do Napoleona zaufanego adiutanta, hrabiego Bubnę, wyposażając go w szerokie pełnomocnictwa do negocjowania ustępstw terytorialnych.

Bubna, człowiek o żołnierskim usposobieniu, prostolinijny i otwarty, od razu spodobał się Bonapartemu, który jego przybycie odczytał jako zapowiedź szybkiego zawarcia pokoju. W imieniu swego władcy Bubna zaproponował Napoleonowi oddanie części Galicji w zamian za odstąpie-nie od roszczeń do ziem niemieckich i terenów nad Adriatykiem. 21 września (po kilkunastu dniach rokowań) adiutant Franciszka I wyjechał z Schoenbrunn wioząc pakiet żądań terytorialnych Bonapartego. 27 września Bubna w towarzystwie księcia Jana Lichtensteina ponownie przybył do Schoenbrunnu i rozpoczęła się ostatnia faza rokowań. Franciszek I był gotów przyjąć warunki Napoleona.

Podpisany 14 października w Schoenbrunnie układ pokojowy w znacznym stopniu ograniczał suwerenność Austrii i pozbawiał ją rangi mocarstwa. Tak bowiem należało tłumaczyć postanowienia nakazujące Wiedniowi zerwanie stosunków dyplomatycznych z Anglią, ograniczenie liczby wojsk do 150.000 żołnierzy oraz zapłatę kontrybucji wojennej w wysokości 85.000.000 franków. Degradacja monarchii Habsburgów wiązała się także z wielkimi stratami terytorialnymi (niemal trzecia część wszystkich ziem) i, co za tym idzie, ludnościowymi.

Przegrana wojna kosztowała Austrię utratę prowincji południowo-zachodnich i północno-wschodnich. Francji przypadł Wschodni Tyrol, południowa część Karyntii, Kraina i Chorwacja na południe od Sawy aż po Bośnię wraz z Istrią i Dalmacją. Z terytoriów tych utworzono następnie tzw. prowincje iliryjskie34.

Znaczne nabytki terytorialne stały się również udziałem sojuszników Francji. Bawaria otrzymała Salzburg, Berchtesgaden i część Górnej Austrii. Granice Saksonii „zaokrągliły” się kosztem ziem czeskich. Najwięcej uzyskało Księstwo Warszawskie, do którego przyłączono tereny zagarnięte przez Austrię podczas trzeciego i częściowo pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej (ponad 50.000 km2) zamieszkane przez 1.900.000 ludzi. Polacy otrzymali Galicję Zachodnią z okręgami krakowskim i zamojskim oraz połowę dochodów z salin wielickich.

Najpotężniejszy teoretycznie sojusznik Napoleona, Rosja, zadowolić się musiał niewielką zdobyczą w postaci szmatu ziemi między Seretem a Zbruczem, tzw. okręgu Tarnopola.

Postanowienia pokoju w Schoenbrunn przyjęte zostały powszechnie jako wyraz dalszego wzmocnienia władzy Napoleona nad kontynentem. Jego cesarstwo osiągnęło szczyt powodzenia. Francuskiej dominacji poddane zostały terytoria rozciągające się od Półwyspu Pirenejskiego po wschodnią granicę Księstwa Warszawskiego. Wydawała się być ona nie do wzruszenia i trwać miała przez następne trzy lata. W tym czasie żadne z państw (nie licząc permanentnej walki Hiszpanów) nie odważyło się rzucić 34 Utworzenie prowincji miało ogromne znaczenie dla Słowian Południowych. Po raz pierwszy znaczna ich część znalazła się w obrębie jednego organizmu państwowego, co - poza przyśpieszonym rozwojem gospodarczym i cywilizacyjnym - przyniosło im wzrost świadomości narodowej.

wyzwania potędze Napoleona. W epoce, która jak niewiele innych oswoiła się z bitewnym zgiełkiem, był to okres długi. Na tyle długi, aby zapomniano straszliwy obraz pobojowiska pod Wagram.

W 1812 r. okazało się, że trzyletni pokój nie był niczym innym tylko oddechem nabranym przez wycieńczoną Europę przed kolejnym wojennym kataklizmem.

Księgozbiór DiGG f 2009