WSTĘP

„CZARNE WAMPUMY GŁOSZĄ WOJNĘ”,CZYLI CO O WOJNIE PONTIAKA NAPISANO PO POLSKU

Jedynym dziełem w języku polskim, poświęconym w całości tak zwanej wojnie Pontiaka1 jest książka profesora Jana Szczepańskiego pod tytułem Czarne wam­pumy głoszą wojną. Napisana została przed blisko pięć­dziesięciu laty w oparciu o klasyczną pracę amerykań­skiego historyka Francisa Parkmana History of the Con­spiracy of Pontiac. Pisząc swą książkę profesor Szcze­pański korzystał również z Das Grenzerbuch Friedricha von Gagern, która ukazała się u nas trzydzieści osiem lat temu w pięknym przekładzie pani Lidii Zacharskiej pod tytułem Prawdziwe życie Skórzanej Pończochy, a jeden z jej rozdziałów „Pontiak prowadzi wojnę” mówi o in­teresujących nas wydarzeniach.

Cenię sobie pamięć profesora Szczepańskiego, gdyż był bodaj jedynym w Polsce rzetelnym propagatorem historii i kultury Indian północnoamerykańskich, po mistrzowsku łączącym posiadaną wiedzę z niezwykle lotnym piórem, czego nigdy nie potrafili dokonać interesujący się u nas tą

1 Znana w historiografii amerykańskiej również jako powstanie Pontiaca (Pontiac’s Uprising) i konspiracja Pontiaka (Pontiac’s Conspiracy); wszystkie te określenia nie odpowiadają w pełni prawdzie.

tematyką współcześni mu i potomni. Niemniej, pisząc swą książkę, w sprawach ściśle historycznych oparł się tylko na Parkmanie (z którego pełnymi garściami czerpał też von Gagern) bez uwzględnienia nowszych badań amerykańskich historyków, a w szczególności Howarda H. Peckhama. Parkman pisał swe dzieła o indiańskich wojnach XVII i XVIII wieku dla pokolenia Amerykanów wychowywanych na romantycznych powieściach Jamesa Fenimore Coopera, wolnych już od grozy najazdów Indian, o których dziadowie opowiadali mrożące w żyłach krew historie, zafascynowa­nych odnajdywanymi na rodzinnych polach i łąkach cmen­tarzyskami i grotami strzał. Fascynacji tej uległ również Parkman, toteż pisał w duchu iście cooperowskim. Nie znaczy to jednak, że nie zasługuje on na zaufanie. Wręcz przeciwnie, Parkman był niestrudzonym badaczem, po­trafiącym dotrzeć do wielu ludzi, których dziadowie czy rodzice znali Pontiaka lub osoby z nim związane. Często bezkrytycznie podchodził do ich informacji, ale też nie miał powodu im nie wierzyć. Przede wszystkim nie mógł jednak dotrzeć do wszystkich materiałów, jakie znalazły się później w angielskich, francuskich, amerykańskich czy kanadyjskich archiwach. Tak na przykład bezcenną kore­spondencję takich osobistości lat sześćdziesiątych XVIII wieku jak generałowie wojsk brytyjskich Jeffery Amherst i Thomas Gage odnaleziono dopiero w latach dwudziestych XX wieku, a pewne papiery królewskiego pełnomocnika do spraw Indian Williama Johnsona w roku 1957.

Czytelnik Czarnych wampumów, a tym samym dzieła Parkmana, dostrzeże bez trudu różnice między tamtymi książkami, a tą, którą trzyma w ręce. Polegają one głównie na ocenie przyczyn i skutków indiańskiej wojny z lat 1763-1765, zwanej niezbyt trafnie wojną Pontiaka i na ocenie roli, jaką odegrał w niej ów wielki przywódca. Zabraknie tu także wielu dramatycznych scen, w jakie obfitują narracje Parkmana i Szczepańskiego, ale Czytelnik

nic na tym nie straci, gdyż prawdziwe wydarzenia w niczym nie ustępują dramaturgią wymyślonym czy też wyolb­rzymionym przez informatorów Parkmana. Ich bohaterowie, a wśród nich oczywiście Pontiak, tylko zyskają na swym odbrązowieniu.

Książkę tę mogłem napisać tylko dzięki korespondencji z najwybitniejszymi historykami i antropologami z Kanady i Stanów Zjednoczonych parającymi się tą tematyką i nad­syłanym przez nich materiałom. Należą do nich nieodżało­wani William J. Eccles, Howard H. Peckham i Clinton A. Weslager oraz Colin G. Calloway, Ian K. Steele i cztery wspaniałe kobiety, którym mą książkę zadedykowałem: LaVerne H. Clark, Olive P. Dickason, Liz G. Dulany i Nancy O. Lurie. Wszystkim im dzięki za okazaną pomoc i serce, a Liz Dulany z Wydawnictwa Uniwersytetu Illinois również za benedyktyński trud wyszukiwania tak dawno nie wznawianych dzieł jak pamiętniki Alexandra Henry’ego, jeńca Odżibuejów z 1763 roku.

ALGONKINOWIE I 1ROKEZI W POŁOWIE XVIII WIEKU

W wojnie lat 1763-1765 wzięły udział plemiona należące do dwóch potężnych rodzin językowych: algonkińskiej i irokeskiej. Przed przybyciem białych ludzi Algonkinowie zamieszkiwali rozległe obszary od Atlantyku na wschodzie po Missisipi na zachodzie i od półwyspu Labrador na północy po rzekę Ohio na południu. Ojczyznę Irokezów stanowiły tereny leżące na południe od jeziora Ontario i Niagary do Rzeki Św. Wawrzyńca i rzeki Hudson. Inne plemiona tych rodzin rozrzucone były po całym kontynencie północnoamerykańskim. W pamiętnym 1763 roku swe dawne ziemie zachowali jedynie Irokezi i Algonkinowie z Zachodu, czyli z obszarów leżących między Wielkimi Jeziorami na północy, rzeką Missisipi na zachodzie, doliną Ohio na południu i Appalachami na wschodzie, które miały stać się areną wielkiej wojny. Ich pobratymcy znad Atlan­tyku, z wyjątkiem Abenaków z Maine i kanadyjskich Mikmaków, ulegli niemal całkowitej zagładzie, a niedobitki wywędrowały na zachód i północ, gdzie zamieszkały bądź wymieszały się z zamieszkałymi tam narodami. Powyżej wskazany obszar stał się ojczyzną Lenapów, bardziej znanych pod nazwą Delawarów, którzy wyparci z New Jersey i Delaware osiedli między rzekami Muskingum i Ohio. Na zachód od nich, posuwając się na południe od rzeki Scioto po rzekę Kentucky, wędrowali ich najbliżsi

przyjaciele i sojusznicy Szawanezi. Plemiona Ottawów, Odżibuejów i Potawatomich, tworzące luźną federację znaną jako „Trzy Ogniska”1, zamieszkiwały między jezio­rami Huron i Michigan, nad Jeziorem Sw. Klary i rzeką Detroit. W górnym biegu rzek Wabash, Maumee i St. Marys żyli Majamowie (Miami). Na zachód od jeziora Michigan, nad rzeką Fox, mieszkali należący do rodziny językowej Siuksów Winnebagowie, nie różniący się kul­turowo od otaczających ich Algonkinów i utrzymujący z nimi dobre stosunki. Na północ od nich osiedli Menomini, nad rzeką Wisconsin, na zachodzie, znajdowali się Sauko­wie i Lisy (Fox), zaś dalej na południe, między rzekami Rock i Illinois siedzieli Kikapu, Illinoi, Kaskaskia, Peoria i inni. Na południowy zachód od jeziora Erie żyli irokescy Wyandoci, zwani przez Francuzów Huronami.

Ludy te miały od wschodu za sąsiadów bodaj najbardziej wojowniczych Indian na kontynencie. Były nimi irokeskie plemiona tworzące tak zwaną Ligę Irokezów czyli Związek Sześciu Narodów. Należeli doń Mohawkowie, Oneidowie, Onondaga, Kayugowie, Senekowie i Tuskarora. Twórcami tego powstałego około 1570 roku związku byli na wpół mityczni Wyandot Dekanawida i jego uczeń Hiawatha z plemienia Mohawków. Miał on na celu położyć kres waśniom międzyplemiennym i ustanowić powszechny po­kój, przynajmniej między ludami irokeskimi2. Tak powstała Liga Pięciu Narodów składająca się z pięciu pierwszych wymienionych plemion, do której przystąpili Tuskarora wypędzeni z Północnej Karoliny przez Anglików po przegranej wojnie lat 1711-1713. W interesującej nas

1 Podobne federacje tworzyli Majamowie, Wea i Piankaszawowie znad brzegów Wabash i Rzeki Węgorza (Eel River) w Indianie; Illinoi, Miczigamea, Kahokia, Kaskaskia, Peoria i Moingwena żyjący między rzekami Illinois i Missisipi; Saukowie i Lisy z Wisconsin.

2 Aleksander S u d a k, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Poznań, Wydawnictwo Akcydens 1995, s. 88.

dobie z rodziny irokeskiej pozostali jedynie członkowie Ligi Sześciu Narodów, Wyandoci i garść Susquehannow żyjących nad rzeką o tej samej nazwie. Natomiast z kart historii zniknęły liczne ongiś irokeskie plemiona Huronów, Tionontatich, Wenro i Erie (z wyjątkiem tych, którzy uszli na zachód i osiedli tam pod nazwą Wyandotów). Nie chciały one dobrowolnie przystąpić do Ligi Irokezów, co sprawiło, że urażeni w swej dumie jej członkowie wynisz­czyli je niemal całkowicie, a niedobitków przyjęli do siebie3. Liga wojowała również od niepamiętnych czasów z Algonkinami i choć szczyt jej potęgi przypadł na początki XVIII wieku, to jeszcze w połowie tegoż stulecia podczas rokowań z białymi występowała jako zwierzchnik Delawarów czy Szawanezów z racji odniesionych kiedyś nad nimi zwycięstw4.

Ustalenie dokładnej liczebności tych wszystkich plemion jest teraz w zasadzie niemożliwe, ale nie ulega wątpliwości, że w roku 1763 były na tyle liczne, by skutecznie przeciw­stawić się europejskiemu pochodowi na zachód. Sir William Johnson, pełnomocnik Korony Brytyjskiej w stosunkach z Irokezami i Algonkinami, orzekł, iż te plemiona mogą wystawić w pole do 12 tysięcy wojowników5, a zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy stwierdzić, że liczyły łącznie do 60 tysięcy głów. Przeciw sobie miały milion sześćset tysięcy kolonistów6, co oczywiście nie znaczy, że w czekającej ich walce stały od razu na straconej pozycji.

3 List Williama J. Ecclesa do autora, 5 czerwca 1994 roku.4 Clinton A. W e s 1 a g e r, The Delaware Indians: A Histoiy, Brunswick,

N.J., Rutgers University Press 1972, s. 191.5 Wilbur R. J a c o b s , Dispossesing the American Indian: Indians and

Whites on the Colonial Frontier, New York, Charles Scribner’s Sons 1972, s. 95.

6 Gary B. N a s h , Red, White, and Black: the Peoples of Early North America, Englewood Cliffs, N.J., Prentice Hall 1992, s. 252.

Ojczyzną Irokezów i Algonkinów były bezkresne puszcze, poprzecinane licznymi rzekami i pełne jezior. Tworzyły one znakomity system dróg wodnych, po których Irokezi poruszali się masywnymi łodziami z kory wiązu, natomiast wojownicy algonkińscy radującymi oko kanu z kory brzozowej, które biali z miejsca okrzyknęli cudem sztuki inżynierskiej. Mogące przewieźć bardzo ciężki ładunek, tak lekkie, że bez trudu przenosił je koło wodospadów jeden mężczyzna, budowano wyłącznie z materiału, jakiego dostarczała puszcza. Płynęli nimi do swych wiosek utworzonych u Algonkinów z wigwa­mów, zaś u Irokezów z długich domów. Wigwam budowano stawiając w kole lub owalu młode giętkie drzewa i związując ich wierzchołki tak, że tworzyły kopulasty szkielet. Ten pokrywano korą brzozową lub skórą i matami jak u Sauków czy Kikapu, zostawiając miejsce na wejście po jednej lub obydwu stronach. Pośrodku wigwamu mieściło się proste palenisko, gdzie przyrządzano posiłki. Wokół ścian rozciągała się niska platforma służąca za ławę i wspólne łoże. Irokeski długi dom liczył sobie zwykle do 60 stóp długości oraz blisko 18 stóp szerokości i wysokości. Jego owalny bądź zakończo­ny szczytami dach opierał się na szkielecie z belek pokrytym zachodzącymi na siebie płatami kory wiązu lub cedru. Wewnątrz biegł środkiem szeroki korytarz, a po obu jego stronach znajdowały się pomieszczenia dla poszczególnych rodzin dzielących wspólne ognisko z sąsiadami z naprzeciw­ka. Na obu końcach długiego domu znajdowały się magazyny z suszoną kukurydzą, inną żywnością i opałem. Wigwamy i długie domy znakomicie chroniły od niepogody, lecz trudno je było zaliczyć do idealnych mieszkań. Panował w nich mrok i dym, często się zapalały, a mieszkańców nękały wszy, pchły i myszy.

Wyposażenie domów Irokezów i Algonkinów nie różniło się od siebie. Jedni i drudzy miski i łyżki sporządzali

*

z drewna, naczynia wypalali z gliny, zaś z włókien roślinnych wyplatali kosze i maty. Drewno, róg i kamień stanowiły surowiec na broń i narzędzia. Wojownicy walczyli łukiem i strzałą, maczugą, tomahawkiem zakończonym szpicem, hakiem bądź kamieniem oraz włócznią i tarczą. Kobiety uprawiały ziemię za pomocą krótkiej motyki wykonanej z drzewa, muszli lub zwierzęcej łopatki. Mąkę wyrabiano z kukurydzy, rozcierając jej ziarna w drewnianych stępach albo między kamieniami. Wraz z nadejściem białych pojawiła się broń palna oraz narzędzia i naczynia z metalu, ale zachowały się kanu, rakiety śnieżne, pozwalające swobodnie poruszać się po śniegu oraz toboggany przyjęte od razu z entuzjazmem przez przybyszów.

Wioski algonkińskie zamieszkiwało od kilkudziesięciu do kilkuset mieszkańców. Otoczone palisadą i głęboką fosą wsie irokeskie, zwane szumnie przez Anglików „zamkami”, liczyły ich sobie zwykle więcej. Wokół wiosek rozciągały się uprawne pola, bo i Algonkinowie, i Irokezi byli znakomitymi rolnikami, z tym że w życiu tych ostatnich uprawa ziemi odgrywała większą rolę. Ich kobiety uprawiały tytoń oraz 15 gatunków kukurydzy, 60 fasoli i 8 dyni. Zawsze pod ręką znajdowały się 34 gatunki owoców i blisko 50 jadalnych korzeni, nasion i liści7. Algonkinowie znad Wielkich Jezior, zwłaszcza Odżibueje i Menomini oraz ich siuańscy sąsiedzi Winnebagowie zbierali w obfitych ilościach dziki ryż.

Z kolei myślistwo i rybołówstwo było domeną Algon­kinów, choć Irokezi niewiele im ustępowali pod tym względem. Istniała między nimi ożywiona wymiana skór i mięsa na płody rolne — kukurydzę i tytoń. Ponieważ zwierzyna szybko uchodziła z zamieszkałych okolic, podej­mowano dalekie i żmudne wyprawy w celu jej zdobycia, głównie zimą, gdy trop widoczny był na śniegu. Polowano głównie na jelenie i niedźwiedzie, na północy na łosie, a na

7 J a c o b s , Dispossesing of..., s . 8 .

zachodzie, w pobliżu prerii — na bizony. Z pomniejszej zwierzyny chwytano bobra, szopa, skunksa, wiewiórkę i piżmoszczura. Rojące się w rzekach i jeziorach ryby łowiono na wszelkie sposoby: siecią, na wędkę, przez zastawianie tam i jazów, zatruwanie, wbijanie na oszczep czy ustrzelenie z łuku.

Wszyscy ci Indianie ubierali się w odzież ze skór łosich lub jelenich. Mężczyźni nosili mokasyny, nagolenniki zwane leginami, przepaski biodrowe i koszule. Kobiety nosiły się podobnie. W dni gorące mężczyźni poprzestawali na przepas­ce biodrowej, a kobiety na spódnicy. Zimą członkowie obojga płci zakładali futrzane płaszcze. Odzież wyszywano wysuszonymi kolcami jeżozwierza, a po przybyciu białych szklanymi paciorkami. Krzywolinijne roślinne desenie zdo­biły i ubrania, i przedmioty codziennego użytku. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni malowali różnymi kolorami i na różne sposoby swe ciała. Popularnością, zwłaszcza wśród wojowników, cieszył się tatuaż. Pozbywano się owłosienia twarzy i ciała, zaś włosy zaczesywano na różne sposoby. Kobiety wiązały je w węzeł przypominający ogon bobra, a starsi mężczyźni puszczali je luźno po ramiona. Młodsi wojownicy golili głowy, zostawiając jedynie na czubku tak zwany kosmyk skalpowy albo grzywę biegnącą przez środek czaszki od czoła po szyję.

Za ozdoby służyły naszyjniki, kolczyki i bransoletki wykonane z włosia, kości, miedzi, barwnych kamyków, piór i muszli, podobnie jak małe wydrążone muszelki zwane wampumami. Nazwa pochodzi z języka Algonkinów z Nowej Anglii i znaczy mniej więcej „sznur białych muszelek”8, choć odnosi się do muszli tak jaśniejszej, jak i ciemniejszej barwy. Pozyskanie metalowych szydeł i gwo­ździ wielce ułatwiło drążenie kawałeczków muszli i sznury albo pasy wampumów zaczęły odgrywać bardzo ważną

8 Frederick Webb H o d g e , Handbook of American Indians North of Mexico, Washington, Smithsonian Institution 1907, 1910, s. 904-909.

rolę w stosunkach międzyplemiennych, będąc symbolem porozumienia między Indianami oraz między nimi i białymi ludźmi. Wizerunki osób, zwierząt, drzew, ścieżek ułożone z muszelek na pasie wampumu przypominały o zaistniałym wydarzeniu. Takie wampumy przechowywano w bezpiecz­nym miejscu, pod opieką wyznaczonych po temu osób.

Wszystkim ważnym politycznym wydarzeniom oraz większości ceremonii religijnych towarzyszyło palenie tytoniu w fajkach. Postrzegane było ono jako środek porozumiewania się z siłami nadprzyrodzonymi. Zwyczaj ten przyjął się na całym kontynencie. Fajkę nosił zawsze wysłannik do innych plemion, gdyż zapewniała mu bez­pieczeństwo, będąc czymś w rodzaju listu żelaznego. Składała się z długiego cybucha, często bogato zdobionego i malowanego barwami o powszechnie zrozumiałym zna­czeniu oraz glinianej lub kamiennej główki, również przystrajanej piórami i głowami ptaków. Te „fajki pokoju” znane są powszechnie pod francuską nazwą kalumetu9.

*

Organizacja społeczna i polityczna Algonkinów była słabo rozwinięta w tym znaczeniu, że licząca kilkaset osób wioska stanowiła najliczniejsze ugrupowanie, a o plemieniu można było mówić tylko dlatego, że jego członków łączyła ta sama kultura. Podstawową jednostką społeczną była rodzina, zwykle monogamiczna, choć występowało również wielożeństwo. Rodziny łączyły się w klany skupiające wszystkich krewnych, wywodzących się od wspólnego przodka i skupiających krewnych po linii ojca. Były one egzogamiczne, czyli że mężczyźni musieli szukać sobie żon w innym klanie. Nazwy klanów pochodziły zwykle od nazw zwierząt lub ptaków, uważanych za pierwszych ich

9 Tamże, s. 191-194.

przodków. Kilka lub kilkanaście klanów tworzyło plemię, zaś niektóre plemiona łączyły się w luźne konfederacje. Podczas wspólnych letnich zbiorów i wiosennych łowów członkowie klanu przebywali razem, zaś resztę roku po­szczególne rodziny spędzały osobno. Każdy klan posiadał swoją radę oraz sachema, czyli wodza obieranego na czas pokoju. Wódz ten nie posiadał szczególnej władzy i na współplemieńców mógł wpływać jedynie perswazją, a w peł­nieniu obowiązków pomagali mu obwoływacze zwołujący na powszechne obrady, przewodniczący im i pełniący inne funkcje. Oprócz sachemów istnieli również wodzowie wybierani na czas wojny, będący znanymi wojownikami. Tacy wodzowie też mieli swych zastępców i kierowali oddziałem wojowników czuwającym nad porządkiem w wiosce i podczas wspólnych łowów.

U Irokezów podstawę społeczeństwa stanowiła tak zwana owaczira (ohwahira) czyli grupa krewnych po linii matki, zamieszkujących jeden długi dom. Obejmowała kilka rodzin kierowanych przez matronę będącą babką, matką, starszą siostrą lub wujenką innych kobiet. Mę­żczyźni przenosili się do długiego domu swych żon, lecz pozostawali obcymi w tym sensie, że nie posiadali tutaj prawa własności i dziedziczenie dóbr, majątku i stanowisk odbywało się od strony matki. Ziemia była wspólną własnością wszystkich członków owacziry, ko­biety pracowały razem i dzieliły się plonami.

Kilka spokrewnionych owaczir stawiało swe długie domy obok siebie, ale nie dotyczyło to klanów, do których należały. Każdy klan, a liczba ich różnie przedstawiała się u różnych plemion irokeskich, miał w każdej wiosce swych przedstawicieli. Tak jak i u Algonkinów jego członkowie musieli sobie pomagać i mścić krzywdy swych bliskich, mieli swą radę i wodzów. Kobiety, co zrozumiałe, od­grywały wiodącą rolę w życiu klanu. Oprócz Mohawków i Oneidów u Irokezów występowały także tak zwane połowy, czyli dwa ugrupowania skupiające pewną liczbę

klanów. Połowy były egzogamiczne, a członkowie jednej wyprawiali pogrzeby i składali kondolencje członkom drugiej. W ogóle organizacja społeczna Irokezów była bardziej rozwinięta niż u Algonkinów, choć na przykład Delawarowie również posiadali matrylinealne klany, łączące się w trzy bractwa, zaś Menomini oraz Saukowie i Lisy posiadali połowy, uczestnictwo w których zależało raczej od urodzenia aniżeli od przynależności klanowej.

Każde z plemion irokeskich zajmowało odrębne teryto­rium, mówiło odrębnym dialektem i różniło się od siebie w ten czy inny sposób. Każde posiadało swą radę, złożoną z przedstawicieli poszczególnych klanów, a która reprezen­towała plemię na obradach Wielkiej Rady Konfederacji, zwoływanych przynajmniej raz w roku w dolinie Onon­daga, koło współczesnego Syracuse w stanie Nowy Jork. Omawiano tam szczegółowo sprawy, a decyzja zapadała jednomyślnie. Oprócz dziedzicznych sachemów Irokezi posiadali jeszcze przywódców zwanych Wodzami Sosny, którzy swą pozycję osiągnęli poprzez wyczyny na polu bitwy. Radę Ligi tworzyło czterdziestu dziewięciu lub pięćdziesięciu sachemów, przy czym nie każde plemię posiadało w niej równą liczbę przedstawicieli. Onon- dagowie, na przykład, mieli ich 14, w tym naczelnego wodza Ligi, zaś Senekowie tylko 8. Nie miało to jednak większego znaczenia, bowiem plemiona głosowały osobno, a decyzje zapadały jednomyślnie. Sachemami byli mężczy­źni, ale kobieta występowała w charakterze regenta niepełnoletniego, a w rodzinie i klanie godność sachema była dziedziczna. Kobiety mianowały następcę zmarłego sachema, którym zostawał często młodszy brat lub syn siostry nieboszczyka. Możność obierania sachemów przez kobiety, usuwanie ich w razie potrzeby z tego stanowiska, a także występowanie w roli regenta dawały im nie­spotykane gdzie indziej znaczenie i władzę. Irokezi byli najprawdopodobniej jedynym społeczeństwem, gdzie w peł­ni wykształcił się matriarchat.

Zachowało się wiele przekazów o tym, jak po szybko odbytym porodzie algonkińskie i irokeskie kobiety wracały do codziennych zajęć, co w pełni odpowiadało prawdzie. Irokezi porównywali kobietę rodzącą dziecko do wojownika na polu bitwy, gdyż — mimo pomocy doświadczonych akuszerek — umierało wtedy dużo matek i dzieci. Wkrótce po urodzeniu Irokezki obdarzały dziecko jednym z klano­wych imion. Ponieważ nie mogło się ono nazywać jak inna żyjąca osoba, imię jego podawano jak najszybciej do ogólnej wiadomości. Nowe imię otrzymywało po osiąg­nięciu pełnoletności. Wśród Algonkinów zwracano się po imieniu głównie podczas wielkich uroczystości, unikając tego na co dzień. Dorośli mogli również przyjmować nowe imiona, jeśli stare przestały im odpowiadać.

Dopóki dziecko nie nauczyło się chodzić, spoczywało w kołysce noszonej na plecach matki i do drugiego roku życia karmione było piersią. Rzadko karano je cieleśnie, a u Iro­kezów wojownicy niewiele czasu poświęcali swemu potom­stwu. I algonkińskie i irokeskie dziewczęta przechodzące swą pierwszą miesiączkę przebywały te chwile w odosobnieniu. Wchodzący w wiek męski chłopcy doznawali wielu udręczeń ze strony krewnych, co działo się głównie u Algonkinów. Delawarowie, na przykład, zmuszali ich do kąpieli w lodowa­tej wodzie i do picia szkodliwych i odurzających wywarów. Byli również zawstydzani, ośmieszani i obrażani, aż uciekali z wioski w poszukiwaniu pomocy sił nadprzyrodzonych. Panowała wiara, że biednemu, upokarzanemu chłopcu łatwiej będzie pozyskać pomoc i współczucie duchów. Większość tych dobrowolnych wygnańców znajdowała swego opiekuń­czego ducha, który prowadził ich przez resztę życia i napeł­niał tak potrzebną im wiarą w siebie.

U wszystkich tych plemion przedmałżeńskie stosunki płciowe były czymś normalnym i nie gorszyły nikogo. Wśród Irokezów o zawarciu małżeństwa decydowały matki, rzadko pytając dzieci o zdanie. Jak tylko młodzieniec wykazał się myśliwskim kunsztem, matka wyszukiwała odpowiednią

dziewczynę z innego klanu i z innej połowy, omawiała sprawę z jej matką i następowała wymiana darów. Uczta, na której spożywano kukurydzianą mąkę oblubienicy i dzi­czyznę lub ryby nowożeńca, pieczętowała związek. Irokezi byli monogamistami i wierność małżeńską ceniono bardzo wysoko. Choć każda ze stron mogła bez trudu uzyskać rozwód, zdarzało się to nader rzadko, co bardzo dobrze świadczyło o mądrości kobiet kojarzących dwoje młodych.

W przeciwieństwie do niektórych Algonkinów z północy, którzy zostawiali swemu losowi ludzi starych i niedołężnych, Irokezi potrafili zatroszczyć się o swych starców i chorych. Ciało zmarłego malowano i ubierano w najpiękniejszy strój. Członkowie drugiej połowy przejmowali zwłoki i grzebali je na klanowym cmentarzu. Wszystkie plemiona wierzyły, że duchy zmarłych są niebezpieczne i mogą sprowadzić na żyjących chorobę lub dręczyć ich w jakiś inny sposób, toteż składano im żywność w ofierze. Kiedy żałoba się skończyła, krewni i przyjaciele zbierali się na ucztę, gdyż wiadomo już było, że dusza przebywa w zaświatach, daleko na zachodzie.

Wierzenia i obrzędy religijne Irokezów pod pewnymi względami różniły się znacznie od wierzeń ich algonkińskich sąsiadów. Różnice te brały się głównie z bardziej złożonej i sformalizowanej struktury irokeskiego społeczeństwa. In­dianie ci, żyjący w licznie zamieszkałych wioskach, mieli warunki dla przeprowadzenia długotrwałych, wyszukanych uroczystości, których pozbawieni byli liczni Algonkinowie, bytujący w małych rozproszonych grupach. Jeśli chodzi jednak o podstawowe wierzenia, to różnice nie były aż tak widoczne. Jedni i drudzy, na przykład, dzielili wiarę w niezbyt dokładnie określoną istotę najwyższą czyli Wielkiego Ducha. U Irokezów był on stworzycielem pozostałych bóstw oraz wszelkiego życia na ziemi. Miał bliźniaczego brata — Złego Ducha, odpowiedzialnego za stworzenie potworów, jadowitych węży, trujących roślin i wszelkiego zła nękającego ludzi. Oprócz nich w panteonie irokeskim znajdowali się Bóg Grzmotu rządzący deszczem, Bóg Słońca zajmujący się

wojną i polowaniem, Duch Wiatru oraz Trzy Siostry, piękne kobiety nazywane Naszym Życiem, kryjące się pod postacią kukurydzy, fasoli i dyni. Do pomniejszych bóstw zaliczano liczne elfy, kilku Kamiennych Olbrzymów, różne potwory, wiedźmy, demony, duchy zmarłych i inne.

Tak samo mniej więcej rzecz przedstawiała się u Algon­kinów. Na przykład bóstwom Delawarów przewodziła istota zwana Wielką Mocą lub Stwórcą, daleka i raczej obca sprawom ludzi. Stwórca ów kierował jednak światem poprzez swych rzeczników, do których należały różne niebiańskie bóstwa, Piorun, Matka-Ziemia i Cztery Strony Świata. Delawarowie wierzyli również w liczne pomniejsze bóstwa, takie jak Matka-Kukurydza czy duchy zwierząt i roślin. Prócz wiary w te wszystkie wymienione istoty Irokezi i Algonkinowie uważali, że światem rządzi po­wszechna, bezosobowa siła, przenikająca przyrodę, zwie­rzęta, ludzi, przedmioty martwe. Ci pierwsi nazywali ją orenda, ci drudzy manito. Siłę tę czasami mylono z Wielkim Duchem i choć Indianie rzadko wnikali w te zawiłości, istnieją podstawy do rozróżnienia obu rodzajów wierzeń10. Uprawa ziemi odgrywała tak ważną rolę w życiu Irokezów, że co najmniej sześć razy w roku obchodzili święta plonów i zbierania dzikich owoców i jagód. Uroczystość z okazji siewu trwała przez tydzień i tyle samo, gdy kukurydza nadawała się do spożycia. Krócej trwały obrzędy po żniwach i po zbiorach fasoli, malin i poziomek. Irokezi obchodzili również jednotygodniowe święto w połowie zimy, podczas którego składali w ofierze białego psa. Było to święto budzenia się do nowego życia, kiedy gaszono stary ogień, rozpalano nowy i każdy poddawał się grupowej terapii, prosząc innych o wyjaśnienie znaczenia swoich snów. Wierzono, że wypełnienie postawionych we śnie zadań przyniesie pożądany skutek, więc ludzie rezygnowali

10 William W. N e w c o m b , Jr., North American Indians: An Anth­ropological Perspective, Pacific Palisades, California, Goodyear Publishing Company 1974, s. 74.

z pełnionych stanowisk, poddawali się torturom i za­chowywali w inny niezwyczajny sposób. Irokezi posiadali szereg bractw czarowników parających się leczeniem, z których najbardziej znanym było bractwo Fałszywych Twarzy. Wiosną i jesienią jego członkowie zakładali groteskowe maski i wędrowali od domu do domu, aby wyganiać duchy niosące ludziom choroby i wędrówkę tę kończyli tańcem. Oprócz nich działały inne takie stowarzy­szenia zabiegające o przychylność takiego czy innego ducha, z własnym rytuałem, pieśniami, tańcami i strojem.

Algonkinowie również posiadali swe święta na cześć budzenia się do życia na nowo, jakim u Delawarów było Święto Wielkiego Domu. Główną uroczystością religijną Odżibuejów, Menominich, Potawatomich i innych algon­kińskich plemion z północy i znad Wielkich Jezior były spotkania członków bractwa Midewiwin, czyli Tajem­niczego Szałasu. Zajmowali się oni leczeniem i ustępowali sobie rangą, nabywaną drogą stosownego wtajemniczenia. Spotkania ich odbywały się raz lub dwa razy w roku, przy czym pozwalano uczestniczyć w nich widzom. Mogli przyglądać się, jak trafiony białą muszlą członek Midewi- winu zapadał w trans. Zaintrygowani biali doszukiwali się korzeni tego stowarzyszenia u europejskich masonów. Wydarzenia i pieśni zachodzące podczas tych uroczystości przekazywano potomnym pismem obrazkowym na korze brzozowej11.

*

Wojny toczone przez Irokezów i Algonkinów w połowie XVIII wieku już dawno utraciły swój tradycyjny charakter. Przed przybyciem białych nie staczali oni walk o terytoria czy o korzyści płynące z handlu. Były to działania prowa­dzone na małą skalę, głównie latem, zrytualizowane i nie

11 Clark W i s s 1 e r, Indians of the United States, Gardern City, New York, Doubleday & Company 1967, s. 75.

pochłaniające nadmiernych ofiar. Udział w nich zapewniał mężczyźnie sławę i pozycję w plemieniu. Wybitni wojow­nicy odwiedzali poszczególne wioski szukając ochotników na wyprawę, przedstawiali swój plan i rozdawali poda­runki. Celem wyprawy było pomszczenie krzywd do­znanych w przeszłości, toteż wojna nosiła wyraźne cechy wendety. Rzadko kiedy wychodziło w pole kilkuset wojowników plemienia, którzy zresztą dzielili się na mniejsze oddziały. Jeśli już duże siły stanęły naprzeciw siebie, dochodziło do walnej bitwy, w której ginęło niewielu ludzi, do niewoli trafiało kilka osób i napastnicy wracali do swych wiosek. Najczęściej pięciu lub sześciu wojowników czyhało w pobliżu wrogiej wioski, aby zabić lub wziąć w niewolę nieostrożnego jej mieszkańca. Naj­zuchwalsi zachodzili tam pod osłoną nocy, próbując wszcząć pożar lub zdobyć skalp.

Głównym celem wyprawy było pojmanie jeńców, szcze­gólnie mężczyzn w sile wieku. Kobiety i dzieci, o ile nie zamierzano ich przyjąć do plemienia, zabijano, a ich skalpy zabierano na trofea. Pojmanego wojownika krępowano specjalnie w tym celu sporządzanymi więzami, wyrywano paznokcie i ucinano palce, którymi napinał łuk. Zwycięzcy przypominali mu zło, którego on i jego plemię dopuszczali się wobec nich i nakazywali mu śpiewać jego pieśń wojenną. Każdy wojownik posiadał taką pieśń i śpiewał ją, by okazać pogardę wobec śmierci i swych zwycięzców. Kierujący wyprawą wódz decydował, do jakiej wioski skierować jeńców i często trafiali oni do rodzin, które straciły bliskich w ostatnim czasie. Jeśli chciały one adoptować któregoś wojownika, wówczas biegł on szpale­rem mieszkańców wioski, okładających go biczami, kijami i wszystkim, co było pod ręką. Jeśli padł pod ciosami, dobijano go na miejscu; jeśli przetrzymał, otrzymywał nowe imię, krewnych i stawał się pełnoprawnym członkiem plemienia, w którym czekały go najwyższe godności. Natomiast gdy jeniec od razu przeznaczony był śmierci,

doznawał straszliwych mąk trwających nieraz od pięciu do sześciu dni. Jeśli wykazał się hartem ducha i męstwem, jego upieczone serce zjadali po kawałku młodzi wojownicy, by i im udzieliła się jego odwaga, zaś ciało czasem gotowano i zjadano.

Lata kontaktu z białymi wpłynęły na charakter indiań­skich wojen. Pozyskanie broni palnej i walka o dostęp do europejskich towarów sprawiły, że przybrały na sile i stały się niezwykle krwawe. Irokezi w pogoni za zyskiem i sławą potrafili wyniszczyć całe narody. Jedno­cześnie w swe spory międzyplemienne Indianie wciągnęli białych przybyszów, pozyskując nowych sojuszników i wrogów. Sami z kolei brali udział w wojnach, jakie w Ameryce toczyli między sobą Europejczycy, głównie Anglicy i Francuzi. Przyswajali sobie metody wojowania białych, którym tylko nieznacznie ustępowali organizacyj­nie, a przewyższali zdecydowanie prowadzeniem walk w puszczy. Dlatego to dowódcy wrogich sobie armii europejskich tak bardzo zabiegali o pozyskanie indiań­skich sojuszników, a ci, którzy nie potrafili tego dokonać, ponosili ciężkie klęski. Ciągłe wojny i zawleczone przez białych choroby sprawiły, iż częstym motywem przy­stąpienia do walki było wyrównanie poniesionych strat w ludziach drogą adoptowania wziętych do niewoli wrogów, których we wczesnym okresie wojen kolonial­nych brali dla okupu. W wioskach ich zaczęli się poja­wiać liczni „biali Indianie” — jeńcy, którzy często pozostawali tam już na zawsze. Ciągłe wojny prowadziły również do upadku znaczenia sachemów, na których miejsce zaczęli się wysuwać wodzowie wojenni.

W połowie XVIII wieku Irokezi i Algonkinowie nie byli już więc takimi, jakimi ujrzeli ich pierwsi koloniści. Życie ich zmieniło się znacznie pod wpływem białych, których broń palną i narzędzia z metalu cenili sobie najbardziej i o czym już się pokrótce wspomniało. Teraz powiemy tylko, że przyjęli te rzeczy z entuzjazmem i szybko nauczyli

się je naprawiać i konserwować, toteż najwyższy czas, by zerwać z twierdzeniem jakoby całkowicie byli pod tym względem uzależnieni od białych rusznikarzy i kowali. Nie potrafili jedynie wyrabiać prochu i tak pokochali strzelbę, że młodsi wojownicy nie umieli już posługiwać się łukiem tak sprawnie, jak ich ojcowie. Równie gorąco pokochali inny dar białych ludzi, a mianowicie alkohol dostarczany do ich wiosek przez handlarzy lub nabywany w najbliższym forcie i pity bez żadnej miary. Za brandy potrafili oddać cały ładunek zdobytych zimą futer, przez nią popadali w długi u handlarzy, pod jej wpływem dopuszczali się występków, tak wobec białych, jak i wła­snych współplemieńców, czego oczywiście żałowali po­niewczasie. Wodzowie walczyli z tą plagą z całych sił, lecz na dłuższą metę okazywali się bezradni, mimo że mogli liczyć na pomoc dowódców fortów i co uczci­wszych handlarzy. Z kolei koń, inny jeszcze dar białych, nie znalazł wśród nich takiego uznania, jak u Indian z rozległych równin zza Missisipi. W swoich puszczach woleli poruszać się łódką, zaś porwanego gdzieś konia sprzedać z zyskiem jakimś białym.

Działalność misjonarzy różnych wyznań sprawiła, że wielu Indian stało się nominalnymi przynajmniej kato­likami lub protestantami. O wiele większym sukcesem w pozyskiwaniu neofitów mogli poszczycić się francuscy jezuici i franciszkanie, których religia z wiarą w różnych świętych, cuda, w nieśmiertelność duszy i ze swym wy­szukanym ceremoniałem bardziej przemawiała do wy­obraźni czerwonoskórych aniżeli proste nauki anglikań­skich czy prezbiteriańskich duchownych. Jezuici działali z powodzeniem zarówno wśród Algonkinów, jak i Iro­kezów, starając się wyzwolić tych drugich spod wpływu Anglików i pozyskać ich dla interesów Francji. Za ich sprawą wielu Irokezów przyjęło katolicyzm i osiadło w wioskach powstałych wokół misji nad Rzeką Sw. Wawrzyńca, stając się członkami luźnej federacji znanej

jako Siedem Narodów Kanadyjskich12. Misjonarze angielscy nie potrafili wykazać się takimi sukcesami, choć wielu Oneidów przyjęło prezbiterianizm, zaś bracia morawscy z powodzeniem działali pośród Delawarów czy Mansich (Munsee). Stare wierzenia i obrzędy pozostały oczywiście nienaruszone, a neofici i ich wyznający wiarę przodków ziomkowie żyli na ogół w przykładnej zgodzie. Do waśni między nimi dochodziło tylko z powodów politycznych, kiedy mieli podjąć decyzję co do tak ważnych spraw, jak na przykład opowiedzenie się po stronie któregoś z mocarstw.

Kontakt z białymi przyniósł również znaczące zmiany na indiańskiej mapie politycznej, o czym już pokrótce się wspominało. Oprócz wymienionej wyżej federacji Siedmiu Narodów Kanadyjskich w dolinie Ohio zawiązała się inna, którą tworzyli Szawanezi, Delawarowie i Mingo. Ci ostatni byli Irokezami, którzy wywędrowali nad Ohio i prowadzili własną politykę, nie kierując się dyktatem rady Ligi rezydującej w Onondaga. Większość z nich stanowili Senekowie, najdalej zamieszkujący na zachód członkowie Związku Sześciu Narodów, sympatyzujący z Francuzami i zdecydowanie wrodzy Anglikom. Oni to we wszystkich wojnach angielsko-francuskich udzielali większego lub mniejszego poparcia Francuzom, oni też po ostatniej wojnie, zwanej w Ameryce „wojną Francuzów i Indian”, której wynik przygotował grunt pod zryw Indian w 1763 roku, pierwsi wystąpili z inicjatywą zbrojnego wystąpienia czer- wonoskórych przeciw angielskiej kolonizacji. Inicjatywę tę przypisano Pontiakowi, wodzowi Ottawów i z jego imie­niem po wszystkie czasy wiąże się wojna lat 1763-1765, ale nim do niej doszło, rozegrała się wspomniana wojna Francuzów i Indian, o której opowiemy za chwilę.

12 Federację tą tworzyli katoliccy Mohawkowie z Caughnawaga, Mohawkowie i Algonkinowie z Oka, Huroni z Lorette, Abenakowie z Odanak oraz Kayugowie i Onondagowie z Oswegatchi. Kiedy ta ostatnia misja przestała działać, jej mieszkańcy przenieśli się do Saint Regis (Akwesasne).

WOJNA FRANCUZÓW I INDIAN

Wojna Francuzów i Indian, zwana w Europie Wojną Sied­mioletnią, była czwartą1 i ostatnią, jaką o panowanie na kontynencie północnoamerykańskim stoczyły ze sobą Anglia i Francja. Podobnie jak w poprzednich zmaganiach, tak i teraz po obu stronach stanęły różne plemiona Indian. Wbrew utartemu jednak poglądowi nie były one bezwolnymi pionkami w grze prowadzonej przez oba mocarstwa. Mieli na uwadze przede wszystkim własny interes, zręcznie wygrywając jedno państwo przeciw drugiemu, jak najdłużej starając się zachować neutralność i bez skrupułów porzucając przegraną stronę. I Algonkinowie, i Irokezi byli w tej grze mistrzami. Ci pierwsi wraz z Wyandotami zasadniczo wspomagali Fran­cuzów, od czasu gdy w 1609 roku Samuel de Champlain2 wyruszył z nimi na zwycięską wyprawę przeciw Mohawkom. Liga Irokeska stała po stronie angielskiej, choć bynajmniej nie wszyscy jej członkowie byli w tej postawie jednolici, co tyczyło się głównie Seneków, zamieszkujących najdalej na

1 Trzema poprzednimi były wojna króla Williama z lat 1689-1697 zwana w Europie wojną Ligi Augsburskiej; wojna królowej Anny z lat 1702-1713, zwana w Europie wojną o sukcesję hiszpańską; i wojna króla Jerzego z lat 1744-1748, zwana w Europie wojną o sukcesję austriacką.

2 Samuel de Champlain (ok. 1570-25 grudnia 1635 r.), zwany „ojcem Kanady”, jej pierwszy gubernator, odkrywca, pisarz i kartograf. Był szczerym przyjacielem Indian, ciesząc się w zamian ich niezmienną sympatią.

zachód i podatnych przez to na wpływy Francuzów. Bywało i tak, że znajdujący się we wrogich sobie obozach wojownicy uchylali się od walki, aby nie przelewać indiańskiej krwi, na co nie brakuje przykładów, choć bieg wydarzeń sprawił, że nie przetrwały na dłużej w powszechnej świadomości.

Na długo nim pierwszy Anglik przekroczył Allegheny, Francuzi dotarli w Góry Skaliste, nad Wielkie Jeziora, nad Missisipi i Illinois, a w roku 1682 największy ich odkrywca Rene Robert Cavelier de La Salle założył nad Zatoką Meksykańską kolonię Luizjana. Tym samym pod koniec XVII wieku francuskie forty i placówki handlowe rozciągały się od Rzeki Sw. Wawrzyńca do ujścia Missisipi i od Wielkich Jezior po dolinę rzeki Ohio. Rozmach ich poczynań żywo kontrastował z niemrawym, acz ciągłym, pochodem angielskiego osadnictwa na zachód. Od samego początku rywalizujący z Anglikami, którym zawsze ustępowali liczbą (w chwili wybuchu Wojny Siedmioletniej było ich dwadzieś­cia razy mniej)3, dobre stosunki z Indianami uczynili kamieniem węgielnym swej polityki. Z wielkiej rodziny algonkińskiej jedynego wroga mieli tylko w narodzie Lisów4. Jako że podstawę ich gospodarki stanowił handel futrami, w ich żywotnym interesie leżała ochrona środowiska, co siłą rzeczy jednało im sympatię Indian. Francuscy jezuici i fran­ciszkanie prowadzili wśród nich rozległą działalność misyjną, aby zaszczepić im najlepsze wartości kultury europejskiej i religii katolickiej oraz łagodzić dzikość obyczajów. Zarówno władze świeckie, jak i kler Nowej Francji szybko zarzuciły nieśmiałe zresztą próby podporządkowania Indian francus­kiemu prawu, zdając sobie doskonale sprawę, że upieranie się przy tym zraziłoby do nich czerwonoskórych, na co

3 William J. E c c l e s , The Canadian Frontier, 1534-1760, Albu­querque, University of New Mexico Press 1969, s. 174.

4 Lisy toczyli z Francuzami wojny w latach 1711-1734. Omal nie przyniosły one plemieniu zagłady, gdyż o ile w 1666 roku liczyło sobie 10 tysięcy głów, to w kilka lat po zakończeniu działań pozostało ich kilkuset otoczonych opieką sąsiednich plemion.

w żaden sposób nie mogli sobie pozwolić5. Przyznawali tym samym, że Indianie są suwerennymi narodami i panami ziem przez siebie zamieszkałych. Wszystkim, co Francuzi na nich posiadali, był tylko łańcuch fortów, gdzie prowadzono handel futrami i władza ich nie sięgała dalej niż na odległość strzału z muszkietu oddawanego z ich bastionów, jak pięknie to określił William Eccles6. Oni sami nigdy nie rościli sobie praw do zwierzchnictwa nad czerwonoskórymi i ich ziemiami. W rozmowach z nimi nigdy nie podejmowali tego tematu, za to z całą ostrością stawiali go podczas obrad z Anglikami. Tym mówili bez ogródek, że Indianie nie są ich poddanymi, zatem nie mogą ich powstrzymać od najazdów na angielskie osiedla. Roszczenia do ziemi wysuwali tylko wobec Anglików, nigdy wobec czerwonoskórych. Będąc tak słabymi liczebnie, nie pożądali terenów Indian i ze wszystkich sił starali się, by nie wpadły w angielskie ręce. Dla wszystkich tych powodów Indianie w swej większości popierali ich w wojnach toczonych w XVII i XVIII wieku, widząc w nich sojusznika, który pomaga im w walce z pozbawiającym ich ziemi i środków do życia anglo-amerykańskim osadnictwem.

Anglików indiańskie plemiona mogły popierać jedynie z czysto koniunkturalnych względów. Nawet najbardziej im sprzyjający zdawali sobie sprawę z prawdziwości tych słów katolickich Irokezów skierowanych w 1754 roku, w wigilię wojny Francuzów i Indian, do plemion znad Ohio: „Bracia, czy naprawdę nie widzicie różnicy między naszym ojcem (królem Francji) i Anglikami? Idźcie do fortów, jakie pobu­dował nasz ojciec, a zobaczycie, że wokół nich lasy nadal roją się od zwierzyny, że stoją tylko w tych miejscach, gdzie zjawiamy się po potrzebne nam rzeczy. Anglicy zaś nie prędzej osiądą w danym miejscu, aż odejdą zwierzęta, padną lasy i opustoszeje ziemia”7. Torując sobie drogę siekierą

5 William J. E c c l e s , The Canadian..., s . 7 9 .6 Tamże, s. xiii.7 Ian K. S t e e l e , Warpaths: Invasions of North America, New York,

Oxford University Press 1994, s. 198.

i pługiem koloniści angielscy szli znad Atlantyku zwartą ławą osiedli, trzebiąc puszcze i niszcząc lub spychając na zachód zamieszkujących je Indian. Na pewnych terenach, jak w dolinie Ohio, straż przednią tej nawały stanowili traperzy i handlarze futer, ale nie było ich zbyt wielu. Anglo-amerykańscy pionierzy byli potencjalnymi osadnikami, wrogiem i niszczycielem puszczańskiego środowiska, toteż ich stosunki z Indianami nie mogły ułożyć się poprawnie. Nie sprzyjało również temu samo nastawienie Anglików do czerwonoskórych, których na ogół mieli za dzikich, którymi gardzili, których się lękali i których za wszelką cenę chcieli pozbawić ziemi. Swą pogardę potrafili okazać od razu tam, gdzie uznali, iż mogą sobie na to pozwolić. Na opanowanych przez siebie terenach narzucali Indianom swoje prawo karzące chłostą lub grzywną za takie „zbrodnie” jak próżnowanie, kłamstwo, praca w nie­dzielę, zjadanie wszy lub wielożeństwo8, co z pewnością Francuzom nie przyszłoby do głowy. Cieplejszym uczuciem darzyli ich jedynie misjonarze różnych protestanckich grup wyznaniowych, nie cieszący się przez to zbytnią sympatią ogółu współobywateli.

Takie stosunki panowały aż do wybuchu interesującej tu nas wojny. Po raz pierwszy jednak sprawy ułożyły się tak, że Anglicy mogli liczyć na niespotykaną dotąd pomoc ze strony Indian, a przede wszystkim plemion z doliny Ohio. Kończący wojnę króla Jerzego pokój, zawarty w 1748 roku w Aix-la-Chapelle, miał potrwać bardzo krótko, krócej niż w Europie, i teraz właśnie dolina Pięknej Rzeki, jak ją nazywali Kanadyjczycy, stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu nowej wojny i początkowo głównym jej teatrem. Przez długi czas pozostawała ona słabo zaludnionym obsza­rem, który Irokezi uważali za swój z racji podboju, angielskie kolonie z racji królewskiego nadania, Korona Francuska

8 Lyle K o e h l e r , Red-White Power Relations and Justice in the Courts of Seventeenth-Century New England w : Roger L. N i c h o 1 s. The American Indian: Past and Present, Tucson, University of Arizona Press 1986, s. 96.

z racji odkrycia, a różne plemiona Indian z racji zamieszkania. Po roku 1701 zaczęli tam napływać uchodźcy z licznych plemion, a na ich czele Delawarowie i Szawanezi wypędzeni przez Anglików z ziem na wschód od Appalachów. Z zacho­du przybywali Kikapu, Majamowie i Maskotinowie (Mascou- ten) pragnący mieć bliższy dostęp do europejskich towarów. Osiedli tu również liczni członkowie Związku Sześciu Narodów, zwani Mingami, których Rada z Onondagi uważała za „łowców”, niemających prawa podejmować samodziel­nych decyzji politycznych. Oni jednak nie liczyli się zbytnio z tym stanowiskiem, zaś rządom Wirginii i Pensylwanii łatwiej było pertraktować wprost z nimi, aniżeli za pośrednict­wem Rady. Wieść o założeniu przez Francuzów w 1701 roku fortu Detroit ściągnęła w jego okolice Wyandotów, Ottawów, Odżibuejów, Potawatomich, Lisów, Majamów i innych francuskich sprzymierzeńców, którzy pozakładali swe wioski między terenami Irokezów a doliną Ohio.

Do roku 1749 Francuzi nie wykazywali większego zainteresowania tym obszarem. Choć ich podróżnicy, misjonarze i kupcy od dawna udawali się w dolinę Missisipi, to obierali raczej podróż trasą Zielona Zatoka (Green Bay)— Rzeka Lisów (Fox River) lub w dół Illinois ku Missisipi. W połowie XVII wieku dolina Ohio nie była już w stanie dostarczać stosownej ilości futer, toteż jej żyzne ziemie mogły zainteresować tylko indiańskich lub angielskich rolników. Teraz ten drugorzędny dla handlu obszar stał się Francuzom niezbędny dla obrony całego ich zachodniego imperium, od kiedy okazało się, że Appalachy nie stanowią już przeszkody dla Anglosasów.

Jak dalece handel wpływał na sojusze okazało się, kiedy Anglicy zdobyli w 1745 roku na Francuzach port Louisbourg, pozbawiając ich możliwości zaopatrywania Indian znad Ohio w swe towary. Odciętym nagle od prochu i amunicji zagroził głód i lepiej uzbrojeni wrogowie. Związane z Fran­cuzami plemiona zwróciły się do pensylwańskich handlarzy, przenikających przez Allegheny w dolinę Pięknej Rzeki.

W 1747 roku Orontony, wódz Wyandotów, stanął na czele antyfrancuskiego i inspirowanego przez Irokezów sprzysię- żenia9, do którego przystąpili jego współplemieńcy, Ot- tawowie, Odżibueje, Majamowie i które liczyło na pomoc Irokezów, Szawanezów oraz Czoktawów i Krików z dale­kiego Południa. Doszło wówczas do krwawych ataków na francuski transporty futer i splądrowania przez wodza Majamów Memeskię fortu Miami. Niektóre z tych plemion poprzenosiły swe wioski na wschód, nad rzeki Sandusky i Miamiy gdzie przypieczętowały swe związki z Pensylwanią traktatem zawartym w 1748 roku w Lancaster. Chociaż sprzysiężenie załamało się, kiedy Francuzi na nowo zaczęli zaopatrywać Indian i wzmocniły ich dodatkowe oddziały wojska, to stało się ono dla nich znamiennym ostrzeżeniem.

Działalność Anglików nad Ohio nasiliła się jeszcze bardziej w roku 1749. Zjawili się tam pod wodzą George’a Croghana liczni handlarze z Pensylwanii, którzy w wiosce Majamów zwanej pickawillany, leżącej u zbiegu potoku Loramie i Wielkiej Miami, założyli prężnie działającą placówkę, przyciągającą Indian z licznych plemion. Zagrażała ona w najwyższym stopniu francuskim interesom, ale jeszcze agresywniej wystąpili Wirgiń- czycy z nowo utworzonego towarzystwa dla eksploatacji doliny Ohio (Ohio Company). Rząd królewski przyznał mu 500 000 akrów na tych terenach pod warunkiem, że zbuduje i utrzyma fort w widłach Ohio i w ciągu siedmiu lat osadzi tam sto rodzin. Było to pierwsze z szeregu przedsięwzięć, które przyniosły spory między spekulantami ziemią, między koloniami oraz między wszystkimi przybyszami a Indianami. Najpierw jednak Wirgiń- czycy musieli zmierzyć się z Francuzami, zdecydowanymi za wszelką cenę wyrzucić z doliny wszystkich Anglików.

Czterej kolejni gubernatorzy Kanady sprawujący swój urząd w latach 1747-1755 oraz nowy francuski minister

9 James A. C l i f t o n , The Re-emergent Wyandot: A Study in Eth- nogenesis on the Detroit Borderland, J747 w : K . G . P r y k e & L . L .Kul i s e k. Papers from the Western District Conference, Essex CountyHistorical Society, Ontario 1979, s. 1.

spraw morskich stanowczo nie docenili plemion znad Ohio. Poniżano wodzów, domagano się bezwzględnego posłuszeń­stwa i naga siła zdominowała dawny, przyjazny ton rozmów indiańsko-francuskich. Pierwszą próbą, jaką podjęli Fran­cuzi, aby odbudować swój nadwątlony w tych stronach prestiż, była wyprawa 265 żołnierzy, milicjantów oraz katolickich Irokezów i Abenaków pod wodzą doświad­czonego administratora Pierre-Josepha Celerona de Blain- ville. Wyruszyła nad Ohio w czerwcu 1749 roku i wróciła do Montrealu po pięciu miesiącach. Poza czasowym usu­nięciem stamtąd pensylwańskich handlarzy nie zdziałała praktycznie nic. Senekowie, Delawarowie, Mingo i Szawa- nezi odnieśli się do Francuzów wrogo, a szczególnie złe przyjęcie spotkało ich w Pickawillany. Otoczona potężną palisadą wieś panowała nad trzema znakomitymi szlakami wodnymi od jeziora Erie do Missisipi, a tutejszym Maja- mom przewodził Memeskia, nieubłagany wróg Francuzów. Blainville był za słaby, aby ich stamtąd wypędzić i stało się to dopiero w czerwcu 1752 roku. Wyprawa 240 Ottawów i Odżibuejów pod wodzą Charlesa-Michela Langlade, syna Indianki Ottawa i francuskiego handlarza10 uderzyła nie­spodzianie na Pickawillany. W wiosce było tylko 15 wojowników, więc opór trwał nie więcej niż kilka godzin. Wbrew warunkom kapitulacji zabito Memeskię, a zwycięz­cy ugotowali i zjedli jego ciało wraz z sercem angielskiego handlarza. Po splądrowaniu i spaleniu magazynów najeź­dźcy wywiesili nad wioską francuską flagę i odeszli z trzema pojmanymi Anglikami. Handel w Pickawillany stał się zbyt niebezpieczny tym bardziej, że ani Irokezi ani władze Pensylwanii nie pospieszyli Majamom z pomocą.

Jeszcze zdecydowaniej wystąpili Francuzi w roku następ­nym. Gubernator Ange Duquesne de Menneville skierował z Montrealu 1500 regularnego żołnierza i kanadyjskiej milicji dla budowania fortów strzegących terenów między

10 Aleksander S u d a k, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Poznań, Wydawnictwo Akcydens 1995, s. 109.

jeziorem Erie a rzeką Allegheny. Stanęły wówczas forty Presqu’ile, Le Boeuf i Venango. Napotkani tutaj angielscy handlarze powędrowali w kajdanach do Quebecu. Nieżyczący sobie obecności Francuzów miejscowi Indianie zwrócili sięo pomoc do władz Wirginii, pozwalając im w zamian na wybudowanie fortu w widłach Ohio. Żądający odejścia Francuzów z fortu Le Boeuf młody plantator i udziałowiec Towarzystwa Ohio George Washington spotkał się z grzeczną ale stanowczą odmową. Wkrótce potem, w lutym 1754 roku, żołnierze francuscy usunęli Anglików z budowanego przez nich fortu u zbiegu Allegheny i Monongaheli, zniszczyli go, a sami wznieśli w jego pobliżu potężny fort Duquesne. Działania te przekonały Indian, że Francuzi potrafią wystąpić z o wiele znaczniejszą siłą i o wiele szybciej aniżeli Anglicy.

Jeszcze jakiś czas temu sieur de la Chauvignerie, komen­dant francuskiej placówki w Logstown, wiosce Szawanezówi Mingów leżącej kilkanaście mil poniżej fortu Duquesne, donosił o ich wrogim nastawieniu do Francuzów. Uważał, iż wszystkie plemiona znad Ohio, podburzane przez Anglików, tylko czekają na hasło do walki. Miał prawo tak sądzić otoczony zewsząd potencjalnymi wrogami, mający 30 żoł­nierzy i odcięty od zaopatrzenia, ale markiz Duquesne nie podzielał tych obaw. Był przekonany, że zbrojna demon­stracja uzmysłowi czerwonoskórym ich położenie. Dowo­dzący francuskimi siłami nad Ohio Claude-Pierre Pecaudy de Contrecoeur oświadczył Indianom, że przepędzi Anglików z powrotem za góry i jeśli Indianie staną po ich stronie, zostaną zmieceni z powierzchni ziemi i od nich samych tylko zależy, czy chcą dalej istnieć czy nie11. Obecność nad Ohio blisko tysiąca francuskich żołnierzy i wyparcie stąd Anglików nie pozostawiało Indianom większego wyboru. Najazd Langlade’a na Pickawillany, a następnie postawienie fortu Duquesne świadczyły wymownie, że Francuzi potrafią skutecznie uderzyć z dwóch stron, od Zachodu i z Kanady.

11 William J. E c c l e s , The Canadian..., s. 163.

Odtąd plemiona znad Pięknej Rzeki zaczęły skłaniać się na stronę francuską, choć Duquesne nie łudził się, że wystąpią czynnie, jeśli nie będą pewni jej zwycięstwa.

Na razie nie mogli się spodziewać zwycięstwa Anglików. Gubernator Wirginii Robert Dinwiddie, po otrzymaniu z Londynu zgody na usunięcie Francuzów znad Ohio siłą, wysłał tam w kwietniu 1754 roku Washingtona na czele 159 milicjantów i kilku zwiadowców Mingo. Na ich spotkanie Contrecoeur skierował chorążego Josepha Coulon de Villiers de Jumonville z oddziałkiem 33 żołnierzy prosząc, by zechcieli opuścić francuskie terytorium. 28 maja doszło między nimi do starcia w pobliżu fortu Duquesne, w którym zginął de Jumon ville i 10 żołnierzy, a reszta trafiła do niewoli. Była to pierwsza bitwa w jeszcze niewypowiedzianej wojnie, w której Anglicy pierwsi przelali krew, toteż na reakcję przeciwnika nie trzeba było długo czekać. Po walce Washington otrzymał wątpliwej wartości posiłki i zamiast się szybko wycofać, założył w miejscu zwanym Wielkie Łąki umocnioną placówkę, którą nader trafnie nazwał fortem Necessity (Konieczność). Tutaj, 3 lipca, otoczyło go 500 Francuzów i 400 Indian pod wodzą Louisa Coloun de Villiers, brata zabitego chorążego. Krótkie starcie, w którym zginęło 30 Anglików, a 70 odniosło rany, zakończyło się ich kapitulacją i spiesznym odejściem za Aleghenny. Próba wypędzenia Francuzów znad Ohio skończyła się kompletnym niepowodzeniem. Washington mógł tylko dziękować Bogu, że francuscy oficerowie zdołali powstrzymać swych indiańskich sojusz­ników od zmasakrowania jeńców.

Tego samego lata 1754 roku z inicjatywy rządu królew­skiego odbył się w Albany zjazd przedstawicieli siedmiu angielskich kolonii położonych na północ od Wirginii. Choć zapamiętany przez potomnych jako ten, który podjął próbę zjednoczenia skłóconych ze sobą kolonii, to jego głównym celem było zapewnienie wojska i środków na wspólną obronę i pozyskanie sobie Sześciu Narodów. Proangielscy

Irokezi przybyli na obrady w niewielkiej liczbie i w ponurych nastrojach. Zarzucali Anglikom wdzieranie się na ich ziemie, szykany w handlu, a nade wszystko zaniedbanie umocnień na granicach i wystawienie Irokezów na francuskie ataki. Ich poglądy najlepiej wyraził najwybitniejszy Irokez owej doby, Mohawk Theyanoguin zwany przez Anglików królem Hen- drickiem i mający opinię „pierwszego Indianina Ameryki”: „Spójrzcie na Francuzów! Są mężami, umacniają się, gdzie tylko mogą. Wy zaś — co przykro przyznać — jesteście niczym kobiety, słabi i odsłonięci, pozbawieni wszelkich umocnień”12. Mimo to Hendrick poprowadził swych Mohaw- ków na pomoc Anglikom w tej jeszcze oficjalnie nie rozpoczętej wojnie.

Anglicy wystąpili zaczepnie w następnym roku. W cen­trum ich uwagi znalazły się widły Ohio, forty St. Frederick (zwany przez nich Crow Point) i Niagara strzegące Kanady na granicy z Irokezami oraz przesmyk Chigneto łączący Nową Szkocję z kontynentem. Celem jednoczesnego ude­rzenia w tych miejscach nie było zawojowanie Nowej Francji, a jedynie powstrzymanie jej ekspansji. Ustąpienia Francuzów z nadgranicznych fortów spodziewano się dokonać demonstracją zbrojną, bez użycia siły13. Rzeczy­wistość okazała się jednak zupełnie inna i tylko na przesmyku Chigneto czekało Anglików powodzenie.

Oddzielał on Nową Szkocję od francuskiej Akadii, której częścią była do 1713 roku, kiedy mocą pokoju zawartego w Utrechcie przypadła Anglii. Od lat nękaną najazdami Mikmaków, kierowanymi przez ich misjonarza Jean-Louisa Le Loutre, zamieszkiwało 20 tysięcy Francuzów, którzy nie złożyli przysięgi na wierność królowi Anglii, a na których ojciec Le Loutre również wywierał niemały wpływ. Władze francuskie pragnęły ściągnąć ich w sąsiedztwo fortów Beau- sejour i Gaspereau, aby mogli wziąć udział w walce o odzys­

12 Ian K. S tee le, Betrayals: Fort William Henry & the „Massacre”, New York, Oxford University Press 1990, s. 26.

13 Ian K. S t e e l e , Warpathss. 188.

kanie tej części Akadii, którą zabrali Anglicy. Oni sami pragnęli żyć w spokoju, byle nie zmuszano ich do wystąpienia przeciw Francji, ale zdaniem Anglików stanowili zagrożenie. Toteż gdy pułkownik Robert Moncton na czele 2 tysięcy ochotników z Nowej Anglii i 270 regularnych żołnierzy z garnizonu w Halifaxie zdobył 16 czerwca po krótkim oblężeniu fort Beausejour, a wkrótce, bez wystrzału, poddał się fort Gasperau, władze angielskie postanowiły raz na zawsze z zagrożeniem tym skończyć. Gubernator Nowej Szkocji Charles Lawrence nakazał wypędzenie z prowincji wszystkich Akadyjczyków, którzy nie złożą przysięgi na wierność Anglii. Doszło do tego późnym latem 1755 roku, kiedy wojsko angielskie wyrzuciło ich z domów, które puściło z dymem. Ich ziemie i stada stały się własnością Korony Brytyjskiej, a samych, jedynie z tym, co mogli zabrać ze sobą, załadowano na statki i wysłano do różnych portów w angielskich koloniach, w Anglii i do kilku we Francji. Trzymani w nieludzkich warunkach, oderwani od rodzin, których często nie zobaczyli już nigdy, setkami marli i tonęli na pełnym morzu. Nieliczni tylko ratowali się ucieczką, jak tych osiemdziesięciu, którzy uszli z fortu Cumberland (dawnego Beausejour) wykopanym tunelem i wraz z rodzinami ukryli się w okolicznych lasach. Wielu przygarnęli Mikmakowie, po wypędzeniu Akadyjczyków bardziej wystawieni na angielskie ataki.

Na losy nieszczęsnych mieszkańców Akadii wpłynęła również panika, jaka ogarnęła kolonie angielskie na wieśćo tym, co zaszło 9 lipca nad Monongahelą, w pobliżu fortu Duquesne. Poniosła tu druzgocącą klęskę armia angielska, którą dowodził naczelny wódz brytyjskich sił zbrojnych w Ameryce Północnej generał major Edward Braddock. Świeżo przybyły z Europy, zdolny i doświad­czony oficer, stanął na czele blisko dwuipółtysięcznego wojska, w tym 1600 regularnych żołnierzy. Część tego wojska w sile 1450 ludzi, prowadzona osobiście przez generała, 7 lipca przekroczyła bród na Monongaheli.

Dowodzący fortem Duquesne kapitan Pierre de Cont­recoeur, mający pod sobą około 300 żołnierzy i kanadyj­skich milicjantów, nosił się początkowo z zamiarem ewa­kuowania garnizonu, ale jego zastępca, kapitan Daniel de Beaujeu, przekonał go, iż należy walczyć. Pod fortem obozowało od 800 do 1000 Indian — głównie Ottawów, Odżibuejów i Potawatomich znad Wielkich Jezior, katolic­kich Wyandotów, Caughnawagów i Abenaków z Kanady oraz garść miejscowych Mingów, Delawarów i Szawane- zów, do niedawna angielskich sprzymierzeńców. Począt­kowo nie kwapili się oni do walki z tak przeważającym liczebnie wrogiem, lecz Beaujeu potrafił się odwołać do ich poczucia honoru. Po jego słowach: „Wyruszam na Anglików! Cóż to, pozwolicie, aby wasz ojciec szedł sam?!”14 gromady wojowników pospieszyły ku głównej bramie fortu zaopatrzyć się w proch i naboje. Po przyjęciu komunii kapitan, przybrany i pomalowany jak Indianin, poprowadził 637 czerwonoskórych, 146 Kanadyjczyków i 108 regularnych żołnierzy przeciw Anglikom, chcąc ich przynajmniej powstrzymać przy brodzie na Monongaheli.

Na wroga natknął się w południe 9 lipca i ku swemu rozczarowaniu stwierdził, że Braddock przekroczył rzekę. Przednia jego straż maszerowała już leśnym traktem, między wzgórzem po jednej, a wąwozem po drugiej stronie. Po wymianie pierwszych strzałów Indianie i Francuzi rozwinęli się wachlarzem, zajmując pozycje na wzgórzu i w wąwozie. Idący w przedzie podpułkownik Thomas Gage cofnął się gwałtownie przed tym nieoczekiwanym oporem i zderzył z czołem idącej szybko naprzód głównej kolumny. Nieza- chowana należyta odległość między awangardą a siłą główną sprawiła, że doszło do zupełnego zamieszania. Angielscy żołnierze wieku XVIII walczyli zwartymi for­macjami, oddając salwy w kierunku widocznego przeciw­nika, tu natomiast, oddzieleni od swych kompanii, musieli

14 Francis P a r k m a n , Montcalm and Wolfe, New York, Collier Books 1962, s. 159.

pojedynczo ostrzeliwać się niewidzialnemu wrogowi. Ten zaś, ukryty wśród drzew i zarośli, z trzech stron zasypywał kolumnę Braddocka morderczym ogniem. Indianie za­stosowali taktykę „ciągłego ognia”, wywodzącą się z łowów prowadzonych przez całe plemię, a polegającą na oskrzyd­laniu przeciwnika, do którego wojownicy podchodzili przebiegając od drzewa do drzewa i ładując broń w chwili, gdy towarzysze prowadzili ostrzał. Skuteczność tej taktyki zadaje kłam poglądowi, jakoby Indianie nie byli zdolni do staczania walnych bitew, a jedynie do napadów z zasadzki15. Żołnierze angielscy padali dziesiątkami, a ich artyleria czyniła spustoszenie tylko w koronach drzew. Po trzech godzinach Anglicy rzucili się do ucieczki, zabierając ze sobą śmiertelnie rannego generała. Na polu walki zostało 456 zabitych i niektórzy spośród 541 rannych. Wśród ocalałych rannych byli podpułkownik Gage, porucznik Henry Gladwin i porucznik John Montrose, z którymi jeszcze się spotkamy. Widok niedobitków wzniecił panikę w straży tylnej i w taborach. Zniszczono wszystkie zapasy i cała wyprawa w panicznej ucieczce zawróciła do Wirginii. Indianie mogliby zabić o wiele więcej wrogów, gdyby nie obfitość łupu, którego zebranie zajęło im kilka dni. W ich ręce wpadły armaty, proch, kule, muszkiety, wozy, 100 sztuk bydła prowadzonego na ubój, stado 500 koni, worki z mąką, odzież, narzędzia, wódka, kasa i papiery Braddocka. Zwycięzcy stracili 27 zabitych wojowników i żołnierzy i tylu mniej więcej rannych oraz trzech oficerów, a wśród nich kapitana Beaujeu. Łatwe zwycięstwo sprawiło, że plemiona indiańskie bez reszty przeszły na stronę Fran­cuzów, a cała granica angielskich osiedli od Karoliny po Nowy Jork stanęła w ogniu ich najazdów.

Dowództwo wyprawy na fort Niagara powierzono Willia­mowi Shirleyowi, gubernatorowi Massachusetts. Choć nie posiadał wojskowego doświadczenia, otrzymał stopień gene­

15 List lana K. Steele do autora, 14 października 2004 roku.

rała majora i przez jakiś czas po śmierci Braddocka był wodzem naczelnym wojsk angielskich. Po zwykłych sporach z gubernatorami innych kolonii zgromadził około 2400 niewyszkolonych żołnierzy kolonialnych, w tym 500 ochot­ników z New Jersey, wspomaganych przez setkę irokeskich wojowników. Spory z gubernatorem Nowego Jorku i peł­nomocnikiem królewskim do spraw Indian w północnych koloniach, Williamem Johnsonem, który kierował wyprawą na fort St. Frederick, toczone o zapewnienie sobie pomocy irokeskiej, przydział armat, wozów i łodzi sprawiły, że wojsko Shirleya dopiero w połowie września dotarło do fortu Oswego. Trudy wyprawy, choroby i wieść o klęsce Braddocka pomniejszyły szeregi o 800 żołnierzy. Po drugiej stronie jeziora Ontario, w forcie Frontenac, stało 1200 Francuzów wiedzących z przejętej korespondencji Braddockao zamierzonej inwazji, więc Shirley nie odważył się atakować Niagara i postanowił zaczekać z tym do przyszłego roku.

Ostatnia wyprawa wojsk angielskich wyruszyła z Albany na fort St. Frederick nad jeziorem Champlaina. Liczyła trzyi pół tysiąca żołnierzy kolonialnych wspomaganych przez 300 Irokezów prowadzonych przez słynnego Hendricka. Dowo­dził nią człowiek niepospolity, a był nim pogodny, pełen temperamentu Irlandczyk, przybyły przed dwudziestu laty w dolinę Mohawka, aby prowadzić interesy swego wuja. Nazywał się William Johnson, lecz Irokezi szybko uznali go za jednego ze swoich i nazwali Warraghiyagey czyli Ten Który Może Dużo. Mówiący biegle ich językiem, żonaty dwukrotnie z Irokezkami cieszył się ich ogromnym zaufa­niem, będąc jednym z nielicznych Anglików, którzy darzyli Indian szacunkiem i sympatią i w pełni uświadamiali sobie, jak dalece mogą wpłynąć na losy brytyjskich kolonii. Świeżo mianowany przez Jerzego II pełnomocnikiem do spraw Indian miał do czynienia z plemionami od Ohio i Potomaku na południu, po Kanadę na północy i Missisipi na zachodzie. Sprawy jednak ułożyły się tak, że cały jego talent pozwolił Anglikom jedynie na pozyskanie skąpej pomocy Irokezów.

Teraz popłynął w górę Hudsonu, wioząc z sobą sprzęt oblężniczy, w tym 16 armat, ważących niekiedy do trzech ton. Po wylądowaniu w miejscu, z którego rzeka nie mogła nieść ich dalej, 1500 ludzi odnowiło zapuszczoną, biegnącą wzdłuż jej brzegu drogę i założyło bazę zaopatrzeniową, nazwaną fortem Edwarda. Stąd wytyczono szesnastomilową drogę wiodącą na północ do jeziora St. Sacrament, które Johnson na cześć króla nazwał Jeziorem Jerzego. Nastał już początek września, gdy do niewykończonego jeszcze obozu nad jeziorem, wznoszonego jakie 50 mil od celu ataku, przybyli irokescy zwiadowcy z wieścią o znalezieniu śladów 200 indiańskich sprzymierzeńców Francji oraz trzech silnych oddziałów francuskich.

Było to wojsko dowodzone przez niedawno przybyłego z Europy generała Jean-Armanda barona de Dieskau, znakomitego oficera i ulubieńca legendarnego Maurycego Saskiego. Liczyło ono blisko trzy tysiące ludzi, w tym 1000 regularnych żołnierzy, 1300 kanadyjskich milicjantów i ponad 600 indiańskich zwiadowców, z których blisko połowę stanowili Irokezi z Caughnawaga. Jego dowódca postanowił zaskoczyć Johnsona rzucając połowę swych sił, aby zniszczyć bazę zaopatrzeniową Anglików w forcie Edwarda. Kiedy jednak pojawił się tam 7 września, jego indiańscy sprzymierzeńcy odmówili udziału w ataku na fort. Caughnawagowie, którzy mieli krewnych wśród wro­gich Irokezów i prowadzili zyskowny, choć nielegalny handel ze stroną przeciwną, namówili wojowników z innych plemion, aby powstrzymali się od ataku na niedokończony fort, broniony przez jedno tylko działo.

W tej sytuacji baronowi de Dieskau pozostało jedynie skłonić Indian do ataku na obóz Johnsona, założony na drugim końcu zbudowanej przez niego nowej drogi. Nie zwlekał zatem ani chwili, gdy otrzymał wieść, iż idzie nią część sił angielskich i ustawił w zasadzce Indian i Kanadyj­czyków, zaś swych grenadierów skierował do zalesionego wąwozu, blokując drogę jakie cztery mile od obozu

Johnsona. W ich stronę szli „indiańskim szeregiem”, czyli gęsiego, jak zawsze, gdy prowadzili większe siły przez wrogie terytorium, Mohawkowie Hendricka, za nimi zaś pułk ochotników z Massachusetts. Przedwcześnie oddany strzał zdradził czekających w ukryciu, ale i tak zasadzka przyniosła śmierć 50 Anglikom i 40 Mohawkom, w tym Hendrickowi, który zginął od ciosu bagnetem, gdy wydo­bywał się spod powalonego konia. Pozostali przy życiu w panice zawrócili do obozu, gdzie pośpiesznie wzniesiono barykadę z pni, wozów i łodzi, bronioną przez cztery wielkie działa polowe. Dieskau, który chciał na karkach uciekających wjechać do ich obozu, znów natrafił na opór swoich Indian. Odnieśli już oni zwycięstwo, zdobyli wiele skalpów przy nieznacznych stratach własnych i nie mieli zamiaru wystawiać się na ogień angielskich armat. Do szturmu na obóz Johnsona przystąpili więc sami żołnierze regułami, ale przyniósł im klęskę oraz ciężkie rany i niewolę ich generałowi, na zawsze przekonanemu, że tylko pragnący ostrzec swych ziomków zdradziecki Caughnawaga pozbawił go zwycięstwa16. Doszło jeszcze do jednego krwawego spotkania pod koniec dnia, w którym Francuzi pobili odsiecz, jaka nadciągnęła z fortu Edwarda. W trzech tych starciach znanych jako bitwa nad Jeziorem Jerzego Anglicy mieli 331 zabitych, rannych i zaginionych, zaś Francuzi 339. Straty, jakie ponieśli w niej Irokezi, sprawiły, że przez cztery najbliższe lata nie pospieszyli Anglikom ze znacz­niejszą pomocą, co zmusiło tych ostatnich do powołania tak zwanych rangersów czyli formacji zwiadowczej, na czele której stanął Robert Rogers, a któremu poświęcimy jeszcze nieco uwagi. Żadna ze stron nie odniosła tutaj zdecydowanego zwycięstwa. Amerykańscy ochotnicy utrzy­mali plac boju, lecz nie odważyli się pójść na fort St. Frederick i musieli wznieść fort William Henry, gdyż droga, jaką doprowadzili tutaj z Albany, posłużyłaby

16 Ian K. S t e e l e , Betrayals..., s . 4 9 .

z łatwością francuskiej inwazji. W ten sposób między wrogimi fortami powstał pas ziemi niczyjej, a Francuzi pod koniec roku postawili na przeciwnym brzegu Jeziora Jerzego fort Carillon zwany przez Anglików Ticonderoga.

*

Kiedy pułkownik Thomas Dunbar i George Washington uchodzili na wschód z niedobitkami armii Braddocka, Delawarowie, Szawanezi i Mingo wyruszyli na własną wojnę przeciw pogranicznym osiedlom Pensylwanii, Mary­landu i Wirginii. Mieli oto sposobność obronić się przed inwazją anglo-amerykańskich osadników i jako sojusznicy Francuzów zdobywać skalpy i łup. Wielu z nich rozumo­wało tak jak wódz Delawarów Ackowanothio, który nie widział większej różnicy między najściem ich kraju przez Francuzów w 1753 roku a wkroczeniem wojsk Braddocka, ale uważał, iż przy pomocy Francuzów „wygnamy Ang­lików i przy najbliższej sposobności zrobimy to samo z nimi”17. W myśl ścisłych wskazówek nowego gubernatora Kanady, Pierre de Rigaud de Vaudreuil, który zastąpił markiza Ange de Duquesne, w forcie imienia jego poprzed­nika służono im bronią, amunicją i poradą.

Najazdy na pogranicze niosły niesamowite spustoszenie, napełniając grozą kraj. Jesienią Delawarowie napadli na Gnadenhutten, osiedle zamieszkiwane przez ich własnych współplemieńców, którzy przyjęli chrzest z rąk braci moraw­skich, zabili 10 misjonarzy, a 200 ich podopiecznych uprowa­dzili ze sobą. Wiosną 1756 roku obliczano, że poniosło śmierć lub trafiło do niewoli siedmiuset kolonistów, a do jesieni liczba ta sięgnęła trzech tysięcy osób. Ponad dwa tysiące wrogów, a wśród nich szukający przygód wojownicy znad Wielkich Jezior i liczni Kanadyjczycy, zapuszczało się setki mil poza łańcuch nowo wystawionych angielskich fortów.

1 7 I a n K . S t e e l e , Warpaths..., s. 198.

Najazdy te doprowadziły do upadku kwakierskiego rządu Pensylwanii. Jego członkowie, którzy długo i całkiem słusznie dowodzili, że tarczą ich kolonii jest światła polityka wobec Indian, musieli radzić sobie z atakami, za które nie można już było obarczać mieszkańców pogranicza. Gdy Pensylwania przystąpiła do wojny, kwakrzy musieli ustąpić z rządu. Mianowany pułkownikiem Benjamin Franklin zarządził wzniesienie fortów przy najbardziej uczęszczanych szlakach w zachodniej Pensylwanii. 8 września oddział jej milicji pod dowództwem pułkownika Johna Armstronga przeprowadził najbardziej skuteczną akcję odwetową Ang­lików w tej wojnie, paląc Kittanning, wieś Delawarów nad górną Alleghenną, będącą bazą wypadową niszczących najazdów na wschód, kierowanych przez budzących po­wszechny lęk na pograniczu Shingę i Kapitana Jacobsa, wodzów plemienia, na których głowy Anglicy wyznaczyli cenę. Do 1758 roku Wirginia wystawiła 27 fortów między Alleghenami a Górami Błękitnymi, ale nie były one w stanie powstrzymać najazdów i same padały ich ofiarą. Tak było choćby z fortem Granville nad Juniatą zdobytym 2 sierpnia 1756 roku przez Delawarów Shingi i Kapitana Jacobsa18. Sytuacja stała się tak rozpaczliwa, że — jak donoszono do Quebecu — gubernator Pensylwanii obiecywał Indianom swobodne przejście do Wirginii pod warunkiem, że oszczędzą osiedla w jego kolonii19. Wszystko to jak najbardziej dogadzało planom gubernatora Vaudreuil, gdyż indiańskie najazdy zmuszały Wirginię i Maryland do obrony własnej, nie dając im aż do 1758 roku włączyć się do działań prowadzonych na północy. Także i Pensyl­wania, raz już wciągnięta do wojny, musiała myśleć głównie o swej obronie.

*

18 Aleksander S u d a k, Leksykon..., s. 102.19 William J. E c c l e s , The Canadian..., s. 173.

Na północy wojna nie ustawała ani na chwilę, a inicjatywa w dalszym ciągu należała do Francuzów, których regularnym wojskiem dowodził następca Dieskau, generał Louis-Joseph markiz de Montcalm. To nie Anglicy zdobyli — tak jak planowali — w 1756 roku fort Niagara, ale Francuzi zdobyli fort Oswego. Podobnie jak wiele innych fortów był on początkowo placówką handlową i stał w dolinie rzeki o tej samej nazwie. Vaudreuil chciał nim zawładnąć już rok wcześniej, zaraz po objęciu stanowiska gubernatora, i teraz uczynił go głównym celem swej kampanii. Zimą 1755-1756 roku wysłał tam na rozpoznanie dwa małe oddziałki Indian i Kanadyjczyków, z których jedna spaliła 60 łodzi dowożących zaopatrzenie do fortu rzekami Mohawk i Oswego. Pod koniec marca wyprawa 166 Kanadyjczyków, 136 misyjnych Indian i 60 żołnierzy po dwustumilowym marszu przybyła na rakietach śnieżnych pod fort Buli pilnujący przejścia między oboma rzekami. Padł on po jednym szturmie tracąc 60 zabitych i 30 wziętych w niewolę obrońców, a zwycięzcy, którzy mieli tylko czterech zabitych, wysadzili go w powietrze wraz z całą amunicją i wszelkim zaopatrzeniem przeznaczo­nym dla Oswego. W lipcu wciągnęli w zasadzkę silny konwój łodzi zaledwie osiem mil od fortu. Jego nękany od pół roku garnizon, liczący 1800 ludzi, otoczyła wreszcie w sierpniu ponadtrzytysięczna armia Montcalma, w której znajdowało się 260 indiańskich wojowników. Po czterech dniach oblężenia i nieznacznych stratach Anglicy poddali się, a Indianie wymordowali blisko trzydziestu rannych jeńców ku oburzeniu swych francuskich sprzymierzeńców. Pozostali, w tym 120 kobiet i dzieci, powędrowali w charakterze jeńców wojennych do Kanady. Upadek Oswego sprawił, że Irokezi zaczęli się przechylać na stronę Francji. Ich przedstawiciele, goszczący w listopadzie w Montrealu, zręcznie „wyrazili markizowi de Vaudreuil podziękowania za zniszczenie Oswego, gdyż przy­wrócił przez to Pięciu Narodom kraj, który do nich należał”20.

20 Tamże, s. 206.

Rok 1757 okazał się dla Anglików jeszcze gorszy od poprzedniego. Potężny, choć niezbyt fortunnie usytuowany, fort Carillon stanowił bazę wypadową ich przeciwników. W lipcu z Montrealu wyruszyła na zdobycie fortu William Henry nad Jeziorem Jerzego blisko ośmiotysięczna armia Montcalma. Znajdowało się w niej do tysiąca wojowników z „dalekich krajów”, jak nazywali Francuzi tereny nad Wielkimi Jeziorami i nad Missisipi oraz ośmiuset „oswojonych” Abenaków, Algonkinów, Caughnawagów i Nipissingów. Towarzyszyli im ich misjonarze i oficerowie kanadyjskiej milicji, od lat walczący wraz z nimi przeciw Anglikom i służący im jako tłumacze i doradcy. Czerwonoskórzy z miejsca ruszyli w przedzie wojsk francuskich, a pierwsze znaczące zwycięstwo stało się ich udziałem. 24 lipca podpułkownik George Monro, komendant William Henry, wysłał w dół Jeziora Jerzego dwadzieścia dwie łodzie z 350 żołnierzami z New Jersey i z Nowego Jorku, aby postarali się o jakieś wieści o przeciwniku. Tylko dwie łodzie wróciły z zasadzki, w jaką wyprawę wciągnęło 600 Ottawów i Odżibuejów w okolicy nazywanej Niedzielnym Miejscem. Około 160 Anglików zginęło, potonęło lub poszło na tortury; 151 trafiło w niewolę. Ta bitwa na wodzie, w której Indianie mieli tylko jednego lekko rannego wojownika, sprawiła, że dwustu czerwonoskórych uznało, iż czas wracać do domu. Odnieśli zwycięstwo, zdobyli skalpy i łupy i chcieli odejść wraz z jeńcami. Uczynili to mimo wszelkich perswazji Francuzów, ale pozostało ich wystarczająco wielu, by pomóc w oblężeniu William Henry.

Rozpoczęło się ono 3 sierpnia i zakończyło po sześciu dniach kapitulacją liczącego 2200 ludzi garnizonu. Mieli oni odejść wolno, ze wszystkimi honorami, pod warunkiem, że przez osiemnaście miesięcy nie podniosą broni przeciw Francji, a Monro uzyska zwolnienie wszystkich będących w angielskiej niewoli Indian i Francuzów. Wodzowie przystali na te warunki, ale nie pogodzili się z nimi ich wojownicy. Kiedy Anglicy, kroczący z rozwiniętymi sztandarami i z biciem w bębny, znaleźli się na drodze do fortu Edwarda, rozległ się przeraźliwy

okrzyk wojenny i czerwonoskórzy runęli naprzód, wydzierając im broń, ubrania i pieniądze. Kto stawił opór, ginął na miejscu. Ogarnięci paniką żołnierze rozbiegli się na wszystkie strony i nim Montcalm i jego oficerowie zaprowadzili ład, spośród 2456 osób zabito 69, a kilkaset uprowadzono w nie­wolę. Zrażeni postawą Francuzów, którzy za wszelką cenę starali się osłaniać jeńców, w zdecydowanej większości wrócili do domu, kończąc tym kampanię. Woleli raczej zabić wziętych do niewoli niż oddać ich z powrotem. Oto jak ich nastroje wyraził pewien wojownik: „Walczę o łupy, skalpy i jeńców. Wam wystarcza wzięcie fortu i pozwalacie żyć waszemu i mojemu wrogowi. Ja nie chcę trzymać takiej padliny do jutra. Gdy się jej pozbędę, nigdy mi już nie zagrozi”21. Wracali do domu w ponurych nastrojach, zanosząc tam czarną ospę, którą zarazili się od przybyłych z Europy żołnierzy, aby już więcej nie wrócić w znaczniejszej sile na pomoc Nowej Francji.

Na razie jednak zdawało się, że nic jej nie może zagrażać. Granice angielskich kolonii cofnęły się głęboko na południe od Jeziora Jerzego i za Allegheny. Jezioro Ontario należało niepodzielnie do Francuzów, którzy wraz z Indianami nieśli wrogom wojnę na całym pograniczu. Lord Chesterfield pisał z Londynu: „Tej zimy, moim zdaniem, musi stanąć taki czy inny pokój. Nie będzie on z pewnością dla nas dobry, ale zdaje się lepszy od tego, którego można spodziewać się za rok”22. Anglicy, choć zdecydowanie górowali liczebnie nad wrogiem, nie potrafili tego wykorzystać. Przeciwnik bił ich prawie w każdym spotkaniu i ani na chwilę nie wątpił o swej nad nimi przewadze. Niemrawe poczynania floty angielskiej na Atlantyku nie potrafiły przejmować zaopatrzenia i posiłków z Francji. Brak stosownej liczby oddziałów do prowadzenia wojny podjazdowej sprawiał, że Anglicy trwali w zasadzie cały czas w defensywie. Garść Indian i Kanadyjczyków zbliżających się ku osiedlom wzbudzała niesamowitą trwogę,

21 Ian K. S t e e l e , Warpaths..., s. 205.22 Tamże, s. 233.

wiążąc na miejscu duże siły wroga, mogące być użyte gdzie indziej. Poza tym wszystkim panujący w południowych koloniach lęk przed buntem niewolników nie pozwalał im na wysłanie większych oddziałów poza własne granice.

Największą słabością Nowej Francji była niezgoda panu­jąca w jej najwyższych władzach, a mianowicie spory między gubernatorem Vaudreuil a generałem Montcalmem. Nieprzepadający nigdy za sobą szybko zaczęli się zwalczać, zaniedbując sprawy związane z prowadzeniem wojny. Montcalm wciągnął w ten spór również niektórych swych oficerów, którym sposób prowadzenia wojny w północno­amerykańskich puszczach niezbyt przypadł do smaku. Gubernator, sprawujący też naczelne dowództwo sił zbroj­nych, był zwolennikiem działań ofensywnych, polegających na pustoszeniu angielskich kolonii wyprawami Indian i Kanadyjczyków, co unieruchamiało ich wojska i zapobie­gało uderzeniu na Kanadę. Jego oponent, który doświad­czenie wojskowe zdobył na europejskich polach bitew gardził tego typu działaniami i ludźmi, którzy je prowadzili. Dążył do rozstrzygających starć, w których o zwycięstwie przesądzały lepsza taktyka, dyscyplina i siła ognia. W 1758 roku, po odwołaniu się do dworu w Paryżu, zwyciężył w swej walce z gubernatorem. Otrzymał zwierzchnictwo nad całością sił zbrojnych i Vaudreuil miał mu odtąd podlegać w sprawach prowadzenia wojny. Na nieszczęście dla francuskiej sprawy Montcalm nie wierzył w zwycięstwo i szybko uznał, że Kanady nie da się utrzymać.

*

W międzyczasie w Anglii premierem rządu został William Pitt, wbrew zdaniu licznych członków Parlamentu nie myślący o pokoju, lecz o doprowadzeniu wojny aż do zwycięskiego końca. Zdając sobie sprawę, że same kolonie nie uporają się z wrogiem, zażądał miliona funtów rocznie na prowadzenie wojny i wysłania za ocean kilku tysięcy

regularnych żołnierzy. Wyznaczono nowych dowódców mających zdobyć Louisbourg oraz forty Carillon i Duquesne i o wiele więcej uwagi poświęcono sprawom morskim. Flota angielska w 1758 roku liczyła sobie 98 okrętów wojennych, a po roku działań 107 ich liniowców miało przeciw sobie jedynie 50 takich okrętów króla Francji. Pitt też zapewnił rządy kolonialne, że angielscy podatnicy zwrócą im koszta, jeśli w swojej obronie wystawią i będą utrzymywać 25 tysięcy żołnierzy, co je wreszcie skłoniło do większego zaangażowania w finansowanie prowadzenia wojny.

Zdobycie Louisbourga Pitt powierzył rozważnemu aż do przesady generałowi Jeffery’emu Amherstowi, zwanemu przez swych podwładnych „ostrożnym komendantem”. Jego powolne, choć systematyczne działania nie pozwoliły na szybszy podbój Nowej Francji. Teraz też, gdy 8 czerwca1758 roku flota wysadziła jego trzynaście tysięcy żołnierzy pod murami Louisbourga, zdobywał twierdzę aż do końca lipca, choć jej garnizon trzykrotnie ustępował im liczbą. Jego poświęcenie uniemożliwiło Anglikom zajęcie w tym samym roku i Louisbourga, i Quebecu, zaś nad jeziorem Champlaina ponieśli nową klęskę. Na tym froncie dowodził generał major James Abercromby, który na czele piętnasto- tysięcznej armii, w tym 7 tysięcy regularnego żołnierza, miał opanować tamtejsze francuskie forty. Powiadomiony przez swych zwiadowców, że trwają jeszcze prace przy ob- warowywaniu fortu Carillon, postanowił 8 lipca wziąć tę potężną fortecę za jednym zamachem bez wsparcia ze strony artylerii. Znakomicie umocnieni, trzykrotnie słabsi liczebnie Francuzi pod osobistym dowództwem Montcalma odparli krwawo kilka ciężkich szturmów, kładąc trupem 464 wrogów. Tym razem towarzyszyło im jedynie 16 indiańskich zwiadow­ców, którzy raz jeszcze mieli sposobność podziwiać bohater­stwo europejskich żołnierzy, graniczące ich zdaniem z głu­potą. Generał angielski niepowodzenie pod fortem Carillon powetował sobie zdobyciem fortu Frontenac. W sierpniu licząca 3600 ludzi, składająca się głównie z ochotników,

armia podpułkownika Johna Bradstreeta zmusiła do kapitu­lacji tamtejszy garnizon, liczący 70 ludzi. Anglicy spalili fort oraz znajdującą się tam francuską flotę na jeziorze Ontario. Sam fort nie przedstawiał sobą większej wartości, lecz utrata zaopatrzenia dla placówek nad Ohio wraz z przewożącymi je łodziami niezmiernie utrudniła położenie Francuzów na południowym zachodzie.

Okazało się to wkrótce, gdy potężna, licząca siedem tysięcy ludzi armia angielska ruszyła na fort Duquesne. Wiedli ją generał John Forbes i pułkownik Henry Bouquet. Za główne zadanie wyznaczyli sobie zbudowanie bezpiecznej drogi do celu. Prowadziła ona przez blisko 200 mil puszczy, a idące nią wojsko mogło zaopatrywać się w pobudowanych przy niej fortach i umocnionych placówkach, leżących nie dalej od siebie niż o czterdzieści mil. Na spotkanie Anglików wyszło kilkuset zawezwanych w ostatniej chwili Odżibuejów, Ottawów, Potawatomich i Wyandotów spod Detroit. 11 września, w odległości kilku mil od fortu, pokonali oni idącego w straży przedniej majora Jamesa Granta. Z jego ośmiuset ludzi padło w boju lub dostało się razem z nim do niewoli 275, podczas gdy Indianie i Francuzi mieli tylko ośmiu zabitych i tyluż rannych. Zwycięstwo podniosło niezmiernie Francuzów na duchu, ale nie zagroziło w niczym pobudowanym przy drodze do Duquesne angielskim fortom. Już miesiąc później jeden z nich, Ligonier, obronił się przed groźnym atakiem Indian i Kanadyjczyków i choć atakujący ponieśli o wiele mniejsze straty od przeciwników, to porażka ta przygnębiła plemiona znad Ohio. Były one mocno zmęczone wojną, a zbudowana przez Forbesa droga za­prowadziła Anglików do serca ich kraju. Doznane od nich krzywdy popchnęły tutejszych Delawarów, Szawanezów i Mingów na wojenną ścieżkę, ale niektórzy ich przywódcy nadal nie życzyli sobie tutaj fortu Duquesne. Teraz uznali, że pozbędą się go angielskimi rękami. Za pośrednictwem brata morawskiego Christiana Fredericka Posta, kwakrów i Delawarów znad Susquehanny, którzy przed rokiem zawarli

pokój, doszło do rokowań z kolonistami. 26 października w pennsylwańskim Easton stanął traktat podpisany z jednej strony przez 500 Indian występujących w imieniu piętnastu plemion, a z drugiej przez gubernatorów Pensylwanii i New Jersey oraz pułkownika Boqueta. Indianie zgodzili się odstąpić Francuzów w zamian za unieważnienie oszukań­czego nabycia ziem Delawarów przez władze Pensylwanii i zapewnienie, że Anglicy odejdą z wideł Ohio. Wieśćo zawartym porozumieniu szybko obiegła wioski czerwono- skórych znad Pięknej Rzeki i 18 listopada nad Kuskuski, najważniejszą z nich, załopotała angielska flaga. W tydzień później Francuzi spalili fort Duquesne, który natychmiast obsadzili żołnierze Forbesa i na cześć premiera swego rządu nazwali fortem Pitt.

*

W końcu 1758 roku wszystko wskazywało na to, że zwycięstwo Anglików jest przesądzone i tak też myślał Montcalm od dawna przekonany, że Kanada padnie w jednej z najbliższych kampanii. Jego niewiara i energiczne dzia­łania przeciwnika musiały przynieść takie, a nie inne skutki. Angielski plan przyszłorocznej kampanii zakładał decydujące uderzenie w serce Nowej Francji. Polegał on na połączeniu inwazji drogą lądową, wiodącą w dół jeziora Champlaina z atakiem w górę Rzeki Sw. Wawrzyńca, przeprowadzonym od strony morza. Po utracie fortów Frontenac i Duquesne najważniejszą placówką francuską na zachodzie stał się teraz fort Niagara, nie osłonięty już niczym przed atakiem Anglików. Położenie jego było tym groźniejsze, że sąsiadujący z nim Irokezi, w swej większości zachowujący dotąd neutralność, przeszli na stronę wroga. Sygnał do tego dali Senekowie, na których ziemiach stał fort, mając nadzieję, iż Amherst zrobi dla nich to, co zdawałoby się nad Ohio zrobił dla Szawanezów i Delawa­rów Forbes. Wobec takiego stanu rzeczy Amherst z końcem

maja 1759 roku posiał na Niagara generała Johna Prideaux. Tysiąc ochotników z Nowego Jorku odbudowało i stanęło załogą w forcie Oswego, zaś dwa tysiące regularnego żołnierza i tysiąc Irokezów otoczyło 7 lipca fort Niagara. Dowodzący tutaj kapitan Pierre Pouchot pozbył się wcześ­niej części swych sił, oddając je do fortu Venango pod komendę kapitana Francois-Marie de Ligneris, planującego odbić fort Duquesne. Teraz, mając nieco ponad 500 ludzi załogi, w tym 30 Indian, posłał do Lignerisa z prośbąo wsparcie.

Podczas oblężenia Niagara okazało się w pełni, że Indianie nie mają zamiaru wykrwawiać się bez potrzeby w interesie obu mocarstw. Dwóm wysłannikom Irokezów pozwolono wejść do fortu, gdzie na naradzie z będącymi tu Senekami, Mississaugami i Ottawami postanowili położyć kres wzajemnym walkom. Od nich też dowiedzieli się, że z Venango nadchodzi odsiecz w sile sześciuset Francuzówi Kanadyjczyków oraz tysiąca Indian z „dalekich krajów”. Po powrocie wysłanników Irokezi natychmiast odstąpili od oblężenia i stanęli w pobliskiej La Belle Famille, zaś wojownicy Lignerisa zawrócili z drogi i udali się nad jezioro Erie walczyć tam z Anglikami. W obozie francuskim pozostało zatem tylko 30 Indian Pouchota. Oni też obser­wowali starcie, do jakiego doszło między Anglikami i Francuzami 22 lipca koło La Belle Famille.

500 żołnierzy i stu milicjantów z Nowego Jorku pod dowództwem pułkownika Bouqueta czekało tu za umoc­nieniami na ludzi Lignerisa. Zbyt pewni siebie Francuzi dostali się pod morderczy ogień przeciwnika, a potem, zaatakowani bagnetami, rzucili się do ucieczki. Za nimi ruszyli w pogoń niebiorący dotąd udziału w bitwie Irokezi. Padło ponad dwustu Francuzów, a co najmniej stu dostało się do niewoli. W ferworze walki od tomahawków irokes- kich zginęło też kilku Indian znad Ohio, co na całe lata popsuło ich wzajemne stosunki. Po dwóch dniach kapitan Pouchot poddał fort i trafił z całą załogą do niewoli,

natomiast jego 30 Indianom, za którymi wstawili się Irokezi, pozwolono odejść do domu. Wraz z upadkiem Niagara skończyło się francuskie panowanie nad jeziorami Erie i Ontario oraz w dolinie Ohio.

Miało się też ku końcowi na wschodzie. Rankiem, 13 września 1759 roku, na leżącej u stóp Quebecu równinie zwanej Błoniami Abrahama doszło do walnej bitwy. Trwała zaledwie pół godziny i skończyła się wygraną Anglików. Poległ w niej dowodzący nimi generał James Wolfe, a Montcalm odniósł śmiertelną ranę. O wyniku starcia zadecydował błąd wodza Francuzów, który rzucił do boju tylko jedną trzecią swej szesnastotysięcznej armii, nie czekając na żadne posiłki. Było w niej około tysiąca indiańskich wojowników, w zdecydowanej większości z ka­tolickich Siedmiu Narodów Kanadyjskich. Tylko trzystu przybyło z „dalekich krajów”, w tym 150 Kri nie biorących dotąd udziału w wojnie. W jej ostatniej fazie Indianie nie odegrali już większej roli. Uznali, że klęska Francuzów jest przesądzona, co w pełni odpowiadało prawdzie. Chociaż Kanada jeszcze długo mogła stawiać opór, a jej wojska mimo śmierci Montcalma nie były bynajmniej pokonane, Paryż pogodził się z utratą swych amerykańskich kolonii. Brak pomocy ze strony metropolii sprawił, że Kanadyjczycy musieli złożyć broń. Ostatnie walki o Quebec stoczono w maju 1760 roku, zaś 8 września gubernator Vaudreuil poddał siedemnastotysięcznej armii Amhersta broniony przez niecałe trzy tysiące ludzi Montreal. Wojna na ziemi pół­nocnoamerykańskiej dobiegła końca, a jej wyniki zatwierdzić miał zawarty w Paryżu 10 lutego 1763 roku pokój. Mocą jego postanowień wszystkie ziemie francuskie na wschód od Missisipi dostawały się Koronie Brytyjskiej, podobnie jak należąca do Hiszpanii Floryda, gdyż w ostatniej fazie wojny państwo to stanęło po stronie Francji. Ta wynagrodziła jej poniesione koszta i utratę Florydy odstąpieniem Luizjany, nie chcąc by ten ogromny i bogaty kraj dostał się w angielskie ręce. Żadnej z negocjujących stron nie przyszło oczywiście

na myśl zapytać, co o tym sądzą plemiona indiańskie— rzeczywiści władcy ziem, o które targowali się przy stole obrad. Wodzowie ich na wieść o tych postanowieniach zareagowali z wściekłością mówiąc, że Francuzi nie mieli prawa sprzedawać ziemi, która do nich nie należy i że nie pozwolą wejść na nią Anglikom.

Indianie po skończonej wojnie musieli podjąć decyzję, jak się zachować w zaistniałej sytuacji. O swoim losie myśleli już od dawna, pod koniec konfliktu coraz bardziej oddalając się od sprawy francuskiej. Marsz Forbesa do fortu Duquesne przekonał plemiona znad Ohio, że należy zawrzeć pokój, a Sześć Narodów skłonił do czynnego wystąpienia po stronie Anglików. Zdawali sobie doskonale sprawę, że czas zerwać z dawnymi urazami i stworzyć wspólny front wobec białego zagrożenia, o czym świadczą działania ich dyplomatów podczas oblężenia fortu Niagara. Teraz musieli rozważyć co czynić, gdy pozostali już sami w obliczu zwycięskich Ang­lików, nie mogąc liczyć na mniej lub bardziej zdecydowaną pomoc Francuzów. Oni sami wcale nie uważali się za pokonanych w wojnie, w której pospieszyli na pomoc królowi Francji. Wojnę tę przegrali tylko Francuzi, a nie oni. Takiego zdania byli szczególnie Indianie z „górnych krajów”, którzy w każdej z bitew z Anglikami wychodzili zwycięsko. Niemniej nie mogli nie zastanowić się nad szeregiem palących zagad­nień, z których na plan pierwszy wysuwały się następujące: co się stanie z Indianami, którzy walczyli po stronie Fran­cuzów?; kto będzie kontrolował bezwzględnych angielskich handlarzy pozbawionych jakiejkolwiek konkurencji?; kto powstrzyma żądnych ziemi anglo-amerykańskich osadników, którzy niczym robactwo padlinę pokryli atlantyckie wybrzeże?; kto zapobiegnie walkom między indianożercami z pogranicza a młodymi wojownikami płacącymi im tą samą monetą?; i wreszcie czy walka z jedynym dostarczycielem broni palnej i prochu nie przyniesie im tego losu, który stał się udziałem plemion znad Atlantyku? Na niektóre z tych pytań odpowiedzi udzieliły trzy wydarzenia, jakie zaszły po upadku fortu

Duquesne w listopadzie 1758 roku. Wbrew postanowieniom traktatu w Easton Anglicy wznieśli na jego miejscu fort Pitt i obsadzili go dwustuosobową załogą. Nie opuścili go już nigdy pod pozorem ochrony ziem indiańskich i przebywają­cych tam angielskich handlarzy. Na nic zdały się protesty wodzów wskazujących na to, że odejście armii angielskiej z wideł Ohio było jednym z warunków, na jakich zgodzili się odstąpić Francuzów. Drugim wydarzeniem był nakazany przez Amhersta najazd na Odanak, wieś katolickich Abenaków znad Rzeki Św. Franciszka, z której wychodziły mordercze wyprawy na pogranicze. Dokonał go major Robert Rogers na czele swych 140 rangersów, pewnego październikowego ranka1759 roku puszczając wieś z dymem i zabijając trzydzieścioro

jej mieszkańców. Najazd nie miał żadnego znaczenia strate­gicznego, chodziło jedynie o sterroryzowanie Indian. Chociaż nastąpił podczas wojny, podobnie jak najazd na Kittanning, nie był absolutnie czymś koniecznym, bowiem po angielskich sukcesach pod fortami Duquesne i Niagara Indianie w zasadzie przeszli na neutralne pozycje. Pokazał natomiast czego czerwonoskórzy mogą się spodziewać po zwycięskich Ang­likach. Dotyczyło to zwłaszcza Amhersta, który Indianami gardził, a od czasu „masakry” pod fortem William Henry stał się im zdecydowanie wrogi.

Trzecim wreszcie wydarzeniem, które wzbogaciło czer- wonoskórych o nowe i cenne doświadczenia była wojna irokeskich Czirokezów z dolin Apalachów przeciw Anglikom w latach 1759-1761. Ponieważ nie wzięli oni udziału w wojnie Pontiaka i bardzo nieznaczny w wojnie Francuzów i Indian, kiedy to dostarczyli kilkuset zwiadowców wyprawie Forbesa, omówimy ją w najogólniejszym zarysie. Bezpo­średnią jej przyczyną były drobne rozboje, jakich na po­graniczu Wirginii dopuścili się kiepsko wynagrodzeni przez Forbesa wracający do domu czirokescy wojownicy. Latem 1758 roku doszło do starć ze ścigającą ich milicją, w których padły ofiary po obu stronach. Czirokezi nie chcieli wydać „morderców” w ręce Anglików, więc gubernator Południowej

Karoliny William Lyttelton zabronił dostarczać im broni oraz prochu i latem 1759 roku wyruszył przeciw nim na czele 1500 ludzi i, w tym kompanii regularnego wojska. Wyprawa powróciła do fortu Prince George z 28 zakład­nikami, którym miano zwrócić wolność po wydaniu przez plemię zabójców osiedleńców. Czirokezi nie chcieli na to przystać i nie zmienili zdania, mimo że Anglicy uwolnili sześciu jeńców i obiecali dostarczyć trzy tony prochu oraz stosowną ilość amunicji i muszkietów. W lutym następnego roku ich wódz Oconostota próbował zaskoczyć garnizon fortu Prince George i uwolnić zakładników, lecz skończyło się to jedynie śmiercią jego dowódcy, indianożercy nazwis­kiem Coytmore, zabitego podczas pertraktacji. W odwecie rozwścieczeni żołnierze pomordowali swych bezbronnych jeńców. Napady Czirokezów cofnęły granicę osadnictwao dobre sto mil i przyniosły oblężenie fortu Loudoun, więc gubernator Lyttelton zwrócił się o pomoc do Wirginii i do generała Amhersta o nadesłanie regularnego żołnierza. Ten odpowiedział przysłaniem 1300 Górali i Królewskich Szko­tów pod komendą pułkownika Archibalda Montgomery’egoi majora Jamesa Granta. W czerwcu naszli oni kraj Dolnych Czirokezów, obracąjąc go w perzynę. Indianie nie ponieśli jednak większych strat, gdyż wśród zabitych i wziętych w niewolę było zaledwie kilku wojowników. W walkach poległo 17 białych, a kilkudziesięciu było rannych. Mont­gomery zawrócił do Charlestonu święcie przekonany, że wygrał kampanię, ale to Czirokezi mieli się za zwycięzców. Odparli wroga, który nie zagroził wioskom Środkowychi Górskich Czirokezów, choć tak zapowiadał, a jego odwrót przypieczętował los fortu Loudoun. 7 sierpnia zupełnie pozbawiony żywności jego garnizon skapitulował za obiet­nicę swobodnego pójścia z bronią w ręku do najbliższego angielskiego fortu. Jednak dwa dni później Czirokezi uderzyli na wycofujących się Anglików, zabijając ponad trzydziestu żołnierzy oraz trzy kobiety i biorąc do niewoli blisko dwieście osób. Ich zwycięstwo rozniosło się szeroko wśród

innych plemion, lecz Czirokezi zaczęli wkrótce odczuwać trudy prowadzonej wojny, gdyż nie mogli spodziewać się spokojnej zimy z braku żywności i prochu. Doszło wkrótce do rokowań i częściowej wymiany jeńców, ale nie osiągnięto w tej sprawie pełnego porozumienia. Generał Amherst żądał surowego ukarania plemienia. W czerwcu 1761 roku do kraju Czirokezów powrócił major Grant na czele armii liczącej 2800 ludzi, z czego połowę stanowili regułami żołnierze. Ze zwiadowcami Katawba, Czikasawów i Mohaw- ków na czele pomaszerowali ku wioskom Środkowychi Górskich Czirokezów, pustosząc kraj. W ciągu trzydziestu trzech dni kampanii spalili piętnaście wiosek i zniszczyli 1400 akrów kukurydzy i sady brzoskwiniowe. Indianie nie ponieśli większych strat w ludziach, lecz zbliżająca się zima zmusiła ich do zabiegów o pokój, który zawarto w grudniu. Obie strony zobowiązały się do wydania swoich jeńcówi ukarania śmiercią winnych dopuszczenia się morderstw popełnionych na stronie przeciwnej. Ustalono linię graniczną biegnącą czterdzieści mil na wschód od stojącego na krańcu ich ziem fortu Prince George. Po podpisaniu pokoju czirokes- cy negocjatorzy nie przyjęli ofiarowywanej im odzieży, poprosili natomiast o proch, potrzebny im na polowanie.

Plemiona z doliny Ohio i znad Wielkich Jezior wielce skorzystały z lekcji, jakiej udzieliła im wojna Czirokezów. Amherst polecił rozgłaszać sir Williamowi Johnsonowi, jaka surowa kara spotkała plemię, o popalonych wioskachi zniszczonych plonach, o głodujących wśród gór ucieki­nierach. Jednak Indianie dowiedzieli się również o pod­stępach, które omal nie doprowadziły do zdobycia fortu Prince George, o pomyślnym oblężeniu fortu Loudoun,o tym, jak wojsko angielskie nie potrafiło zmusić Cziroke­zów do walnej rozprawy w polu i o tym jak Indianie przez trzy lata potrafili się obejść bez większych dostaw musz­kietów, ołowiu i prochu. Mogli też przekonać się, że armia angielska bez wahania ruszy na Indian toczących wojnę z kolonistami. Amherst nie dał im jeszcze odczuć wrogości

i pogardy, jakimi ich darzył, ale w koloniach znany był z tego od dawna. Kiedy usłyszał o upadku fortu Loudoun, oświadczył, że po raz pierwszy w dziejach żołnierze króla skapitulowali przed Indianami i że „garnizon zasługuje przez to na potępienie”. Nie wysunął stąd oczywistego wniosku, że odosobnione forty na pograniczu zdane są na łaskę sąsiadujących z nimi czerwonoskórych. Ci zaś w pełni zdawali sobie z tego sprawę, o czym wszyscy mieli się już niedługo przekonać. Przekonali się też jeszcze, jak w to­czonej z białymi wojnie potrzebne jest zapewnienie sobie sojuszników, czego Czirokezi w zadziwiający sposób nie potrafili dokonać. Wiedza ta miała w pełni zaowocować już za dwa lata w starciu, które największą sławę przyniosło Pontiakowi, wodzowi Ottawów spod Detroit.

PONTIAK

Wielu słynnych przywódców indiańskich wzięło udział w wojnie lat 1763-1765 przeciw Anglikom, lecz wszysl kich ich przyćmił sławą Pontiak, wódz Ottawów spod Detroit. Sława ta otoczyła go już za życia, a utrwaliła się po jego śmierci. Złożyło się na to wiele przyczyn. Klęski poniesione przez Anglików w pierwszej fazie wojny sprawiły, że ich armia musiała znaleźć osobę za to odpowiedzialną. Nie mógł nią być pierwszy lepszy pogai dzany przez jej oficerów czerwonoskóry, ale jakaś nic przeciętna jednostka, jaka może zdarzyć się nawet wśród dzikich. Znany nam już generał Thomas Gage, zastępca Amhersta i późniejszy wódz naczelny angielskich wojsk w Ameryce, tak mówił o nim, gdy wojna trwała zaledwie rok: „Jest on nie tylko dzikusem posiadającym najbardziej rafinowaną chytrość, naturalną u Indian, ale także osobąo nadzwyczajnych zdolnościach. Człowieka tego powili niśmy sobie zjednać albo skrócić o głowę”1. Jednym z pierwszych przyznających się do znajomości z nim by! dowódca rangersów major Robert Rogers, który też napisało nim wystawiany na deskach londyńskich teatrów już w 1765 roku dramat pod tytułem „Pontiak czyli Amerykan

1 Gregory E. D o w d, War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations& the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press. 2002, s. 8.

scy Dzicy”2. Jak tylko jego imię stało się słynne w angiel­skich koloniach, zaczęto przypisywać mu czyny, jakich nie dokonał i rolę, jakiej nie odegrał. Oddając należny jego talentom hołd trzeba od razu zaznaczyć, że geniuszem wojskowym nie ustępowali mu, a może i przewyższali wodzowie Odżibuejów Matchikiwis i Minavavana, jego bliski krewny i przyszły następca Equeshawey, wodzowie Seneków Guyasuta i Sayenqueraghta czy też Delawarowie Shinga i Shamokin Daniel3. Wodzom z doliny Ohio ustępo­wał na pewno doświadczeniem w rokowaniach z białymi, gdyż pierwsza pewna wzmianka o jego udziale w wojnie Francuzów i Indian pochodzi z 1757 roku, kiedy to wygłosił przemówienie w forcie Duquesne4. Niemniej to, że pierwszy wystąpił zbrojnie, że tak długo i nieustępliwie oblegał główną twierdzę angielską na Zachodzie i że w końcu zginął niepokonany i podejrzewany o nowe wystąpienie przeciw Anglikom, sprawiło, że po dziś dzień uważany jest za tego, który porwał indiańskie plemiona do walki ze śmiertelnym zagrożeniem, którego sobie w pełni nie uświadamiały. Oczywiście przyczynił się do tego Francis Parkman, pod którego piórem Pontiak wyrósł na antycznego herosa, górującego inteligencją i koncepcjami politycznymi nad rzeszą nieuświadomionych czerwonoskórych, genialnego przywódcę mówiącego im, co mają zrobić, by oprzeć się czerwonym kurtkom i amerykańskim kolonistom. Wizerunku stworzonego przez Parkmana nie potrafiły, a przynajmniej nie wszędzie, zretuszować późniejsze badania takich historyków jak Howard H. Peckham, Ian K. Steele czy Gregory E. Dowd.

2 Wilbur R. J a c o b s , Dispossesing the American Indian: Indians and Whites on the Colonial Frontier, New York, Charles Scribner’s Sons 1972, s. 188.

Aleksander S u d a k, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Poznan, Wydawnictwo Akcydens 1995, s. 73, 86, 133, 183, 188.

4 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 47.

Prawda natomiast wygląda tak, że Pontiak nie musiał uświadamiać Indianom korzyści płynących z międzyplemien- nej współpracy ani niebezpieczeństwa grożącego im ze strony anglo-amerykańskiego osadnictwa. Wiedzieli o tym od dawna, a Indianie z doliny Ohio o wiele dawniej niż plemiona znad Wielkich Jezior. Pontiak nie był również naczelnym wodzem Trzech Ognisk czyli Ottawów, Odżi- buejów i Potawatomich, bowiem taką możliwość wykluczała luźna struktura społeczna tych plemion. Skoro nie mógł być nim u ludów sobie bliskich, złączonych więzami krwii mówiących praktycznie tym samym językiem, to tym bardziej nie mógł liczyć na podporządkowanie sobie pozo­stałych plemion. Jego wielkie zdolności, a przede wszystkim wyczyny na polu bitwy i dar przemowy, zyskały mu licznych i oddanych zwolenników od Detroit i Michilimac- kinac do Illinois przez trzy lata wojny, poczynając od 1763 roku, jak się o tym wkrótce przekonamy. Przekonamy się też jednak, że nawet nimi nie mógł rządzić despotycznie, co mu przypisywali współcześni, a co powtórzyli potomni.

*

O dacie urodzin Pontiaka, jego rodzicach i miejscu przyjścia na świat nie mamy żadnej pewnej relacji. Wiado­mo, że urodził się pośród Ottawów, tylko nie wiadomo które z rodziców pochodziło z tego plemienia. Najpraw­dopodobniej nie był Ottawą pełnej krwi, bo szereg źródeł podaje, że matką była Majamka albo Odżibuejka. Pogłoski, jakoby był Katawbą wziętym w dzieciństwie do niewolii wychowanym przez Ottawów nie należy raczej poważnie traktować\ Przyszedł na świat najpewniej na północnym brzegu rzeki Detroit, we wsi Ottawów, między 1720 a 1725 rokiem. Jesteśmy tu oczywiście skazani na domysły, ale

5 Tamże, s. 15.

Parkman chyba myli się co do wieku wodza, mówiąc iż w roku 1763 liczył sobie pięćdziesiąt lat. Jak na tak aktywnego mężczyznę musiał ich mieć nieco mniej.

Nie wiadomo też dokładnie, co znaczy jego imię. Andrew J. Blackbird, piszący w końcu XIX wieku historyk z plemienia Ottawa, podaje, że współplemieńcy nazywali go Obwandiyag (w języku Ottawa przedrostek O jest zaimkiem), co w ich ustach brzmiało Bwon-diac. Bon lub Bwon znaczy „powstrzymanie” więc Obwon można prze­tłumaczyć mniej więcej na „powstrzymujący go”. Nie wiadomo natomiast, co miałyby znaczyć „diyag” albo „diac”. Francuzi i Anglicy wymawiali to imię tak, jak brzmiało w ich uszach, więc pierwsi Pondiag a drudzy Pontiak. My oczywiście przyjmiemy bardziej popularną angielską wersję.

Nie wiemy również wiele o życiu rodzinnym wielkiego wodza. Nie wiemy, kiedy założył rodzinę i kim była jego pierwsza żona. Z pewnością, kiedy osiągnął sławę i zna­czenie, mógł sobie wziąć kolejną lub mieć ich kilka. W liście z 1768 roku dawał do zrozumienia, że ma żonę z któregoś plemienia konfederacji Illinois. Wiadomo, że Kantuckeegun, jedna z wdów po nim, żyła jeszcze w 1807 roku w wiosce Ottawów u ujścia Maumee. Nie wiadomo natomiast, jak wiele Pontiak miał dzieci i żadna relacja nie wymienia córek. Nie zachowały się imiona dwóch synów, jakich miał w 1769 roku. Jednym mógł być Shegenaba, który w 1775 roku przywrócił rodzinie Ezekiela Fielda, wziętego do niewoli rok wcześniej w bitwie nad Wielką Kanawhą. Dwóch synów wymienia niejaki Jim Pontiak, podający się za prawnuka wodza sędziwy mieszkaniec Michigan. Mieli nimi być zmarły bezpotomnie Kasahdai jego młodszy brat Nebahkohum, będący z kolei jego przodkiem. Inna informatorka, Katherine Osawagin z miej­scowości Hessel w Michigan, również uważająca się za krewną Pontiaka, mówi, że miał tylko jednego syna

Njikwisenę i jedną córkę. Podała również, że „prawdziwe” imię Pontiaka brzmiało Tcimjikwis.

Nawet wygląd zewnętrzny wodza każde źródło przed­stawia inaczej. Podróżnik i kartograf z połowy XIX wieku Joseph N. Nicollet zapisał, iż dowiedział się, że Pontiak był „uderzająco pięknym mężczyzną, ujmującym w obejściui ze smakiem dobierającym strój i ozdoby”. Francis Baby, którego ojciec pozostawał z wodzem w zażyłych stosun­kach, mówił Parkmanowi, że Pontiak był „wysoki i niezbyt przystojny”. Inny informator Parkmana John R. Williams z Detroit słyszał z opowiadań, że wódz „był mężczyzną średniego wzrostu, bardzo silny i mocnej budowy ciała”. Wszyscy natomiast zgadzali się co do tego, że nosił się władczo i z godnością, bywał wyniosły i potrafił kierować ludźmi. Współczesny mu Robert Navarre, autor diariusza z oblężenia Detroit, dodawał, że był „dumny, mściwy, lubił wojnę i łatwo się obrażał”6. Był na pewno próżny, o czym niech świadczy fakt, że żądając w maju 1763 roku kapitu­lacji Detroit, zażyczył sobie w podarunku murzyńskiego chłopca będącego niewolnikiem handlarza Jamesa Rankina7. Możemy jeszcze dorzucić, że cechowało go okrucieństwo, pospolite jednak ludziom tamtej epoki, któremu dawał ujście podczas nachodzących go napadów gniewu. Jego ofiarą padła siedmioletnia Betty Fisher, zabrana do wsi Ottawów nad Maumee w 1764 roku. Pontiak kazał pew­nemu Francuzowi utopić dziecko tylko za to, że — chore na influencę — poplamiło mu odzież.

6 Tamże, s. 29.7 Tamże, s. 140.

PRZYCZYNY WOJNY LAT 1763-1765

Korzenie zrywu indiańskich plemion, do jakiego doszło w 1763 roku, tkwią w wielu przyczynach i nie sposób ustalić, która z nich zadecydowała o nim w pierwszym rzędzie. Wydaje się, że w równym stopniu przyczyniła się do tego polityka, jaką władze angielskie przyjęły wobec Indian po wygranej z Francuzami wojnie, szerzące się wśród czerwono­skórych ruchy religijne, ugruntowana podczas wojny solidar­ność międzyplemienna, nowe zaznane krzywdy i konkretne wydarzenia, stawiające przysłowiową kropkę nad i. Wszyst­kim tym czynnikom należy poświęcić nieco uwagi.

Wśród Delawarów z dolin Ohio i Susquehanny, oszukań­czym traktatem z 1737 roku wygnanych z ich ziem na wschodzie, pojawili się liczni prorocy i reformatorzy, których sława rozniosła się daleko poza zamieszkiwane przez nich wioski. Wszyscy oni twierdzili, że nieszczęścia, jakie dotknęły Indian, a szczególnie groźne choroby zakaź­ne, wzięły się z woli Pana Życia, srodze rozgniewanego, gdyż całkowicie uzależnili się od strzelb, alkoholu i innych rzeczy otrzymywanych od białych. Głosili, że odnowa moralna może przyjść jedynie poprzez rytualne oczysz­czanie się, stopniowe odchodzenie od handlu z białymii nauczanie młodzieży tego, co przynosiło szczęście przod­kom. Wizje te nie były zwyczajnymi tęsknotami, bowiem zrewolucjonizowały pewne podstawowe elementy życia

duchowego Indian, wychodząc daleko poza krąg tradyc­jonalistów, aby udzielić się wszystkim czerwonoskórym. Niektórzy z nich, jak nieznana z imienia, młoda prorokini Delawarów z odłamu Unami zamieszkała w wiosce Wy­oming nad Susquehanną, głosili osobne stworzenie Indian, Murzynów i białych, kroczących z tej racji inną drogą wiodącą do zbawienia1. Jedni, jak Papoonan z odłamu Mansi byli zdecydowanymi pacyfistami; inni, jak wspo­mniana Prorokini z Wyoming czy Wingenund, inny wódz Mansich, byli zdecydowanie wrodzy zaborczym Anglikom, w przeciwieństwie do Francuzów pozbawiających ich ziemi. Do nich należał również najsłynniejszy z proroków delawar- skich Neolin, z którego nauk czerpał bezpośrednio Pontiak. Wszyscy oni ujmowali słuchaczy szczerością i żarliwością swych wypowiedzi, a byli znakomitymi mówcami. Oto przykład retoryki Neolina, bardziej znanego jako Prorok Delawarów, który płakał przekazując czerwonoskórym słowa Stwórcy:

„To ja jestem tym, co stworzył niebo i ziemię, drzewa, jeziora, rzeki, wszystkich ludzi i wszystko, co macie i co oglądacie na ziemi. Ponieważ darzę was miłością, róbcie to, co jest mi drogie, a nie róbcie tego, co mi nienawistne. Nienawidzę jak upijacie się do utraty zmysłów, nienawidzę, gdy zwalczacie się między sobą. Macie po kilka żon, albo uganiacie się za żonami innych. To również jest mi wstrętne, gdyż winniście mieć tylko jedną żonę i być jej wierni po grób Kiedy wybieracie się na wojnę, odprawiacie czary, myśląc że zwracacie się do mnie. Mylicie się, gdyż ten, do którego się zwracacie to Manitou — zły duch, od którego nie spodziewaj- cie się nic dobrego, gdyż nie pozwala wam mnie słuchać.

Kraj, który zamieszkujecie, stworzyłem dla was, dla nikogo więcej. Dlaczego pozwoliliście osiąść w nim białym ?

1 Gregory E. Do wd. War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins Univcrsity Press 2002, s. 30.

Czy nie możecie żyć bez nich? Wiem, że ci, których nazywacie dziećmi waszego Wielkiego Ojca (króla Francji), dostarczają potrzebnych wam rzeczy, ale gdybyście nie byli ludźmi tak złymi, byłyby wam zbędne. Moglibyście żyć jak wówczas, gdyście ich nie znali, nim ci, których nazywacie braćmi, zawitali do waszego kraju. Czy nie żyliście dzięki łukom i strzałom? Nie wiedzieliście nico strzelbach i prochu ani im podobnych rzeczach, a mimo to waszym łupem padała zwierzyna, byście mieli co jeśći w co się ubrać. Kiedy jednak spostrzegłem, że oddaliście się złu, zawiodłem zwierzęta w głąb puszczy, byście musieli prosić waszych braci o żywność i o odzież. Bądźcie na powrót dobrymi i postępujcie zgodnie z moją wolą, a sprowadzę zwierzęta, które was wyżywią. Nie zabraniam wam gościć wśród siebie dzieci waszego Ojca, gdyż również je kocham. Znają mnie one i czczą, toteż daję im to wszystko, co one przekazują wam. Ale jeśli chodzi o tych, co przyszli zabrać wam kraj (Anglików), to przepędźcie ich stąd, ponieście im wojnę. Są mi nienawistni, nie darzą mnie szacunkiem i są moimi wrogami, tak jak i wrogami waszych braci. Wygońcie ich do kraju, który stworzyłem dla nich i nie pozwólcie im tu nigdy powrócić”2.

Proroctwa te stanowiły siłę same w sobie, lecz na ich gwałtowne szerzenie się po 1760 roku wpłynęło też rosnące poczucie zagrożenia Indian i sposób, w jaki pozwalali sobie traktować ich Anglicy po zajęciu francuskich fortów w dalekich krajach. Dowództwo armii angielskiej, jak tylko uznało, że już może korzystać z owoców zwycięstwa, zaczęło żądać wydania wszystkich jeńców, którzy znaj­dowali się w indiańskich rękach. Od tego głównie warunku uzależniało rozpoczęcie rozmów pokojowych, jak miało to miejsce podczas wojny z Czirokezami. Chociaż Indianie podczas rokowań zwracali niedawno wziętych w niewolę

2 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 114-115.

jeńców, traktując to jako część protokołu dyplomatycznego, nigdy nie dotyczyło to jeńców żyjących wśród nich od lal i będących pełnoprawnymi członkami ich społeczności. Nad Ohio w zasadzie nie brano jeńców dla okupu, w prze ciwieństwie do pogranicza Nowej Anglii, gdzie ich sprzedaż przynosiła Abenakom zysk, zaś Kanadyjczykom ręce do pracy, a oni sami mogli liczyć, że zostaną wykupieni przez swe rodziny, parafie czy władze kolonialne3. Zdobywanie jeńców w celu wzmocnienia siebie, a osłabienia wroga zawsze było celem indiańskich wojen. Liczne branki poślubiły wojowników, obdarzyły ich potomstwem i ani myślały o powrocie między białych, zaś te, które nad Ohio trafiły we wczesnym dzieciństwie tylko w Indianach widziały swoich najbliższych. Po oddaniu jeńców, którzy chcieli wrócić do Anglików, Delawarowie i Szawanezi nie mieli zamiaru rozdzielać rodzin dla kaprysu wyniosłych wrogich oficerów, którzy nawet nie chcieli wykupić ziom ków czy też ich uwolnienie potraktować za część uroczys- tości wymieniania darów. Anglicy nie odstępowali od swych żądań, co budziło podejrzenie Indian, że chcą ich w ten sposób osłabić liczebnie i w kolejnej wojnie zagarnąć resztę ich ziem4.

Również po 1760 roku ze zdwojoną siłą dali o sobie znać nieustannie wdzierający się na indiańskie tereny biali osadnicy. Niektórym z nich, za służbę w wojsku, Wirginia przyznała prawo do zamieszkania w dolinie Ohio, toteż zaczęli się budować w sąsiedztwie angielskich fortów, trzebiąc puszczę i wybijając zwierzynę. Postę powaniem tym jawnie pogwałcili traktat zawarty w Easton, gdyż zlekceważyli zupełnie żyjących tu Indian i nie zawarłszy jeszcze formalnego pokoju z Francuzami nie

3 Aleksander S u d a k, Biali Indianie kolonialnej Ameryki Północnej. Z historii akulturacji, „Tawacin”, 2/62/ lato 2003, s. 8-12.

4 Ian K. S t e e l e , Warpaths: Invasions of North America, New York. Oxford University Press 1994, s. 235.

mogli wiedzieć, jak zrekompensować im odejście z tego kraju. Skargi Indian skłoniły pułkownika Bouqueta do wydania w październiku 1761 roku proklamacji zabrania­jącej wszystkim białym osiedlać się i polować na zachód od Alleghenów. Kto by się ośmielił naruszyć ten zakaz, miał pójść pod sąd połowy w forcie Pitt. To stanowisko władz wojskowych zasługuje na pełny szacunek, choć nie przyniosło w praktyce większych efektów poza paleniem co jakiś czas bezprawnie pobudowanych chat lub konfis­katą koni i jelenich skór. Nie ukróciło też nielegalnych praktyk w handlu wznowionym po upadku fortu Duquesne. Amerykańscy handlarze potrzebni byli Indianom, ale ceny za ich towary, wśród których dominowały whisky i rum, były niezwykle wysokie. Czerwonoskórzy wkrótce zarea­gowali na to sporami, kradzieżami, a czasem zabójstwami kupców. W styczniu 1761 roku dowódca fortu Pitt donosił, że wykupił sporo whisky sprowadzonej przez handlarzy, aby nie dotarła ona do rąk Indian. Zakaz sprzedaży rumu okazał się zupełnym fiaskiem i rozwścieczył zarówno sprzedających, jak kupujących. Próbując kontrolować bia­łych myśliwych, handlarzy i osadników, armia angielska wzięła na siebie rolę policjanta wobec Indian i Ameryka­nów. Decyzja ta, podjęta ze względów czysto wojskowych, w kraju gdzie jeszcze nie zapanował pokój, nie znalazła sobie jednak wielu zwolenników ani wśród jednych, ani wśród drugich.

Napięte stosunki między Anglikami i Amerykanami Indianie z pewnością by wykorzystali dla swoich celów, gdyby nie fakt, że uwagę ich zaprzątała teraz nader ważna decyzja, jaką wobec nich powzięło naczelne dowództwo wojsk angielskich. Wstrzymanie przez generała Amhersta darów dla czerwonoskórych słusznie uważane jest za jeden z najważniejszych powodów wybuchu indiańskiej wojny. Rząd londyński niezmiernie drogo kosztowała Wojna Siedmioletnia, więc w celu ograniczenia jej kosztów obrał

politykę, która na długo przed buntem Amerykanów wzbu dziła opór Indian. W dalekich krajach regularne rozdzielanie darów stanowiło nieodłączną część francuskiej dyplomacji i dary te Indianie mogli postrzegać jako rentę gruntową za forty, opłatę za prowadzenie handlu, symbol sojuszu, a nawet jako daninę. Rozdzielający te dary wodzowie wzmacniali pozycję ich dawców oraz własną, udowadniając współplemieńcom słuszność obranej polityki. Anglicy w peł- ni zdawali sobie sprawę z symbolicznego wymiaru roz dawania darów, gdyż Indianie sami wyraźnie stwierdzali, że brak darów dla przybywających do fortów oznacza brak szacunku. Historycy pojmowali dawniej ich wojnę jako bunt przeciw gospodarczej polityce Anglików, ale dary nigdy nie były aż tak liczne ani tak cenne, by same w sobie mogły stanowić powód do wojny. Indianie wszczęli ją| nie po to, by zachować stary obyczaj czy też zaprotestować przeciw gospodarczym szykanom, ale dlatego, by nie dopuścić do swej społecznej i politycznej degradacji. Wszyscy dobrze wiedzieli, że dary składane przez angiels kich oficerów i urzędników przywódcom Indian odbierane są przez nich jako oznaka szacunku. Toteż gdy w roku 1761 władze angielskie postanowiły wstrzymać ich wyda- wanie i zaprowadzić nowe rządy, pod którymi czerwono- skorzy z sojuszników mieli stać się poddanymi, zaś tradycyjny handel ustąpić miejsca wymogom rynku angiel skiego, brak darów w równym stopniu zagroził pozycji społeczno-politycznej Indian jak obecność wojsk Anglików na ich ziemi. William Johnson, jako pełnomocnik królewski do spraw Indian, zamierzał utrzymać i kontrolować ten system, lecz nie dysponował budżetem niezależnym od Amhersta. Ten zaś po prostu uważał Anglików za zwycięz- ców w ostatniej wojnie, a Indian za poddanych, których przychylności nie wolno kupować darami, natomiast trzeba karać za złe czyny. Pragnął prowadzić z nimi handel wolny od nadużyć i nie dopuszczać do zabierania im ziemi, ale

pierwszego zamiaru nie zrealizował wystarczająco szybko, zaś drugi sabotowało wiele wpływowych osobistości zainte­resowanych nabyciem indiańskich ziem, między innymi sam Johnson i jego zastępca George Croghan. Przestrzegali oni przed stosowaniem takiej polityki, proponując jej przełożenie, stopniowe wprowadzanie bądź ponowne jej zredagowanie. Zerwanie z systemem darów nastąpiło w chwili, gdy nie przywrócono regularnego handlu, biali łowcy i osadnicy przetrzebili stada jeleni, zaś głodującym Indianom zabrakło prochu. Amherst nie tylko nie umieścił go na liście darów, ale rozkazał sprzedawać czerwonoskórym w bardzo małych ilościach. Sprawa ta jątrzyła tym bardziej, że proch był potrzebny Indianom znad Ohio także do obrony przed Czirokezami, będącymi też wrogami Anglików, którzy jeszcze niedawno wzywali ich do walki z tym plemieniem.

Z zagadnieniem darów wiązała się ściśle sprawa trak­towania czerwonoskórych przez Anglików. W przeciwień­stwie do Amhersta to Indianie znad Wielkich Jezior i z doliny Ohio mieli się za zwycięzców Anglików i kolonistów w ostatniej wojnie. Minavavana, wódz Od- żibuejów, jasno wyłożył to angielskiemu handlarzowi Alexandrowi Henry’emu, będącemu na jesieni 1761 roku w Michilimackinac, uświadamiając mu jednocześnie, co dla Indian znaczy przekazywanie sobie darów:

„Angliku, choć pokonaliście Francuzów, nie poko­naliście nas! Nie jesteśmy waszymi niewolnikami. Te jeziora, puszcze i góry zostawili nam nasi przodkowie. To nasze dziedzictwo i nie będziemy go dzielić z nikim. Twoi ziomkowie przypuszczają, że my — jak biali— nie możemy się obejść bez chleba, wieprzowiny i wołowiny! Wiedz zatem, że Wielki Duch i Pan Życia dał nam pożywienie w tych rozległych jeziorach i w tych lesistych górach.

Angliku, ojciec nasz, król Francji, zabrał naszych wojow­ników na wojnę z twoim narodem. Podczas niej zginęło ich

wielu, więc nasz obyczaj każe nam mścić się dotąd, aż duchy zabitych zaznają ukojenia. Duchy zabitych można zadowolić w dwojaki sposób: albo przez rozlanie krwi tych, z których ręki zginęli, albo przez przybranie ich cial, co uśmierzy gniew i ból ich krewnych. To czyni się przez składanie darów.

Angliku, twój król nigdy nie posłał nam żadnych darów ani nie zasiadł z nami do narady, więc on i my nadal prowadzimy wojnę. Zatem dopóki tego nie zrobi, twier­dzimy, że nie mamy wśród białych innego przyjaciela ani ojca jak tylko króla Francji...”5.

Ludzi ceniących siebie tak wysoko i przemawiających z taką godnością musiały do żywego jątrzyć buta i lek­ceważenie przybłędów, traktujących ich jak pariasów na własnej ziemi. Należałoby się temu dziwić, gdyż wielu Anglików doskonale zdawało sobie sprawę z wysokiej samooceny Indian, a sposób ich zachowywania się nazywało „wyniosłym”. „Żaden naród na ziemi — pisał pewien uczestnik Wojny Siedmioletniej i wojny Pontiaka — nie ceni sobie wolności tak wysoko, jak Indianie Ameryki Północnej”6. Mimo to postępowanie wielu wyższych ofice­rów armii angielskiej wprost popychało wojowników do wystąpień. Major Henry Gladwin, dowódca fortu Detroit, nie tylko nie przekazywał im darów, ale nie pozwalał miejscowemu rusznikarzowi naprawiać ich strzelb. Wy­rzucał ich ze swego domu, ubliżając od świń i psów, zaś na dwa tygodnie przed wybuchem wojny kazał publicznie powiesić pewną niewolnicę z plemienia Paunisów za udział w zamordowaniu jej pana, angielskiego handlarza. Indianie znad Wielkich Jezior mieli przed oczami przykład tego, co może ich oczekiwać ze strony Anglików, gdy ci na dobre

5 Alexander H e n r y , Travels and Adventures in Canada and the Indian Territories between the Years 1760 and 1776, Rutland, Vermont, Charles E. Tuttle Company 1969, s. 44-45.

6 Gregory E. D o w d , War under Heaven..., s . 6 9 .

umocnią się w ich kraju. Dowodzący wojskiem w forcie Pitt kapitan Simeon Ecuyer w rozmowie z przybyłymi na rokowania Żółtym Jastrzębiem z plemienia Szawanezów i Delawarami Wingenundem i Białymi Oczami tak groził i ubliżał, że Indianie nie chcieli przy pożegnaniu podać ręki Anglikom. Im i im podobnym nie mieściło się w głowie, że Indianom nie odpowiada rola obywateli niższej kategorii w imperium brytyjskim. W listach z tamtego okresu nazywają czerwonoskórych ironicznie „szlachtą”, mając na myśli szlachtę angielską całkowicie zależną od sprawującej rządy bogatej arystokracji ziemskiej. Tym jednym pogard­liwym określeniem skwitowano żądania Indian do godnego traktowania, ziemi i niezależności. Wszystko to nie przy­sługiwało „tej szlachcie”, „tym czerwonym łbom”, „tej miedziankowej szlachcie” i „tym miedziankom”, których wybitnych przedstawicieli nazywano „mister Pontiak” albo „mister Niniway”7. Swej nienawiści mieli dać ujście podczas wojny, stosując metody, jakich by się z pewnością nie dopuścili wobec „cywilizowanego” przeciwnika.

Indianie mieli zatem wiele powodów, aby wystąpić zbrojnie przeciw Anglikom i nie musieli czekać na jakiegoś geniusza, który by im uświadomił zagrożenie z ich strony. Już w wigilię oddania Anglikom fortu Detroit, 28 listopada 1760 roku, miejscowi Potawatomi, Wyandoci, Odżibueje i Ottawowie zjawili się u jego dowódcy kapitana Francoisa- Marie de Belestre. Nie było wśród nich Pontiaka, o którym w tamtym okresie nie wspomina żadne źródło. Prosili Francuzów, by nie oddawali twierdzy, a wiosną przyłączyli się do wojny, jaką plemiona zamierzały wydać czerwonym kurtkom. W jaki tydzień potem rozeszła się wieść, że Indianie z Detroit zaprosili do siebie na wiosnę Irokezów, aby wraz z nimi zastanowić się jak wypędzić znad jezior Anglików. W ustalonym terminie przybyli prowadzeni

7 Tamże, s. 68.

przez Guyasutę i Tahaiodorisa Senekowie i Mingo w towa- rzystwie kilku Delawarów i Szawanezów. Wystąpili z pla- nem wojny przeciw Anglikom oraz z przeprosinami za śmierć, jaką z rąk Irokezów ponieśli wojownicy Trzech Ognisk pod fortem Niagara w 1759 roku. Ich wystąpienie, które szybko udaremnił kapitan Donald Campbell, wysyła jąc wojsko zagrożonym handlarzom w forcie Sandusky, sprawiło, że niektórzy badacze przypisują wybuch wojny 1763 roku staraniom Irokezów i nazywają ją „wojną Guyasuty”8. Trudno zatem mówić o tym, że pomysł powstania Indian narodził się w głowie określonej wybitnej jednostki, która w najgłębszej tajemnicy potrafiła je przy­gotować i konsekwentnie wcielać w czyn. Z wszystkich dostępnych danych raczej wynika, iż z takim zamiarem nosiły się niemal wszystkie plemiona od Trzech Ognisk znad Wielkich Jezior do Delawarów i Mingów znad Ohio

Równie nie potrafi przekonać pogląd, jakoby plemiona porwały się do walki pod wpływem Francuzów, wciąż niebędących formalnie poddanymi króla Jerzego. Miały tego dokonać namówione przez władze kraju nad Illinois, gdzie wciąż stały ich garnizony, przez ich handlarzy i duchownych. Wszyscy oni rzekomo obiecywali Indianom powrót swoich wojsk, które rozprawią się z Anglikami I rzeczywiście przez długi czas wśród Indian krążyły takie wieści, jak ta wśród Winnebagów, że król Francji tylko zasnął na chwilę, ale zaraz się obudzi i wróci swym czerwonoskórym dzieciom na ratunek9. Można jednak wątpić, by Indianie, którzy znali już wstępne warunki pokoju paryskiego i ani myśleli się z nimi pogodzić, byli na tyle naiwni, by słuchać francuskich podszeptów i wierzyć w składane im obietnice. Sami, już prowadząc wojnę,

8 Wilbur R. J a c o b s , Dispossesing the American Indian: Indians and Whites on the Colonial Frontier, New York, Charles Scribner’s Sons 1972, s. 86.

9 List Nancy O. Lurie do autora, 22 lutego 2004 roku.

rozgłaszali pogłoski o tym, że Anglicy walczą w Europie przeciw wszystkim, że ponieśli klęski w dolnym biegu Missisipi i pod Quebekiem i że Francuzi namawiający Indian do złożenia broni, pójdą z woli ich króla na szafot10. Czynili to, aby sobie zapewnić pomoc lub neutralność Francuzów w toczonej przez siebie walce. Francuscy handlarze nie mogli im obiecywać broni i amunicji, gdyż wojna tak ich zubożyła, że sami nie mieli jej w nadmiarze; pogłoski takie rozgłaszali ich angielscy koledzy po fachu, chcąc pozbyć się konkurencji. Francuscy misjonarze, którzy w czasie Wojny Siedmioletniej zapewnili swemu królowi pomoc tylu katolickich wojowników, teraz mieli czynić wszystko, by odwieść swe owieczki od wystąpienia. Siedem Narodów Kanadyjskich nie udzieliło walczącym ziomkom żadnej znaczącej pomocy, czego tak bardzo obawiali się Anglicy. Jeden podobno tylko Abenak pojawił się pod Detroit!11 Sprzymierzeni mogli liczyć na pełną pomocjedynie ze strony katolickich Potawatomich znad Rzeki/Sw. Józefa i o wiele mniej szczerą ich współbraci w wierze— Wyandotów spod Detroit, a nawet współplemieńców Pontiaka z okolic Michilimackinac. Wszystkie te okolicz­ności nie pozwalają zatem przyznać racji tym, którzy wybuch wojny Pontiaka upatrywali głównie w podszeptach francuskich osadników i władz z Illinois.

*

Dla wymienionych wyżej powodów plemiona znad Wielkich Jezior i z doliny Ohio postanowiły wydać Ang­likom wojnę same, bez wsparcia ze strony europejskich potęg. Poniosły ją wojskom angielskim i kolonistom na ogromnym obszarze od Ontario i Nowego Jorku do Arkan­sas i od Wisconsin do Południowej Karoliny. Choć o za-

10 Gregory E. Dow d, War under Heaven..., s. 113.11 List Colina G. Callowaya do autora. 29 listopada 2004 roku.

planowanej przez siebie strategii nie pozostawiły na piśmie żadnej wzmianki, to działania ich wojowników w naj­mniejszym stopniu nie wyglądają na przypadkowe. Przede wszystkim postanowili wyprzeć angielskie wojsko za Allegheny, toteż ich strategia wyglądała następująco: zdobyć stojące na ich ziemiach forty, odciąć od świata te, które zdołają się obronić, ogołocić doszczętnie tereny, na których nie da się przeciąć linii komunikacyjnych wroga i wreszcie tak sterroryzować tych osadników, którzy by uszli z życiem lub nie trafili w niewolę, aby na zawsze odeszli z kraju Indian. Ich sukcesy miały zaimponować Francuzom z II linois i skłonić ich do udzielenia choćby częściowej pomocy czerwonoskórym. Do realizacji swych wielkich zamierzeń ruszyli z furią, ale i te cele i ta furia miały swe granice. Zabili wielu spośród swych jeńców, ale pod tym względem przewyższyli ich przeciwnicy. Nie mieli najmniejszego zamiaru powybijać wszystkich białych. Tomahawki ich nigdy nie zwróciły się przeciw lokalnym Francuzom, chyba że nie chcieli dzielić się z nimi żywnością lub pomagali Anglikom. Nie przeprowadzili frontalnego ataku na angiel- skie kolonie, ale w ich najazdach nie było nic przypad- kowego. W centrum ich zainteresowania leżały forty, prowadzące do nich linie zaopatrzenia, magazyny z żyw- nością, stada bydła rzeźnego pędzonego dla garnizonów, zwierzęta pociągowe niosące sprzęt dla wojska, składy z paszą. Niewątpliwie wielu wojowników pobudzały do najazdów wizje, jakich doznawali podczas snów i postów albo żądza zemsty, ale nie szkodziło to w niczym przyjętej ogólnie strategii. Była to — powtarzając za Gregorym E. Dowdem — agresywna obrona, zakładająca pozbycie się angielskich wojsk i kolonistów12.

Przeciwko sobie mieli wroga nieskończenie górującego nad nimi liczbą, co ich jednak nie przerażało. Generał

12 Gregory E. D o w d, War under Heaven..., s. 115.

Amherst miał pod swą komendą blisko 8 tysięcy żołnierzy, ale ponad 5 tysięcy z nich stacjonowało w dolnym biegu Rzeki Sw. Wawrzyńca oraz w Nowej Szkocji i na Przylądku Bretońskim, skąd władze nie chciały ich zabrać, niepewne postawy tamtejszych Francuzów i Mikmaków. Stąd na początku wojny Anglicy mogli skierować przeciw Indianom nawet mniej ludzi od walczących z nimi wojowników, których nigdy nie było więcej jak 3 i pół tysiąca. Czer- wonoskórzy bardziej musieli liczyć się z tym, że wojsko dysponuje potężną bazą zaopatrzeniową, że posiada twier­dze, artylerię i flotę. Zdawali sobie sprawę, że do walki, choć z opóźnieniem, włączą się też kolonialne milicje. Wiedzieli także, iż czerwonym kurtkom nie brakuje już doświadczenia w walkach w puszczy, wyniesionego z gorz­kich lekcji, jakich udzieliła im Wojna Siedmioletnia. Oni sami jednak też wiele wynieśli z tej wojny. Nauczyli się oblegać forty, zdobywać kanonierki, współpracować z bia­łymi na polu walki, mobilizować się i manewrować na skalę pułku. Wielu walczyło u boku Dieskau i Montcalma, wiedzieli więc jak walczą wielkie armie, widzieli jak idą w rozsypkę całe pułki. Nadal nikt nie dorównywał im w prowadzeniu wojny w puszczy i mieli pełne prawo sądzić, że wzbogaceni o nowe doświadczenia odniosą zwycięstwo w czekającym ich starciu. Z całą determinacją i wiarą rzucili się więc do walki, a pierwsze oddane w niej strzały rozległy się pod fortem Detroit.

WYBUCH WOJNY. OBLĘŻENIE FORTU DETROIT

Fort Pontchartrain du Detroit, najważniejszy z przejętych po Francuzach fortów nad Wielkimi Jeziorami, Anglicy nazwali po prostu Detroit. Panował on nad strategicznie ważną cieśniną, łączącą jezioro Erie z jeziorem Huron, będąc ważnym ogniwem na szlaku wodnym prowadzącym od Rzeki Sw. Wawrzyńca do ujścia Missisipi. Stanowił również ośrodek ożywionego handlu z Indianami różnych plemion, którzy na wieść o jego powstaniu, pozakładali w pobliżu swe wioski. W chwili wybuchu wojny mieszkało w nich ponad dwa tysiące mieszkańców, mających za sąsiadów równych im liczbą kanadyjskich Francuzów. Ci żyli w osiedlu leżącym po obu stronach rzeki Detroit. Przy równolegle ciągnących się do rzeki drogach stały ich domy, za nimi sady, pola i pastwiska Zaopatrywali oni w zboże i nabiał garnizon oraz swych indiańskich sąsiadów, z którymi żyli w przykładnej zgodzie Zaraz za ich domami, na południowym brzegu Detroit, prawie naprzeciw fortu, stała wioska Wyandotów. Potawatomi założyli swoją w dolnym jej biegu, na terenie Michigan, zaś Ottawowie mieli jedną koło Jeziora Sw. Klary w kanadyjskim Ontario, a drugą w Michigan, w pobliżu tegoż jeziora i rzeki Rouge. Jeszcze inni Potawatomi żyli w wiosce nad rzeką Ecorse. W nadchodzącym starciu Pontiak mógł tu liczyć na tomahawki 550 wojowników.

Fort stał na wyniosłym półncnym brzegu rzeki Detroit. Ustępował on siłą i rozmiarami takim twierdzom jak Pitt czy Niagara, lecz doskonałe położenia sprawiało, że był niezmier­nie trudny do zdobycia. W przeciwieństwie do innych fortów budowanych na kształt gwiazdy, przypominał jakąś przykuc­niętą żabę. Trzy małe bastiony pilnowały nabrzeża długiego na trzy mile i tylko jeden zwracał się w stronę lądu, co wskazywało, że Francuzi bardziej lękali się ataku od strony rzeki. Anglicy jednak, zdający sobie sprawę z sentymentu, jakim ich darzą Indianie, pobudowali na zewnątrz palisady dwa małe blokhauzy strzegące dostępu od północy. Potężna, dębowa palisada, wysoka na jakieś siedem metrów otaczała blisko sto domów mieszkalnych, komendanturę, baraki żołnierzy, sklepy handlarzy i mały kościółek. Dowodzona przez majora Henry’ego Gladwina załoga liczyła blisko 120 żołnierzy z dwóch kompanii Królewskich Amerykanów i Rangersów Królowej (Queen’s Rangers) i zawsze mogło ją wzmocnić ponad dwudziestu miejscowych angielskich hand­larzy. Gladwin rozporządzał nieliczną artylerią, na którą składały się dwie sześciofuntówki, stojące na placu ćwiczeń i przez to bezużyteczne, jedna trzyfuntówka na północnym bastionie oraz trzy moździerze. Przy nabrzeżu stał dwumasz- towy szkuner „Huron” z dziesięcioma działkami na pokładzie i nieco większy slup „Michigan”, dzięki którym fort podczas całej wojny nie stracił łączności ze światem. Równie pomocne były w tym załodze wysiłki wielu indiańskich i francuskich stronników, informatorów i szpiegów, jakich zdołał sobie w ciągu dwóch lat pozyskać zdolny, umiejący żyć z tubylcami kapitan Donald Campbell, poprzedni dowód­ca fortu, a teraz zastępca Gladwina.

Na ten to fort miało spaść pierwsze uderzenie Indian. 27 kwietnia, a potem 5 maja 1763 roku Pontiak zwołał dwie wielkie narady: pierwszą w swej wiosce, leżącej jakie dziesięć mil na południowy zachód od Detroit, na której wezwał Indian do wojny i drugą, we wsi Potawatomich,

położonej tylko trzy mile od fortu, gdzie przedstawił dokładny plan ataku. W swych przemówieniach przypo­mniał wszystkie krzywdy, jakie spotkały czerwonoskórych ze strony Anglików, powołał się na nauki Neolina niosącego słowa Pana Życia i wspomniał o możliwej pomocy ze strony Francuzów. Na pierwszej naradzie postanowiono, że 1 maja uda się wraz z dziesięcioma ludźmi na zwiad do fortu, zaś na drugiej, że 7 maja zdobędą go podstępem. W tym celu Pontiak na czele sześćdziesięciu wybranych wojowników z ukrytą pod kocami bronią miał udać się do majora Gladwina i poprosić go o rozmowę. Pozostali Ottawowie, mężczyźni i kobiety, również z bronią w zanad­rzu, powinni zgromadzić się w pobliżu miejsca narad i na dany znak rzucić się na niespodziewających się niczego wrogów. Wyandotom i Potawatomim przypadło w udziale zagarnąć wszystkich Anglików pracujących poza palisadą oraz udać się z dolnym biegiem Detroit i stawić czoło wszelkim dążącym do fortu posiłkom lub statkom. Następ­nie należało posłać gońców na północ i wschód po tamtejszych Ottawów, Odżibuejów i Mississaugow. Poza Pontiakiem obradom przewodzili Ninivay Potawatomich, Takee Wyandotów i Mackatepelecite Ottawów. Wszyscy oni jak jeden mąż opowiedzieli się za wojną i tylko wódz katolickich Wyandotów spod Detroit Teata wyrażał się powściągliwie o całym przedsięwzięciu.

Spaliło ono na panewce, albowiem Anglicy w porę dowiedzieli się o wszystkim. Do dzisiaj nie wiadomo, komu zawdzięczali ostrzeżenie, które przyszło na dzień przed umówionym spotkaniem Pontiaka z dowódcą fortu. Legenda, utrzymująca się do dziś, mówi, że Gladwina powiadomiłao planach Indian jego kochanka, młoda i piękna dziewczyna z plemienia Odżibuejów. Tak twierdził Henry Conner, żyjący na początku XIX wieku w Detroit i pracujący tu jako tłumacz, który dodawał, że po latach wpadła po pijanemu do kadzi z wrzącym syropem klonowym i ugotowała się żywcem.

Znajdujący się natomiast w forcie handlarz John Porteous twierdził, iż Indianie podejrzewali o wydanie tajemnicy Katarzynę, „starą i brzydką papistkę z narodu Potawatomi”, wychłostaną z rozkazu Pontiaka do utraty przytomności1. Innymi informatorami Gladwina mieli być Kanadyjczycy Pierre La Butte i Thomas Gouin, młody jeniec Odżibuejów William Tucker, którego uprzedziła o planowanym ataku na fort jego przybrana siostra, pewien niewolnik z plemienia Paunisów, a nawet niechętny Pontiakowi Ottawa imieniem Mahiganne. Inna romantyczna legenda dorównująca legen­dzie romansu Gladwina i Katarzyny, mówi, że Detroit zawdzięcza ocalenie Angelice Cuillerier, córce przyjaciela Pontiaka. Zakochana w miejscowym handlarzu Jamesie Sterlingu, z którym wzięła później ślub, dowiedziawszy się we własnym domu o spisku, w lęku o życie lubego natychmiast pośpieszyła uprzedzić Gladwina.

Kimkolwiek by nie był informator majora, jego ostrze­żenie dotarło do Anglików we właściwym czasie. Kiedy w sobotni ranek, 7 maja, blisko 300 Indian z Pontiakiem na czele przebyło w swych kanu rzekę, ku swemu za­skoczeniu ujrzało, iż w forcie nie pojawił się żaden Francuz i że opuściły go mieszkające w nim kobiety i dzieci. Już to świadczyło, że załoga spodziewa się rozlewu krwi. Hand­larze pozamykali sklepy i zgromadzili się wszyscy koło domu Jamesa Sterlinga. Uzbrojeni byli po zęby, podobnie jak żołnierze, których mijali wojownicy idąc do domu kapitana Campbella, gdzie miała się odbyć narada. Tych, którzy nie mieli służby, zgromadził na placu ćwiczeń kapitan Joseph Hopkins z Rangersów Królowej. Na miejscu narady oczekiwali wodzów tylko Gladwin i Campbell w towarzystwie tłumaczy. Inni oficerowie znajdowali się przy bramach i wśród żołnierzy, co nie zostawiało już

1 Gregory E. D o w d, War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 119.

najmniejszej wątpliwości, że Anglicy spodziewają się jakiegoś niebezpieczeństwa. Wśród wodzów rozległ się pomruk, który umilkł, gdy Pontiak zwrócił się do majora:

„Jesteśmy niezmiernie zaskoczeni twym postępowaniem, bracie, tym, że wszyscy żołnierze stoją pod bronią i że nie ma na naradzie twych młodych wodzów, tak jak dotąd bywało. Bardzo chcielibyśmy poznać tego przyczynę, gdyż zdaje się, że jakiś zły ptak przyniósł wam o nas złe wieści. Radzimy wam, bracie, nie wierzyć im, gdyż te złe ptaki chcą jedynie poróżnić cię z Indianami, twymi braćmi, którzy zawsze darzyli przyjaźnią swych angielskich braci”2.

Gladwin odparł, że spodziewa się odwiedzin przedstawicie­li innych narodów i dlatego postawił garnizon pod bronią. Bojąc się, że przybysze mogą się obrazić za takie przyjęcie, postanowił zacząć ten zwyczaj od Ottawów, swych najwięk­szych przyjaciół, gdyż wie, że mu tego nie poczytają za złe. Było to oczywiste kłamstwo, lecz Pontiak musiał udawać, że przyjmuje je do wiadomości. Trzymając w ręku pas wampu­mu, wyłożony od góry białymi, a od dołu zielonymi muszelkami, wygłosił długie przemówienie o sześciu wo­dzach Ottawów zmarłych ubiegłej zimy. Prosił w nim swych angielskich braci o dary, które by złagodziły żal ich krewnych i przyjaciół. Podniesienie na koniec wampumu odwróconego zieloną stroną albo okrzyk wojenny miały być sygnałem do ataku. Pontiak nie zdecydował się jednak na ten krok.

Gladwin podarował wodzom sześć mundurów oraz nieco chleba i tytoniu. Narada się skończyła i wodzowie w milczą­cej furii wrócili z powrotem do swej wioski. W równie ponurym nastroju byli ich wojownicy, którzy w zwołanej od razu naradzie wyrzucali Pontiakowi, że nie dał hasła do ataku. Byli gotowi narazić się na straty, byle tylko utoczyć krwi „angielskim psom”. Wódz obiecał im znaleźć stosowną po temu okazję. Zdawał sobie doskonale sprawę z tego, jakim

2 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 131.

ciosem dla Indian była nieudana próba zaskoczenia Detroit. Nie tylko stracił sposobność zniszczenia twierdzy, ale nie zdobył też broni i amunicji zalegającej jej magazyny i sklepy. Mógł teraz wziąć ją jedynie głodem, jakimś nagłym szturmem albo czekać na inną sposobność. Następ­nego więc dnia, wraz z trzema wodzami Ottawów Macate- pilesisem, Bretonem i Chavinonem popłynął do fortu, aby uśmierzyć niepokoje Anglików. Oświadczył tu komendan­towi, że nie powinien wątpić w przyjazne uczucia, jakimi darzą go Indianie i zapowiedział się nazajutrz z wizytą na czele kilkuset współplemieńców. Gladwin przyjął ofiarowaną mu fajkę pokoju, ale odparł, że nie widzi powodu, dla którego miałby rozmawiać ze wszystkimi wojownikami, a nie tylko z wodzami. Toteż gdy nazajutrz, 9 maja, flotylla kanu przywiozła do fortu blisko czterysta osób, w tym również wiele kobiet, kazał poprzez tłumacza wracać im do domu, a za palisadę zaprosił jedynie 60 wodzów i wybitnych wojowników. Zawiedziony Pontiak zrzucił wówczas maskę i zdecydował się na atak. Swą wioskę przeniósł na drugi brzeg rzeki, na teren posiadłości Kanadyj­czyka Jeana Baptiste’a Meloche’a. Leżała teraz dwie mile powyżej fortu osłaniana odeń małą rzeczką zwaną Rodziciel­skim Potokiem. Tutaj wódz podzielił swych wojowników na kilka oddziałów, z których pierwszy wrócił z powrotem za rzekę i napadł na leżące o milę od fortu gospodarstwo niejakiej pani Turnbull, mieszkającej tu z dwoma synami. Po zabiciu wszystkich trojga Ottawowie podpalili zabudowania i odeszli z zagarniętym bydłem. Inni wojownicy wsiedli do kanu i powiosłowali na wyspę au Cochon (współczesną Belle Isle) sprowadzić pasące się tam, będące własnością garnizonu, krowy. Pilnowało ich tego dnia trzech żołnierzy, mających za sąsiadów mieszkającego tam z żoną, czworgiem dzieci i służącą Jamesa Fishera, emerytowanego sierżanta armii angielskiej. Troje dzieci, służąca i jeden żołnierz trafili w niewolę, zaś pozostali ponieśli śmierć. Zginął też zatrud-

niony przez Fishera francuski drwal Francois Goslin, którego Ottawowie wzięli za Anglika. Po powrocie do wioski i zdaniu relacji Pontiakowi wojownicy ruszyli w stronę fortu. Niektórzy z nich zajęli pozycje w ogrodzie tłumacza La Butte, w odległo­ści zaledwie trzydziestu metrów od palisady. Stamtąd prowa­dzili chaotyczny ogień, na który również bez większego powodzenia odpowiadali żołnierze i armatki stojącego tam na kotwicy szkunera „Huron”. Pontiak posłał Francuzom ostrzeże­nie, że każdy, kto dostarczy Anglikom żywności czy pomoże w jakiś inny sposób, zapłaci za to życiem.

Pod koniec dnia do oblegających dołączyła wyprawa Odżibuejów z doliny Saginaw. Opowiedzieli im o zwycięst­wie, jakie odnieśli przy ujściu Jeziora Św. Klary nad wracającym do Detroit oddziałem porucznika Charlesa Robertsona. Liczył on sobie dwunastu ludzi, wśród których znajdował się zwiedzający Wielkie Jeziora i badający języki tutejszych Indian sir Robert Davers, turysta z Anglii. 6 maja płynących w dwóch łodziach żołnierzy zwabiły na brzeg zachęcającymi gestami odżibuejskie kobiety, prowadząc ich prosto pod lufy strzelb ukrytych w zaroślach wojowników. Od pierwszej salwy zginęli dowódca oddziału, dwaj marynarze i sir Robert; pozostali, a wśród nich pauniski niewolnik i młody handlarz John Rutherford poszli do niewoli. Zwycięz­cy ugotowali i zjedli ciało porucznika Robertsona, a ze skóry jego ramienia zrobili kapciuch na tytoń. Rutherforda wziął sobie do posług wódz Perwash. O wszystkim tym Gladwin dowiedział się od cieśli Petera Desnoyers, któremu Odżibueje pozwolili zanieść wieści do fortu.

Noc upłynęła na wymianie chaotycznego ognia z załogą szkunera i dopiero o czwartej nad ranem Indianie przystąpili do ciągłego, prowadzonego z trzech stron ostrzeliwania fortu. Później uwagę swą poświęcili na nowo obu statkom, lecz i tu nie odnieśli większego powodzenia. Zniecierpliwiony Pontiak zwołał więc przed południem 10 maja naradę wodzów i wybitniejszych Francuzów. Odbyła się ona w domu jego

przyjaciela Antoine Cuillera, ojca pięknej Angeliki, która rzekomo miała ocalić fort. Był on szwagrem Bellestre’a, ostatniego francuskiego dowódcy Detroit i jednym z nielicz nych Kanadyjczyków, którzy otwarcie poparli powstanie Indian. Jego też Pontiak upatrzył sobie na komendanta fortu po opuszczeniu go przez Anglików. Na naradzie postanowiono uzyskać od Gladwina zawieszenie broni, podczas którego miano omówić warunki pokoju. Nie wia- domo, czy była to szczera propozycja Pontiaka, czy też krył się za tym jakiś podstęp. W każdym razie major zgodził się na rokowania, na które, po długich wahaniach i wbrew ostrzeżeniom Francuzów, pozwolił pójść kapitanowi Campbellowi. Krótkowzroczny, „otyły i niezgrabny”, ale pogodny, energiczny i waleczny Szkot3 uparł się, że pozo­stającego z nim w zażyłości Pontiaka skłoni do opamiętania, a w misji tej postanowił towarzyszyć mu porucznik George McDougall. Niestety, kiedy przybyli do domu Cuilleriera, oświadczono im, że jeśli Anglicy chcą pokoju, otrzymają go na takich warunkach jak Francuzi, czyli złożą broń, wydadzą wszelkie zapasy i pod indiańską eskortą udadzą się na wschód.

Te warunki zanieśli do fortu Kanadyjczycy, gdyż Pontiak zatrzymał obu oficerów jako zakładników, choć zastrzegł, że wypuści ich po dwóch dniach. Gladwin oświadczył, iż nie będzie żadnych rozmów dopóki jego wysłannicy nie wrócą i zarzucił Francuzom współudział w ich uwięzieniu. Pontiak natomiast pochwalił się tak cenną zdobyczą Pota- watomim i Wyandotom. Tym pierwszym, prowadzonym przez Ninivaya, polecił otoczyć fort i nie dopuścić, by ktokolwiek mógł się doń przedostać. Wkrótce przyprowa- dzili oni Pontiakowi dwóch ludzi jadących z listem od dowódcy fortu St. Joseph. Gladwin natomiast przerwę w działaniach wykorzystał na zaopatrywanie garnizonu

3 Tamże, s. 67.

z pomocą życzliwych mu Kanadyjczyków. Przez noc i następny dzień szły do fortu transporty żywności i paszy, głównie dzięki wysiłkom Jacquesa Baby.

Pontiak również nie tracił czasu. Rankiem, 11 maja, polecił Campbellowi napisać list do Gladwina, w którym podawał teraz, że załoga może opuścić z bronią w ręku fort i odpłynąć na wschód swymi statkami, ale wszystko inne musi zostawić na miejscu. Major oświadczył, że nie będzie o niczym rozmawiał, jeśli obaj oficerowie nie wrócą do swoich. Wódz udał się zatem w towarzystwie nieodłącznych Bretona i Chavinona do Francuzów, od których zażądał prochu i kul, grożąc, że opornym zabierze je siłą. Następnie odwiedził katolickich Wyandotów i wezwał ich do wspólnej walki przeciw Anglikom. Do tej pory nie wzięli oni w niej udziału i nie mieli na to większej ochoty. Pontiak zagroził im zniszczeniem, jeśli nie przyłączą się do niego, więc mając tylko sześćdziesięciu wojowników musieli się zgodzić. Ich wódz Teata oświadczył jedynie, że nie prędzej wyruszą do boju, nim przystąpią do mszy w Wielki Czwartek, następnego dnia. Pontiak zatem zgodził się zaczekać z atakiem na fort do chwili, gdy dołączą doń Wyandoci.

Na drugi dzień, zaraz po mszy porannej, ci żarliwi chrześcijanie dołączyli do czuwających poniżej fortu Pota- watomich. Na ich okrzyk wojenny Ottawowie rozpoczęli ogień z przeciwnej strony. Strzelanina trwała przez cały dzień, a największe straty oblegający ponieśli od kul wstrzymujących się do ostatniej chwili od walki Wyan­dotów. Jeden oddział Indian wypadł z lasu i zajął pozycje w kilku stodołach, znajdujących się tylko trzydzieści metrów od tylnej ściany fortu. Prowadzili stąd ogień dotąd, aż Gladwin zapalił je wystrzałami ze swej trzyfuntówki. Wojownicy uszli z powrotem w las, tracąc trzech zabitych i dziesięciu rannych. Wieczorem Pontiak wysłał Laurence Gamelina z propozycją zwieszenia broni w celu pogrzeba­nia zabitych. Major zgodził się od razu, gdyż Campbell

i McDougall wciąż przebywali uwięzieni w domu Baptiste Meloche’a.

Dalej na południe Indianie odnieśli kolejny sukces. Czuwający w dole rzeki pogańscy Wyandoci wciągnęli w zasadzkę pięć łodzi żydowskiego handlarza Chapmana Abrahama i jego holenderskiego partnera nazwiskiem Rackman, wiozących zaopatrzenie z Niagara. Łup był obfity, gdyż wojownicy, oprócz żywności i rumu, zdobyli siedemnaście baryłek z prochem. Na drugi dzień wieśćo tym przekazali załodze Detroit wrodzy jej Francuzi wraz z fałszywą wiadomością, że Wyandoci od razu upili się do utraty zmysłów rumem. Słysząc to Gladwin natychmiast wysłał na pokładzie słupa 25 ochotników pod dowództwem swego zastępcy, kapitana Hopkinsa, aby zniszczył wieś Wyandotów i odzyskał proch. Szczęściem dla Anglików zerwał się potężny przeciwny wiatr i Gladwin odwołał akcję. Później dowiedział się, że w znakomicie przygoto­wanej zasadzce czekało na Hopkinsa 120 jak najbardziej trzeźwych wojowników.

Tego dnia Indianie nie pojawili się już więcej pod fortem, więc Gladwin wykorzystał czas, by spalić sąsiadu­jące z palisadą dom i stodoły, oczyszczając tym sobie przedpole. Pontiak mu w tym nie przeszkadzał, gdyż zajęty był naradą, na jaką zaprosił znaczniejszych Francuzów. Wezwał ich tutaj, aby przyłączyli się do wojny z Anglikami, a przede wszystkim, by pokazali jego ludziom jak należy prowadzić prace oblężnicze. Zdawał sobie sprawę, że jego sposoby są jak dotąd nieskuteczne, więc pragnął się nauczyć sztuki budowania szańców i paraleli. Kanadyjczycy nie potrafili mu jednak w tym pomóc, a ci co mieli jakieś pojęcie o tych sprawach, nie zdradzili się z tym ani słowem. Zawiedziony wódz postanowił więc raz jeszcze zastraszyć garnizon. W napisanym przez kapitana Camp bella liście ofiarował Anglikom swobodne wyjście pod warunkiem, że odejdą od razu, gdyż w przeciwnym razie

weźmie fort szturmem, a pozostałych przy życiu każe zamęczyć na śmierć. Gladwin odparł sucho, że nie po to skierowano go do Detroit, by miał poddać się po pierwszym szturmie i poradził Pontiakowi, aby amunicję zachował na polowanie. Nie obawiał się otwartego ataku na palisady, ale liczył się z tym, że mogą spłonąć od zapalających strzał. Nakazał więc poustawiać na wszystkich uliczkach beczki z wodą, ale Pontiak nie zdecydował się na podpalenie fortu, prawdopodobnie ze względu na towary w sklepach handlarzy, które chciał zagarnąć.

Upływał siódmy dzień wojny, kiedy nieoczekiwanie zjawiło się u Pontiaka dwunastu przedstawicieli kanadyjskich osadników. Przybyli doń na prośbę ojca Potiera, jezuity działającego wśród Wyandotów, mającego nadzieję, że skłonią go do zaprzestania wojny. Sam ojciec zagroził swym owieczkom, że nie udzieli im żadnych sakramentów, jeśli nie porzucą walczących i nie przeniosą się do końca działań w jakieś inne miejsce. Osadnicy skarżyli się, że wojna przyniesie im ruinę, gdyż ustał wszelki handel i radzili mu zaczekać na przybycie oczekiwanych przez niego francuskich wojsk, z pomocą których wypędzi stąd Anglików. Pontiak odpowiedział, że sam oczyści kraj z wrogów na powitanie swego „ojca”, a jeśli Francuzi chcą szybkiego przywrócenia pokoju, niech tylko staną u jego boku. Stojący na czele delegacji oświadczył, że nie mogą tego uczynić, bowiem trzy lata temu Francja zawarła z Wielką Brytanią zawieszenie broni. Delegaci nie osiągnąwszy celu powrócili do ojca Potier, któremu mogli tylko powiedzieć, że po tygodniu wojny Pontiak zadał wrogom więcej strat niż sam poniósł. Jego wojownicy zabili piętnaścioro Anglików, ranili pięcioro, piętnaście osób wzięli do niewoli4. Nie musieli też długo czekać na kolejne sukcesy.

4 Tamże, s. 144.

ZWYCIĘSTWA INDIAN POZA DETROIT

Wysłany 21 maja przez Gladwina do ujścia rzeki Detroit slup „Michigan” stał tam na kotwicy już tydzień. Było to nieomyl­nym znakiem dla Indian, iż żołnierze spodziewają się przybycia posiłków lub zaopatrzenia. W związku z tym wyprawa wojowników Trzech Ognisk ruszyła na wschód północnym brzegiem jeziora Erie, aby zajść drogę komukolwiek nad­chodzącemu z fortu Niagara. Wojownicy czuwali również koło niedawno zdobytego fortu Sandusky, gdyby wrogie łodzie pojawiły się od południa albo gdyby jakaś juczna karawana nadchodziła lądem od fortu Pitt. Tym razem czerwonoskórzy mieli zmierzyć się z flotyllą dowodzoną przez porucznika Comeliusa Cuylera, która 13 maja wyruszyła z fortu Niagara. Liczyła sobie dziesięć bateaux czyli francus­kich wielkich, płaskodennych łodzi, o wysokich burtach, poruszanych wiosłami lub żaglem i przeznaczonych głównie do przewozu towarów. Wiozły one 96 Rangersów Królowej i 139 beczek z zaopatrzeniem. Cuyler nic oczywiście nie wiedział o walkach pod Detroit, toteż bez pośpiechu płynął jeziorem i 28 maja, o dziesiątej wieczorem, wysadził swych ludzi na półwyspie Point Pelee, jakie dwadzieścia pięć mil od rzeki Detroit. Zamierzał spędzić tu ostatnią noc na piaszczystej plaży, szerokiej na czterdzieści metrów, za którą wznosiła się ściana lasu. Żołnierze zabrali się do rozbijania obozu nie­świadomi obecności czających się wśród drzew wojowników.

Jeden z żołnierzy z towarzyszącym mu chłopcem udał się na skraj plaży nazbierać chrustu na opał. Nagle jak spod ziemi wyrośli czerwonoskórzy obezwładniając chłop­ca, zaś żołnierz z przeraźliwym krzykiem popędził do obozu. Porucznik Cuyler ledwo zdążył ustawić ludzi w półkole, kiedy niewidzialni wojownicy — chronieni przez wysokie wzgórze — zasypali ich morderczym ogniem ze skrzydeł, a potem ruszyli do ataku. Ogarnięci paniką rangersi rzucili się do łodzi, padając pod ciosami tomahawków lub idąc do niewoli. Pięć łodzi odbiło od brzegu, lecz Indianie wsiedli do dwóch innych i zapędzili uciekających z powrotem na brzeg. Ucieczką ratowały się tylko dwie łodzie unoszące czterdziestu żołnierzy z ran­nym dowódcą na czele. Udali się oni do fortu Sandusky, ale zastawszy tam tylko jego zgliszcza, popłynęli do Presqu’ile, gdzie sześciu zostało wzmocnić tutejszy gar­nizon. Cuyler udał się do Niagara, aby zdać sprawozdanie swym przełożonym i wrócić wkrótce do Detroit. W tym czasie wojownicy Trzech Ognisk wracali z łupem pod oblężony fort, a przy wiosłach bateaux zasiedli zmuszeni do tego jeńcy.

Płynąc w górę Detroit nie spotkali „Michiganu”, gdyż dowodzący nim kapitan Newman porzucił nadzieję napot­kania posiłków i pożeglował do Niagara. Rankiem 30 maja znaleźli się pod fortem, którego załoga jak jeden mąż wyległa na palisadę, powitać płynących z odsieczą. Radosne okrzyki szybko jednak ustąpiły przekleństwom i narzeka­niom, kiedy się okazało, że wiosłujący żołnierze są jeńcami. Wojownicy defilowali wyzywająco przed oblężonymi mio­tając groźby i zniewagi. Kiedy jednak mijali stojącego na kotwicy „Hurona”, czterech żołnierzy z pierwszej łodzi obezwładniło swych strażników i zaczęło płynąć w stronę szkunera. Wprawdzie jeden z nich padł od indiańskiej kuli, ale trzej pozostali dotarli do swoich wraz z siedmioma beczkami mąki i solonej wieprzowiny.

Wydarzenie to nie zakłóciło na dłużej dobrego nastroju Indian. Było to już trzecie zwycięstwo, jakie odnieśli w ciągu dwóch tygodni. Wczorajszego dnia inna ich wyprawa zagarnęła dwie bateaux z jedną kobietą i osiemnastoma żołnierzami i wioślarzami sierżanta Shawa, wracające z fortu Michilimackinac. i 6 maja padł natomiast fort Sanduski leżący nad rzeką o tej samej nazwie, pierwszy, jaki Anglicy stracili w tej wojnie. Dokonali tego nieliczni Ottawowie i Wyandoci spod Detroit z pomocą mieszkających tu współplemieńców tych ostatnich. Podeszli pod palisadę i oświadczyli strażniko- wi, że pragną porozmawiać z dowódcą. Na spotkanie wyszedł im chorąży Christopher Pauli i widząc wśród nich znajomych, zaprosił siedmiu wojowników na naradę. Weszli zatem do budynku komendantury i zasiedli w milczeniu, paląc fajkę. Po jakimś czasie jeden z Indian podniósł głowę i na ten znak jego towarzysze siedzący po obu stronach oficera rzucili się na niego i powalili na ziemię. Kiedy znaleźli się na dworze, ujrzał całą swą piętnastoosobową załogę leżącą pokotem. Zginęli również liczni znajdujący się w forcie handlarze, a ich niezmierne dostatki, w tym broń i amunicja, dźwigane przez sto koni jucznych, dostały się w ręce Indian. Cały atak odbył się bez jednego wystrzału. Wieczorem, w blasku łuny bijącej od płonącego fortu, flotylla kanu wyruszyła w drogę do Detroit. W pierwszym, nad którym powiewała angielska flaga, płynął jedyny jeniec czerwonoskórych, chorąży Pauli W wiosce Ottawów powitano ich wybuchem radości. Wojow nicy od razu stanęli szpalerem, okładając razami biegnącego nim oficera. Kiedy wreszcie dotarł do jego końca, ciężko pobity i potłuczony, wpadł tam w ramiona owdowiałej niedawno squaw z plemienia Wyandotów. Oświadczyła, że bierze go sobie za męża i w ten sposób uniknął dalszych tortur. Przebywał wśród Wyandotów do 3 lipca, kiedy to udało mu się uciec do Detroit.

Następnym fortem zdobytym przez Indian był fort Św Józefa znad rzeki tak samo się nazywającej, stojącym tam,

gdzie teraz znajduje się Niles w Michigan. Garnizonem liczącym 15 żołnierzy dowodził chorąży Francis Schlosser. Rankiem 25 maja dowiedział się, że jacyś Potawatomi spod Detroit przybyli odwiedzić mieszkających w okolicy krew­nych i chcą mu złożyć wizytę. Kiedy wychodził już ze swej kwatery, zaszedł do niego miejscowy Francuz mówiąc, że przybysze knują coś złego. Zaniepokojony pobiegł do koszar żołnierzy, każąc im stanąć pod bronią. Było tam już wielu Indian, więc wydał odpowiednie rozkazy sierżantowi i wrócił na kwaterę, gdzie czekali nań wodzowie, którym przewodził Washee. Ledwo jednak zdążył ich powitać, od strony koszar rozległy się okrzyki i goście natychmiast rzucili się na niego. W ciągu dwóch minut padło ośmiu żołnierzy, a potem przystąpiono do plądrowania fortu. Schlosser i pozostali jego ludzie powędrowali do Detroit, gdzie 14 czerwca Potawatomi wymienili ich na swoich wojowników, wziętych do niewoli przez załogę podczas jakiejś wycieczki.

Trzecim fortem, jaki wpadł w ręce czerwonoskórych był Miamis (obecny Fort Wayne w Indianie) położony nad rzeką Maumee. Tutaj nie można było posłużyć się taktyką zastosowaną przy wzięciu Sandusky i Św. Józefa, gdyż chorąży Robert Holmes domyślał się, że Indianie zamierzają coś złego. Nie wiedział wprawdzie nic o losie tych fortów, ale pewien Francuz, który odwiedził go 23 maja, opowiadał mu o armatniej kanonadzie dobiegającej gdzieś z kierunku Detroit. Podwoił więc środki ostrożności, a dołożyłby z pewnością jeszcze większych starań, gdyby wiedziało poselstwie Pontiaka, zdążającym tędy do Francuzów z Illinois. Znajdujący się w nim Kanadyjczycy Mini Chesnei Jacques Godfroy pojmali w pobliżu fortu angielskiego handlarza Welsha i uprowadzili go do wioski Majamów, którzy na wieść o powstaniu plemion wzięli 25 maja do niewoli trzech żołnierzy z Miamis. Na zwołanej naradzie doszli do wniosku, że Holmes nie wpuści za palisadę swej

placówki większej grupy wojowników, toteż postanowili sprowadzić go do siebie. W dwa dni później do fortu zawitała kochanka chorążego, prosząc go, by upuścił krew jej chorej siostrze. Ponieważ nic jeszcze nie wiedziało losie swych trzech podkomendnych, a wigwam jego ukochanej stał zaledwie o sto kroków od fortu, więc udał się w ślad za nią. Kiedy dochodzili na miejsce, huknęły dwa strzały i Holmes padł martwy na miejscu. Zaniepoko­jony sierżant, który niebacznie popędził za nim, trafił w ręce zaczajonych wojowników. Pozostałych dziewięciu żołnierzy zatrzasnęło bramę i wyległo na palisadę, ale atak nie nastąpił. Przed fortem, w towarzystwie Godfroyai Chesne’a, pojawił się Welch i wezwał ich do kapitulacji, w przeciwnym bowiem razie zostaną zmasakrowani wraz z kolegami trzymanymi przez Majamów. Po krótkiej naradzie złożyli broń i czterech z nich odesłano Pontiakowi pod Detroit, natomiast nie wiadomo, co stało się z resztą ich towarzyszy.

Wysłannicy Pontiaka, w towarzystwie licznych wojow­ników, popłynęli teraz w dół Wabash, niosąc wampum wojny tamtejszym Weom, Maskotinom i Kikapu. Wojow­nicy tych ludów zgromadzili się rankiem 1 czerwca koło fortu Ouiatenon (obecne Lafayette w Indianie). Ich wodzo­wie zaprosili jego dowódcę, porucznika Edwarda Jenkinsa, na rozmowę do chaty stojącej w pobliżu palisady. Kiedy wszedł do środka, zastał tam pod ścianą kilku swoich powiązanych żołnierzy. Indianie polecili mu, aby kazał się poddać pozostałym, bo w przeciwnym razie zginą wszyscy. Porucznik spełnił ten rozkaz i cały dwudziestoosobowy garnizon poszedł do niewoli bez rozlewu krwi. Czerwono- skórzy trzymali ich u siebie ponad miesiąc, a potem, na początku sierpnia, odstawili do fortu Chartres. Sam Jenkins udał się w dół Missisipi i okrętem dotarł do Nowego Jorku.

Cztery te forty zagarnęli czerwonoskórzy bez większych trudności. Piątym był największy z nich, posiadający

najliczniejszą załogę Michilimackinak. Stał po południowej stronie cieśniny Mackinac, łączącej jeziora Huron i Michi­gan. Zbudowany był z potężnych cedrowych bali, a w cieniu jego palisady chroniło się blisko sto małych, schludnych domków i kościół. Załogą liczącą trzydziestu pięciu ludzi, których w każdej chwili mogli wzmocnić miejscowi hand­larze, dowodził kapitan George Etherington. Otrzymał on już tyle doniesień o wrogich nastrojach panujących wśród okolicznych Indian, że w końcu przestał zwracać na nie uwagę. Chętnie się zgodził, kiedy wodzowie Odżibuejów Minavavana i Matchikiwis zaprosili go wraz z całą załogą na mecz baggatiway, jaki u bram fortu chcieli rozegrać z będącymi u nich z wizytą Saukami. 2 czerwca, chłodnym słonecznym rankiem, gromady Indian pojawiły się przy otwartej bramie fortu. Szybko przygotowano tutaj plac do gry długości kilometra. Mogło wziąć w niej udział do kilkuset zawodników używających rakiet sporządzonych z wygiętych w półkole kijów wyplecionych ścięgnami, a polegała ona na tym, by od słupa na środku pola wbić piłkę do bramki przeciwnika. Gra zaczęła się od razu, a pochłonięci nią Anglicy zapomnieli o całym świecie. Stawiający na Odżibuejów Etherington nie zauważył, jak powoli zaczynają go otaczać wodzowie obu plemion. Po kilku godzinach gry, około południa, Matchikiwis rzucił piłkę w otwartą bramę fortu i gromada zawodników pognała w ślad za nią. Rozległ się potężny okrzyk wojenny, kiedy wojownicy rzucili rakiety i przejęli od znajdujących się w forcie swych kobiet tomahawki i włócznie, jakie ukryły pod kocami. Zaskoczeni żołnierze stawili bardzo słaby opór. Kapitan Etherington i porucznik William Leslie, jego zastępca, z miejsca obezwładnieni i skrępowani nie zdążyli nawet dobyć broni. Poległ, walczący do ostatka porucznik John Jamet, a kiedy padł, wojownicy obcięli mu głowę. Znajdujący się na miejscu, znany nam handlarz Alexander Henry, ukryty przez indiańską służącą Charlesa Langlade’a

w żywej pamięci zachował te sceny, pisząc po latach: „Przez otwór pozwalający mi oglądać wszystko, co działo się w forcie, widziałem triumf zwycięskich barbarzyńców w jego najohydniejszej i najokrutniejszej postaci. Widzia­łem jak skalpowano i kaleczono zwłoki, umierający krzyczeli i rzęzili pod nienasyconym nożem i tomahaw­kiem, a w rozprutych wnętrznościach oprawcy zanurzali dłonie i chłeptali łapczywie krew wśród zwycięskich i mściwych okrzyków....Wkrótce padł ostatni, który dostał się im w ręce, a wówczas ze wszystkich piersi dobył się okrzyk: «Po wszystkim». Po chwili usłyszałem, jak do domu, w którym się ukryłem, wchodzi kilku Indian”1. Osłabiona wiekiem pamięć Henry’ego kazała mu zawyżyć straty Anglików, które szacował na siedemdziesiąt osób, gdyż ze współczesnych raportów wynika, że zginęło piętnastu żołnierzy i jeden handlarz. Walczący na białą broń wojownicy zdobyli teraz mnóstwo strzelb i pięć­dziesiąt beczek z prochem.

Odżibueje postanowili zająć Michilimackinac jak tylko usłyszeli, że Pontiak rozpoczął wojnę. Minanavana swe plany utrzymał w takiej tajemnicy, że nie dowiedzieli sięo nich nie tylko miejscowi Francuzi, ale i najbliżsi sąsiedzi jego plemienia, Ottawowie z leżącej u ujścia jeziora Michigan, jakie dwadzieścia mil na zachód od fortu, wsi L’Arbre Croche (teraźniejsze Cross Village). Było to kamieniem obrazy, gdyż miejscowych 200 wojowników ominęła sposobność zdobycia sławy i łupu. W dwa dni później ich wódz Okinochumake nadciągnął do fortu i mimo protestów zaskoczonych gospodarzy, zabrał im wszystkich jeńców. Po dwudniowych gorących obradach uzgodniono, że Odżibueje oddadzą Ottawom część łupów oraz dwóch handlarzy i 13 żołnierzy, a wśród nich Etheringtona

1 Alexander H e n r y . Travels and Adventures in Canada and the Indian Territories between the Years 1760 and 1776, Rutland, Vermont, Charles E. Tuttle Company 1969, s. 80-81.

i Leslie’ego. Sami zatrzymali jednego handlarza i czterech żołnierzy, lecz tym czerwonym kurtkom nie było już dane długo cieszyć się życiem. 8 czerwca zostali zabici przez Odżibuejów, którzy nie zdążyli wziąć udziału w ataku na fort i w ten sposób chcieli zaznaczyć swój udział w zwycięs­twie. Wojownicy ugotowali i zjedli ciało jednego z nich.

Upadek fortu Michilimackinak przesądził o losie fortu Edward Augustus, dawnego francuskiego La Baye znad Zielonej Zatoki (obecne Green Bay w Wisconsin). Po zawiadomieniu Gladwina o zaszłych wydarzeniach, kapitan Etherington poprosił Ottawów, by oddali jego list tamtej­szemu dowódcy, porucznikowi Jamesowi Gorrellowi. Pole­cał mu, by opuścił fort i z całą załogą, liczącą 17 ludzi, przybył do L’Arbre Croche. Porucznik zwołał więc na naradę sąsiednich Sauków, Lisów, Menominich i Win- nebagów, na której oświadczył, że odchodzi i zostawia fort w ich rękach. Indianie ci nie życzyli sobie wojny i nie darzyli zbytnią sympatią Francuzów, z którymi Lisy pro­wadzili w przeszłości długoletnie wojny, więc teraz orzekli, że odprowadzą Anglików bezpiecznie do wsi Ottawów. Ci, po dotarciu na miejsce, połączyli się z ludźmi Etheringtona i wraz z nimi, pod opieką Ottawów, wyruszyli 18 lipca do Montrealu, gdzie dotarli w połowie przyszłego miesiąca, odzyskując w końcu wolność.

Michilimackinac był ostatnim fortem wziętym przez Indian z zaskoczenia. Teraz wojownicy musieli walczyć z uprzedzonymi już o niebezpieczeństwie Anglikami, a mimo to zwycięstwo nadal kroczyło ich śladem. Upłynęła zaledwie druga dekada czerwca, gdy w rękach ich były już wszystkie placówki między jeziorem Erie i fortem Pitt, co całkowicie odcięło Detroit od Anglików zamieszkujących w górnym biegu Ohio. Ten łańcuch fortów i droga, której broniły, od dawna stanowiły źródło skarg Seneków, Min- gów, Szawanezów, Delawarów i Wyandotów, gdyż pobu­dowano je nie pytając w zasadzie Indian o zgodę. Anglicy

daremnie oczekiwali, że czerwonoskórzy pogodzą się z tym faktem i wszystko skończy się na bezsilnych pomrukach. Teraz w głównej roli wystąpili Senekowie ze wsi Chenussio, leżącej nad nowojorską rzeką Genesee, którzy od dawna burzyli się przeciw decyzji o osiedlaniu byłych żołnierzy na ziemiach wokół fortu Niagara, a wiosną 1761 roku wzywali Indian znad jezior do wojny z Anglikami. Najpierw uderzyli na fort Venango, leżący osiemdziesiąt mil na północ od fortu Pitt, tam gdzie obecnie stoi miasto Franklin w Pensylwanii. Z liczącej siedemnastu żołnierzy załogi nie uszła żywa noga, więc nie znamy dokładnej daty jego zdobycia, ale stało się to prawdopodobnie 16 czerwca. Tak twierdził pewien wódz Mohawków, który opowiedziało wszystkim sir Williamowi Johnsonowi. Senekowie po wdarciu się do blokhauzu, gdzie schronili się żołnierze, wybili ich wszystkich bez litości. Wzięty do niewoli porucznik Francis Gordon zapisał na karcie papieru, którą wojownicy zostawili w ruinach fortu, powody, dla jakich chwycili za broń. Były dwa: wysokie ceny na skąpo dostarczany proch i wzniesienie tylu fortów na indiańskiej ziemi, że Indianie pozbyli się wszelkich złudzeń, iż Anglicy nie chcą jej zagarnąć. Po napisaniu tego szczególnego wypowiedzenia wojny porucznik Gordon spłonął przy palu męczarni. Był to ten sam porucznik Gordon, który rok wcześniej nie chciał wydać niczego ze swych magazynów zagłodzonym Senekom i Mingom i którzy odgrażali się spotkanym po drodze Delawarom, że powrócą i puszczą fort z dymem2. Jak widać, dotrzymali obietnicy.

Teraz, po zdobyciu Venango, ruszyli na fort Le Boeuf (współczesny Waterford w Pensylwanii) obsadzony przez dwunastu żołnierzy, dowodzonych przez chorążego Geo- rge’a Price’a. Tutaj wiedziano już o walkach pod Detroit,

2 Gregory E. D o w d , War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press. 2002, s. 74-75.

lecz mimo to atak 18 czerwca zaskoczył żołnierzy. Wojow­nicy zajęli domostwa położone niedaleko potężnego blok­hauzu, w którym schroniła się załoga i zasypali go zapalającymi strzałami. Żołnierze z najwyższym trudem gasili przez cały dzień pożary, a nocą uszli przez okno w las. Chorąży i pięciu szeregowców, zmyliwszy pogoń Indian, dotarli do ruin fortu Venango, a stamtąd udali się do fortu Pitt, gdzie stanęli 26 czerwca. Na drugi dzień zjawiło się tam dalszych czterech wraz z jedną kobietą; nie wiadomo, jaki los spotkał dwóch pozostałych.

Zwycięscy wojownicy pociągnęli na północ, ku fortowi Presqu’ile stojącemu w miejscu współczesnego Erie. Była to o wiele silniejsza placówka, broniona przez 29 żołnierzy pod dowództwem chorążego Johna Christie. Tutaj do Seneków dołączyli Wyandoci, Odżibueje i Ottawowie spod Detroit. Dwustu pięćdziesięciu czerwonoskórych w naj­większej ciszy zaległo nocą 19 czerwca wokół fortu. Znajdujący się wśród nich liczni weterani Wojny Siedmio­letniej znaleźli sposobność, aby skorzystać z nabytego doświadczenia. Po zajęciu dwóch niewielkich wzgórz wznoszących się na południe i północ od fortu rozpoczęli kopanie rowów strzeleckich, skąd mogli skutecznie prowa­dzić ostrzał. Wczesnym rankiem grupy wojowników wszczęły ogień zaporowy, osłaniając nim towarzyszy zajętych budowaniem szańców wiodących do palisady oraz ryciem podkopu pod jej ścianę i plac apelowy. Trwał on przez cały dzień. Płonące strzały lecące z indiańskich okopów postawiły w ogniu wszystkie budynki w forcie, oprócz narożnego blokhauzu, w którym schronili się upadli na duchu żołnierze. Udało im się co prawda zabić kilku napastników, ale położenie ich było beznadziejne. Przez jakiś czas łudzili się, że krążący po jeziorze w odległości dwóch mil od brzegu „Huron” przybędzie im z odsieczą, ale nie było tam żadnego miejsca, skąd mógłby ostrzeliwać Indian albo osłonić wysłany desant. Wkrótce stało się

oczywiste, że wojownicy mogą podpalić blokhauz w ka­żdej chwili. Kiedy po dwóch dniach oblężenia żyjący od lat wśród Wyandotów i walczący u ich boku Anglik zapewnił Christie’ego, że Indianom zależy tylko na forcie, zaś załoga pójdzie sobie w swoją stronę, chorąży skapitulował. Wcześniej tylko wysłał na rozmowę z wo­dzami dwóch żołnierzy, by upewnili się, jak wielkie jest zagrożenie. Ci stwierdzili, iż wszelki opór jest daremny i załoga zgromadziła się przed palisadą, aby odejść do fortu Pitt. Tutaj jednak większość z nich padła pod tomahawkami wojowników, którzy zaraz rzucili się na nich. Christie’ego wraz z czterema szeregowcami i jedną kobietą Wyandoci zabrali do Detroit, gdzie wszystkich, prócz trzech żołnierzy, wymienili na swoich, wziętych przez załogę fortu do niewoli. Z całego garnizonu Presqu’ile tylko jeden żołnierz ratował się ucieczką i po długiej wędrówce po puszczy dotarł do fortu Pitt przekonany, że tylko on jeden ocalił życie.

Teraz przyszła kolej na fort Pitt. Potężną twierdzą, daleko silniejszą od Detroit, dowodził najemnik ze Szwajcarii, kapitan Ecuyer, mający pod sobą 250 regularnych żołnierzy i milicjantów. Jej kamiennych ścian strzegło szesnaście dział i głęboka fosa. Miała ona wkrótce stawić czoło plemionom z doliny Ohio, które burzyły się od dawna i tylko czekały na hasło do ataku. Tym hasłem był pas wampumu, jaki Delawarowie otrzymali od Wyandotów z Sandusky wraz z wieścią o zdobyciu tego fortu i oblężeniu Detroit. Nienawi dzili oni Anglików bodaj najbardziej ze wszystkich plemion za podstępne wypędzenie ich z wideł rzeki Delaware na zachód, w dolinę Sususquehanny, a potem w dolinę Ohio. Teraz, niemal w wigilię wybuchu wojny, nocą 19 kwietnia 1763 roku, otrzymali od nich nowy cios. Spłonęła wówczas w tajemniczy sposób wieś Wyoming nad Susquehanną, a pod jej zgliszczami na zawsze pozostał Teedyuscung, wybitny wódz od lat walczący o zachowanie jedności plemienia

i z całych sił opierający się próbom wysiedlenia z tych stron. Jego śmierć była niezwykle na rękę udziałowcom towarzystwa dla eksploatacji doliny Susquehanny (Sus­quehanna Company), więc nic dziwnego, że Indianie obwinili o nią Anglików3. Miarka została przebrana. 27 maja Delawarowie i Mingo, prowadzeni przez wodza imieniem Wilk, wymienili w forcie Pitt swe futra na proch i ołów, po czym na drugi dzień napadli na małe osiedle pułkownika Williama Claphama, leżące nad rzeką Youg- hiogheny, jakie dwadzieścia pięć mil poniżej fortu. Tutaj okrutnie pomordowali pięć osób, w tym dwie kobiety i dziecko. Mijając z powrotem fort, zastrzelili dwóch żołnierzy pracujących w garnizonowym tartaku. Kolejne ostrzeżenie nadeszło późnym popołudniem 30 maja, kiedy do fortu przygalopował pomocnik handlarza Thomasa Calhouna z wieścią, że jego pryncypał wraz z czternastoma ludźmi poniósł śmierć w Tuscarawas, wiosce Delawarów Tamaquay i Shingi. Przybyły rankiem następnego dnia Calhoun opowiedział, że wodzowie donieśli mu o zdobyciu Detroit, o napadach na Anglików i radzili mu uchodzić. Dla swych nieuzbrojonych ludzi otrzymał eskortę trzech wojowników, która natychmiast umknęła w las, kiedy ostrzelano ich nad Potokiem Bobra. Od pierwszej salwy zaczajonych wrogów, Delawarów bez wątpienia, padło na miejscu dziesięciu handlarzy i tylko Calhoun z trzema innymi ratował się ucieczką.

Fort Pitt jął się gotować do obrony. Ecuyer kazał oczyścić przedpole, burząc domy mogące kryć oblegających Indian, a oni sami spalili inne, włącznie z nową rezydencją George’a Croghana stojącą w górze rzeki. Na bastionach poustawiano stosy skór jelenich jako dodatkową osłonę. Krążący wokół fortu wojownicy czekali na nawoływanie wart, szyderczo powtarzając za nimi „bez zmian, bez zmian!”. 10 czerwca

3 Anthony F. C. W a l l a c e , King of the Delawares: Teedyuscung, 1700-1763, Syracuse, New York, Syracuse University Press 1990, s. 260.

ostrzelali pluton wysłany dla pobudowania płotu w odleg­łości strzału karabinowego od ścian fortu. Do pierwszego, słabego zresztą, ataku doszło dopiero w dwanaście dni później. Ostrzeliwanie twierdzy nie przeszkadzało też Indianom w prowadzeniu rokowań. 24 i 26 czerwca przed bramą stanęli Serce Żółwia, Mamaltee, Shinga, Wingenund i Białe Oczy wzywając załogę do złożenia broni. Oświad­czyli, że wszystkie placówki aż po fort Ligonier na wschodzie są w rękach Indian i że nadciąga „mnóstwo Indian”, w tym wojownicy Sześciu Narodów, ale oni pozwolą załodze spokojnie odejść, jeśli tylko uczyni to bez zwłoki. Ecuyer wyniośle podziękował im za ostrzeżenie, oświadczając, że ma dość ludzi i zapasów, by bronić się przed wszystkimi Indianami puszczy. Podczas pierwszej wizyty podarował wodzom dwa koce i chustkę do nosa wzięte z garnizonowego szpitala od chorych na czarną ospę! Przebywający wśród Delawarów jeniec opowiedział później, że straszna ta choroba szalała wśród nich, Szawa- nezów i Mingów do wiosny następnego roku. Teraz jednak wojownicy tych plemion, wzmocnieni Wyandotami otoczyli fort szczelnym pierścieniem, choć poważny szturm przypuś­cili dopiero 28 lipca. Tego dnia otworzyli gwałtowny ogień z szańców usypanych na brzegach rzek otaczających warownię. Ich wyborowi strzelcy brali na cel każdego, kto choć przez chwilę ukazał się na palisadzie, zabijając jednego i raniąc siedmiu żołnierzy; sam Ecuyer został trafiony z łuku w lewą nogę. Koszary i dach komendantury zajęły się od zapalających strzał, ale większości spośród 330 mężczyzn, 104 kobiet i 106 dzieci chroniących się w forcie nie stało się nic złego. Oblężenie skończyło się 1 sierpnia. Kosztowało ono garnizon 12 zabitych, 13 rannych i 2 zaginionych, natomiast — zdaniem Ecuyera— oblegający stracili do dwudziestu zabitych i rannych.

Na przełomie czerwca i lipca Delawarowie uderzyli również na fort Ligonier, leżący w głębi Alleghenów i na

fort Bedford na wschód od tych gór. Wojownicy oświadczyli obrońcom, że „ten kraj należy do nich, że wypędzono ich stąd podstępem i że dotąd będą prowadzić wojnę, aż spalą Filadelfię”4. Oba forty, z których szły dostawy do Pitt, zdołały się obronić, ale inne placówki trzeba było ewaku­ować. Garnizon fortu Burd znad ujścia Potoku Czerwonego Kamienia (Redstone Creek) leżącego na ważnej strategicz­nie drodze z fortu Cumberland w Marylandzie do Pitt odmaszerował w połowie czerwca do tej pierwszej placó­wki; to samo uczyniły załogi placówek znad Krzewiastego Potoku (Bushy Run) i Potoku Czerwonego Kamienia.

Pontiak nie kierował tymi działaniami, ale od niego poszedł przykład i przez to wpływ jego utrzymywał się daleko poza Detroit. On to posłał na północ z wieścią, że ma zamiar zdobyć Detroit, co zmobilizowało Odżibuejów z Michilimac- kinac. Jego wysłannicy byli przy kapitulacji Miamis i Ouiate- non. Jego Ottawowie zdobywali Sandusky, Miami i Pres- qu’ile, skąd liczni jeńcy trafili do wiosek pod Detroit. Sposób, w jaki zdobyto forty na zachód od Sandusky, wskazuje, że to on zainspirował wojowników. W ciągu niecałych dwóch miesięcy plemiona znad Ohio i Wielkich Jezior zniszczyły wszystkie angielskie garnizony na swych ziemiach, z wyjąt­kiem Pitt, Detroit i Niagara. Fortece te były zbyt silne, by wziąć je szturmem, toteż można było tylko myśleć o wzięciu ich głodem. Wojna nabrała teraz zupełnie innego charakteru, zmuszając Indian do działań, do których nie mieli szczegól­nych predyspozycji ani zamiłowania.

4 Gregory E. D o w d , War under Heaven..., s. 130.

WŁADZE ANGIELSKIE WOBEC KONFLIKTU

Pierwsze doniesienia o wybuchu indiańskiej wojny sir Jeffery Amherst, naczelny wódz angielskich sił zbrojnych na ziemi amerykańskiej, otrzymał w leniwe gorące popołu­dnie 6 czerwca 1763 roku. Wprawiły go w zdecydowanie zły humor, gdyż lada dzień oczekiwał z Londynu ze­zwolenia na powrót do domu z Ameryki, w której przebywał od pięciu lat, którą zdobył dla Korony Brytyjskiej i której szczerze nie znosił. Nie liczył się nigdy z poważniejszym oporem ze strony Indian, zwłaszcza teraz, gdy 20 lutego między Anglią i Francją stanął wreszcie pokój kończący Wojnę Siedmioletnią. Toteż z irytacją rzucił na biurko list pułkownika Bouqueta, do którego ten dołączył raporty kapitana Ecuyera z fortu Pitt. O ile pułkownika darzył on pełnym zaufaniem, o tyle zlekceważył doniesienia kapitana. Niezadowoleni dzicy dopuścili się zwyczajnych im drob­nych rozbojów i zabójstw, a teraz pochowali się w mysie dziury i drżą przed odwetem. Sprawą tą powinni zająć się Johnson albo Croghan, a tu jemu zawracają głowę. Amherst nigdy nie darzył Indian sympatią i nie miał zbyt wysokiego mniemania o ich intelektualnych możliwościach. Nie zwra­cał większej uwagi na zdanie ludzi takich jak Johnson, którzy wiek życia spędzili wśród czerwonoskórych i uważał, iż tylko on jeden wie, jak sobie z nimi poradzić. Teraz też załatwienie niepokojów pod fortem Pitt zlecił Bouquetowi,

bez powiadamiania indiańskich agentów, i powrócił do zwykłych zajęć.

Po tygodniu uznał jednak, że sprawy wyglądają daleko poważniej niż sądził. W kolejnej depeszy Bouquet powia­damiał go, że fort Pitt stracił łączność z Venango, że Ligonier jest w oblężeniu i że do Bedford napływają tłumy uciekinierów. Tym razem zdecydował się powiadomić Johnsona, do którego pisał następująco:

„Słyszał Pan bez wątpienia, że Indianie z okolic Pitt dopuścili się wobec nas przeniewierstwa i wydaje się, iż stan rzeczy przedstawia się o wiele groźniej niż sądziłem do tej pory. Załączam tutaj Panu odpisy tego, co dostałem od pułkownika Bouqueta. Końcowe doniesienia wydają się jednak być zdecydowanie prze­sadzone, gdyż nie dopuszczam myśli, by potrafili odciąć od świata Detroit lub inne placówki, gdzie stacjonują oficerowie Jego Królewskiej Mości”1.

W podobnym tonie pisał do Johna Stuarta, pełnomocnika Korony do spraw Indian z Południa, wyrażając obawę, że rozruchy mogą objąć również Wirginię. Nadal jednak uważał, iż wszystko wróci do dawnego stanu rzeczy, jak tylko na miejscu zaburzeń pojawią się wystarczająco silne oddziały wojska. Jego złudzenia rozwiały się jednak, gdy otrzymał raport od majora Johna Wilkinsa, dowódcy fortu Niagara. W liście z 6 czerwca powiadamiał on głów­nodowodzącego o klęsce porucznika Cuylera na jeziorze Erie. W niecały tydzień później nadszedł list od Gladwina, w którym ten pisał szczegółowo o oblężeniu Detroit. To już ostatecznie przekonało Amhersta, że należy zdecydo­wanie działać. W pierwszym rzędzie postanowił utrzymać trzy niezdobyte jeszcze przez Indian warownie — Detroit, Pitt i Niagara. Z angielskimi koloniami łączyły je trzy następujące drogi: Droga Braddocka z fortu Pitt do Wirginii,

1 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Vprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 174.

Droga Forbesa z Pitt do wschodniej Pennsylwanii oraz szlak wodny wiodący z Detroit przez Niagara do jeziora Ontario, a stamtąd do Montrealu lub Albany. Zdecydowa­ny na poniesienie strat i niemający zamiaru brać jeńców, skupił się na zabezpieczeniu tych dróg. Po zdjęciu ob­lężenia ze wspomnianych fortów zmasowany atak na indiańskie wioski miał wybić czerwonoskórym z głowy myśl o ponownym powstaniu. W walce z nimi wojsko nie powinno cofać się przed niczym, co niektórzy wyżsi oficerowie podchwycili z entuzjazmem. Bouquet radził polować na „to robactwo” z psami, na sposób hiszpański. Ecuyer, który zdążył już zarazić czarną ospą wojowników oblegających jego garnizon, proponował użycie wnyków bobrowych i łapek na wrony, gdyż „pasują kształtem do ich mokasynów”2. Ciężkie pieniądze wypłacane za skalpy zbuntowanych stanowiły dodatkową zachętę, aby koloni­ści wstępowali do oddziałów milicji, gdyż suma 50 funtów stanowiła równowartość rocznego dochodu wielu farmerów3.

Równie jak Amherst, a może jeszcze bardziej, był zaskoczony takim obrotem spraw sir William Johnson. Wiadomość o wybuchu wojny otrzymał najpierw z Niagara, a potem od Bouqueta i Amhersta. Od razu zdał sobie sprawę z powagi sytuacji i pierwsze swe kroki skierował do Irokezów, wiedząc, że za wszelką cenę nie można dopuścić, aby wzięli udział w wojnie po stronie zbun­towanych. Uważał, że wybuchła ona z inspiracji Seneków, gdyż nie chciał wprost uwierzyć, by Delawarowie i Szawa- nezi mogli zdecydować się na jakieś stanowcze działanie, nie radząc się jego Irokezów. Co do plemion znad jezior,

2 Gregory E. D o w d, War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations& the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 189.

3 Ian K. S t e e l e , Warpaths: Invasions of North America, New York, Oxford University Press 1994, s. 228.

to sądził, że pozyskał je dła Anglików na jesieni 1761 roku podczas swego pobytu w Detroit. Zjawił się tam wówczas, by uśmierzyć niepokoje związane z wizytą Seneków Guyasuty i Tahaiadorisa wzywających je do walki z Anglikami. Teraz pchnął wysłanników do Iro­kezów, prosząc aby zjawili się na naradzie w połowie lipca, której miejsce obrał na Niemieckiej Równinie nad rzeką Mohawk, oddzielającą ją od współczesnego Herkimer w stanie Nowy Jork. Senekowie odrzucili zaproszenie, więc na miejscu zjawili się tylko przed­stawiciele pięciu irokeskich narodów. Ci zapewnili An­glików o swych przyjaznych względem nich uczuciach, obwinili Francuzów i plemiona z Zachodu o wywołanie tak bezsensownej wojny i obiecali, że skłonią Seneków do opamiętania. Obiecali też wystąpić czynnie po stronie Anglików, ale zwlekali z tym do ostatniej chwili i nie mieli najmniejszego zamiaru w myśl ich zaleceń wybijać powstańców do nogi, o czym się później przekonamy.

W międzyczasie wieść o powstaniu Indian dotarła na Wschód. Siłą rzeczy pierwsi posłyszeli ją mieszkańcy Filadelfii. Tamtejsza „Pennsylvania Gazette” opublikowała fragment listu kapitana Ecuyera z fortu Pitt, który wysłał do Amhersta 30 maja. Tę samą wiadomość zamieścił 13 czerwca „New York Mercury”, zaś „South Carolina Gazet­te” zamieściła ją w dodatku nadzwyczajnym 4 lipca. Każdego tygodnia napływały coraz to nowe i coraz groź­niejsze wiadomości. Na ogół gazety Nowej Anglii otrzy­mywały wiadomości z Albany i Niagara, zaś do Nowego Jorku i Filadelfii docierały z fortu Pitt. Zamieszczano w nich wyciągi z raportów wojskowych i wywiady z ob­rabowanymi handlarzami.

Za radą Amhersta gubernator Pensylwanii James Hamil­ton zwołał Zgromadzenie Generalne prowincji, aby powo­łać oddziały milicji mające współdziałać z wojskiem Jego Królewskiej Mości oraz powstrzymać uciekających w pa-

nice na wschód osadników. Zgromadzenie, po długich obradach, kolejny raz świadczących o niechęci kwakrów do rozlewu krwi, decyzją z 4 lipca postanowiło wysłać w pole siedmiuset ludzi i dostarczyć środki transportu. Teraz głównodowodzący, wiedząc że wiadomości o wojnie dotrą wkrótce do Londynu, postanowił złożyć oficjalny raport lordowi Egremont, ministrowi spraw wewnętrznych. W liście z 27 czerwca jej wybuch przypisywał nieuzasad­nionym pretensjom czerwonoskórych i knowaniom Fran­cuzów, pisząc następująco:

„Trudno mi znaleźć, Wasza Lordowska Mość, wystar­czające przyczyny, które skłoniły tych barbarzyńców do tak perfidnego wystąpienia. Podobno bardzo ubolewali, że nie dostają rumu, a sami ich wodzowie na wszelkich obradach oficjalnie żądali, by więcej go nie przysyłać. Jeden z ich jeńców oświadczył, że ruszyli do walki pomścić śmierć dwóch wodzów, poległych pod Niagara4. Najpraw­dopodobniej jednak wszystko to zaczęło się od wampumu wojny, przysłanego jakiś czas temu Majamom. Sir William Johnson twierdzi, że przysłali go Francuzi i sądzę, że krajowcy od dawna nosili się z tą zdradą, czekając tylko pierwszej sposobności”5.

Wieść o powstaniu Indian dotarła do Londynu wcześ­niej niż sprawozdanie Amhersta. 16 lipca w tutejszej „London Chronicie” podano o „indiańskiej insurekcji pod fortem Pitt, Sundusky i Detroit”. „Gentleman’s Magazi­ne”, miesięcznik literacki, podsumowujący też wydarzenia miesiąca, wspomniał o nim w sierpniowym numerze. Nic tam nie ma ani o Detroit ani o Pontiaku. Wydawca jeszcze we wrześniu nie posiadał pewnych wiadomości, gdyż w artykule „Relacja o Zaburzeniach w Ameryce Północnej” pisze o Detroit jako o „francuskim forcie nad

4 Mowa tu o bitwie pod La Belle Famille koło fortu Niagara 22 lipai 1759 roku. Patrz s. 25.

5 Howard H. P e c k h a m , Ponticic.... s. 177.

rzeką Illinois”. Imię Pontiaka angielscy czytelnicy poznali dopiero po przeczytaniu numeru „London Chronicie” z 18 października 1763 roku6.

Członkowie rządu króla Jerzego II, w przeciwieństwie do redaktorów londyńskich gazet i ich czytelników, wie­dzieli gdzie leży Detroit, kim jest Pontiak i zdawali sobie w pełni sprawę z powagi sytuacji. Od dawna już sprawa wytyczenia stałej granicy między terenami Indian a osad­nictwem białych stanowiła przedmiot ich obrad. Z jednej strony chcieli zaspokoić uznawane przez nich roszczenia czerwonoskórych, z drugiej zaś powstrzymać rozrost kolonii w obawie, że powstające tam miasta rozwiną własny przemysł, konkurując pod tym względem z metropolią. Wieść o indiańskiej wojnie przyspieszyła tę decyzję i 7 paź­dziernika 1763 roku w imieniu króla wydano proklamację ustanawiającą Appalachy zachodnią granicą kolonii angiel­skich. Z pewnością zadowoliłoby to Indian, ale decyzja ta zapadła już po wybuchu wojny, a poza tym nigdy by się nie pogodzili z nią mieszkańcy pogranicza, gdyż godziła w ich żywotne interesy, a oni sami od początku musieli odpierać najazdy znienawidzonych Indian.

6 Tamże, s. 178.

NAJAZDY NA POGRANICZE

Niemal jednocześnie z atakami na angielskie forty uderzenie Indian spadło na osiedla pogranicza. Jego ofiarą padały początkowo rodziny pionierów żyjące w odosobnieniu, na zachodnich krańcach Pensylwanii, Marylandu i Wirginii, ale wkrótce wojna rozszalała się na całej granicy. Wróciły czasy wojny Francuzów i Indian. Płonęły domy i gospodarstwa, zagarniano bądź wybijano konie i bydło, ludzie ginęli albo szli do niewoli. George Croghan obliczał, że ofiarą indiańskich najazdów padło do dwóch tysięcy poddanych króla Jerzego1

i choć z pewnością przesadził, to nie sama liczba zabitych mogła świadczyć o skuteczności poczynań Indian. Ich wy­prawy prowadzone w sile od 7-8 do 50 wojowników siały taką grozę i tak niszczyły kraj, że w sieipniu w większych miejscowościach na wschodzie schroniło się do czterech tysięcy przerażonych, rozgoryczonych i wściekłych uciekinie­rów z Pensylwanii i Wirginii. W samym Shippensburgu znalazło się blisko 1400 osób zmuszonych „sypiać w oborach, stajniach, piwnicach i starych dziurawych szopach”2. Panika

1 Wilbur R. J a c o b s , Dispossesing the American Indian: Indians and Whites on the Colonial Frontier, New York, Charles Scribner’s Sons 1972, s. 151.

2 Gregory H. D o w d , War under Heaven: Pontiac, the British Nations& the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 142.

udzieliła się białym do tego stopnia, że nawet w nowojor­skim hrabstwie Orange strzelanina polujących na wodne ptactwo ich własnych myśliwych skłoniła pięćset rodzin do ucieczki z doliny Wallkill koło Goshen. W Południowej Karolinie setki osób porzuciły swe domostwa na wieść, że Szawanezi zabili Haiglara, wielkiego wodza Katawbówi sojusznika Anglików3. Krążyły fantastyczne wieści, że walczące plemiona mogą liczyć na pomoc wszystkich Irokezów i że Józef Brant, wschodząca sława Mohawków, miał już przejść do obozu wroga. To siłą rzeczy nie pozwalało Nowemu Jorkowi pospieszyć z większą pomocą zaatakowanym koloniom, podobnie jak Massachusetts, która skierowała do Maine dwustu żołnierzy, aby tamtejszych Abenaków odwieść od ewentualnej próby połączenia się ze zbuntowanymi. Do tego doszły pogłoski o buntowniczych nastrojach wśród murzyńskich niewolników, czekających tylko nadejścia czerwonoskórych. Murzyni Davida Van der Heydena z Albany opowiedzieli mu, że Indianie utrzymują kontakt z niewolnikami, których zapewnili, że z ich strony nie mają się czego obawiać4.

Najazdy na pogranicze rozpoczęły się niemal od razu, gdy Delawarowie, Szawanezi i Mingo usłyszeli o zdobyciu fortów na Zachodzie. Wojna nie trwała więcej niż miesiąc, kiedy Shamokin Daniel i jego osiemnastu Delawarów wyruszyli znad Ohio i po przebyciu Alleghenów skierowali się w dolinę Susquehanny, z której zaledwie siedem lat temu wygnali ich Anglicy. Jechali konno w dzień, śpiąc nocą bez rozpalania ognia, nękani przez owady, myszyi chłód. Jedli mało, głównie zimną potrawę zwaną przez kolonistów „zielonym prochem”, a będącą mieszaniną prażonej kukurydzy, ziół i soli. Licząc na zaskoczenie posuwali się w stronę odosobnionych, lecz zbrojnych

3 Aleksander S u d a k. Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Poznań, Wydawnictwo Akcydens 1995, s. 87.

4 Gregory E. D o w d, War under the Heaven..., s. 144.

i spodziewających się już niebezpieczeństwa osiedli. 10 lipca dotarli nad Juniatę, dopływ ich ukochanej, na zawsze nlraconej Susqehanny, w dolinie której pozostała już tylko garść ich współplemieńców. O świcie lekkim stukaniem do drzwi wywabili przed dom Williama White’a. Następna salwa położyła trupem dwóch kolonistów, którzy z bronią w ręku ukazali się w progu. Czwarty zginął, gdy wydostawał się przez okienko na strychu. Rannego syna Williama Riddle’a wojownicy wzięli do niewoli, a on sam ocalił się ucieczką przez wybitą w dachu dziurę. Sąsiad White’a, niejaki McMachen, który nadjechał na miejsce, umknął z kulą w ramieniu, w porę zawracając konia do ucieczki. Wojownicy nie ścigali go zbyt długo, zajęci zbieraniem łupu. Po spaleniu zabudowań i wyrżnięciu bydła ruszyli w dalszą drogę. Było południe, gdy o półtorej mili dalej przebyli Juniatę i wpadli do domu Roberta Campbella, gdzie sześciu białych siedziało akurat przy obiedzie. Tylko jeden z nich zdążył ujść, zabijając Danielowi jednego wojownika. Reszta padła pod tomahawkami Delawarów. Pod wieczór znaleźli się pięć mil dalej, w górze rzeki, gdzie zabili Williama Andersona i jego dwoje dzieci.

Wczesnym rankiem następnego dnia do Daniela dołączyła inna wyprawa, złożona z ośmiu wojowników i razem pociągnęli ku przełęczy w górach Tuscarora, łączącej doliny Juniaty i Sherman. Tutaj stanęli w zasadzce, w ocze­kiwaniu pogoni. Ta nadeszła w sile dwunastu ludzi, z których pięciu już nigdy nie wróciło do swoich. Tym samym dwie wyprawy Delawarów liczące łącznie tylko 27 wojowników dotarły w głąb Pensylwanii, zabijając co najmniej 18 osób, w tym troje dzieci. Ponadto zranili dwóch kolonistów, uprowadzili jednego, tracąc tylko jed­nego ze swoich. Dokonali tego w odległości zaledwie dwudziestu mil od ludnego Carlisle, gdzie schroniły się setki uciekinierów, daleko na wschód poza linią angielskich fortów. Rozległe pola leżały odłogiem, zaś stada bydła

i koni, mogące żywic wojsko bądź dźwigać zaopatrzenie, były wybijane lub uprowadzane.

Małe liczebnie wyprawy Delawarów i Szawanezów napeł­niały niesamowitą grozą pogranicze, choć niezmiernie ustępo­wały napadanym i liczbą, i uzbrojeniem. W przeciwieństwie do wyprawy Daniela większość z nich poruszała się pieszo, gdyż tak łatwiej było zachować ciszę. Zaopatrzeni bardzo skąpo, żyli z tego, co udało im się zdobyć na wrogu. Wojownicy mogli jedynie atakować wybrane cele i musieli to czynić błyskawicznie, gdyż wieść o napadzie rozchodziła się równie szybko i pościg mógł nadejść w każdej chwili. W ciągu miesiąca potrafili przebyć i trzysta mil, i napaść na jedno czy dwa osiedla, ale niewielka ich grupa mogła w sumie unieść niewiele łupu i uprowadzić kilku jeńców, z którymi trzeba było jak najszybciej wracać z powrotem poprzez góry.

W obliczu takich skoncentrowanych ataków Indian nie na wiele zdawały się tradycyjna broń i obronna taktyka mieszkańców pogranicza. Podejmowane przez nich próby odwetu nie wyrządzały zbytnich szkód nieuchwytnym, ruchliwym i bezwzględnym wrogom. Słynne pensylwańskie strzelby zwane długimi strzelbami z Kentucky sprawdzały się na polowaniu i stanowiły śmiercionośne narzędzie w ręku doświadczonego Strzelca, jeśli miał czas wymierzyći wystrzelić, ale na polu bitwy zdecydowanie ustępowały mniej celnym, lecz szybciej strzelającym muszkietom. Ponieważ te smukłe strzelby nie miały ujednoliconych lufi nie można było zakładać na nie bagnetów, zatem nie nadawały się na broń zaczepną. Sam ich ogień nie był w stanie powstrzymać zdecydowanego natarcia, o ile koloniści nie górowali zdecydowanie liczbą albo nie byli dobrymi strzelcami. Romantyczne ballady i powieści, co przeszło nawet do historii, uczyniły pionierów z pogranicza tymi, którzy pokonali i ujarzmili Indian, lecz tylko nieliczni zawodowi łowcy umieli po mistrzowsku strzelać; sztuka ta była obca większości osadników.

Major Henry Gladwin na obrazie Johna Halla. Zdolny oficer potrafił obronić Detroit, lecz je­go pogardliwe traktowa­nie Indian i nakazane przezeń powieszenie pewnej Indianki po­pchnęło wojowników do walki

Major Henry Gladwin pod koniec życia

Pla

n fo

rtu

Pitt

z 1

759

roku

. M

ógł

nigd

y ni

e za

istn

ieć

na t

ym p

la­

nie,

ale

jeg

o ro

zmia

ry

świa

dczą

, że

A

nglia

za

mie

rzał

a na

za

wsz

e po

staw

ić

swą

stop

ę na

d O

hio

Robert Rogers w rycinie Thomasa Harta z 1776 roku. Słynny dowódca rangersów pokazany jest tutaj jako ten, co zdolny jest przewodzić Indianom

Wojownik Ottawów z końca XVII wieku

Indianie na obradach z pułkownikiem Bouqu- etem na obrazie Benja­mina Westa. W imieniu sprzymierzonych ple­mion przemawia wódz Szawanezów Kaczan Kukurydzy

Fort Detroit i okolica w latach 1763-1764 na mapie Johna Montresora. Postać odpoczywającego Indianina kłóci się z faktem, że wokół szaleje wojna. Fort ze swymi silniejszymi umocnieniami od strony rzeki znajduje się pośrodku, domy i pola francuskich osadników po obu stronach rzeki, zaś wieś Wyandotów na południowym (kanadyjskim) brzegu, w dole na lewo indiańskie strzały ukazują bieg rzeki, a lilie burbońskie północ

Indianie oddają jeńców Bouquetowi. Obraz B. Westa

Sir William Johnson na obrazie Johna Wollastona tworzącego w latach 1736-1767. Mógł wtedy jeszcze nie nosić swego tytułu, ale przed­stawiony jest jako typowy szlachcic epoki

Nota kapitulacyjna Pontiaka z 31 października 1763 roku

„Podpis” Pontiaka

Pionierzy nie wypracowali też sobie odpowiedniej taktyki obrony przed wojownikami. System obronny praktycznie nie istniał, nie było całodobowej straży, toteż każde osiedle było zagrożone. Poza tym forty i blokhauzy nie mogły pomieścić wszystkich szukających schronienia. Czerwonoskórzy bez większych trudności przemykali wokół fortów, omijali patrole i pustoszyli okolicę. Skutecz­na wojna z Indianami wymagała ofensywy prowadzonej przez ściśle współdziałające ze sobą formacje. Próby osadników walczenia na sposób indiański, czy to in­dywidualnie czy w luźno sformowanych oddziałach, kończyły się zwykle albo klęską albo nierozstrzygniętym starciem. Anglicy mieli niewielu tak zdolnych oficerów jak pułkownik Bouquet, który pilnie studiował taktykę Indian i skutecznie sobie z nimi radził. W przeciwieństwie do niego nie każdy jakoś potrafił pojąć, że wojownicy stosują w obliczu wroga trzy podstawowe zasady: walczyć w rozproszeniu, uchodzić przed zdecydowanym natarciem i powracać do ataku, gdy zelżeje nacisk nieprzyjaciela5. Tej taktyce można było zaradzić jedynie przez skierowanie w pole znakomicie wyszkolonych, lotnych i zdecydowanie górujących nad Indianami siłą ognia oddziałów. Było too tyle trudne, że rządy Wirginii, Marylandu, Nowego Jorku i Pensylwanii z różnych powodów nie potrafiły skierować w pole odpowiedniej liczby ludzi, choć były w pełni świadome, że pobicie wojowników, wstrzymanie ich niszczących wypraw i odzyskanie utraconych fortów wymaga energicznych działań. Zgromadzenie Generalne Pensylwanii, na przykład, zdominowane przez kwakrów żyjących w spokoju ducha koło Filadelfii i przeciwnych wojnie z religijnych powodów, powołało pod broń tylko 700 milicjantów, mających jedynie pilnować granicy i nie wdawać się w żadne ofensywne działania. Rozwścieczyło

5 Jack M. S o s i n , The Revolutionary’ Frontier 1763-1783, Albuquer que, University of New Mexico Press 1974, s. 9.

to nie tylko generała Amhersta, ale i samych ludzi pogranicza, którzy poniekąd słusznie uważali, że własny rząd porzucił ich w potrzebie. Rząd Marylandu w sprawie obrony swych granic nie uczynił praktycznie nic, choć w równym stopniu, co inne, ucierpiały od najazdów i nawet najbardziej antyindiańska Wirginia ograniczyła się do pilnowania własnego terytorium. Szczęściem dla białych oddziały doświadczonych pionierów tych prowincji pod wodzą Thomasa Cresapa, Adama Stephena i Thomasa Rutherforda wyruszyły w pole. Ich działania zyskały pochwałę Bouqueta, który szydził z pensylwańskich kwak- rów, że z powołanych przez nich do obrony granic dwustu od razu zdezerterowało z otrzymaną bronią i końmi.

Sukcesy Indian jaskrawo odbijały od niemrawych poczy­nań kolonistów. Wbrew pozorom wojownicy nigdy nie mieli na celu jedynie łupu. Dwie trzecie najazdów spadły na pograniczne osiedla leżące wzdłuż trzech strategicznie najważniejszych dla kolonii dróg. Droga Braddocka łączyła fort Pitt z leżącym na południowym wschodzie fortem Cumberland w Maryland, skąd dobre drogi wiodły w wirginij- ską dolinę Shenandoah. Droga Forbesa biegła z fortu Pitt do Shipensburga i Carlisle, a wzdłuż niej stały forty Ligonier, Bedford i Loudon. Trzecia droga, zwana „Drogą Wirginij- ską”, krzyżowała się z dwoma poprzednimi, biegnąc wschod­nim krańcem Apalachów z Winchester w Wirginii na północ przez rzekę Potomak, poprzez osiedla nad rzeką Conocechea- gue, do Shippensburga w Pensylwanii. Wszystkie trzy tworzyły trójkąt, którego wierzchołek wbijał się w serce kraju Indian pod fortem Pitt. Idąca nimi korespondencja, zaopatrze­nie i posiłki oraz leżące w pobliżu osiedla stały się celem ataków wojowników.

Poza tym trójkątem utworzyły się dwa teatry działań. Pierwszy z nich obejmujący doliny rzek Greenbriar i Ka- nawhy w teraźniejszej Zachodniej Wirginii na samym początku wojny stworzyli Szawanezi. Ich 60 wojowników

prowadzonych przez słynnego Kaczana Kukurydzy6 ruszyło w górę Kanawhy udając, że idą na wyprawę przeciwko Czirokezom. Nad Błotnistym Potokiem zaszli do osadników Fredericka Lea i Fil ty Yolkuma, prosząc ich o posiłek. Ci poczęstowali ich śniadaniem, co przypłacili życiem, a ich rodziny niewolą. Następnie Szawanezi udali się w dolinę Greenbriar, gdzie zawitali do domu Archibalda Glendenina. Zastali tam blisko pięćdziesiąt osób zaproszonych na barbakoę z trzech świeżo ubitych tłustych łosi. Usiedli wraz z gos­podarzami do stołu, a wtedy jedna z kobiet poprosiła siedzącego obok wojownika, aby zajął się jej chorą nogą. Ten odpowiedział, że zrobi, co będzie mógł i jednym uderzeniem tomahawka zabił ją na miejscu. W tejże chwili reszta Indian rzuciła się na przerażonych osadników. Glendenin stracił życie i skalp, gdy z jednym z dzieci w ramionach przeskakiwał przez płot. W ciągu kilku minut zginęli wszyscy mężczyźni, kobiety oszczędzono. Histeryczne krzyki pani Glendenin przeklinającej zabójców ci uciszyli szybko, zatykając jej usta skalpem zabitego małżonka. Dzielnej kobiecie udało się wkrótce uciec z niewoli, kiedy powierzyła swe dziecko sąsiadce i skryła się w gęstwinie. Kiedy odkryto jej ucieczkę, jeden z wojowników oświadczył, że „sprowadzi krowę do jej cielęcia”. Przez jakiś czas kazał dziecku płakać, lecz widząc, że matka nie wraca, chwycił je za nóżki i rozbił o pień przydrożnego drzewa. Pani Glendenin udało się powrócić do spalonego domu, gdzie pochowała swego męża, zaś Szawanezi wraz z jeńcami powrócili nad Błotnisty Potok. Tutaj doczekali się powrotu wojowników, którzy ścigając jedynego ocalałego gościa Glen- deninów uderzyli na jedno z osiedli nad rzeką Jackson i zagarnęli tam kolejnych jeńców i łupy.

Drugi teatr wojny stworzyli Delawarowie znad Susquehan- ny, lecz działania ich nosiły całkiem inny charakter niż działania Szawanezów. O ile ci drudzy postawili sobie za cel

6 Aleksander S u d a k, Leksykon..., s. 97.

wyrzucić osadników z powrotem poza Appalachy, to pier­wszym chodziło wyłącznie o zemstę. Byli to najbliżsi współplemieńcy wielkiego Teedyuscunga, który zaledwie w kwietniu zginął w niewyjaśnionych okolicznościach, a oni musieli opuścić swe ziemie zagarnięte przez członków towarzystwa dla eksploatacji doliny Susquehanny, przybyłych w te strony z Connecticut. Teraz, pod wodzą Kapitana Byka, jednego z synów Teedyuscunga, jako ostatni przyłą­czyli się do powstania, co całkowicie zaskoczyło Anglików. Bezpośrednią przyczyną ich wystąpienia był atak milicji pensylwańskiej Johna Armstronga, tego samego co podczas wojny Francuzów i Indian zniszczył Kittanning, na wieś Kapitana Byka na Wielkiej Wyspie leżącej na Zachodniej Odnodze Susquehanny. Doszło do niego we wrześniu i choć Indianie zdołali ujść, poszły z dymem ich domy i zgromadzona żywność. W odwecie, na początku następnego miesiąca, Kapitan Byk uderzył na osadników z hrabstwa Northampton. W dwóch osiedlach pod tomahawkami De­lawarów padły pięćdziesiąt cztery osoby, a ich wódz chełpił się później, że własną ręką zabił 26 białych. Następnie Byk pojawił się 15 października w ojczystym Wyoming, zamieszkanym teraz przez przybyszów z Connecticut. Za­skoczeni Jankesi nie stawili prawie żadnego oporu. Dzie­więciu mężczyzn i jedna kobieta ponieśli śmierć w strasz­liwych męczarniach; kobietę spalono żywcem, mężczyzn zostawiono z szydłami w oczach i podziurawionych jak sito włóczniami, strzałami i widłami. Blisko 20 osób trafiło w niewolę i tylko cztery ratowały się ucieczką7. Delawarowie Kapitana Byka ponieśli płomień wojny nawet w sąsiedztwo fortów Allen i Henry, docierając na wschodzie aż do samej Delaware i jej małego dopływu Lackawaxen.

Najazdy Indian miały przede wszystkim na celu unie­ruchomienie wojsk angielskich. Wojownicy atakowali czasem

7 C. A. W e s 1 a g e r, The Delaware Indians: A History, New Bruns­wick, New Jersey, Rutgers University Press 1972, s. 246.

idące pod silną strażą konwoje, ale że swoje wyprawy przeprowadzali w niewielkich grupach, więc ich ofiarą padali kurierzy, drwale w lesie, żeńcy na polu, rodziny osadników. Czerwone kurtki i milicja źle zaopatrzeni, pozbawieni transportu, zepchnięci do defensywy i nieświadomi zamiarów nieprzyjaciela nie mogli wiele zdziałać. Najazdy tego rodzaju nasiliły się, kiedy czerwonoskórzy zdali sobie sprawę, że ani szturmem, ani podstępem nie wezmą Pitt i Detroit. Jedyną nadzieję pokładali w odcięciu ich od świata, z czego Anglicy zdawali sobie doskonale sprawę. Major William Eyre, szef korpusu wojsk inżynieryjnych, zauważył, że Indianie nie zdobędą siłą większych fortów, ale „w mniejszym lub większym stopniu pozbawią je łączności ze światem, przez co uczynią je bezużytecznymi czyli faktycznie je opanują”. Przez rok od najazdu Daniela Indianie nie ustawali w atakach na drogi prowadzące do Pitt i Detroit oraz na spichlerze zachodniej Pensylwanii, Marylandu i Wirginii. Panowali na całym rozległym obszarze aż po fort Bedford na wschodzie tak gruntownie, że „nawet mysz nie mogła się stamtąd wydostać”. Zabili lub pojmali osiemnastu tutejszych żołnie­rzy, „odcinając Anglików całkowicie od świata”8.

Wyprawy wojowników, prowadzone często z całym okrucieństwem, siały grozę, budząc głuchą nienawiść i żądzę zemsty, której ofiarą — jak to najczęściej bywa w takich wypadkach — padali niewinni czerwonoskórzy, żyjący w najbliższym sąsiedztwie białych, nie biorący udziału w walkach współbraci. Jako pierwszych zamor­dowano czworo nawróconych przez braci morawskich Delawarów — Zachary’ego, jego żonę, dziecko i jeszcze jedną kobietę. Zginęli z rąk milicji pensylwańskiej 20 sierpnia 1763 roku w forcie Allen nad rzeką Lehigh, dokąd przybyli sprzedać futra. Mordercy zapowiedzieli, że postąpią tak samo z każdym Indianinem, jaki znajdzie się na ich

8 Gregory E. D o w d , War under Heaven..., s. 145.

drodze. Wkrótce potem znaleziono dwóch Conoyów i jedne­go Nantikoka zamordowanych koło fortu Augusta nad Susąuehanną. Następnie przyszła wieść, że Wirgińczycy napadli na przebywających u siebie Kayugów, zabijając pięciu z nich. Choć w danym przypadku można raczej mówićo nieporozumieniu niż o świadomie dokonanym zabójstwie, wśród Irokezów zapanowało olbrzymie wzburzenie. Sir William Johnson drżał z obawy, jak zachowają się w tej sytuacji, gdyż stanowczo potępili poprzednie morderstwa, bowiem ich ofiary pochodziły z plemion, które uważali za swych podopiecznych i wasali. Nadchodziła szybko chwila, gdy jego obawy miały wzrosnąć jeszcze bardziej.

Na zachodnim brzegu Susquehanny, jakie osiem mil od miasteczka Lancaster leżała indiańska wioska Conestoga zamieszkała przez spokrewnionych ze sobą Seneków, Susquehannow, Delawarów i innych w liczbie dwudziestu dwóch osób. Założono ją w 1717 roku na mocy traktatu z rządem Pensylwanii i Conestogowie, jak ich nazywano, gospodarzyli spokojnie na swych 200 hektarach ziemi, żyjąc z otaczającymi ich zewsząd osadnikami w najlepszej zgodzie. Thomas McKee, rezydujący w Lancaster agent do spraw Indian, pisał, że „ci Indianie zawsze żyli w pokoju i harmonii ze swymi sąsiadami i nie wierzę, aby kiedykolwiek żywili wobec nas złe zamiary”9. Nie uchro­niło ich to jednak od zagłady, jaka dosięgła ich z rąk mieszkańców miasteczek Paxton, Donegal i Hempfied, leżących niedaleko na północny zachód od Conestogi. Ich przywódca, prezbiteriański duchowny i pułkownik milicji pensylwańskiej John Elder oskarżył Conestogów i miesz­kańców Wyalusing — wsi nad Susquehanną, zamieszkałej przez Morawskich Delawarów, Mansich, Conoyów i Nan- tikoków, o wspomaganie pustoszących te strony wojow­ników Kapitana Byka. Jego nawoływania do usunięcia

9 Tamże, s. 192.

stąd wszystkich Indian spotkały się z żywym posłuchem u kolonistów. Gubernator John Penn, podejrzewając, że w tych zarzutach może być nieco prawdy, postanowił ściągnąć wszystkich Indian Morawskich do Filadelfii, gdzie mógł zapewnić im bezpieczeństwo. Jednej z ich grup, jak tylko wyruszyła w listopadzie do tego miasta, zbrojny tłum puścił z dymem wioskę. Zachowali jednak życie, co nie było już dane Conestogom. 14 grudnia pięćdziesięciu mieszkańców Paxton, prowadzonych przez niejakiego Lazarusa Stewarta, wtargnęło konno do osiedla, mordując sześcioro jego mieszkańców — trzech mężczyzn, dwie kobiety i chłopca. Pozostali, kiedy po całodziennej pracy wrócili do domu, zabrali, co mieli pod ręką i uciekli do Lancaster, gdzie schronili się w przytułku dla ubogich. Teraz rada przy osobie gubernatora postanowiła 21 grudnia sprowadzić do Filadelfii wszystkich Conestogów, mieszkańców Wyalu- sing oraz Morawskich Delawarów z osiedli Nain i We- quatank leżących w widłach Lehigh i Delaware, ale dla tych pierwszych ratunek przyszedł za późno. 27 grudnia ludzie z Paxton wyłamali drzwi przytułku, wywlekli stamtąd czternastu odmawiających modlitwę Indian i pomordowali ich bez litości, zostawiając na ulicy oskalpowane i okaleczone ciała. Stojący załogą w Lan­caster Królewscy Szkoci nie kiwnęli palcem w obronie nieszczęśliwych. Z całą pewnością nie mieli rozkazu strzelania do cywilów, ale ich postawa jasno świadczyła, że czerwonoskórzy nie mają co liczyć na ochronę ze strony wojska. „Ta krew niewinna woła o pomstę do nieba — pisał wstrząśnięty Benjamin Franklin. — Jedy­ną zbrodnią, jaką popełnili nieszczęśni było to, że mieli miedzianą skórę i czarne włosy jak ci, którzy pomor­dowali naszych ziomków. Nieszczęśnicy! Przyszło im żyć w takich czasach i mieć takich sąsiadów... byliby żyli spokojnie wszędzie na ziemi, tylko nie w sąsiedzt­

wie chrześcijańskich białych barbarzyńców z Paxton i Donegal”10. Spośród Conestogów życie ocalili jedynie Michael i Mary, małżeństwo, które opuściło wcześniej wieś, aby pracować w Warwick, na plantacji menonity Hersheya, który ukrywał ich w swej piwnicy przez całą zimę. Nigdy już nie wrócili na stare śmieci.

Teraz władzom pozostało już tylko zadbać o bezpieczeństwo 140 Indian, którzy schronili się w Filadelfii. Umieszczono ich w barakach na wyspie na rzece Delaware, gdzie przechodzili kwarantannę chorzy na czarną ospę. Znajdowali się wśród nich szczerzy przyjaciele białych, jak znany nam już Papoonan, prorok Mansich, choć był z pochodzenia Mahikanem. W na­ukach swych odrzucał sięganie po broń, wzywając czerwono­skórych znad Susquehanny do zaprzestania waśni i życia w pokoju. Gdy wybuchła wojna Pontiaka, nie tylko nie przyłączył się ze swoimi do walczących, ale ostrzegał pułkownika Jamesa Burda z fortu Augusta o zamiarach przeciwników. To on i Job Chilaway, jego obecny towarzysz niedoli, powiadomili Anglików, że przywódcą wyprawy w ich stronach, w lipcu 1763 roku, był Shamokin Daniel. Chilaway jeszcze w listopadzie ostrzegł żołnierzy i osadników z okolic Bethlehem o grożącym napadzie wojowników Mansi. Teraz ci wierni przyjaciele kolonistów znaleźli się w ich więzieniu, jakim w praktyce były baraki po chorych na ospę. Gubernator Penn wiedząc, że bezpieczeństwa uchodźców nie może zawierzyć swojej milicji, która już wcześniej nie pozwoliła, by zamieszkali w jej koszarach, zwrócił się o pomoc do następcy Amhersta, generała Thomasa Gage’a. Prosił go, by trzy kompanie wojska stacjonującego w Carlisle przybyły do Filadelfii bronić Indian. Zanim jednak ten udzielił odpowiedzi, Penn postanowił wydalić Indian poza granice Pensylwanii. Nie poszedł za radą Lewisa Weissa, niezłomnego obrońcy i przyjaciela Indian Morawskich, który chciał na koszt kolonii

10 Robert M. U t l e y & Wilcomb E. W a s h b u r n , Indian Wars, Boston, Houghton Mifflin Company 1977, s. 100.

wysłać ich na pewien czas do Anglii, ale pomyślał o sąsiednim Nowym Jorku. Tym samym zapoczątkował politykę w pełni realizowaną przez rząd Stanów Zjednoczonych w XIX wieku, politykę usuwania Indian z ich ziem, co miało zachować pokój. Tutaj Penn nie różnił się od mieszkańców Paxton, uważając że czerwonoskórzy nie mogą żyć z białymi na jednej ziemi.

Nocą 4 stycznia 1764 roku wyrwanych ze snu Indian zabrano z wyspy na Delaware i odwieziono na łodziach do Filadelfii, gdzie czekała ich eskorta 70 Królewskich Szkotów, tych samych, co zaledwie przed czterema laty tak zacięcie walczyli z Czirokezami. Ci odprowadzili ich bezpiecznie przez całe New Jersey do portu Perth Amboy, mimo gróźb i obelg zgromadzonych na trasie ich podróży tłumów. Stąd mieli popłynąć albo lądem udać się do Albany, a potem poprosić o gościnę Sześć Narodów. Penn jednak, wysyłając ich w drogę, nie porozumiał się ani z władzami Nowego Jorku ani z ministerstwem do spraw Indian. I gubernator Cadwallader Colden, sympatyzujący z Indianami intelektuali­sta, który napisał wartościową historię Irokezów11, i sir William Johnson stanowczo sprzeciwili się przybyciu rozgo­ryczonych Indian na ziemie Sześciu Narodów. Uważali, iż stanowczo będzie lepiej zatrzymać ich za kogoś w rodzaju zakładników, niż mieliby szerzyć niezadowolenie wśród Irokezów i tak mających wystarczające powody, aby narzekać na Anglików. Dowiedziawszy się o tym generał Gage wysłał z Nowego Jorku trzy kompanie Królewskich Amerykanów pod kapitanem J. Schlosserem, aby zawrócić Indian z Perth Amboy do Filadelfii i bronić ich za wszelką cenę przed jakimkolwiek napadem. Rozkaz ten wydał w samą porę, gdyż trzystu osadników wyruszyło z zamiarem wybicia oddanych mu pod opiekę czerwonoskórych, a także domagać się lepszego zabezpieczenia granicy i zwiększenia udziału

11 Dan L. T h r a p p , Encyclopedia of Frontier Biography, Vol. IV, Spokane, Washington, The Arthiir H. Clark Company 1994, s. 106.

przedstawicieli leżących nad nią gmin we władzach kolonii. Prowadzonym przez Matthewa Smitha i Jamesa Gibsona zastąpiło drogę koło Germantown pięciuset obywateli Filadel­fii z Benjaminem Franklinem na czele, a wkrótce potem dołączyli do nich Królewscy Górale i Królewscy Amerykanie kapitana Schlossera. Wobec takiego obrotu sprawy Paxton- czycy musieli odejść z niczym, ale za pomordowanie niewinnych Conestogów nie spadł im włos z głowy. Mimo że zbrodnię szczególnie potępili Franklin i gubernator Penn, który odebrał ją jako osobistą zniewagę, oraz wszyscy przyzwoici ludzie, to bardzo trudno było pociągnąć wtedy zabójcę Indianina do jakiejkolwiek odpowiedzialności.

Działania na pograniczu obie strony prowadziły z całym okrucieństwem, które zdawało się ciągle wzrastać, zwłasz­cza w następnym roku, gdy władze wyznaczyły nagrody za skalpy wrogich Indian. Najgroźniejszego przeciwnika mieli tu krajowcy w przybyszach ze Szkocji i Irlandii, którzy tłumnie napływali do Ameryki po przegranym w 1745 roku powstaniu przeciw Anglikom. Szkoccy górale, dla których jedynym zawodem, jaki sobie cenili, był zawód żołnierza oraz ich irlandzcy towarzysze broni wiedli w swej ojczyźnie znojne, pełne wyrzeczeń i niebezpieczeństw życie. Pod przewodem niezłomnych duchownych prezbiteriańskich przynieśli na amerykańskie pogranicze waśnie klanowe, prawo krwi i zasady sprawiedliwości wyniesione ze Starego Testamentu, toteż od razu „stali się ciężkimi sąsiadami Indianom”, jak się wyraził kwakier James Logan12. Władze od razu postanowiły kierować ich w te strony, gdyż stanowili znakomitą osłonę przed atakami Indian, a jednocze­śnie groźną siłę zaczepną. W walce z krajowcami byli bezwzględni, nie cofając się przed mordowaniem indiańskich kobiet i dzieci, ale pod tym względem stanowczo przewyższa-

12 Colin G. C a l l o w a y . The American Revolution in Indian Country: Crisis and Diversity in Native American Communities, Cambridge, Cambridge University Press 1998, s. 20.

li ich różni złoczyńcy, od jakich roiło się na pograniczu. Byli wśród nich najróżniejsi malkontenci, dezerterzy z woj­ska, oszuści, zbiegli więźniowie, dłużnicy, wszyscy, którzy z jakichś powodów nie mogli spokojnie przebywać na wschodzie. Wielu osiedlało się bezprawnie na ziemiach Indian, inni prowadzili z nimi handel, rozpijając ich i oszu­kując niemiłosiernie na każdym kroku. Zapracowali sobie rzetelnie na gorącą nienawiść Indian i o takich to ludziach mówił podczas rokowań z kolonistami jeszcze w dziesięć lat po wojnie Pontiaka pewien wódz Delawarów:

„Bracia, nigdy nie brakowało złych ludzi — ani u was, ani wśród nas — i niestety nie sposób uchronić się od bestialstwa tych jednostek. Ale mamy przecież głowę na karku po to właśnie, aby strzec się przed nieszczęściem, gdy szaleństwo i zbrodnia jednostek pchają do zguby cały naród...”13.

Doprowadzeni do rozpaczy czerwonoskórzy zwalczali białych z determinacją, metodami stosowanymi przez nich od niepamiętnych czasów, a które biali uznali za nieludzkie i pozwalające im zachowywać się tak samo wobec przeciw­nika. Jakby nie pamiętali, jak okrutnie wojowały w tym samym czasie w Europie ich armie, dopuszczające się okrutnych mordów na ludności cywilnej. To co ich szoko­wało w krajach macierzystych jakoś przestawało razić, gdy przyszło do rozprawy z „barbarzyńcami”. Upiorne błędne koło mordu i odwetu toczące się na pograniczu nie ustało na dłużej w swym biegu ani w tej wojnie ani w żadnej z następnych, ale to chyba czerwonoskórzy częściej zdoby­wali się na ludzkie odruchy.

13 Friedrich von G a g e r n , Prawdziwe Życie Skórzanej Pończochy, Historia Pogranicza w latach 1607-1813, Warszawa 1966, s. 95.

OBLĘŻENIA DETROIT CIĄG DALSZY

Tymczasem oblężenie Detroit, najsilniejszej twierdzy an­gielskiej na zachodzie, nie ustawało ani na chwilę. Gladwin, po zebraniu tylu zapasów żywności, ile mógł zgromadzić dzięki pomocy sprzyjających mu Kanadyjczyków oraz po całkowitym oczyszczeniu przedpola z ostatnich domów i płotów, spoza których wojownicy dotąd ostrzeliwali palisady, mógł już tylko bronić się i czekać odsieczy. Tę mógł otrzymać przede wszystkim drogą wodną. Od poja­wienia się Anglików w Detroit po tutejszej rzece i jeziorze Erie kursowały regularnie liczne bateaux i wielkie kanu obsługiwane głównie przez Indian i Francuzów. Masywne bateaux trudno było przenosić przy wodospadach, lecz mogły przewieźć do dwunastu ton ładunku, znakomicie spisywały się na płytkich wodach, a podczas dobrej pogody i na głębokich. Równie swobodnie poruszały się do przodu, jak i do tyłu. Kanu nie były tak obszerne, ale za to lżejsze i znakomicie nadające się do obchodzenia wodospadów. Największe mogły unieść pięć ton ciężaru wraz z załogą. Alexander Henry tak opisuje kanu mogące zabrać cztery tony i które niosło tylko czterech silnych mężczyzn: ,,Miało 32 stopy długości i 4,5 stopy w najszerszym miejscu, zrobione było z kory brzozowej grubości jednej czwartej cala, wyłożonej cedrowymi łubkami i dodatkowo wzmoc­nione żebrami z cedrowego drewna. Małe korzenie świer­

kowe zwane «wattap» służą do zszywania płatów kory, zaś żywica z sosny zastępuje smołę i pakuły. Każde kanu ma w zapasie korę, wattap i żywicę potrzebne do częstych napraw”1. Płynąc po głębi Indianie i Francuzi stawiali na takich kanu żagle, co kapitan Campbell z powodzeniem zastosował na bateaux. Ale ani jedne, ani drugie łodzie nie były na tyle stabilne, by w pełni polegać na nich na burzliwych wodach Wielkich Jezior, a poza tym, ich załogi musiały odpoczywać na lądzie, co podczas wojny zawsze groziło niebezpieczeństwem.

Świadomi tych wszystkich mankamentów angielscy oficerowie domagali się budowy większych rozmiarami kanonierek. Latem 1761 roku zwodowano dwa takie statki: slup „Michigan” z sześcioma czterofuntówkami i ośmioma działkami obrotowymi na pokładzie i szkuner „Huron” mający cztery czterofuntówki i sześć dział obrotowych. Ich marynarze, chronieni za burtami z grubego drzewa przed bronią ręczną Indian, mogli zmieść kartaczami każde kanu z kory brzozowej będące w zasięgu ich armat. Tylko dzięki tym statkom fort mógł się utrzymać i Indianie doskonale wiedzieli o tym. Cały też swój wysiłek skupili na ich zniszczeniu. Uczestnik obrony kapitan Jehu Hay zapisał w swym diariuszu, że 14 a potem 21 maja wojownicy zajęli się przede wszystkim ostrze­liwaniem statków, dając nieco wytchnienia ludziom przy palisadach. Jak tylko „Huron” płynął w dół Detroit, Indianie strzelali doń z okopów. W dwa dni później, kiedy na chwilę zatrzymał się na brzegu przy ujściu rzeki, Pontiak stojący na wysokiej skarpie zaproponował, że za statek odda trzymanego u siebie kapitana Campbella. Propozycja nie została przyjęta i „Huron” popłynął dalej. 8 czerwca na swej naradzie Indianie omawiali jedynie

1 Alexander H e n r y , Travels and Adventures in Canada and the Indian Territories between the Years 1760 and 1776, Rutland, Vermont, Charles E. Tuttle Company 1969, s. 14.

sprawę zdobycia statków. W lipcu próbowali zapalić je przy pomocy płonących tratew, ale załogi zażegnały niebezpieczeństwo. Anglicy oczywiście posądzali Fran­cuzów o podsunięcie tego pomysłu wojownikom, ale nie był on niczym nowym dla tych z nich, którzy walczyli podczas oblężenia Quebecu w 1759 roku2.

W równie ważnym stopniu co statki uwagę Indian pochłaniała sprawa zaopatrzenia. Gromady stale przybywa­jących wojowników musiały coś jeść, a nie była to pora gromadzenia zapasów i nie przeprowadzano łowów. 17 maja Pontiak polecił więc francuskim osadnikom, aby zaopatrywali jego ludzi w żywność, gdyż w przeciwnym razie wyrżnie im bydło. Ottawów mieli żywić Kanadyjczycy mieszkający na północ i wschód od fortu, Potawatomich— żyjący od niego na południowy zachód, zaś Wyandotów— osadnicy z drugiego brzegu rzeki. Poza tą tak istotną sprawą wodzowie postanowili maksymalnie ograniczyć wszelką wymianę informacji między kanadyjskimi osad­nikami, a załogą Detroit i mieszkańcami fortu. Zdawali sobie doskonale sprawę, że osadnicy donoszą Gladwinowio wszystkim, co dzieje się u Indian, dodając tym otuchy oblężonym. Po dwudziestu wojowników stanęło od wschod­niej i zachodniej strony fortu, aby położyć kres tym praktykom.

Następnie Pontiak postanowił zmusić Francuzów do czynnego zaangażowania się po stronie Indian. Na naradzie, jaką zwołał na drugi dzień z udziałem wszystkich wodzówi wielu Kanadyjczyków, byli też obecni Campbell i McDou- gall. Z wojennym wampumem w ręku wygłosił przemó­wienie, w którym oświadczył Francuzom, że wysyła do zwierzchnika ich wojsk w Illinois, majora Pierre Josepha Neyona de Villiers wysłanników z prośbą, aby przysłał do

2 Gregory E. D o w d , War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 135.

Detroit jednego ze swych oficerów. Indianie chcą mieć w jego osobie komendanta fortu, którym zostanie po wypędzeniu Anglików i swego przewodnika zarazem. Obecni tu Odżibueje są tego samego zdania, więc ma nadzieję, że i bracia Francuzi nie odmówią mu tej przyjem­ności i dołączą swe słowa do prośby sprzymierzonych plemion. Pontiak zręcznie postawił tu Francuzów w sy­tuacji bez wyjścia, gdyż jego jedynym zamiarem było pozyskanie od de Villiersa zdolnego oficera, który po­prowadziłby oblężenie fortu i którego obecność skłoniłaby francuskich osadników znad rzeki Detroit do otwartego opowiedzenia się po stronie czerwonoskórych. Zmieszani i zatrwożeni w najwyższym stopniu osadnicy napisali krótkie oświadczenie do de Villiersa, w którym wyjaśniali swą niebezpieczną sytuację i prosili o wskazówki, jak się w niej zachować. Zadowolony Pontiak wyznaczył Indian i Francuzów mających udać się do Illinois. Znaleźli się wśród nich znani nam już Jacques Godfroy i Mini Chesne oraz po jednym przedstawicielu rodzin Cuillerier, Chauvin i Labadie. Wszyscy oni stali otwarcie po stronie Indian i — jak już wiemy — pomogli w zdobyciu fortów Miamis i Quiatenon.

21 maja do obozu Pontiaka przybyli radośnie witani Odżibueje Mississauga znad Tamizy w sile 120 wojow­ników prowadzonych przez Sekahosa. W tym samym jednak dniu siły Indian uległy osłabieniu, gdyż pogańscy Wyandoci w tajemnicy przed Pontiakiem wysłali do Glad­wina swego tłumacza Jacquesa St. Martin. Ich wódz Takee oświadczał, że zostali wciągnięci do wojny przez Ottawów, ale uwolnią trzymanych przez siebie handlarzy i zapłacą za wyrządzone szkody, jeśli major zawrze z nimi pokój. Ten odparł, że jeśli wytrwają w swym postanowieniu i odwiodą innych od pomagania Pontiakowi, wówczas zaleci ich względom generała Amhersta. Nie przywiązywał zresztą większej wagi do słów Wyandotów, gdyż wiedział, że

najbliższy sukces Indian sprowadzi ich znów w ich szeregi. Pochłonięty był ściąganiem zapasów od mieszkających w forcie Francuzów, od których pobierał za pokwitowaniem pszenicę, kukurydzę, groch, tłuszcz, sadło, olej. Francuzi znaleźli się teraz między młotem a kowadłem, z jednej strony poddani angielskim rekwizycjom, z drugiej na­chodzeni przez wojowników, nieraz gwałtem zabierającym żywność. Osadnicy żyjący poza fortem lękali się długiego oblężenia, wiedząc że przez cały czas będą musieli utrzy­mywać krajowców. W tej sytuacji i ci, co trzymali stronę Indian i ci, co chcieli pokoju z Anglikami, postanowili temu jakoś zaradzić.

Piętnastu z nich, znanych i łubianych przez Pontiaka, przybyło doń w dniu 25 maja. Był zaskoczony tą niespodzie­waną wizytą, lecz chętnie posłał po wodzów Potawatomich i Wyandotów, jako że Odżibueje obozowali wraz z Ottawami. Kiedy już wszyscy zajęli miejsca, przedstawiciel osadników rozpoczął przemowę. Skarżył się, że Indianie zabierają swym francuskim braciom mąkę i inwentarz, a obiecali przecież nie czynić im krzywdy. Mówił, że traktują ich pogardliwie, na co sobie nie zasłużyli. Nie prosił o zaprzestanie przez nich działań, ale żeby swą broń zwrócili tylko przeciw Anglikom. Zagroził na koniec zemstą francuskiego króla, który upomni się o swe pokrzywdzone dzieci i surowo ukaże swoje inne buntownicze dzieci, jakimi okazali się Indianie. Pontiak wysłuchał z należną uwagą przemówienia, odczekał stosowną chwilę i odpowiedział w te słowa:

„Bracia, nigdy nie mieliśmy zamiaru wyrządzać wam krzywd czy szkód i pozwolić na to komukolwiek. Jednak wśród moich młodych wojowników, podobnie jak i u was, są tacy, co czynią zło mimo wszelkich podejmowanych przeciw temu kroków. Co więcej, wojny przeciw Anglikom podjąłem się nie tylko z osobistych powodów; walczę zarówno za was, bracia, jak i za nas. Kiedy Anglicy obrażali nas podczas narad, obrażali również was, choć nic

nie było wam o tym wiadomo. Ponieważ zaś, że i ja, i wszyscy moi bracia wiemy, iż Anglicy pozbawili was wszystkiego, byście mogli się pomścić sami, rozbrajając was i zmuszając do podpisania papieru, który zabrali do swego kraju (a czego nie byli w stanie zrobić nam), więc chcemy pomścić was na równi z nami i przysięgam zniszczyć każdego, kto wtargnie na naszą ziemię.

Co więcej, nie znacie wszystkich powodów mego postępo wania. Powiedziałem wam tylko to, co was dotyczy, a resztę poznacie w swoim czasie. Wiem, bracia, że wielu z was uważa mnie za szaleńca, ale zobaczycie czy jestem takim, za jakiego biorą mnie ludzie i czy to ja nie mam racji. Wiem również, bracia, że są wśród was tacy, co stoją w tej wojnie wraz z Anglikami przeciwko nam i to przejmuje mnie smutkiem. Co do nich, to znam ich dobrze i kiedy wróci nasz Wielki Ojciec wymienię ich imiona i wtedy zobaczymy, kto na koniec będzie zadowolony z obrotu spraw: my czy oni?

Nie wątpię, bracia, że wojna ta przyczynia wam wiele trosk, że nasi bracia ciągle nachodzą wasze domy. Przykro mi z tego powodu i nie myślcie, że ja jestem tego powodem. Na dowód tego przypomnę wam wojnę z Lisami siedemnaście lat temu i jak się wówczas zachowałem wobec was. Wtedy, gdy Odżibueje i Ottawowie z Michili- mackinac i wszystkie północne narody przybyli wraz z Saukami i Lisami, aby was zniszczyć, to kto stanął w waszej obronie? Czy nie ja i moi wojownicy?

Kiedy Mackinac, wielki wódz tych wszystkich ludów, powiedział na naradzie, że poniesie do swej wsi głowę waszego komendanta, zje jego serce i wypije jego krew, czy to nie ja stanąłem u waszego boku, nie ja poszedłem do jego wioski i nie powiedziałem, że jeśli chce wybić Francuzów, to musi zacząć ode mnie i moich wojowników? Czy nie pomogłem wam pokonać ich i przepędzić?3 Nie,

3 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit. Wayne State University Press 1994, s. 35.

bracia! Jestem tym samym francuskim Pontiakiem, co pomagał wam przed siedemnastu laty. Jestem Francuzem i chcę umrzeć Francuzem i raz jeszcze powtarzam, że mszczę wasze i moje krzywdy. Dajcie mi wykonać me plany. Nie żądam waszej pomocy, bo wiem, że udzielić jej nie możecie. Proszę tylko o żywność dla mnie i moich ludzi. Jeśli jednak zechcielibyście pomóc, nie odmówiłbym nigdy. Ucieszyłoby mnie to niezmiernie, a was szybciej pozbawiło trosk, bo obiecuję, że gdy Anglicy odejdą stąd albo wyginą, wrócimy —jak każe zwyczaj — do naszych wiosek, by czekać przybycia naszego francuskiego Ojca.

Znacie więc, bracia, me uczucia wobec was. Nie lękajcie się. Dopilnuję, aby nikt z nas lub z innych Indian nie niepokoił was więcej, ale proszę, by nasze kobiety mogły zasiać kukurydzę na waszych polach i ugorach. Będę wielce zobowiązany, gdy wyrazicie swą zgodę”4.

Tym mistrzowskim posunięciem Pontiak uśmierzył oba­wy Francuzów, oddalił ich pretensje i, nie wyjawiając wszystkich swych planów, zapewnił sobie ich wszelką możliwą pomoc, jakiej mu w danych warunkach mogli udzielić. Już tego samego popołudnia na francuskich polach pojawiły się gromady squaw i sami osadnicy ruszyli pomóc im swymi pługami. Wierny danemu słowu surowo zakazał wojownikom zabierania czegokolwiek na własną rękę.

W ślad za sukcesem przy stole obrad jeszcze tego wieczora przyszła wieść o zdobyciu fortu Sandusky. Później równie pomyślne napływały niemal każdego dnia. 9 czerwca przypłynęło 20 Mississiaugów znad ujścia Wielkiej Rzeki (Grand River) w Ontario. Równy tydzień temu napadli oni flotyllę handlarzy, prowadzoną przez Johna Wendella i „niejakiego Van Veghtena”, kiedy tylko w odległości czterdziestu mil od rzeki Niagara stanęli obozem przy brzegu. Ze spowitych już mrokiem zarośli powitał ich ogień

4 Tamże, s. 151-153.

w same twarze, który od razu powalił kilku z nich. Nieliczni zdołali odbić od brzegu i powiosłowali jak szaleni, zostawiając w rękach wojowników czternastu towarzyszy. Odżibueje zagarnęli cztery bateaux z ła­dunkiem prochu i wina. Następnego dnia napadli na inny konwój i choć nie zdołali go zagarnąć, nie dopuścili, by wpłynął na wody Niagary.

Te zwycięstwa, świętowane tańcem, piciem zdobycznego wina i brandy oraz rytualnym zabijaniem, a czasem też zjadaniem jeńców utrzymywały dobre nastroje wśród oblegających fort Indian, napawając ich wiarą w zwycięst­wo. Pontiak, tkwiący niezłomnie na miejscu, zasilany przez cały czas napływającymi posiłkami, zyskiwał wciąż na znaczeniu, choć nie sprawował naczelnego dowództwa w rozumieniu białych. Odległe tym stronom plemiona postrzegały go jako nominalnego przywódcę choćby dlate­go, że pierwszy przysłał im wampumy tej wojny, w której odniesiono już tyle sukcesów. Niemniej zdawał sobie doskonale sprawę, że chcąc skończyć z oblężeniem, należy zniszczyć statki, gdyż atak na palisady przyniósłby In­dianom zbyt duże straty, a życie każdego wojownika było dla nich bezcenne. Na wspomnianej już naradzie, odbytej8 czerwca w wiosce Potawatomich, zapadła decyzja opa­nowania „Hurona” stojącego na kotwicy koło fortu. Na­stępnej nocy wojownicy na świeżo zdobytych bateaux, mogących zabrać odpowiednio liczny ich oddział, mieli uderzyć na szkuner, podczas gdy pozostali ostrzeliwaniem fortu odwróciliby uwagę i garnizonu, i załogi statku. Dobry ten plan nie wszedł w życie, gdyż nazajutrz hucznie witano w obozie zwycięskich Odżibuejów znad Wielkiej Rzeki, Potawatomich ze zdobytego fortu Św. Józefa oraz kolejnych 45 Mississaugów Sekahosa. Robert Navarre, francuski osadnik żyjący w pobliżu fortu i który prowadził ciekawy diariusz tych wypadków, obliczył wówczas ilu wojowników przybyło pod Detroit. Jego zdaniem znajdowało się tam

150 Potawatomich Ninivaya, 50 Wyandotów prowadzo­nych przez Takee’ego, 250 Ottawów Pontiaka, 250 Odżi­buejów znad zatoki Saginaw prowadzonych przez Wassona oraz 170 Odżibuejów Mississauga znad Tamizy pod wodzą Sekahosa, czyli razem 870 wojowników. W swych obliczeniach nie uwzględnił katolickich Wyandotów Teaty oraz 200 wojowników, którzy wyruszyli na fort Presqu’ile, nie wszyscy też Potawatomi wrócili z napadu na fort Sw. Józefa.

Wkrótce doszło do pierwszych rozdźwięków między sprzymierzeńcami. Dała im początek sprawa wina przywie­zionego z Montrealu przez francuskiego handlarza Jacquesa Lacelle. Wraz z innymi towarami złożył je u wdowy Gervais mieszkającej na południowym brzegu rzeki. Słysząc o tym kilku Potawatomich zażądało trochę trunku i, aby się ich pozbyć, Lacelle dał im dwie beczki wina. Na tę chwilę do domu wdowy przybył Pontiak i polecił handlarzowi przenieść towary do zagrody osadnika Labadie, tuż koło wioski Pontiaka. W zamian za tę „ochronę” musiał on jednak dać Ottawom pięć beczek wina. W czasie libacji doszło do bójki między spitymi do utraty przytomności wojownikami, a całe zajście przypłaciło życiem kilku jeńców, których ciała wrzucono do rzeki. Potawatomim nie spodobało się ani rozporządzenie Pontiaka w sprawie wina, ani wybicie jeńców. Chcieli ich wymienić za trzymanych w forcie dwóch swoich wojowników i kiedy następnego dnia nadciągnęło z pomocą 30 Odżibuejów znad Saginaw, Potawatomi udali się do nich ze skargą. 13 czerwca, po odbytej z nimi naradzie, wysłali do fortu trzech wysłanników upomnieć się o swych współple- mieńców. Oświadczyli Gladwinowi, że chcą wycofać się z wojny, do której wciągnął ich Pontiak. Major odparł na to, że nie są chyba niewolnikami Pontiaka, którego jeszcze własne plemię ukaże śmiercią za to, że wszczął wojnę, która przyniesie mu zagładę. Słowa te wywarły wielkie wrażenie na Potawatomich, którzy po dwóch dniach wrócili do fortu

i w zamian za chorążego Schlossera i dwóch żołnierzy odzyskali jednego wojownika. Gladwin nie oddał im jednak drugiego jeńca, który był wodzem, żądając wszystkich Anglików, jakich plemię trzymało u siebie. Następnego dnia wódz Washee wraz z dwoma wojownikami i dwoma Odżibuejami znad Saginaw znów przybył do fortu, przyno­sząc wampum pokoju. Oświadczył, że przemawia w imieniu całego swego narodu. Potawatomi pragną zakopać topór wojenny, uwolnić jeńców i wrócić do domu. Odżibueje dodali, że nie brali jeszcze udziału w wojnie, a że serca ich odczuwają to samo, co serca Potawatomich, więc nie pomogą Pontiakowi i staną mu na drodze, gdyby chciał pójść do Michilimackinac. Gladwin pochwalił ich za podjętą decyzję i poradził, żeby wyruszyli na polowanie.

Tego samego popołudnia w forcie pojawił się również Teata, którego katoliccy Wyandoci nie brali udziału w wojnie, od kiedy odradził im to ojciec Potier. On również poprosiło pokój, podobnie jak inni obwiniając Pontiaka za wybuch wojny, i on również otrzymał od Gladwina zapewnienie przyjaźni wraz z brytyjską flagą. Jednak przygnębienie, jakie mogły wywołać u sprzymierzonych te odstępstwa, ustąpiło, gdy 18 czerwca przybył z L’Arbre Croche jezuita Du Jaunay, kapłan tamtejszych Ottawów z wieścią o zdobyciu Michilima­ckinac i opuszczeniu przez Anglików fortu Edward Augustus. Niemniej i przy tej okazji doszło do rozdźwięków między Indianami, o czym na początku nie wiedziano w forcie. Mianowicie z ojcem Du Jaunay przybyło siedmiu Ottawów z L’Arbre Croche i ośmiu Odżibuejów z Michilimackinac pod wodzą Kinonchameka, syna wielkiego Minavavany. Stanęli oni obozem o milę od wioski Pontiaka, a kiedy ten wysłał im na powitanie kilku pomniejszych wodzów, Kinonchamek oświadczył im rozkazująco, że chce na drugi dzień zjawić się u Pontiaka na naradzie.

Z rana następnego dnia we wsi Wyandotów zjawili się wysłannicy Delawarów i Szawanezów. Kiedy powiedziano

im, że w pobliżu przebywa syn wielkiego Odżibueja, udali się do niego z wizytą, nie powiadamiając o tym Pontiaka. Na odbytej w tajemnicy naradzie było też kilku Francuzów, którzy z pewnością poskarżyli się na sytuację, w jakiej się znaleźli. Było oczywiste, że przybysze zbierają informacje niezależnie od wodza Ottawów i chcą przedstawić mu swe wspólne stanowisko. Wczesnym popołudniem północni Ottawowie i Odżibueje wraz z Delawarami i Szawanezami zasiedli kręgiem w obozie Pontiaka. Przemawiając w imie­niu swego ojca Kinonchamek zarzucił Ottawom okrucień­stwa popełniane podczas działań, mordowanie i zjadanie jeńców oraz nękanie sprzymierzeńców Indian, Francuzów. Stawiał im za przykład Odżibuejów, którzy zabijają wrogów jedynie na polu walki, a potem opiekują się nimi i wysyłają ich do swoich. W toku swej przemowy zwrócił się bezpo­średnio do Pontiaka:

„Ale ty, kiedy wziąłeś jeńców na jeziorze i rzece, zawiodłeś ich do swego obozu, aby pić ich krew i jeść ich ciało. Czy ciało ludzi godzi się jeść? Człowiek je tylko mięso jelenia i innych zwierząt, które Pan Życia umieścił na ziemi. Co więcej, prowadząc wojnę z Anglikami, prowadzisz ją też z Francuzami, gdyż wyrzynasz im bydło i zabierasz żywność, a gdy się temu sprzeciwiają, każesz rabować ich swoim wojownikom. My tak nie postępujemy. Prowadzimy wojnę, nie oglądając się na żywność od Francuzów; przed uderzeniem na Anglików zadbaliśmyo pożywienie dla nas, naszych żon i naszych dzieci. Gdybyś postąpił tak samo, nie musiałbyś lękać się nagany ze strony naszego Wielkiego Ojca, kiedy się tu pojawi. Oczekujesz go, tak jak i my, ale będzie on zadowolony tylko z nas, nie z ciebie"5.

Przemówienie to świadczy dobitnie, że Pontiak nie posiadał tak absolutnej władzy nad sprzymierzonymi ple­

5 Tamże, s. 187.

mionami, jak sądzili Anglicy. Wódz Odżibuejów ciskał mu zarzuty w twarz w jego własnym obozie i Pontiak mógł odpowiedzieć jedynie ponurym milczeniem. Mógł co praw­da wypomnieć Kinonchamekowi okrucieństwa Odżi­buejów, których świadkiem był Alexander Henry, ale okrucieństwo to potępił Minanavana wraz z większością plemienia. Z podobnymi zarzutami wobec Pontiaka wystąpił przedstawiciel Szawanezów, który jeszcze silniej podkreślił krzywdy, jakie z jego strony spotkały Francuzów. Oświad­czył, iż Szawanezi i Delawarowie chcieli pomóc w ob­lężeniu fortu, ale teraz rezygnują z tego w obawie, że za to, czego dopuścił się wobec Kanadyjczyków, obarczy winą ich po powrocie wojsk francuskiego Wielkiego Ojca.

W dwa dni po odjeździe gości, 21 czerwca, Pontiak otrzymał wieści, które podniosły go na duchu. Do obozu przybyli wraz z jeńcami wojownicy spod Presqu’île, mówiąc też o wzięciu Le Boeuf i Venango. Zagrzany nimi wódz postanowił zagarnąć slup „Michigan”, który właśnie powracał z Niagara i zbliżał się do ujścia Detroit. Wojownicy zebrali się na Wyspie Indyczej i wznieśli szańce z pni i ziemi na brzegu górującym nad zwężeniem, przez które musiał płynąć statek. Wieczorem kapitan Newman zaczął płynąć w górę rzeki, ale że wiatr ustał, rzucił kotwicę na wprost Wyspy Indyczej. Indianie byli niezmiernie ucieszeni takim obrotem sprawy, ale oficer spodziewał się napadu i zatrzymał pod pokładem za­branych z Niagara 55 żołnierzy. Z dala widać było tylko członków załogi i wojownicy mieli prawo sądzić, że wezmą slup od jednego zamachu. Toteż gdy tylko zapadła głucha noc, wsiedli do swych kanu i jęli bezgłośnie wiosłować w stronę ciemnego i milczącego statku. War­townik dostrzegł ich na czas, lecz nie dał nic po sobie poznać i tylko żołnierze wypełznęli na pokład i zajęli stanowiska u burt. Indianie zbliżali się już bardzo blisko, gdy usłyszeli uderzenie młota o pokład. Cały statek

rozbłysnął światłem, gdy huknęły armaty i rozległa się salwa z muszkietów. Piętnastu wojowników padło, drugie tyle było rannych. Pozostali zawrócili w pośpiechu do swych umocnień, nie wracając już do ataku. Rankiem „Michigan” powoli zawrócił nad jezioro Erie, aby zaczekać na pomyślny wiatr.

Do końca tygodnia panował spokój poza sporadycznym ostrzeliwaniem fortu. W sobotę, 26 czerwca, Pontiak wysłuchał mszy w misji Wyandotów po drugiej stronie rzeki. Następnie zarekwirował od osadników trzy dwukółki i wybrał się po ściąganie zapasów. Wszędzie, gdzie znalazł bydło albo zboże, wypisywał właścicielowi czek z wizerun­kiem szopa. Całą żywność umieszczano w domu Jeana Baptiste Meloche’a, a czuwał nad tym stary Cuillerier. Na drugi dzień wódz kazał kapitanowi Campbellowi napisać kolejny list do fortu. Radził w nim Gladwinowi, aby się poddał, bowiem za dziesięć dni powróci Kinonchamek z 800 wojownikami, nad którymi on, Pontiak, nie będzie w stanie zapanować. Major odparł, że nie będzie żadnych rozmów, dopóki nie doczeka się powrotu obu oficerów. W oporze umocnił go bezpieczny powrót „Michiganu”, który na swym pokładzie przyniósł nie tylko posiłki pod dowództwem porucznika Cuylera, ale też 150 beczek z żywnością i amunicją. Mijając wioskę Wyandotów kapitan Newman ostrzelał ją kartaczami, co przyniosło rany wielu z nich i zmusiło resztę do ucieczki.

Pontiak zdawał sobie doskonale sprawę, że fort nie tylko potrafi się obronić, ale na dodatek otrzymać posiłki i zaopatrzenie. W takiej sytuacji trudno było liczyć na wzięcie go szturmem. Wódz zwołał wobec tego 1 lipca naradę z przedstawicielami francuskich osadników. W swym przemówieniu wezwał ich do walki z Anglikami u swego boku. Zarzucał im bezczynność i sprzyjanie wrogom. Zapytał ich czy — tak jak ich czerwonoskórzy bracia — uważają się jeszcze za Francuzów. Jeśli tak,

niech podniosą wampum wojny, który rzuca im pod nogi; jeśli nie — są dla niego Anglikami i niech się gotują do walki.

Osadnicy już od miesiąca wiedzieli o zawartym ostatecz­nie pokoju między Anglią i Francją, nie ośmielili się jednak powiedzieć Indianom, że uczynił on ich angielskimi poddanymi. Wielu z nich życzyło sobie przegranej Ang­lików, ale nie zamierzali się narażać na zarzut otwartego popierania Indian. Gdyby Pontiak zmusił ich do porzucenia swej udawanej neutralności, to prędzej poparliby Anglików niż jego. Jeden z osadników przyniósł na naradę odpis aktu kapitulacji Kanady z 1760 roku i przypomniał Indianom jego znaczenie. Zapewnił ich, że on i jego ziomkowie od razu pójdą za nimi, jeśli tylko znajdzie się jakiś sposób, aby zerwać więzy, jakimi tym papierem związali im ręce królowie Anglii i Francji. Pontiak widząc, że Francuzi za wszelką cenę chcą odwlec decyzję, wezwał do walki młodych ludzi i kawalerów, jeśli nie mogą tego uczynić ojcowie rodzin. Ku zmieszaniu i przestrachowi osadników od ogniska powstał wówczas Zacharias Cicotte i podniósł rzucony przez Pontiaka wampum wojny. „Ja i moi wojownicy — powiedział— zrywamy narzucone nam więzy. Wszyscy przyjmujemy wampum, który nam ofiarowałeś i idziemy wraz z tobą! Pójdziemy poszukać innych młodych, aby poszli z nami. Jest ich wystarczająco wielu i zobaczysz, że niedługo zdobędzie­my fort i wszystko, co się w nim znajduje”6.

Ostrożniejsi spośród Francuzów natychmiast opuścili naradę, ale Cicotte i kilku innych zaczęli werbować chętnych do walki. Pierwsi zgłosili się Alexis Cuillerier oraz dwaj synowie i zięć Labadie’ego. Charles Dusette, posiadający karabin sir Roberta Davera i róg z prochem porucznika Charlesa Robertsona, z Pierre’em Barthe mieli zebrać ochotników z okolicy. Mayerin zapewnił Pontiaka,

6 Tamże, s. 193.

że wszyscy chwycą za broń. Podobno Indianie mogli liczyć na pomoc blisko trzystu Francuzów, również tych miesz­kających wewnątrz fortu. Ci mieli sporządzić klucze do jednej z bram i użyć ich podczas nocnego ataku na twierdzę. Choć z jakiegoś powodu plan ten się nie powiódł, to trzy takie klucze jednak wykonano. Widząc co się święci, kilku Francuzów przeniosło się z rodzinami do fortu, aby ich nie zmuszono do podjęcia broni.

Bladym świtem następnego dnia porucznik McDougall, holenderski handlarz Abraham Van Eps i jeszcze jeden Anglik jakimś cudem uciekli Indianom i przedostali się do fortu. McDougall chciał zabrać ze sobą kapitana Campbella, lecz ten — będąc tłustym i krótkowzrocznym — nie chciał obarczać sobą towarzyszy. Pontiak odpowiedział na to jedynie listem, w którym ostatni raz wzywał Gladwina, aby poddał Detroit. Ten jednak myślał raczej o ofensywie. 4 lipca wysłał porucznika Haya, aby zniszczył szańce, jakie na północny wschód od fortu usypali Indianie i ich nowi francuscy sprzymierzeńcy. Ci stawili zacięty opór i uszli dopiero przed posiłkami dowodzonymi przez kapitana Hopkinsa. Utarczka nie miałaby większego znaczenia, gdyby jeden z dwóch zabitych Indian nie stracił prócz życia również skalpu z rąk żołnierza, który niegdyś prze­bywał w indiańskiej niewoli. Tym oskalpowanym wojow­nikiem był siostrzeniec Wassona, wodza Odżibuejów z do­liny Saginaw.

Gdy Wasson posłyszał o losie krewniaka, udał się do Pontiaka i zażądał, aby wydał mu kapitana Campbella. Bolał nad śmiercią w swej rodzinie, co pośrednio przypi­sywał nieporadnym działaniom wodza Ottawów i płonął żądzą zemsty. Pontiak bez słowa sprzeciwu wydał mu jeńca. Odżibueje porwali go do swego obozu, gdzie odartego z odzienia Wasson zabił jednym uderzeniem tomahawka, pokaleczył, wydarł mu serce z piersi i zjadł jego kawałek. Wrzucone do rzeki ciało popłynęło w stronę fortu, gdzie

wyłowiła je załoga i uczciła należnym pogrzebem. Cała ta sprawa wzburzyła nie tylko białych, ale także Ottawów, choć zupełnie z innego powodu. Byli niezmiernie dotknięci tym, z jaką pogardą sąsiednie plemię potraktowało ich jeńca i postanowili powetować sobie tę zniewagę zabijając jeńca Wyandotów, chorążego Paulie. Ten jednak, gdy dowiedział się, co spotkało Campbella, przepłynął rzekę i kiedy załoga zasiadała do kolacji, pojawił się przed palisadą, ubrany i pomalowany jak Indianin. On to opowie­dział swoim, co zdarzyło się z kapitanem.

Francuzi musieli teraz zająć zdecydowane stanowisko wobec indiańsko-angielskiej wojny, gdyż nie mogli już udawać, że nie znają postanowień pokoju paryskiego. Mieszkający w forcie wstąpili do kompanii milicji utwo­rzonej przez Gladwina, dowódcą której został James Sterling. Żyjący poza palisadami skupili się wokół misji Wyandotów i postanowili nie udzielać Indianom żadnej pomocy. O tym, jakie postanowienia zapadły w Paryżu, dowiedzieli się od Gladwina, który polecił im je przekazać za pośrednictwem Roberta Navarre.

Sam Gladwin zdecydował się teraz na ofensywę. 6 lipca wysłał w górę rzeki „Michigan”, aby ostrzelał obóz Pontiaka. Na pokładzie znajdowali się kierujący ogniem kapitan Hopkins i chorąży Paulie. Statek poruszał się jednak bardzo wolno przy słabym wietrze i wódz — domyś­lając się zamiarów wroga — zdążył usunąć z wioski kobiety i dzieci. Kartacze wyrządziły jednak wielkie szkody opuszczonym wigwamom, toteż Pontiak nakazał przenieść wioskę dalej na południowy wschód, na drugą stronę bagna zwanego Grand Marais. Nowe obozowisko leżało trzy mile powyżej starego, jakie pięć mil od fortu.

W tym czasie gdy „Michigan” ostrzeliwał wieś Ottawów, Gladwin przyjął u siebie delegację Potawatomich. Oświad czyli oni, że wiedzą o pokoju zawartym między Anglią i Francją, chcą więc opuścić Pontiaka i oddać dwóch

żołnierzy za wodza, którego trzyma u siebie. Major nie omieszkał wypomnieć im, że tylko kilka dni temu napadli na slup płynący górnym biegiem Detroit, ale wybacza im to i poleci ich względom generała Amhersta, jeśli tylko wydadzą wszystkich jeńców. Ci powrócili na drugi dzień wraz z kilkoma Wyandotami, zaniepokojonymi atakiem statku na obóz Pontiaka. Wyrazili chęć zawarcia pokoju i wydania trzymanych u siebie jeńców, z czego też się szybko wywiązali. 9 lipca przekazali Gladwinowi chorążego Christie i ośmiu innych. Powiedzieli, że wynoszą się z tej okolicy i że ufortyfikują swą wioskę, gdyby Pontiak chciał ich zaatakować.

Ten nie wiedział o odstępstwie Potawatomich i Wyan­dotów, bowiem zastanawiał się jak zniszczyć szkuner i slup za pomocą płonących tratew, które chciał puścić z prądem w ich stronę. Cztery zdobyte bateaux połączono razem i załadowano chrustem, korą brzozową i smołą. Nocą9 lipca Indianie zepchnęli tę potężną tratwę do wody, podpalili i puścili w dół rzeki. Marynarze, spostrzegłszy zbliżające się niebezpieczeństwo, uwolnili jeden łańcuch z każdej kotwicy. Statki zaczęły obracać się kołysane przez prąd i płonąca tratwa spłynęła bezsilnie obok nich w dół rzeki. Anglicy odetchnęli z ulgą, zaś wojownikom pozostało zaczynać od nowa. Przystąpili do dzieła o północy 11 lipca, ale tym razem zbudowali dwie tratwy. Druga miała po­płynąć po tym, jak pierwsza zmusi statki do obrócenia się. Kapitan Hopkins, który tej nocy czuwał na pokładzie „Michiganu”, wystrzelił z dział do pierwszej tratwy, jak tylko zobaczył płomień. Salwa tak zmieszała Indian stoją­cych w rzece z drugą tratwą, że wypuścili ją z rąk, zanim zdążyli ją zapalić. Odpłynęła z prądem, a gdy przepływała koło Anglików, ci pochwycili ją i wyciągnęli na brzeg.

Pontiak w dalszym ciągu nie rezygnował z użycia płoną­cych tratew. W celu ich zbudowania kazał rozebrać dwie stodoły. W forcie opowiadano, że zbudował sześć tratew,

innym razem, że jedną, ale długą na 90 metrów; jeszcze innym razem, że ma ich dwadzieścia cztery. Chcąc się pozbyć tego niebezpieczeństwa Gladwin wyłożył okrężnice burt dwóch bateaux grubą, dębową tarcicą, aby zabezpieczyć wioślarzy i na każdym ustawił działo obrotowe. Wysłane 24 lipca dla wypatrzenia stanowisk budowy tratew nie znalazły niczego, ale kursując w obie strony dołem rzeki, ściągały na siebie nieskuteczny ogień Indian, marnujących bezcenną amunicję. Widok tych łodzi sprawił, że wojownicy zrezygnowali z tratew, gdyż wiadomo było, że zostaną przechwycone, nim dotrą do statków.

Niepowodzenia te z pewnością nie sprzyjały dobremu samopoczuciu Pontiaka, któremu dodatkowych trosk przy­sparzało postępowanie Potawatomich i Wyandotów. 10 lipca zagroził wojną tym ostatnim, jeśli nie powrócą znów w jego szeregi, ale z pewnością nie mówił tego poważnie mając Anglików na karku. Wiedział, że tylko zwycięstwo w walce z nimi przywróci mu poparcie nie tylko Wyan­dotów, ale i Potawatomich. Ci ostatni 12 lipca przekazali Gladwinowi dziesięciu swych jeńców, w zamian nie otrzy­mując żadnego ze swoich. Zwolniony przez nich Chapman Abraham oświadczył, że przetrzymują u siebie jeszcze innych jeńców i to sprawiło, iż major odprawił ich z niczym. Takie postępowanie Anglików było na rękę Pontiakowi, lecz z większym optymizmem zaczął postrzegać sytuację od 24 lipca. Tego dnia przybyło doń 70 Odżibuejów z Michilimackinac w towarzystwie pięciu Menominich z Wisconsin. Nie wiadomo o czym rozmawiali, ale następ­nego dnia przybyli do wsi Wyandotów wysłannicy Szawa- nezów i Delawarów poprosili o zwołanie wspólnej narady. Trwała dwa dni i omawiano na niej sposoby prowadzenia wojny. Nieznane są oczywiście szczegóły, ale Pontiak odniósł pełne zwycięstwo. Przekonał wszystkich, że wojnę z Anglikami należy doprowadzić do zwycięskiego końca. Kiedy na koniec zaczął śpiewać swą pieśń wojenną,

zgromadzeni wodzowie jęli śpiewać wraz z nim, nawet Potawatomi i większość Wyandotów. Jego krasomówstwo zatriumfowało raz jeszcze.

Na tę chwilę przybyło wysłane do Illinois poselstwo Pontiaka z Jacquesem Godfroyem i Mini Chesne na czele, przynosząc odpowiedź i dla Indian i dla osadników. Listy dla Indian nie napawały otuchą. Major Neyon de Villiers radził Francuzom, aby nie mieszali się do wojny. Pontiakowi donosił, że nie może mu w tej chwili służyć żadną pomocą, gdyż doszły go wieści o zawarciu pokoju między Anglią i Francją. Wysłał jednak kurierów do Nowego Orleanu, aby zbadali sprawy na miejscu i jeśli wieść okaże się niepraw­dziwa, zrobi wszystko, co będzie mógł.

Tak miały się sprawy 28 lipca 1763 roku. Dzień ten przeszedł bez żadnych działań, a w nocy ciężka mgła zawisła nisko nad rzeką. Około wpół do piątej nad ranem od strony wioski Wyandotów doszedł grzechot strzałów karabinowych i huk działa. Żołnierze natychmiast zajęli swe stanowiska, zaś kapitan Hopkins z dwunastoma żoł­nierzami w bateau wymknął się cicho bramą wodną na zwiad. Garnizon zamarł w niespokojnym oczekiwaniu. Po męcząco długim czasie z mgły wyłoniło się bateau z żoł­nierzami w czerwonych kurtkach, potem następne, potem jeszcze jedno. Ich niewiarygodnie długi szereg defilował przed fortem wśród niemilknących okrzyków rozradowanej załogi zgromadzonej przy palisadzie. Było ich dwadzieścia dwie, wiozły 260 żołnierzy czyli więcej niż liczył sobie garnizon Detroit, a dowodził nimi kapitan James Dalyell.

KRWAWY MOST I KRZEWIASTY POTOK

Kapitan James Dalyell był młodym, ambitnym oficerem, pochodzącym ze starej, dobrze ustosunkowanej rodziny1. Nie tylko jednak protekcja zapewniła mu stopień oficerski w re­nomowanym Pierwszym Pułku Piechoty i stanowisko adiutanta generała Amhersta. W wojnie Francuzów i Indian zasłużył się w działaniach pod fortem Frontenac w 1758 roku i dwa lata później pod Montrealem. Teraz miał pójść na odsiecz Detroit i stłumić powstanie Indian, co w pełni odpowiadało jego nadziejom na robienie dalszej kariery w armii. Wyruszył z Albany, zabierając ze sobą swego dawnego towarzysza broni majora Roberta Rogersa i jego 21 rangersów. Resztę jego oddziału stanowili żołnierze z 55 i 60 pułków piechoty, zaś po dotarciu do fortu Niagara otrzymał od dowodzącego tam majora Wilkinsa 40 ludzi z 80 Pułku Piechoty. Spieszył się do czynu tak bardzo, że nie czekał na eskortę dla swojej flotylli, jaką miał być wysłany po posiłki do Niagara „Huron”. Gdy znalazł się na jeziorze Erie, wysiadł na brzeg, aby zobaczyć miny fortu Presqu’ile. Podobnie postąpił, gdy wpłynął do zatoki Sandusky, z tym że — po obejrzeniu spalonego fortu Sandusky — zniszczył leżącą trzy mile dalej Junundat, wioskę Wyandotów, której mieszkańcy na widok wojska uszli w lasy.

1 Dan L. T h r a p p , Encyclopedia of Frontier Biography, Vol. IV, Spokane, Washington, The Arthur H. Clark Company 1994, s. 125.

Dalszą tak niebezpieczną podróż do Detroit odbył szczęśli­wie i tylko już w pobliż:u fortu, koło wsi Wyandotów, został ostrzelany z obu brzegów rzeki, co piętnastu żołnierzy przypłaciło ranami. Po przybyciu na miejsce pozwolił swym ludziom na dwa dni spoczynku i gotów był do działania. Wieczorem 30 lipca zaszedł do kwatery Gladwina i wyłusz- czył mu swój plan zaatakowania Pontiaka. Należało to zrobić przed nastaniem świtu, ryzyko jest minimalne, gdyż czerwo­noskórzy nie mogą się mierzyć z wojskiem Jego Królewskiej mości i należy się jedynie obawiać, że przestraszony nadejściem posiłków Pontiak uchyli się od walki i ujdzie z okolicy. Dalyell, tak jak i Amherst, nie miał zbyt wysokiego mniemania o Indianach, choć własne doświadczenie powinno pouczyć go, jak groźnym są przeciwnikiem w puszczy. Mimo przedłożeń Gladwina, że daleko ustępują liczebnie czerwono- skórym i że tylko fort może im zapewnić bezpieczeństwo, upierał się przy swoim, dając do zrozumienia, że tego samego zdania jest głónodowodzący armią. Pokonany tym argumen­tem major dał w końcu swe zezwolenie, tym bardziej że istniała pewna szansa powodzenia całego przedsięwzięcia, choć do końca nie wyzbył się wątpliwości.

Tego samego dnia Wyandoci, którzy lękali się ponow­nego ostrzelania swej wsi, wsiedli wraz z rodzinami i dobytkiem do kanu i powiosłowali w dół rzeki, z dala od fortu. Udawali, że gotują się do zimowych łowów, a tym­czasem, gdy dotarli na brzeg, ukryli kobiety i dzieci w lasach, a sami wrócili i zajęli pozycje na skraju swojej wioski. Tutaj daremnie czekali w zasadzce na Anglików, spodziewając się, że przyjdą ją splądrować i zniszczyć. Zawiedzeni sprowadzili znów do chat swych bliskich.

Pontiak oczywiście wiedział o przybyciu posiłków do fortu i liczył się z możliwością ataku ze strony garnizonu. Sprzyjający mu Francuzi w obawie, że przerazi go takie wzmocnienie wroga, próbowali mu wmówić, że to nie żadne posiłki, a tylko podstęp Gladwina, który wypuścił podczas mgły swych żołnierzy, każąc im wracać nad

ranem. Wódz jednak potrafił liczyć i pilnie czuwał, widząc, że teraz jest w forcie o wiele więcej ludzi i łodzi niż poprzednio. W obserwacjach pomagało mu samo położenie fortu. Stał on na skarpie wychodzącej z rzeki i ktoś stojący na jej drugim brzegu mógł zajrzeć przez palisadę i zobaczyć, co się dzieje w górnej części fortu. Nawet gdyby Dalyell zebrał swych żołnierzy w ciszy i w ciemności, Indianie i Francuzi zza rzeki mogli dostrzec ich ruchy.

Kapitan Dalyell zabrał ze sobą oddział liczący 247 ludzi.o wpół do trzeciej nad ranem zaczęli wychodzić przez wschodnią bramę fortu. Szli dwójkami drogą wiodącą w górę rzeki, ubrani lekko i zbrojni w szable i muszkiety. Równolegle z nimi posuwały się rzeką dwie kanionierki, każda z działem obrotowym na pokładzie, dowodzone przez poruczników Dietricha Brehma i Edwarda Abbotta. Miały one zabrać zabitych i rannych do fortu i osłaniać odwrót. Ludzie szli w zupełnej ciszy, zakłócanej jedynie ich miarowym krokiemi chrzęstem broni. Po ujściu półtorej mili od fortu sformowano plutony i w straży przedniej poszło 25 ludzi z porucznikiem Archibaldem Brownem na czele. Dalej szła siła główna pod kapitanami Dalyellem i Robertem Grayem, zaś pochód zamykał ze strażą tylną kapitan James Grant. W takim porządku doszli do wąskiego drewnianego mostu na Rodziciel­skim Potoku, łączącego jego brzegi na wprost domu Baptiste’a Meloche’a, gdzie oczekiwał ich Pontiak.

Od swych francuskich przyjaciół wiedział o planowanym ataku, zanim jeszcze żołnierze wyszli z fortu. Natychmiast wyprawił z wioski kobiety i dzieci, na miejscu zostali tylko przy swych zajęciach starcy. Pod swymi rozkazami miał ponad czterystu wojowników, głównie Ottawów i Odżibuejów, choć później przyłączyła się doń garść Wyandotów zza rzeki. Wódz podzielił ich na dwa oddziały, z których większy, liczący 250 ludzi ustawił w lesie koło gospodarstwa Chauvina, niecałą milę od fortu. Mieli oni odciąć odwrót Anglikom, gdyż Pontiak chciał nie tylko odeprzeć napastników, lecz wybić ich do nogi. Drugi oddział, w sile 160 wojowników,

mszył w dół Rodzicielskiego Potoku. Tutaj zajęli pozycje wokół domu Meloche’a i w jego ogrodzie oraz na zboczu tuż za mostem i oczekiwali nadejścia wroga. Księżyc świecił dość jasno, by widzieć, co się dzieje na drodze, a strzelać mieli, gdy żołnierze przejdą połowę mostu.

Wkrótce jego deski zadudniły pod butami żołnierzy porucznika Browna. Z odległości kilku metrów wymierzyli w ich stronę lufy muszkietów. i nagle ściana ognia zalała nadchodzących. Rozkazy, jęki, przekleństwa, wo­jenne okrzyki Indian zlały się z trzaskiem wystrzałów, niosąc się szeroko w dal. Brown upadł z kulą w udzie, a wraz z nim połowa jego ludzi. Z pomocą natychmiast przyszli im żołnierze z oddziału głównego i ci przeszli przez most. Także i oni dostali się w krzyżowy ogień, na który odpowiadali w bezładzie, nie widząc przeciwnika. Znajdującego się daleko w tyle kapitana Granta również powitała salwa z lewej strony, co uświadomiło mu, że wojsko znalazło się w śmiertelnej pułapce. Szybko zebrał wokół siebie ludzi i odpowiedział salwą w stronę niewidzialnego wroga. Indianie cofnęli się i Grant ruszył w ślad za nimi. Posłyszawszy w tyle strzały Dalyell pojął, że grozi mu okrążenie i posłał do Granta, by ten obsadził domy i płoty po swojej stronie, aby za­bezpieczyć powrót do fortu.

W międzyczasie główny oddział rozpaczliwie walczyło życie. Na odgłos pierwszych wystrzałów major Rogers rozejrzał się za jakąś osłoną. Jego rangersi obsadzili masywny dom Jacquesa Campau’a, zamieniając go w blok­hauz i w ten sposób zapobiegli okrążeniu oddziału na jego wydłużonej tu flance. Natomiast lekko ranny w udo Dalyell pokuśtykał na tyły, naradzić się z Grantem. Po raz pierwszy zdawał się nie wiedzieć, co robić i Grant poradził atakować lub wracać do fortu, nim zostaną okrążeni. Wstawał już świt, kiedy Dalyell wrócił na czoło kolumny i nakazał odwrót. Oddział zaczął się cofać w należytym porządku, osłaniany przez placówkę Rogersa, zaś Dalyell polecił

Grantowi, by cofnął się do ogrodu i domu, które wskaże mu francuski przewodnik wyprawy Jacques Baby.

Indianie wciąż zajmowali silną pozycję, dzięki której panowali nad drogą. Obsadzili sągi drzewa na opał i piwnice świeżo wykopane pod jakieś nowe domostwo. Stąd od godziny powstrzymywali odwrót i tylko atak na bagnety mógł temu położyć kres. Waleczny Dalyell osobiście poprowadził natarcie, lecz tylko po to, by zginąć od kuli wystrzelonej przez Geyette’a, szwagra Pontiaka. Miejsce dowódcy zajął kapitan Gray i choć również padł ciężko ranny w bark i w brzuch, wojownicy nie przyjęli walki wręcz. Podjęto odwrót. Ciężko rannych Graya, Browna i porucznika Johna Luke’a oraz kilku żołnierzy zabrała do fortu kanonierka porucznika Abbotta, udającego się tam po amunicję. Z jakiejś przyczyny nie udało się zabrać ciała kapitana Dalyella.

Wojsko odeszło pozostawiając Rogersa oblężonego ze wszystkich stron. Porucznik George McDougall powiadomił Gran ta, że teraz on przejmuje dowództwo, zaś porucznik James Blain doniósł o położeniu Rogersa. Grant natychmiast wysłał kanonierkę porucznika Brehma w górę rzeki, aby osłaniała odwrót rangersów, zaś chorąży Paulie i 20 żołnierzy wrócili pod sągi drzewa pomóc im z tej strony. Obaj dowódcy wywiązali się z zadania i Rogers wrócił bezpiecznie ze swoimi ludźmi. Oddziały osłonowe, które Grant ustawił wzdłuż drogi również połączyły się z główną kolumną, wspomagając się wzajemnie ogniem i o godzinie ósmej brama fortu zamknęła się za ostatnim żołnierzem.

Teraz przystąpiono do obliczania strat. Zginęli kapitan Dalyell, jeden sierżant i 18 żołnierzy. Rany odnieśli trzej oficerowie i 34 szeregowców, a trzej z nich śmiertelne. Porucznik McDougall obliczał, że wojownicy mogli mieć 7 zabitych i kilkunastu rannych, stąd łatwo sobie wyobrazić, jakie nastroje zapanowały w forcie, a jakie wśród Indian. Ci drudzy byli upojeni zwycięstwem. Rodzicielski Potok, który spłynął krwią, nazwano Krwawym Potokiem, zaś leżący na nim most Krwawym Mostem. Ciało zabitego

Dalyella wojownicy zawlekli do obozu i w euforii wyrwali mu serce, wycierając nim twarze jeńców. Obcięli mu też głowę i zatknęli na tyczce, zaś pokaleczone ciało wrzucili do rzeki. Następnego dnia wyłowił je Jacques Campau i oddał do fortu. Nie wiadomo czy wziął on udział w uczcie, jaką Pontiak po zwycięstwie wyprawił w swym obozie, ale wnuk będącego na niej Petera Descompts Labadie’ego przekazał dla potomności taką anegdotę:

„Po bitwie Pontiak zaprosił do siebie znaczniejszych francuskich osadników, aby wraz z nim uczcili zwycięstwo. Wśród nich znajdował się Labadie, który później został teściem mej matki. Częstowano obficie mięsem i drobiem, ale nie było wódki. Kiedy wszyscy już zjedli, Pontiak zwrócił się do Labadie’ego i spytał: «Jak smakowało ci mięso? Dobra cielęcina, prawda? Podejdź, zobaczysz, co jadłeś». Po czym podniósł z ziemi leżący za nim woreki wyjął z niego zakrwawioną głowę angielskiego żołnierza. Trzymając ją wysoko za włosy, powiedział szczerząc zęby: «Oto młoda cielęcina»”2.

Pontiak odniósł świetne zwycięstwo, które niezmiernie podniosło go w oczach sprzymierzeńców i przysporzyło mu dodatkowych 200 wojowników z nieznanych nam plemion. Na wieść o nim zjawili się pod Detroit w kilka dni po bitwie. Gladwin lękał się, że liczba oblegających przekroczy tysiąc, podczas gdy sam miał tylko 214 zdolnych do boju ludzi. Bitwa przy Krwawym Moście zniweczyła plany Anglików na podjęcie jakiejś ofensywy pod Detroit i gniew ich zwrócił się przeciw miejscowym Francuzom, którym od dawna zarzucali, że podburzyli Indian do wojny, a teraz uprzedzili przed atakiem Dalyella. James Sterling mówił, że wie „wystarczająco wiele o tym francuskim gnieździe łotrów, aby posłać na szubienicę co najmniej tuzin z nich ...całą zaś resztę (oprócz trzech albo czterech) co najmniej wyrzucić z okolicy”. Gladwin uważał, iż do pokonania Indian musiałby mieć do tysiąca

2 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Upraising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 209.

pięciuset żołnierzy, a i ta liczba nie wydawała mu się wystarczająca. „Oczekuje się ode mnie czynów, których nie mogę dokonać — wyrwało mu się z głębi serca. — Gdybym tak skończył służbę siedem lat temu i ktoś inny teraz tu dowodził!”3. Daleki był jednak od kapitulacji i sam występował zaczepnie. Od czasu do czasu przeprowadzał wycieczki z fortu, zaś statki i cztery kanonierki zagrażały Indianom od strony rzeki. Pontiak mógł na to odpowiedzieć tylko przeniesieniem w nocy 17 sierpnia swego obozowiska nad rzekę Rouge, na południowy zachód od fortu. Tutaj miał większą szansę przechwycić statki płynące najwęższym korytem rzeki. Na posunięcie to wpłynęło również wycofanie się Potawatomich z dalszej walki. Następnego dnia Wasson podyktował list do Gladwina, w którym radził mu poddać fort. Miało to najpew­niej odwrócić uwagę od planowanego przez wojowników uderzenia z drugiego końca jeziora Erie. Nie mogąc prze­szkodzić statkom na wejście z zaopatrzeniem do Detroit, postanowili nie dopuścić do ich wyjazdu z fortu Niagara.

O ile na Zachodzie Indianie odnieśli dotąd swe największe zwycięstwo, to w tym samym czasie sprawy nie ułożyły się tak pomyślnie walczącym dalej na wschód Delawarom, Szawanezom i Mingom. Przeciwko nim z bazy założonej w pensylwańskim Carlisle wyruszył pułkownik Bouquet, najemnik ze Szwajcarii, najzdolniejszy oficer w armii angiel­skiej. Pod swymi rozkazami miał jednostki z 42 i 77 Pułku Królewskich Szkotów, batalion 60 Pułku Królewskich Ame­rykanów i oddział rangersów — razem około 500 ludzi. Kłopoty z aprowizacją, a nade wszystko brak wozów i zwierząt pociągowych, sprawiły że ruszył w drogę dopiero 18 lipca. Jego głównym zadaniem było zdjęcie oblężenia z fortu Pitt

3 Gregory E. D o w d, War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 136.

*

oraz przywrócenie spokoju na terenach między tą twierdzą a Carlisle. Nim wyruszył w drogę, otrzymał wiadomośćo upadku Presqu’Isle, Le Boeuf i Venango, toteż przechodząc przez forty Bedford, Lyttleton i Ligonier postarał się wzmocnić je w miarę swych możliwości, zostawiając im część ludzii zapasów. Ponieważ placówki te były całkowicie odcięte od świata i nikt nie wiedział, co się dzieje w Pitt, zaniepokojony postanowił pozbyć się wozów i przyspieszyć marsz. Gdy2 sierpnia opuszczał Ligonier, prowadził już tylko 460 żołnierzy, wielu z nich chorych, oraz 340 koni jucznych, obładowanych mąką. Szedł teraz głuchą puszczą, zachowując najwyższą ostrożność, bo od Bedford indiańscy zwiadowcy nie spuszczali go już z oka. Ostrożność tę posunął tak daleko, że nakazał zmienić trasę marszu prowadzącą w pobliżu Potoku Żółwia, tam gdzie Braddock poniósł tak straszną klęskę osiem lat temu. Żołnierze ruszyli ku Krzewiastemu Potokowi (Bushy Run), gdzie mieli odpocząć, a potem udać się już wprost do fortu Pitt. 5 sierpnia, około pierwszej po południu, przednia straż dochodziła już do celu, gdy nagle przy wzniesieniu zwanym Ostrym Wzgórzem, jakie 26 mil od fortu, zatrzymał ją silny ogień muszkietów. Wkrótce strzały zaczęły padać także z boków i Boquet od razu pojął, że ma przed sobą poważne siły wroga.

Wyszło mu tutaj na spotkanie kilkuset Delawarów, Sza- wanezów, Mingów i Wyandotów znad Sandusky, wspoma­ganych przez nielicznych Majamów, Mahikanów i Ottawów. W ich szeregach znajdowali się sami wybrani — Sfringa, Serce Żółwia, Wilk i Kikiuskung Delawarów, Kaczan Kukurydzy Szawanezów, Guyasuta Mingów, Mały Żółw Majamów. Wojownicy zastosowali tutaj swą taktykę ^ciąg­łego ognia”, dzięki której święcili już triumfy w przeszłości. Atak dwóch kompanii posłanych przez Bouqueta na pomoc straży przedniej powstrzymali ciągłymi salwami z głębi lasu. Atakowali cały czas, nie dopuszczając do walki wręczi strzelając spoza drzew, krzaków i głazów. Pułkownik ściągnął swych ludzi na szczyt wzgórza, ustawił ich Kołem,

wewnątrz którego, za jukami zdjętymi z koni, umieścił rannych i zwierzęta. Wojownicy nacierali ze wszystkich stron, nie dając Anglikom ani chwili wytchnienia. Nie mieli zbyt wiele amunicji, więc starali się przede wszystkim zagarnąć żołnierzom konie. Manewr ten się nie powiódł, lecz Anglicy udaremniali go z najwyższym trudem. Ataki Indian i kontrataki żołnierzy, którzy nie ośmielali się jednak pójść głębiej w las za ustępującym przeciwnikiem, trwały aż po noc. Nie przyniosła ona jednak białym wypoczynku. Nieustanne okrzyki wojowników nie pozwalały im na dłużej zasnąć. Położenie ich było coraz cięższe. Byli zmęczeni marszem i bitwą, nie mieli wody. Pierwszego dnia bitwy stracili sześćdziesięciu zabitych i rannych, padło wiele koni. Czerwonoskórzy nie ustępowali ani na krok, walcząc — j a k się wyraził Bouquet — „z niespotykanym męstwem”4.

Wczesnym świtem bitwa rozgorzała na nowo. Wojownicy podchodzili coraz bliżej, celując tylko z pewnej odległościi rzadko wystawiając się na strzały. Coraz więcej żołnierzy ubywało z szeregów, Indianie byli coraz bardziej pewni zwycięstwa. Wreszcie uznali, że nadszedł czas, by zadać śmiertelne uderzenie. Stało się to o godzinie dziesiątej, gdy dwie kompanie wojska w ataku na bagnety rozerwały ich krąg i jęły uchodzić na wschód. Pozostali żołnierze skupili się, spłaszczając krąg z jednej strony. Wojownicy ruszyli na oślep w to miejsce, aby skończyć z osłabionym przeciw­nikiem. Zdawało się, że nic już nie ocali Anglików od zguby, gdy w toku zaciętej walki wręcz, kompanie, które wcześniej wyrwały się z kręgu, wróciły na pole bitwy, uderzając w bok czerwonoskórym. Zaskoczeni i zdezorien­towani wojownicy zaczęli przedzierać się w stronę lasu, lecz nim dotarli do pierwszych drzew, dosięgną! ich morderczy ogień innych dwóch kompanii, które ruszyły ich śladem. Odwrót czerwonoskórych zmienił się w paniczną ucieczkę i wkrótce zniknęli w puszczy.

4 Tamże, s. 145.

Bitwa, choć stoczona na Ostrym Wzgórzu, przeszła do historii jako bitwa nad Krzewiastym Potokiem, płynącymo milę dalej. Tam też Bouquet stanął obozem, by dać wytchnienie rannym i zaopatrzyć się w wodę. Miał pięć­dziesięciu zabitych, w tym trzech oficerów oraz sześć­dziesięciu rannych i pięciu zaginionych. Indianie raz tylko ostrzelali mu obóz, po czym wycofali się na dobre do ujścia Scioto. Nie wiadomo ilu ich zginęło, gdyż nikt nie policzył ciał, ale prawdopodobnie nie więcej niż żołnierzy. Boleśnie musieli odczuć śmierć wodzów Delawarów Kikius- kunga i jego syna Wilka, choć z pewnością nie mieli się za pokonanych. Powszechnie uważana za błyskotliwe zwycięs­two Anglików, a często za decydującą o losach wojny, bitwa nad Krzewistym Potokiem była w zasadzie nieroz­strzygniętym starciem. Indianie nie zdołali zniszczyć wojska idącego z odsieczą fortowi Pitt, ale nie pozwolili zaopatrzyć go w wystarczającym stopniu. Bouquet musiał zostawić większość zapasów na polu bitwy, gdyż nie było czym przetransportować rannych. Straty w ludziach były tak wielkie, że pułkownik nie był w stanie dać żadnej pomocy Gladwinowi ani też wojsku z Niagara przy odbudowywaniu fortu Presqu’ile. Amherst zalecał mu przejście do ofensywy1 współdziałanie w tym celu z ochotnikami z Wirginii, ale nie mogło być o tym mowy. Bouquet nie miał czym wyżywić dodatkowych ludzi i musiał odesłać na wschód wszystkie kobiety i dzieci, a nawet niektórych żołnierzy. Z pozostałymi mógł jedynie pilnować dróg łączących fort ze światem. Podobnie jak w Detroit wojsko musiało porzucić marzenia o rzuceniu Indian na kolana i przygoto­wać się na spędzenie następnej zimy w oblężonym forcie. Podobnie jak w Detroit ich przeciwnicy również musieli wyzbyć się myśli o zdobyciu fortu jeszcze tego roku.

DZIAŁANIA POD FORTEM NIAGARA

Pewien spokój, jaki zapanował po bitwach stoczonych przy Krwawym Moście i nad Krzewiastym Potokiem, nie ozna­czał, że Indianie postanowili zaprzestać walki. Wręcz przeciwnie, wysiłki swe skierowali teraz na niedopuszczenie transportów z posiłkami i zaopatrzeniem do Detroit idących tam z fortu Niagara. Na zdobycie tej kamiennej twierdzy— dzieła sztuki inżynierskiej kapitana Pouchota — wojow­nicy mieli bodaj jeszcze mniej szans niż na zdobycie Pitt czy Detroit, za to droga wiodąca od niej do jeziora Erie obfitowała w miejsca sprzyjające zasadzkom. Sam fort stał u ujścia rzeki Niagary do jeziora Ontario. Tutaj z Montrealu, z Nowego Jorku i Albany ściągały transporty z zaopat­rzeniem przeznaczonym dla placówek na Zachodzie. Statki z pełnym ładunkiem płynęły jakiś czas w górę rzeki do tak zwanej Dolnej Przystani (obecne Lewiston w stanie Nowy Jork), tam je rozładowywano i towary, złożone na wozach, szły w górę krętą, stromą drogą, ciągnącą się dziewięć mil przez las i wąwozy aż do wodospadów. Okoliczni Seneko­wie znad rzeki Genesee, którzy najmowali się tutaj za tragarzy, nazywali tę okolicę Di-jih-heh-ah czyli „chodzenie na czworakach”. U wodospadów stał fort zwany Małym Niagara albo fortem Schlosser, od nazwiska swego budow­niczego, ojca chorążego Schlossera z fortu Sw. Józefa. Tutaj towary składano na łodziach, które opływały Wielką

Wyspę i spływały po bystrzynach na wody jeziora Erie. Przy ujściu Bizoniego Potoku, tam gdzie stoi obecne Buffalo, blisko źródeł Niagary, rzucały kotwicę statki z Detroit i tam odbywał się załadunek.

Sąsiedzi Niagara, Senekowie znad Genesee byli zaciętymi wrogami Anglików, choć do tej pory nie wystąpili czynnie w tych okolicach. Groźniejszą postawę zaczęli przyjmować dopiero pod koniec sierpnia, choć jeszcze nie atakowali zdążających tędy konwojów. Stanęło za to w okolicy 150 Ottawów i Odżibuejów, ukrywających się dotąd koło Presqu’ile, gdzie czatowali na każdy oddział mogący wrócić do tego fortu, który łączył Pitt z Niagara i Detroit. W jakiś sposób rozkaz odbudowania fortu, jaki Amherst wydał Bouquetowi i dowodzącemu w Niagara majorowi Wilkin- sowi, doszedł do wiadomości Indian. Zaistniałe warunki nie pozwoliły na jego wykonanie, ale Ottawowie i Odżi­bueje znaleźli wkrótce sposobność do zadania ciosu.

16 sierpnia na Bizonim Potoku pojawił się wysłany z Detroit „Huron”, a nieco później po nim wiozący rannych „Michigan”. Czekał tu na nie z zaopatrzeniem porucznik John Montresor, oficer wojsk inżynieryjnych, wysłany od Amhersta z listami do Gladwina Po załadunku i odczekaniu na sprzyjające wiatry „Michigan” ruszył 26 sierpnia z po­wrotem, wioząc prócz zapasów posiłki w postaci siedem­nastu żołnierzy z 17 Pułku Piechoty. Pierwszego już dnia odwrócił się wiatr, a drugiego rozszalał potężny sztorm. Znajdujący się na środku jeziora slup zaczął nabierać wody, załoga rzuciła się do pomp i wyrzucania dział za burtę. Burza zagnała statek na południowo-wschodni brzeg, gdzie rozbił się w pobliżu Potoku Zębacza. Nikt z załogi nie stracił życia i porucznik Montresor od razu zapędził wszystkich do wznoszenia obronnego obozu na wzgórzu leżącym jakie 70 stóp nad wodą. Kiedy przysłana na pomoc przez Wilkinsa setka żołnierzy dotarła tu drugiego września, potężne umocnienia były już prawie gotowe.

Pobudowano je w porę, jak również w porę wezwano posiłki, gdyż nim wstał świt następnego dnia potężny okrzyk wojenny rozdarł ciszę nocy. Odżibueje i Ottawowie spod Presqu’ile podczołgali się na odległość pięćdziesięciu metrów od zasieków i rozpoczęli ostrzał. Potyczka trwała do godziny dziesiątej, kiedy wojownicy wycofali się, ścigani pociskami działa obrotowego. Polegli trzej żołnierze, ale Indianie nie ponowili już ataku, choć pozostali jeszcze jakiś czas w pobliżu.

Slup został stracony bezpowrotnie i należało go już tylko odholować do fortu Schlosser. Wysłany jednak w tym celu przez Wilkinsa silny oddział 240 ludzi w 23 łodziach nie zabrał ze sobą stosownego sprzętu! Sytuację uratował „Huron”, który przez ten czas zdążył powrócić z Detroit. Wojsko popłynęło do Niagara, opuszczając obóz Montresora 18 września, zaś sam porucznik dokończył przerwaną podróż do Detroit na pokładzie „Hurona”.

W czasie gdy Ottawowie i Odżibueje nękali Anglików nad Potokiem Zębacza, Senekowie postanowili uderzyć przy wodospadach. Nie wiadomo czy byli wraz z nimi Indianie spod Detroit, choć tak sądził Bouquet, ale na miejscu znalazło się od 300 do 500 wojowników. Przewo­dził im słynny Sayengeraghta — czyli Dymem Spowity, którego Anglicy uważali za lojalnego wobec nich Irokeza1, późniejszy bohater amerykańskiej wojny o niepodległość. 14 września stanęli w zasadzce przy przepaści, zwanej Czarcią Jamą, jakie pięć kilometrów poniżej wodospadów. Nie czekali długo, gdy oczom ich ukazał się konwój dwudziestu pięciu wozów zaprzężonych w konie i woły pełznący z wolna w dół drogi z fortu Schlosser do fortu Niagara. Uzbrojonych od stóp do głów poganiaczy eskor­towało trzydziestu żołnierzy z oficerem na czele. Gdy dochodzili nad przepaść, z lewej strony, ze stromego

1 List Barbary Graymont do autora, 10 listopada 1992 roku.

zbocza powitała ich potężna salwa z muszkietów, po której Senekowie z dzikim okrzykiem ruszyli do natarcia. Spło­szone zwierzęta wraz z wozami waliły się w przepaść, poganiacze ginęli zaplątani w uprząż pod kopytami wierz­gających koni. Przerażeni żołnierze ginęli pod ciosami kolbi tomahawków, nie mogąc sformować szyku ani ponownie załadować broni. Ziejąca za plecami otchłań nie pozwalała na ratunek, a Indianie nie brali jeńców. Tylko dwóch ludzi zdołało się skryć w gęstwinie i ujść z życiem.

Na odgłos strzałów z Dolnej Przystani ruszyły z odsieczą dwie kompanie 80 Pułku Piechoty w sile osiemdziesięciu ludzi. Dowodził kapitan Johnston z trzema innymi oficerami. Biegnąc na ślepo, zwartą kolumną, bez żadnego rozpoznania, trafili w zasadzkę, którą Senekowie zastawili w odległości mili poniżej Czarciej Jamy. Od jednej salwy padła połowa żołnierzy, a na pozostałych, wśród przerażających okrzyków, wypadli z lasu wojownicy. Znów w walce wręcz muszkiety nie sprostały tomahawkom. Anglicy prawie nie stawiali oporu, tylko garść uszła z pogromu. Przybyły z całym garnizonem na pole bitwy major Wilkins zastał tylko obdarte z odzieży i oskalpowane ciała 5 oficerów i 67 żołnierzy, ośmiu ocalałych w obu zasadzkach odniosło ciężkie rany. Były to najwyższe straty, jakie wojsko angielskie poniosło w całej wojnie. Sława indiańskiego zwycięstwa rozniosła się daleko, a w Illinois opowiadano, że z rąk Seneków zginęło tysiąc pięciuset żołnierzy2. Zdobyli mnóstwo amunicji, strzelb, mundurów i koni, wybili wiele zwierząt pociągowychi zniszczyli wiele wozów, co w dużym stopniu utrudniło zaopatrywanie Detroit. Anglicy musieli teraz sprowadzać środki transportu z Oswego, zaś Indianie bynajmniej nie spoczęli na laurach. W połowie października, w sobie tylko znany sposób zagarnęli koło wodospadów czterech żołnierzy,

2 Gregory E. D o w d, War wider Heaven: Pontiac, the Indian Nations& the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 137.

tak że nikt nie dowiedział się, co im zgotował los. Wkrótce potem zabili dziewięciu innych, a głowę jednego zatknęli na tyczce koło obozu w Dolnej Przystani. Takie działania sprawiły, że Anglicy dopiero w końcu października mogli podjąć poważniejszą próbę odciążenia Detroit, a była to już późna pora roku, pełna groźnych, zdradliwych burz szaleją­cych na jeziorze Erie.

20 października major Wilkins opuszczał fort Schlosser, prowadząc flotyllę 22 bateaux wiozących 600 żołnierzyi pięćdziesiąt beczek z żywnością i amunicją. Kiedy dwie ostatnie łodzie spuszczano na wody Erie, dostały się pod silny ogień strzelających z brzegu Seneków. Zginęli dwaj oficerowie i sześciu żołnierzy, zaś jedenastu ludzi, w tym dwóch oficerów, odniosło rany. Konwój mimo to popłynął w dalszą drogę, ale nie dotarł dalej jak do półwyspu Pointe aux Pine, już blisko ujścia Detroit. W nocy 7 listopada wściekła wichura wzburzyła fale jeziora, które stało się grobem dla trzech oficerów i 67 żołnierzy. Na dno poszło 18 łodzi, 52 beczki z żywnością i cała amunicja. W tej sytuacji Wilkins — jak tylko naprawiono uszkodzone łodzie — zawrócił do Niagara. Chyba jednak burza uchro­niła wojsko od jeszcze większej klęski, gdyż Pontiak wysłał mu na spotkanie siedmiuset wojowników. Takiego zdania był w każdym razie major Rogers, w pełni docenia­jący sztukę wojenną Trzech Ognisk i cały czas lękający sięo losy wyprawy. Jej fiasko sprawiło, że Gladwin musiał odesłać na wschód kolejnych żołnierzy, nie mogąc wyżywić ich u siebie. Porażki Anglików sprawiły, że poruszyli się Mississaugowie znad Ontario, którzy najazdami nad Rzeką Sw. Wawrzyńca mogliby odciąć od świata fort Niagara.

Nadchodzące do generała Amhersta wieści o tych wszys­tkich klęskach niemal przyprawiały głównodowodzącego armią o rupturę. Od początku noszący się z zamiarem surowego stłumienia powstania, teraz ponowił rozkazy bezlitosnego wytępienia zbuntowanych. „Nie należy ich

uważać za godnego nas przeciwnika — pisał w liście do Gladwina o Senekach i Indianach znad Wielkich Jezior— lecz za najpodlejszą rasę stworzeń, jaka zanieczyszcza sobą ziemię i którą trzeba wytępić dla dobra ludzkości. Ma Pan zatem nie brać żadnych jeńców, lecz tracić wszystkich, jacy wpadną w Pańskie ręce, za niczym nie usprawied­liwione i okrutne napaści, jakich się dopuścili wobec nas”3. Za skalpy Pontiaka i Wassona wyznaczył po sto funtów nagrody, a gdy usłyszał o klęsce i śmierci Dalyella, w przypływie bezsilnej wściekłości podwoił tę sumę. Swą nienawiść do Indian posunął do tego stopnia, że odrzucił propozycję sir Williama Johnsona, aby w tej wojnie sięgnąć po pomoc Irokezów, Siedmiu Narodów Kanadyjskich czy Mahikanów ze Stockbridge. Kiedy ci ostatni oświadczyli 23 lipca, że są gotowi walczyć z Pontiakiem, stwierdził, że nigdy by nie skorzystał z pomocy tak „nędznego plemienia”, chociaż w czasie wojny Francuzów i Indian niezmiernie przysłużyli się sprawie angielskiej. Co do Irokezów i Sied­miu Narodów Kanadyjskich powiedział, iż nie chce ich w swoich szeregach, gdyż „nigdy nie zawierzyłby nikomu z indiańskiej rasy”4. Jego graniczące z głupotą uprzedzenie było tym bardziej zastanawiające, że Indianie zdążyli już w tej wojnie oddać niemałe usługi Anglikom. Wyandot imieniem Andrew regularnie, z narażeniem życia, kursował z listami między Pitt i Detroit, Kapitan Daniel Mohawków wsławił się podczas bitwy przy wraku „Michiganu”. Takich przykładów można by znaleźć więcej. Na zwołanej przez siebie naradzie, jaka się odbyła 7 września w jego domu w dolinie Mohawka, Johnson nie zdradził się przed za-

s

proszonymi Irokezami i Indianami znad Rzeki Sw. Waw­rzyńca, że wie, jakim sentymentem darzy swych indiańskich przyjaciół wielki wódz Anglików. Miał nadzieję, że skłoni

3 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 226.

4 Gregory E. Do wd, War under Heaven..., s. 149.

ich do wystąpienia przeciw wrogim plemionom, ale nie uzyskał wiele. Mimo przyjaznej atmosfery i wzajemnych zapewnień o przyjaźni Irokezi obiecali jedynie skłonić Seneków do zejścia z wojennej ścieżki, zaś Indianie z Kanady zanieść Pontiakowi wampum wzywający do zawarcia pokoju. Johnson zresztą nie tyle liczył na ich aktywny udział w działaniach, co na samą obecność u boku Anglików, mającą przygnębić wroga i dodać ducha wojsku. Lękał się, że tępy upór Amhersta w tej sprawie zmieni potencjalnych indiańskich sojuszników w otwartych wro­gów, ale wkrótce doczekał się dobrej nowiny. Na początku października sir Jeffery wezwał go na naradę do Albany, by powiadomić o wysłaniu majora Wilkinsa na odsiecz Detroit i o zgodzie Jego Królewskiej Mości na swój powrót do ojczyzny. Dowództwo nad armią przekazał generałowi Thomasowi Gage i 17 listopada z ulgą wsiadł na statek odpływający do Anglii. W nowym naczelnym wodzu swej armii Anglicy znaleźli oficera, który choć gardził Indianami w takim samym stopniu co Amherst, to w pełni zdawał sobie sprawę z tego, jak groźnym są wrogiem i — w prze­ciwieństwie do swego poprzednika — nigdy nie pozwolił sobie na luksus ich lekceważenia. Z pewnością był przez to dla czerwonoskórych o wiele groźniejszym przeciw­nikiem niż Amherst.

ODSTĄPIENIE PONTIAKA SPOD DETROIT.OFENSYWA ANGLIKÓW

Tymczasem oblężenie Detroit nie ustawało ani na chwilę. Czekający na obiecanych mu przez Amhersta sześciu- set-siedmiuset żołnierzy, co pozwoliłoby mu myśleć o podję­ciu ofensywy i wyparciu Indian z okolicy, Gladwin mógł jedynie przeprowadzać wycieczki przeciw nękającym garni­zon wojownikom. Ci nie stawali do walki wręcz, uchodzili w las przed idącym na bagnety wrogiem i wracali ostrzeliwać palisady, jak tylko brama zamknęła się za ostatnim z nich. Prowadzone w ten sposób działania nie podnosiły na duchu żołnierzy niepokojonych przez cały czas, żyjących w ciągłym napięciu nerwowym, źle odżywianych, schorowanych i nie mogących zmusić nieprzyjaciela do rozstrzygającego spotka­nia. Ich wycieczki były jednak do pewnego stopnia skuteczne, gdyż straty, jakie przynosiły Indianom — choć nieznaczne— były bolesne, obniżając morale wojowników. 31 sierpnia, na przykład, stracili jednego z wodzów Mississaugów, a na drugi dzień siostrzeńca samego Pontiaka. Im również oblęże­nie coraz bardziej dawało się we znaki, a jeszcze bardziej ich rodzinom, zaczynającym już odczuwać głód. Należało myślećo zimowych łowach, na które trzeba było się udać bez amunicji wystrzelanej na polach bitew. Fort nie poddawał się, załogę wzmocniły liczne posiłki, Indianie zniechęcali się coraz bardziej.

W tym położeniu Pontiak otrzymał wiadomości, które niezmiernie podniosły go na duchu. 2 września przybyli doń dwaj Francuzi z fortu de Chartres informując go, że nikt oficjalnie nie potwierdził pogłosek o zawartym pokojui że major de Villiers dostarczył Weom ołowiu i prochu. Pontiak — koniecznie potrzebujący zapewnienia, że Francja nadal prowadzi wojnę — musiał odebrać to jako zapowiedź francuskiej pomocy. Drugą pomyślną wiadomość przynieśli mu nazajutrz osadnicy, wracający z pokładu „Hurona”, który do wsi Wyandotów Teaty przywiózł sześciu Mohaw- ków, wysłanników sir Williama Johnsona. Osadnicy sprze­dali załodze warzywa i ku swemu zaskoczeniu stwierdzili, że liczy ona tylko dwunastu ludzi. Kiedy powiadomilio tym Pontiaka, ten z miejsca postanowił zaatakować nocą. Wyandotom polecił gościć u siebie Mohawków, a sam poprowadził ku ujściu Detroit około 350 wojowników, prawie samych Odżibuejów i Ottawów. Nocą, 4 września, po wiosło wali w swych kanu ku szkunerowi, który w tym czasie rzucił kotwicę w cieśninie między Wyspą Indyczą a zachodnim brzegiem. W głębokiej ciszy, kryjąc się wśród sitowia, dopłynęli już na sto metrów od celu, gdy krzyk bosmana postawił na nogi załogę. Wojownicy odpowiedzieli okrzykami i nawoływaniem, wiosłując z całych sił. Działo na dziobie zdołało wypalić tylko raz w ich stronę, po czym kanu otoczyły statek ze wszystkich stron. Wojownicy wdarli się na pokład pod ostrzałem broni ręcznej i dział obrotowych. W zaciętej walce wręcz zginęli kapitan Horseyi jeden żołnierz, czterej inni odnieśli rany, lecz pozostali odparli nacierających pikami. Indianie zdobyliby jednak szkuner, gdyby pewien wojownik nie uwolnił jednego z łańcuchów kotwicznych. Ku zaskoczeniu czerwonoskó- rych statek zaczął obracać się w miejscu, zmiatając otacza­jące go kanu. Ta szczęśliwa zmiana położenia znów pozwoliła sześciu pozostałym marynarzom na oddanie salwy z dział i muszkietów. Mat Jacobs wezwał kolegów,

by ostatni z nich wysadził wszystko w powietrze i kiedy walczący wraz z Indianami Adam Brown przekazał te słowa towarzyszom, rzucili się do kanu i odpłynęli na brzeg. Mieli ośmiu zabitych i dwudziestu rannych, z których siedmiu zmarło po jakimś czasie. Straty ich nie były więc znaczne, ale Indianom trudno się było z nimi pogodzić. Gladwin na wieść o bitwie wysłał na pomoc cztery kanonierki pod dowództwem kapitana Hopkinsa, który nazajutrz sprowadził szkuner do fortu. Major rozdzielił sto funtów wśród jego bohaterskiej załogi, po czym posłał, jak już nam wiadomo, po ocalałych z katastrofy „Michiganu”.

Indianie w przygnębieniu wrócili do swych wiosek. Nie zdobyli statku, nie wzięli żadnych jeńców, ponosząc ciężkie według nich straty. W odwecie spalili stodołę Pierre’a Reaume’a wraz z 1000 buszli pszenicy, która mogłaby dostać się załodze fortu. Nie poprawiło to im jednak nastroju, a już na pewno nie na dłuższy czas. 9 września zjawili się u Gladwina Potawatomi znad Rzeki Sw. Józefa z prośbą o zawarcie pokoju, a po dziesięciu dniach całe ich plemię odeszło spod Detroit. Ich odstępstwo zachwiało wiarą Odżibuejów i Ottawów w zwycięstwo. Po raz pierwszy część własnego plemienia porzuciła Pontiaka, obierając na jego miejsce niejakiego Manitou. Wódz w danej chwili mógł na to odpowiedzieć jedynie wysłaniem Charlota Kaske, przywódcy Szawanezów, do majora de Villiers, ponawiając wezwanie o pomoc i nie przyjmować do wiadomości informacji o zawartym między Angliąi Francją pokoju.

Nie znaczy to, że zaniechał oblężenia. 24 stracił życiei skalp sierżant, który nieostrożnie wysunął się z fortu, a podczas napadu wojowników na patrolującą łódź zginął inny żołnierz. W tydzień później cztery bateaux pod dowództwem poruczników Brehma, Haya i Abbotta wyru-szyły na wyspę au Peche u ujścia Jeziora Sw. Klary, sprawdzić czy można stamtąd brać drewno dla fortu.

Z szańców usypanych na brzegu Ottawowie otworzyli do nich ogień, lecz gdy łodzie się nie zatrzymały, ruszyli za nimi w pościg w dwudziestu pięciu kanu i bateaux. Doszli wrogów poza Piękną Wyspą, lecz gdy pierwsze kanu zbliżyło się na czterdzieści metrów od łodzi porucznika Brehma, zasypały je kartacze z jej czterofuntówki. Z 15 będących w nim wojowników tylko dwóch zdołało utrzymać się przy wiosłach i odpłynąć do brzegu. Ich śladem poszły załogi pozostałych kanu.

Te działania nie wpływały dodatnio na morale garnizonu, któremu pozostało mąki już tylko na trzy tygodnie, ale w obozie przeciwnika sytuacja wyglądała jeszcze gorzej.1 października przybył do Pontiaka Wabbicomigot, naczelny wódz Mississaugów z Ontario, cieszący się powszechnym szacunkiem sprzymierzonych plemion. Po tygodniu powiado­mił Gladwina, że chce porozmawiać z nim w sprawie zawarcia pokoju. Na wieść o tym połowa spośród setki przybyłych pod fort Majamów znad górnej Maumee natych­miast wróciła do domu, a pozostali orzekli, że uczynią to, co poradzą Wyandoci. Wabbicomigot przeprowadził natomiast z Gladwinem trzy rozmowy w dniach 11, 12 i 13 październi­ka, podczas których występował również w imieniu Odżibue­jów i Ottawów. Wpływ jego sprawił, że następnego dnia ci pierwsi przybyli do fortu z sześcioma jeńcami, jakich trzymali u siebie, a to samo uczynili Potawatomi, aby odzyskać od Gladwina swego wciąż więzionego przezeń wodza. Widok ogromnych płatów śniegu, jakie naniosła szalejąca tego dnia przez cztery godziny śnieżyca, z pewnością wpłynął na tę decyzję. Po trzech dniach zjawili się na obrady Wassoni Manitou. Oblężenie fortu dobiegało kresu.

Trwał przy nim tylko Pontiak, mimo że odstępowali go kolejni sprzymierzeńcy. 20 października raz jeszcze zwołał wielką naradę u ujścia rzeki Rouge, na której wzywał do dalszej walki, obiecując pomoc Francuzów. Powoływał się na słowa przybysza z Illinois, który łgał, że nadchodzi

stamtąd oddział kapitana Louisa de Beaujeu z karawaną czterdziestu koni obładowanych żywnością i amunicją. Nie musiało to jednak wywrzeć na sprzymierzonych większego wrażenia, gdyż już po trzech dniach Odżibueje wznowili rozmowy z Gladwinem. 29 października przyszły ciężkie mrozy, a wraz z nimi kadet Dequindre przywiózł listy de Villiersa do Pontiaka, do Francuzów i do Gladwina. Zadawały one sprawie indiańskiej cios decydujący. Pan Życia — brzmiał główny tenor epistoły do Indian — na­tchnął wielkiego króla Francuzów i wielkiego króla Ang­lików myślą o zawarciu pokoju. Wszyscy wodzowie i wo­jownicy mają zakopać topory wojny. „Jaka to radość widzieć Francuzów i Anglików palących z jednej fajki, jedzących z jednej łyżki i żyjących wreszcie jak bracia”. Zapomnijcie o złych podszeptach, które niesie wiatr. Król francuski nie oddał waszej ziemi, zrzekł się tylko tego, co było jego własnością. Przestańcie lać krew waszych angiel­skich braci, gdyż są oni tego serca, co my. Nie możecie walczyć z jednym narodem, nie czyniąc sobie z drugiego wroga. Francuzi nigdy nie porzucą swych dzieci i zawsze będą je wspomagać z tamtej strony Missisipi. Posyłam wam wszystkim pożegnanie. Żyjcie w pokoju1.

W listach do swych ziomków i do Gladwina de Villiers wyrażał się prozaiczniej. Tym pierwszym pisał, że pokój z Anglikami stanął już ostatecznie i że musi im wydać fort de Chartres. Kto nie chce pozostać pod panowaniem angielskim, niech uda się na zachód, za Missisipi, na ziemie odstąpione Hiszpanii. Radzi im przestrzegać pokoju, który nakazał Indianom. Nie pisał natomiast o tych, którzy czynnie poparli sprawę czerwonoskórych. W rezultacie w ciągu następnych czterech dni osadnicy sprzedali Glad- winowi prawie 4 tony pszenicy, której tak bardzo po­trzebował. Jemu samemu de Villiers napisał, że jak tylko

1 Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 236.

dowiedział się oficjalnie o zawarciu pokoju, polecił uspo­koić Indian i czeka na przybycie władz angielskich, aby przekazać im swój fort.

Pontiakowi nie pozostało nic innego, jak chwilowo pogodzić się z porażką. W podyktowanym liście do Gladwina, który do fortu zaniósł Dequindre, major odczytał, co następuje:

„BracieZgodziłem się ze słowami mego ojca, nakazującymi mi

pokój, wszyscy moi wojownicy zakopali topory wojny. Myślę, że zapomnisz całe zło, jakie do niedawna miało miejsce. I ja zapomnę o wszystkim, co mnie spotkało z Twej strony, aby zapanowało już tylko dobro. Ja, Odżibueje, Wyandoci — wszyscy pójdziemy pomówić z Tobą, jeśli nas zaprosisz. Daj nam swoją odpowiedź. Chciałbym, byś się zapoznał z tym przesłaniem. Jeśli żywisz te same co ja uczucia, daj swą odpowiedź. Życzę Ci dobrego dnia.

Pontiak”2

Gladwin odpisał od razu, mówiąc, że o pokojowych zamiarach wodza powiadomi generała Amhersta i jak tylko przyjdzie jego odpowiedź, przekaże ją Pontiakowi. Jego samego nie wpuści jednak za palisadę fortu, a to dla jego własnego bezpieczeństwa, którego nie byłby mu w stanie zapewnić. Należy wątpić czy wódz zmartwił się tą od­powiedzią. Na czele 150 Ottawów i Odżibuejów udał się w puszcze nad Maumee, jakie dziewięćdziesiąt mil na południowy zachód od Detroit i kilkanaście mil powyżej bystrzyn na tej rzece założył nową wioskę. Trzydzieści mil dalej w górę rzeki osiadło z rodzinami dalszych 40 Ottawów. Sprzymierzeni z Pontiakiem Wyandoci też za­mieszkali w tej okolicy. Łącznie przebywało tam do tysiąca dwustu Indian. Wraz z nimi znaleźli się tam również Baptiste Campau, Alexis Cuillerier, St. Vincent oraz inni

2 Tamże, s. 238.

Kanadyjczycy, lękający się zemsty Anglików. Postronny obserwator mógłby sądzić, iż czerwonoskórzy przebywają na zimowych łowach, gdyż była to właśnie ta pora. Były to jednak wielkie wioski, a nie myśliwskie obozy, a Pon­tiak nie wyzbył się jeszcze nadziei na pomoc Francuzów. Jego nowa wieś leżała na głównym szlaku od Detroit do Illinois. Daleki od zawarcia pokoju na jesieni 1763 roku, następnej wiosny odzyskał pewność siebie. Liczył się ze wzmocnieniem Detroit przez Anglików i z odwetem z ich strony, a tu, nad Maumee, mógł im wydać walkę na własnych warunkach. Choć oddał im Detroit, przynajmniej do czasu zapewnienia sobie francuskiej pomocy, to bez Indian było ono jedynie zagubionym w puszczy kanadyjs­kim osiedlem. Anglicy mogli sobie panować nad tamtej­szymi cieśninami, ale nie nad wojownikami, którzy po prostu wycofali się na inne pozycje. Walczyli do końca i może jeszcze przed swym odejściem nad Maumee Pontiak posłyszał o ostatnim na jesieni ataku Seneków koło fortu Schlosser, którzy w Dolnej Przystani napadli na dziesięcioosobowy oddział, zabijając siedmiu żołnierzy, a dwóch uprowadzając ze sobą.

Rok 1763 rozpoczął się od inicjatywy Indian, przyniósł im liczne sukcesy. Wraz z jego końcem znaleźli się w martwym punkcie. Chociaż zajęli szereg fortów i odrzucili osadników daleko na wschód, to nie zdołali zająć najważniejszych twierdz i zaczynało brakować im amunicji. Bardziej jednak dał im się we znaki brak poparcia ze strony tych, którzy mogliby im ułatwić osiągnięcie zwycięstwa — władz francus­kich i większości Kanadyjczyków. Nigdy nie poparło ich katolickich Siedem Narodów Kanadyjskich z okolic Montrea­lu i Quebecu, zawiedli ich Ottawowie z L’Arbre Croche, odstąpili katoliccy Wyandoci spod Detroit. Po ich stronie stanęli liczni Senekowie, odnosząc świetne zwycięstwa, ale Liga Irokezów w swej całości nigdy ich nie poparła i w końcu podniosła przeciw nim broń.

Planując cokolwiek na przyszły rok Anglicy powinni uwzględnić rady, jakich udzielił Amherstowi w swym memoriale major Gladwin. Zalecał on naczelnemu wodzowi przykładne ukaranie kilku Francuzów spod Detroit, których Anglicy wciąż uważali za właściwych sprawców wojny, ale uważał iż koniecznie trzeba wiosną zawrzeć pokój z Indianami, którzy na gwałt będą potrzebować prochu i nie myśleć o dalszej wojnie. Jego zdaniem działania przeciw tak rozproszonemu i ruchliwemu przeciwnikowi będą nader trudne i kosztowne. Indianie co najwyżej zostaną wyparci dalej na zachód, gdzie podburzą tamtejsze plemiona. Wojna zrujnuje również handel futrami i angiel­scy handlarze utracą rynki zbytu. De Villiers już zaprosił czerwonoskórych, aby przybywali za Missisipi, co w naj­wyższym stopniu utrudni, jeśli wręcz nie uniemożliwi Anglikom zajęcie Illinois, gdyż Francuzi będą zaopatrywać ich we wszystko. Jeśli generał chce już koniecznie ukarać ich za popełnione czyny, to niech pozwoli sprzedawać im bez ograniczeń rum, a to — bez żadnego uszczerbku dla królewskiego skarbu — wyniszczy ich bardziej niż ogień i miecz. Amherst, czego oczywiście należało oczekiwać, uparł się jednak złamać Indian poprzez wysłanie pułkownika Johna Bradstreeta nad Wielkie Jeziora, a pułkownika Bouqueta w dolinę Ohio. Sam nie zdążył już patronować temu przedsięwzięciu i kampanię 1764 roku poprowadził generał Gage.

Rozpoczęły ją w lutym działania pozyskanych przez Johnsona Irokezów. Henry Montour w towarzystwie Johna Johnsona, syna sir Williama, na czele 140 swoich Seneków i kolonialnych rangersów wyruszył przeciw Delawarom znad Susquehanny. W drodze na południe zatrzymali się na kilka dni w Auqvauge, rodzinnej wiosce Montoura. Tutaj otrzymali wiadomość, że idą do nich w gości Delawarowie

*

ze słynnym Kapitanem Bykiem na czele. Kiedy ten i sześciu innych wodzów pierwsi zaszli do wioski, zostali z miejsca powaleni i skrępowani. Zaraz następnego dnia, 28 lutego, oddział Montoura otoczył obozujących w okolicy i nie- spodziewających się niczego ludzi Byka, biorąc w niewolę jedenastu mężczyzn, osiem kobiet i troje dzieci. Zostali odesłani do Johnson Hall, rezydencji sir Williama, który niezwłocznie pochwalił się zwycięstwem, nie wspominając jednak ani słowem, że zostali podstępnie uwięzieni tam, gdzie spodziewali się gościnnego przyjęcia. Również Mon­tour rozpowiadał, że zaskoczył o świcie wieś Delawarów, co w oczach Indian przynosi zaszczyt prowadzącemu wojnę. Liczba jeńców wzrosła w gazetach z 29 do 41. Czternastu z nich, samych mężczyzn, wysłano do Nowego Jorku, by ludność mogła cieszyć się zwycięstwem, resztę— głównie kobiety i dzieci — rozdzielono między Irokezów oprócz jednej kobiety, którą wojownicy wraz z pasem wampumu dali sir Williamowi w miejsce ojca, którego niedawno utracił. Trzeba tu od razu powiedzieć, że byli to bodaj jedyni jeńcy — poza tymi, którzy oddawali im się w niewolę jako zakładnicy — jakich Anglicy postarali się zachować przy życiu.

Po pojmaniu Byka i jego Delawarów oddział Montoura ruszył w dolinę Susquehanny niszcząc napotkane po drodze, opuszczone wioski wrogów. Ich celem było przede wszyst­kim Kanestio, „gniazdo łotrów, zamieszkane głównie przez Seneków i Szawanezów oraz garść Delawarów”3. Johnson w liście do Gage’a wyrażał obawę, że jego zbiegli miesz­kańcy uszli na południe lub na zachód, ale ku jego zaskoczeniu znaleźli gościnę na północy, u Irokezów Kayuga, członków Długiego Domu. Irokezi ani myśleli darmo rozlewać indiańskiej krwi, a już na pewno znęcać

3 Gregory E. Dow d. War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 153.

się nad pokonanymi. Oneidowie i Tuskarorowie, którym Johnson obiecał po pięćdziesiąt dolarów za skalpy wodzów Delawarów Krojącego Dynię i Długiej Kurty wcale nie palili się do działania. Podczas liczącej zaledwie dziesięciu wojowników wyprawy, prowadzonej przez Oneidę Thomasa Kinga, po napadzie 9 marca na dziewięciu Delawarów, zabili tylko jednego z nich, a trzech wzięli do niewoli. Ku rozczarowaniu Johnsona podobnie postępowali przez cały czas prowadzonej kampanii.

Niemniej na jego wezwanie 650 ich wojowników stawiło się pod koniec czerwca w Niagara, aby dołączyć do wyruszającego nad jezioro Erie pułkownika Bradstreeta. Dowodził on blisko 1200 żołnierzami, w większości ochot­nikami z Nowego Jorku, New Jersey i z Connecticut. Widok tak znacznych sił wywarł wielkie wrażenie na Senekach znad Genesee, którzy zawarli pokój z Anglikami, obiecali wydać im trzymanych u siebie Delawarów, odstąpić królowi okolice wodospadów Niagara, gdzie odnosili tak świetne zwycięstwa i dostarczyć zwiadowców na wyprawę. Ich śladem poszli Ottawowie z L’Arbre Croche, Missis- saugowie znad jeziora Ontario, Nipissingowie, ich sąsiedzi z północy i Odżibueje znad rzeki Sault Ste. Marie. Rozen­tuzjazmowany Johnson pisał do generała Gage’a, że nowi sojusznicy płoną chęcią zmierzenia się z Delawarami i Szawanezami. Idylla ta nie trwała jednak długo. Nieufność i pogardliwe traktowanie ich ze strony oficerów i żołnierzy sprawiły, że wojownicy Trzech Ognisk odeszli do domu. Nie życzyli sobie dłużej znosić obelg szeregowców i prób zaprowadzenia wśród nich dyscypliny panującej w wojsku angielskim. Toteż gdy Bradstreet wyruszył w końcu 6 sier­pnia na zachód, szli już z nim tylko Irokezi, Caugh- nawagowie i Mahikanie. Miał w pierwszym rzędzie zdjąć oblężenie z Detroit, a potem uderzyć na indiańskie wioski nad Maumee. To drugie posunięcie zalecał mu mianowany świeżo podpułkownikiem Gladwin, radząc by uderzył przed

żniwami i zniszczył kukurydzę Ottawów, co będzie dla nich gorszym ciosem niż przegrana w polu. W miarę jednak jak posuwał się naprzód, otrzymał nowe zadania, między którymi przyszło mu wybierać. Gage nakazał mu pójść znad Sandusky ku Scioto i uderzyć od północnego zachodu na Szawanezów i Delawarów, których w kleszcze wziąłby idący od wschodu Bouquet. Ku wściekłości głów­nodowodzącego nie wykonał tego rozkazu, uważając że marsz nad Scioto nadmiernie rozciągnie jego siły. Pamiętało katastrofie Wilkinsa, toteż wojsko wyruszyło w drogę na wielkich, świeżo zaprojektowanych galarach, o długości blisko 14 metrów i mogących zabrać dwudziestu siedmiu ludzi. Oczekujący je nad Maumee Pontiak miał pod bronią trzystu wojowników, więc rozsyłał na wszystkie strony wampumy wojny w oczekiwaniu sojuszników.

Silne, przeciwne wiatry zmusiły flotyllę do wylądowania 12 sierpnia koło L’Anse aux Feuilles na południowym brzegu

jeziora Erie, przy ruinach fortu Presqu’ile. Tutaj Bradstreeto- wi złożyli wizytę wodzowie Delawarów, Szawanezów, Mingów i Wyandotów znad Sandusky. Zaproponowali pokój, który czerwone kurtki mogą zerwać, jeśli Indianie nie wypełnią w ciągu dwudziestu pięciu dni jego warunków. Uznali oni prawo Anglików do zajmowania istniejących fortów i do pobudowania nowych oraz do ziemi rozciągającej się wokół nich na odległość armatniego strzału. W połowie września obiecali zjawić się znów w forcie Sandusky i oddać wszystkich jeńców. Bradstreet ze swej strony obiecał natych­miast posłać do Bouqueta, by ten powstrzymał się z wyprawą na Szawanezów i Delawarów.

Zawarte z Indianami porozumienie ściągnęło nań burzę ze strony Gage’a i Johnsona, i to z kilku powodów. Przede wszystkim obaj notable uważali, iż wojownicy przystąpili do rokowań, aby zyskać na czasie, odwlec atak wojskai obserwować jego ruchy. Choć zostawili sześciu zakład­ników, to wśród nich znajdowała się tak naprawdę jedna

tylko wybitna osobistość, słynny Guyasuta. Rokowania posłużyły również Irokezom za pretekst do uchylenia się od dalszej walki. Ich zdaniem pochód Bouqueta w dolinę Ohio był już zbyteczny, skoro zawarto pokój. Chcieli też uchronić przed zemstą Anglików Szawanezów i Delawarów, których ciągle mieli za swoich podopiecznych i wasali. Takimi też byli w oczach Johnsona i w sprawach ich dotyczących chciał rozmawiać jedynie z Sześcioma Naro­dami. Pogląd ten podzielał również Gage, który nie wyraził zgody na pokój zawarty przez Bradstreeta i polecił Bouqu- etowi nie zwlekać z atakiem na oba plemiona, jeśli nie wydadzą sprawców wywołania wojny i nie wyślą do sir Williama z prośbą o pokój.

Tymczasem nieświadomy całej krytyki i ciągle maszeru­jący do Detroit Bradstreet dotarł do ujścia Maumee. Stąd posłał porucznika Thomasa Morrisa z 17 Pułku Piechoty, aby powiadomił Pontiaka o pokoju zawartym w L’Anse aux Feuilles. Młody, wykształcony, literacko uzdolniony oficer wyruszył wraz z Oneidami Thomasa Kinga w tę niebezpie­czną podróż, z której sporządził bardzo interesujący diariusz. I on, i King mieli nadzieję, że zaprzestanie wojny przez sojuszników znad Ohio skłoni Ottawów do tego samego kroku. Następnie mieli udać się do Illinois przejąć formalnie tamtejsze forty z rąk Francuzów. 27 sierpnia stanęli w pier­wszej wiosce Ottawów wodza Atawanga, gdzie Indianie natychmiast rozdzielili ich, zabierając do różnych wiosek. Traktowali Morrisa szorstko, lecz nie wyrządzili mu żadnej krzywdy. Gorzej obeszli się z Oneidami Kinga, których nazywali angielskimi sługusami i obwiniali ich o wszelkie zło, jakiego zaznali z rąk czerwonych kurtek. Wódz i kapi­tan połączyli się na nowo w wiosce Trzech Ognisk Pontiaka, gdzie spotkali niejakiego St. Vincenta, przybyłego z Francji oficera. Morris dowiedział się później, że był on kiedyś tylko doboszem w armii francuskiej. Teraz zaprowadził kapitana do Pontiaka, opowiadając mu po drodze, że już

nadciągają wojska francuskie, aby wyswobodzić Wielkie Jeziora spod brytyjskiego jarzma. Pontiak natomiast oświa­dczył, że nie wierzy w żaden pokój między Anglikami i plemionami znad Ohio, gdyż właśnie teraz otrzymał od nich wampumy wojny. Nie lęka się armii Bradstreeta, gdyż nadchodzi mu z pomocą król Francji. Na dowód tego pokazał mu list od króla z wieścią, że ten „zmarł, ale obudził się do życia i teraz wysyła w górę Missisipi 60 żaglowców ze wszystkim, co jest potrzebne do pro­wadzenia wojny”4.

To wszystko, z czym zetknął się Morris, postrzegano jako intrygi Francuzów za wszelką cenę pragnących odwlec wkroczenie wojsk angielskich na te ziemie i zwodzących naiwnych Indian obietnicą interwencji z Europy. Najpraw­dopodobniej to jednak Pontiak zainscenizował cały ten spektakl z francuskim wyższym oficerem, z listem od Ludwika XIV i flagami z lilią burbońską powiewającymi z dachów wigwamów. Miał on dodać otuchy jego towarzy­szom broni, natchnąć wiarą w zwycięstwo Indian z Illinois i zyskać im poparcie i choćby nieznaczną pomoc francus­kich osadników. Morris i King stwierdzili, że Pontiak nie dopuszcza myśli o poddaniu się Anglikom, ale zależy mu na pokoju. Na dowód tego pozwolił im udać się ze swą misją do Illinois, lecz w okolicy fortu Miamis zatrzymali ich miejscowi Majamowie, nakazując im wracać do Detroit. Morris wracał do swoich wzbogacony o znajomość z Pon­tiakiem, którego nazywał niezwykle rozsądnym i wpływo­wym Indianinem, mogącym w razie pozyskania go dla sprawy angielskiej oddać jej niezmierne usługi oraz o jakiś tom Szekspira, który mu za garść prochu odstąpił Atawang.

Po wyprawieniu Morrisa nad Maumee Bradstreet pociąg­nął do Detroit, gdzie pierwsi powitali go Ottawowie i Odżibueje z Wassonem na czele. Był on tutaj jedynym

4 Tamże, s. 160.

wodzem, który odegrał poważniejszą rolę w działaniach przeciw Anglikom, Ottawowie znad Maumee przysłali Atawanga i Shemandawę, miejscowych reprezentował Manitou. Potawatomi delegowali Kiouąuę i Naneąuobę, a nie Niniwaya czy Washee’ego. Majamów przedstawiał Naranea, nie znamy natomiast imion przywódców Wyan­dotów. Poza nimi zjawili się rzecznicy ludów, które tak jak Menomini nie wzięły w wojnie większego udziału bądź jak Siuksowie Santee czy Kri znad Jeziora Górnego w ogóle do niej nie przystąpiły. Wasson, zabójca kapitana Camp- bella, otworzył obrady słowami: „W ubiegłym roku Bóg opuścił nas; teraz otworzył nam oczy i chcemy być wysłuchani. Bóg sprawił, że odmieniły się nasze serca”5. Podobnie wypowiedzieli się inni, w tym przybyły nieco później słynny Wabbicomigot. Shemandawa oświadczył, że Pontiak również żałuje swych uczynków i prosi o wy­baczenie, co oczywiście było tylko dyplomatycznym wy­biegiem wysłanych przez niego Ottawów. Powiódł się on w pełni, gdyż Bradstreet obiecał wszystkim amnestię pod warunkiem zaprzestania walki i wydania jeńców. Otworzył też na nowo handel z Indianami, którego tak bardzo potrzebowali, a którym — ku wściekłości Johnsona i Crog- hana, nieżyczących sobie konkurencji — zajęli się miejs­cowi Francuzi. Na koniec oświadczył, że udaje się do fortu Sandusky na spotkanie z Indianami znad Ohio, gdzie spodziewa się też spotkać z Pontiakiem. Wyruszył tam też niezwłocznie, lecz na miejscu, 18 września, nie zastał nikogo. Doczekał się natomiast listu od Gage’a, w którym ten surowo skarcił go za zawarcie pokoju z Szawanezami i Delawarami. Gdyby spotkał się z Pontiakiem i zawarł z nim pokój, mógłby nie obawiać się zarzutów przełożone­go, lecz w tej sytuacji wszelkie argumenty stały po stronie Gage’a. Bradstreet wysłał zatem przeciw nieprzyjacielowi

5 Howard H. P e c k h a m , Pontiac..., s. 261.

swych indiańskich sprzymierzeńców, ale i tu spotkał go srogi zawód. Oddział Odżibuejów wrócił po kilku dniach nie spotkawszy śladu ani jednego wrogiego mokasyna, zaś Irokezi w ogóle nie wyruszyli z obozu. King i Tannaw- honega oświadczyli, że nie chcą zrywać zawartego w L’Anse aux Feuilles rozejmu, zaś Henry Montour wprost powiedział, iż zawarcie pokoju z Delawarami i Szawane- zami było ich celem od samego początku.

W Sandusky Bradstreet zawarł jeszcze jeden pokój, tym razem z miejscowymi Wyandotami. Jego warunki były takie jak w Detroit, z tym że wiosną Indianie mieli się tam przenieść, z dala od zgubnego wpływu Pontiaka znad Maumee i Francuzów z Illinois. Szczególnie tych ostatnich pułkownik obwiniał za wszelkie zło i za podburzanie szczerze pragnących pokoju czerwonoskórych. Po miesiącu stanął w Detroit, definitywnie kładąc kres jego oblężeniu, skierował na jezioro Huron mający na stałe patrolować je statek i bez rozlewu krwi opanował fort Michilimackinac. Te niewątpliwe sukcesy nie przyniosły mu dostatecznego uznania ze strony głównodowodzącego, bowiem jego silna armia nie zniszczyła indiańskich wiosek, nie posiała koniecznego postrachu, zadowalając się wywalczeniem wątpliwego pokoju. Pozba­wieni amunicji Indianie znad Wielkich Jezior obronili się przed inwazją przy stole obrad. Wciąż byli w stanie rozmawiać z Anglikami z pozycji siły, jak równy z równym. Podobnie miała się sprawa z plemionami z doliny Ohio, przeciw którym od dłuższego już czasu działał pułkownik Bouquet.

*

Półtoratysięczna, znakomicie wyposażona armia Bouqu- eta, którą tworzyli Królewscy Szkoci, Królewscy Amery­kanie oraz pensylwańska i wirgińska milicja w połowie sierpnia znajdowała się jeszcze na wschód od Alleghenów.

Ochotnicy nadciągali bardzo powoli, choć na pograniczu nie ustawały najazdy, z których największe wzburzenie wywołała świeżo dokonana masakra w dolinie Conocoche- ague; jej ofiarą padło dziesięcioro dzieci ze szkółki Enocha Browna, pomordowanych i oskalpowanych wraz z nau­czycielem. Dopiero 1 października wojsko opuściło fort Pitt i skierowało się na zachód, ku górnej Muskingum, w serce kraju Delawarów. W myśl ustaleń z Gage’em i Johnsonem jego dowódca miał wydać wojnę temu plemieniu oraz Szawanezom i Mingom i zmusić ich do zawarcia pokoju na następujących warunkach: wydania winnych pomordowania osadników i handlarzy; wypłacenia odszkodowania za poniesione straty tym handlarzom, którzy pozostali przy życiu; wydania wszystkich trzymanych u siebie białych, nawet tych, którzy nie zechcą wrócić; uznać nad sobą zwierzchnictwo Sześciu Narodów; oraz zrzec się wszelkich praw do ziem leżących na wschód od Ohio. Aby tego dokonać, musiał odbyć tygodniowy marsz ku stolicy Delawarów i kilku pomniejszym wsiom Szawa- nezów nad Muskingum, później udać się w jeszcze dłuższą drogę ku najważniejszym wioskom tego narodu nad Scioto i dopiero w początkach grudnia wrócić do fortu Pitt. Bouquet był zbyt doświadczonym i znającym puszczę żołnierzem, by nie zdawać sobie sprawy, iż zadanie takie jest w zasadzie niewykonalne. Plemiona znad Ohio, choć przetrzebione przez epidemię ospy i pozbawione większej ilości amunicji, były na to po prostu za silne.

Teraz ich zwiadowcy od dwóch tygodni nie spuszczali oka z maszerującego na zachód wroga. 15 października w opuszczonej przez mieszkańców Tuscarawas, głównej wsi Delawarów, powitał Bouqueta ze swymi Mingami i Senekami Guyasuta, którzy na drugi dzień wydali mu osiemnastu swoich jeńców. Po kilku dniach zjawił się Custaloga Delawarów ofiarowując pułkownikowi 42 kije oznaczające tyluż jeńców trzymanych w jego wsi. Po nim

przybył brat słynnego Shingi, niemniej znany Tamaqua, czyli Bóbr z 41 kijami. Wodzowie Delawarów poprosili Bouqueta o kilka dni zwłoki, aż nadejdą przywódcy Szawanezów, ale ten wolał z każdym plemieniem rokować osobno. Przez pięć dni konferował z Delawarami i Mingami, a 20 października pojawili się Szawanezi. Wszyscy oni zostawili zakładników, wśród których znaleźli się tak wybitni przywódcy jak prorok Neolin i Kaczan Kukurydzy, mających ręczyć za to, że za dwa tygodnie zjawią się na ostateczne rokowania koło szawaneskiej wsi Wapatomika, leżącej w widłach Ohio. Tam mieli oddać wszystkich jeńców niezależnie od narodowości czy koloru skóry, a także oddać wszystkie dzieci urodzone przez branki.

Wojsko stanęło na umówionym miejscu 25 paździer­nika. Nadchodzące mrozy uzmysłowiły Bouquetowi, że nie wykona postawionych mu zadań. Mógł zadać ciężkie ciosy Delawarom i Szawanezom nad górną Muskingum, lecz odległość do szawaneskich wiosek leżących w dole rzeki wynosiła osiemdziesiąt pięć mil w linii prostej, a powrót przez wrogie terytorium, w sercu zimy, był nie do pomyślenia. Już musiałby się starać o żywność dla swych ludzi, a paszy dla koni nie dostałby nigdzie. Przestał domagać się wydania na śmierć „autorów” woj­ny, zrezygnował ze zniszczenia pól i wiosek, gdyż taki krok — siłą rzeczy — przyniósłby ataki Indian na pogranicze. Tym samym przyznał, że nie da ich się jeszcze pokonać, tym bardziej że do Szawanezów znad dolnej Muskingum docierała amunicja od Francuzów z Illinois.

Również i plemiona znad Ohio nie mogły marzyćo zwycięstwie nad Anglikami. Mając w swych wioskach wojsko Delawarowie i Mingo musieli rokować, a nie było to zadanie proste. Tamaqua zażądał natychmiastowego otwarcia handlu, lecz Bouquet odparł, że należy z tym zaczekać, aż zawrą oficjalny pokój z pełnomocnikiem

króla sir Williamem Johnsonem. Ze swej strony nalegał, aby wraz z Szawanezami dali czternastu zakładników, póki nie zwrócą wszystkich jeńców zagarniętych od wojny Francuzów i Indian. Delawarowie wraz z Mingami przystali na to żądanie i wydali mu 200 jeńców, w większości całkowicie już zżytych z nimi. Niektórzy byli już sierotami zrodzonymi z wziętych do niewoli matek i takie dzieci nie miały już czego szukać w kolonialnym społeczeństwie. Szawanezi burzliwie protestowali przeciw temu i ustąpili dopiero wobec perswazji sprzymierzeńców, ale głównie po to, aby się pozbyć Bouqueta. 13 listopada przyprowadzili czterdzieści osób i obiecali, że oddadzą osiemdziesiąt pozostałych; dali też sześciu wodzów jako zakładników, wśród nich jeszcze raz Kaczana Kukurydzy.

Powrót Bouqueta z 200 jeńcami do fortu Pitt, jaki nastąpił w połowie listopada stanowił znaczny sukces Anglików, ale nie aż tak znaczny jak sądził generał Gage. Głównodowodzący armią uznał, że teraz już łatwo będzie „prowadzić” upokorzonych Indian, co jednak okazało się nie takie proste. Mingowie nadal kradli wojsku konie sprzed nosa, a nawet uwolnieni jeńcy sprawiali nieoczeki­wane kłopoty. „Wielu z nich za żadne skarby nie chce się rozstać ze swymi dzikimi panami” — pisał Bouquet, nazywając tak ich indiańskich mężów i ojców6. Ci „dzicy panowie” z narażeniem życia szli w ślad za wojskiem aż do osiedli białych, żeby choć rzucić okiem na odebrane im żony i dzieci. Niektóre z nich zdołały się wymknąć rozstawionym wokół strażom i z powrotem dotrzeć do swoich. Szerokim echem rozeszła się wieść o ucieczce Elizabeth Studebaker, wziętej w dzieciństwie do niewoli przez Delawarów przepięknej dziewczyny, ulubienicy całego plemienia. Przy pierwszej dogodnej sposobności wymknęła się z obozu i po dziesięciu dniach wędrówki

6 Gregory E. D o w d , War under Heaven..., s. 166.

przez puszczę wróciła do Indian7. Powrót między białych nie przyniósłby jej chyba nic dobrego. Najpewniej żyłaby z piętnem kobiety skażonej pożyciem z „dzikusem”, będąc obiektem fałszywego współczucia. Gorzki los czekał te dzieci, na które w koloniach nie czekali żadni krewni. Rząd Pennsylwanii postanowił, że tacy chłopcy zostaną „oddani do rzemiosła”, zaś dziewczęta tam, „gdzie nie trzeba będzie ich utrzymywać kosztem publicznym”8. Bouquet i Johnson doskonale zdawali sobie sprawę z tego, jak okrutny los zgotowali tym dzieciom, lecz usprawiedliwiali to chęcią zmniejszenia liczby potencjalnych wrogów.

Na szczęście wielu białych „jeńców” pozostało ze swymi indiańskimi rodzinami. Sami Szawanezi mieli ich jeszcze blisko 90, a Bouquet nie miał sił, by wymusić ich oddanie. Słaba aprowizacja sprawiła, że musiał rozpuścić do domu znaczną część łudzi. W tym samym czasie na dodatek zakładnicy Mingo ukradli Anglikom sześć strzelb i wszyscy zbiegli. W pierwszych dniach grudnia pułkownik wysłał zakładników Szawanezów, Delawarów i Caughnawagów znad Ohio na rokowania z Johnsonem, lecz Szawanezi, gdy tylko znaleźli się za bramą fortu, zaczęli uciekać na zachód. W pościg za nimi wysłał nielicznych kanadyjskich Indian, jakich miał w Pitt z niejakim Davidem Owensem w charakterze tłumacza.

Nie mógł dokonać gorszego wyboru. Nawet jak na pogranicze, gdzie roiło się od różnych mętów, Owens był wyjątkowo obrzydliwą kanalią. W 1759 roku zdezerterował z pensylwańskiej milicji i dostał się do niewoli Indian, wśród których przebywał przez pięć lat. Wiosną 1764 roku udał się na polowanie wraz ze swą szawaneską żoną i grupą jej krewnych, składającą się z jeszcze jednej

7J. Norman H e a r d , Handbook of the American Frontier: Four Centuries of Indian-White Relationships, Volume II: Northeastern Wood­lands, Lanham, Maryland, The Scarecrow Press, Inc. 2002, s. 350.

8 Gregory E. D o w d , War under Heaven..., s. 166.

kobiety, trzech mężczyzn i dwojga dzieci; wraz z nimi znajdowało się jeszcze w obozie pojmane białe dziecko. W nocy pomordował pogrążonych we śnie Szawanezów, nie oszczędzając dzieci i swojej żony i wraz z białym chłopczykiem uszedł do najbliższego osiedla, które zaalar­mował fałszywą wieścią o zbliżaniu się dziewięciuset wrogich Indian. Wybaczono mu tu dezercję, za skalpy wypłacono nagrodę, ale otaczała go ogólna pogarda i nie­ufność9. Teraz poprowadził za uciekającymi pościg, ale choć w wynikłej strzelaninie zginął jeden Szawanez, ścigający wrócili do fortu z pustymi rękami.

Wyprawa Bouqueta w dolinę Ohio tradycyjnie przed­stawiana jako błyskotliwe zwycięstwo, które przesądziłoo wyniku wojny, uzmysłowiła Anglikom, że tylko dalsze rokowania, a nie naga siła, mogą przynieść pokój. Do­prowadziła ona jedynie do odzyskania ponad dwustu jeńców i zawarcia rozejmu, czyli nie przyniosła większych rozstrzygnięć niż wyprawa Bradstreeta. Wojsko i tutaj ani nikogo nie zwyciężyło, ani nie ukarało. Mingo i Sza­wanezi byli zdecydowanie nieprzychylni Anglikom i ta postawa — choć nie w takim stopniu — udzielała się Delawarom. Johnson był zdania, że przywiązują tak małą wagę do zawartych dotąd porozumień, że wiosną mogą podjąć walkę z jeszcze większym ożywieniem. Niepokoiły go doniesienia o transportach broni i amunicji idących w górę Missisipi przez tereny nad Ohio i nad Wielkimi Jeziorami, ale zdaje się, iż były to przedwczesne obawy. Jeśli plemiona z tych stron miały dostęp do tej amunicji, to nie w takim stopniu, by myśleć o podjęciu wiosną wojny. Myślały raczej o zachowaniu dotychczasowego stanu posiadania, zdobywając się nawet na przyjazne gesty. Kiedy grupa Wirgińczyków udała się do wiosek

9 Colin G. C a l l o w a y , Neither White nor Red: White Renegades on the American Indian Frontier, „The Western Historical Quarterly”, January 1986, s. 43-66.

Szawanezów, by upomnieć się o pozostałych jeszcze u nich dziewięćdziesięciu jeńców i omal nie zginęła w puszczy wśród śniegów, wojownicy pośpieszyli im na ratunek. Następnie, wraz z dziewięcioma jeńcami, odprowadzili ich bezpiecznie do fortu Pitt. Tutaj ich wódz Benevissica oświadczył, że jego plemię zatrzymało pozostałych jeńców u siebie, nie chcąc ich narażać na trudy, jakie niesie ze sobą zima. Ani myśleli o oddaniu tych, którzy nie chcieli się z nimi rozstać i wiedzieli, że Anglicy nie mają siły, aby im w tym przeszkodzić. Podobnie jak plemiona znad Wielkich Jezior mieli się za zwycięzców w tej wojnie, a już na pewno nie za pokonanych.

DZIAŁALNOŚĆ PONTIAKA W ILLINOIS. POKÓJ Z ANGLIKAMI

Kiedy zawiodła próba usunięcia Anglików z Detroit i Pitt, Pontiak i ci, co postanowili walczyć dalej, zwrócili swe oczy ku Illinois. Piękny ten żyzny, o zdrowym klimacie kraj, leżący w dolinach Missisipi, Ohio i Wabash, nie widział jeszcze u siebie czerwonych kurtek. Był on ojczyzną sfederowanych Illinoich, Kaskaskiów, Kahokiów, Peoriów, Tamaroów, Meczich (Metchi) zamieszkujących nad Mis­sisipi i Kaskaskią, na południe od rzeki Illinois; nad dopływami Wabash siedzieli Kikapu, Maskotinowie, Pian- kaszawowie, Wea i Majamowie, zaglądali też tutaj wieczni wędrowcy — Szawanezi. We francuskich osiedlach, pobu­dowanych w cieniu strzegących je fortów, żyło do trzech tysięcy mieszkańców, w jednej trzeciej będących murzyń­skimi niewolnikami i jeńcami z plemienia Paunisów. Najsilniejszą twierdzą w Illinois był fort de Chartres na wschodnim brzegu Missisipi. Nazywany przez Anglików „najpiękniejszą twierdzą w zachodniej” Ameryce stał w połowie drogi między ujściami Missouri i Kaskaskii, posiadał kamienne ściany i koszary, zaś jego załoga liczyła do 300 żołnierzy. Pozostałe forty były o wiele słabsze. Francuscy mieszkańcy Illinois żyli ze swymi indiańskimi sąsiadami w jak najlepszej komitywie. Gospodarczy dobrobyt zapewniała im Missisipi, którą szły dwa razy do roku

z Nowego Orleanu potężne konwoje z towarami, których potrzebowali dla siebie, a także na dary dla Indian, cemen­tujące ich przyjaźń. Sami zaś posyłali na południe zboże oraz znakomite wino i jeszcze lepsze piwo, jakie dawały ich urodzajne pola i winnice. Podczas wojny Anglicy obawiali się, że tą drogą walczące plemiona będą otrzymywać zaopatrzenie, co najlepiej wyraził John Stuart, pełnomocnik Korony do spraw Indian z Południa: „To kanał, przez który Pontiak i jego banda będą w stanie prowadzić wojnę”1.

Pontiak udał się do Illinois jeszcze w marcu 1764 roku, idąc śladem wysłanego przez siebie na jesieni ubiegłego roku wodza Szawanezów Charlota Kaske. Kaske, przyjęty 27 października przez de Villiersa w obecności niedawno wypuszczonego z niewoli porucznika Jenkinsa, spotkał się z zimnym przyjęciem, odwożąc Pontiakowi nieprzyjęte przez Francuzów wampumy wojny. Ten osobiście zjawił się teraz u de Villiersa w forcie Chartres i przeprowadził z nim dwie rozmowy, 15 i 17 kwietnia. Nie dały one większych rezultatów. Major odmówił wydania Indianom większej ilości broni i amunicji, zasłaniając się zawartym pokojem i zakazami swych władz. Radził im również zawrzeć pokój z Anglikami i ostrzegł, że jeśli dojdzie w Illinois do rozlewu krwi, to tylko z ich winy. Pontiak odpowiedział jak zwykle, że walczy nie tylko za sprawę Indian, ale i ich francuskich braci i że nie rozleje krwi na tej ziemi. „Bądź spokojny, ojcze — rzekł — nie rozleję krwi na twych ziemiach. Rozleję ją na wodach twej rzeki (Missisipi), której prąd poniesie ją dalej”2. Zaniepokojony w najwyższym stopniu de Villiers poprosił go, by jeszcze raz przemyślał swą decyzję i odwiedził go nazajutrz, lecz wódz

1 Gregory E. D o w d, War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations& the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002, s. 169.

Howard H. P e c k h a m , Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994, s. 250.

już się więcej nie pojawił. Najpewniej udał się między plemiona konfederacji Illinoi zagrzewać je do stawienia oporu Anglikom, jeśli przybędą do ich kraju. Już wcześniej, przed jego rozmowami z de Villiersem, 20 marca uderzyli oni na wojsko angielskie, wysłane z Nowego Orleanu dla obsadzenia fortów w Illinois. Liczyło ono 320 żołnierzy 22 Pułku Piechoty pod dowództwem majora Arthura Loftusa. Prowadzony przez francuskich pilotów, tłumaczy i przewod­ników wiózł poza tym w konwoju dziesięciu bateaux i dwóch pirog 30 kobiet i 17 dzieci. Flotylla płynęła bez przeszkód w górę Missisipi, aż 20 marca dotarła rankiem do punktu zwanego Skałą Daviona, tam gdzie obecnie leży Fort Adams w stanie Missisipi. Rzeka tutaj zwęża się na odległość zaledwie dwunastu metrów i z obydwu wysokich, pokrytych gęstym lasem brzegów grad kul zasypał płynące przodem pirogi. Wśród przeraźliwych okrzyków zaczajonych tam i strzelających nieustannie Ofogoulów, Avoyellow, Tuników i Czoktawów łodzie zaczęły się wycofywać. Od pierwszej salwy padło sześciu żołnierzy, siedmiu innych odniosło rany. Nie mogąc opanować paniki Loftus dał rozkaz do odwrotu. Później okazało się, że konwój atakowało jedynie trzydziestu wojowników, których zdecydowany atak łatwo mógłby wyprzeć z zajmowanej pozycji. Loftus dodatkowo rozwścieczył Indian, gdy w drodze powrotnej ostrzelał z dział mijaną wieś Tuników. Pewnego dezertera z jego oddziału zabili później Quapawowie.

Nie wiadomo, na ile do ataku na oddział Loftusa przyczyniła się agitacja Pontiaka czy też Kaske’a, ale Anglicy nie mieli co do tego większych wątpliwości. Zaniepokojony generał Gage od razu powiadomił o tym ministra spraw wewnętrznych, lorda Halifax. W tym to właśnie liście zawarł swą już przytoczoną przez nas niezwykle pochlebną ocenę zdolności wodza. Ten zaś nie ustawał w swych staraniach o pozyskanie indiańskiej sprawie znaczniejszej pomocy Francuzów. Na wieść o tym, że dowódcą ich wojsk w Illinois w miejsce

Villiersa mianowano sędziwego kapitana Louisa St. Ange de Bellerive, z miejsca pośpieszył doń z wizytą. Stary przyjaciel Indian nie mógł jednak zrobić nic więcej, jak dać mu nieco amunicji na polowanie. Jej brak sprawił, że ani on, ani jego sprzymierzeńcy z Illinois i znad Wabash nie mogli z całą siłą podjąć wojny w 1764 roku. Nie osiągnąwszy więc zamierzo­nego celu opuścił 1 lipca fort de Chartres i powrócił nad Maumee, gdzie wkrótce odwiedził go kapitan Morris.

Nie opuszczał jednak rąk, o czym świadczą nie za­sługujące zresztą zbytnio na wiarę doniesienia Johna Stuarta i gubernatora Zachodniej Florydy George’a Johnstone, jakoby w październiku spotkał się z Moździerzem, wodzem Krików i Alabama Mingo, wodzem Czoktawów, aby połączyć te nieprzyjazne sobie plemiona w wojnie z Ang­likami — wrogami wszystkich Indian. Pewne jest natomiast, że posłał wampumy wojny plemieniu Arkansa żyjącemu w połowie drogi do ujścia Missisipi z wezwaniem, by uderzyli na czerwone kurtki, gdyby ci chcieli znów ruszyć w górę „Ojca Wód”. W tym okresie najbliższego sobie współpracownika znalazł w osobie Charlota Kaske. Był to człowiek naprawdę niezwykły. Przyszedł na świat ze związku Szawanezki i śmiertelnie nienawidzącego Ang­lików pensylwańskiego Niemca, który tę nienawiść wpoił synowi na całe życie. Wyrósł wśród Szawanezów, pojął za żonę białą brankę swego plemienia, które z czasem wybrało go jednym ze swoich wodzów. Szanowany przez wszystkie plemiona dla swej mądrości i zdrowego rozsądku, nigdy nie brał alkoholu do ust. Na wieść o tym, że Szawanezi zawarli pokój z Anglikami, rozgoryczony i wściekły, zamieszkał pośród Kikapu3. Podczas wojny działał głównie na rzecz pozyskania dla sprawy Indian pomocy francuskiej, często występując niezależnie od Pontiaka, ale — podobnie

3J. Norman H e a r d , Handbook of the American Frontier: Four Centuries of Indian-White Relationships, Volume II, Northeastern Wood­lands, Lanham, Maryland, The Scarecrow Press 2002, s. 176.

jak on — z niewielkim powodzeniem. W listopadzie udał się znów do St. Ange’a, lecz tu otrzymał jedynie nieco towarów i żadnej wiążącej obietnicy. Niezrażony postanowił kołatać do wyższych instancji i 9 listopada 1764 roku zabrał się wraz z żoną konwojem płynącym do Nowego Orleanu. Tutaj stanął przed obliczem znanego mu jeszcze z wojny Francuzów i Indian gubernatora Luizjany Jean- Jacquesa-Blaise D’Abbadie’ego. W rozmowie z nim wyraził swój smutek i przygnębienie, iż znane mu z dawnych lat miasto zmieniło się tak bardzo i że odeszło na zawsze wielu starych przyjaciół, którzy mogliby mu pomóc w spra­wie, w jakiej się tutaj zjawił. „Błagam cię, ojcze — powie­dział wręczając mu wielki wampum z symbolami czterdziestu siedmiu wiosek, w których imieniu występował — byś pomógł Szawanezom, swym dzieciom, co zawsze trzymały się dłoni Francuza. Naszych wojowników, starców, nasze kobiety i dzieci przepełnia smutek, gdyż nie widują już Francuzów... Francuzi przybyli tylko po to, by nas osłaniać i bronić, tak jak dobry ojciec osłania i broni swoje dzieci. Dali nam w dłoń tomahawk, aby bić Anglików, co też uczyniliśmy; tomahawk ten zachowamy na zawsze”4. Głę­boko wzruszony D’Abbadie, który wiedział już o odstąpieniu Illinois Anglikom a Luizjany Hiszpanom, mógł mu jednak tylko doradzać pokój.

Kaske spędził zimę w Nowym Orleanie wraz z Levache- rem, wodzem Illinoich, który przybył tu w tej samej co on misji. Obaj pożegnali zmarłego 4 lutego 1765 roku Ab­badie’ego, którego zwłokom złożył również hołd przybyły w ślad za nimi Chacoretony, wódz Kaskaskiów, nieubłagany wróg Anglików. Wszyscy oni udali się później na audiencję do nowego gubernatora, którym został Charles Aubry. W jego komnacie zastali jednak ku swemu żywemu rozczaro­waniu angielskich urzędników i oficerów. W ich obecności

4 Gregory E. D o w d , War under Heaven..., s. 219.

gubernator odrzucił ofiarowane sobie wampumy wojny i poprosił Indian, by pogodziłi się z Anglikami, którzy są teraz przyjaciółmi i braćmi Francuzów, a których przyjaźń przyniesie Indianom wieczne korzyści. Kaske odrzekł na to, że może uścisnąć ręce Anglików, ale nie życzy sobie ich obecności nad Scioto, gdyż niosą oni zagładę indiańskim ludom. Po wymianie ostrych słów wodzowie z ciężkim sercem popłynęli do domu, pod prąd „Ojca Wód”.

Po powrocie w połowie maja do Illinois Kaske klęskę swej misji zamienił w triumf. Mimo że władze francuskie zapowiedziały nie tylko opuszczenie Illinois i Kanady, ale i Luizjany, wódz po powrocie oświadczył czekającym nań Indianom i Francuzom, że „Francuzi zawarli z nimi (Anglikami) pokój, ale za kilka miesięcy przystąpią do wojny i od was (Indian) będzie zależeć czy będziecie mieć tyle broni i amunicji ile chcecie”5.

Wystąpieniem swym Kaske pomieszał szyki działającym w Illinois Anglikom. Na ich rzecz od dłuższego czasu pracowali już tam nowi poddani nowo panującego Jerzego III. Alexander Maisonville i Jacques Godfroy, któremu pułkownik Bradstret puścił w niepamięć aktywny udział w walce po stronie Indian, nie zdziałali wiele, ale potrafili zorientować się w nastrojach mieszkańców Illinois. Ci, dalecy od chęci poparcia Indian z bronią w ręku, skarżyli się na doznane z ich rąk zniewagi, a niektórzy z nich wręcz prosili Anglików o ochronę. Nie wszyscy też Indianie pragnęli wojny. Najbardziej wrodzy Anglikom byli Kaho- kiowie i Kaskaskia, ale Czarna Mucha, wódz Piankaszawów i wódz Maskotinów Washion oświadczyli, że ich plemiona pragną pokoju. Podobnie wyrazili się Wea z okolic Quia- tenon, toteż obaj Kanadyjczycy po powrocie do Detroit 21 lutego oświadczyli, że choć do zawarcia pokoju daleka droga, to nie jest on bynajmniej niemożliwy.

3 Tamże, s. 219.

Pierwszym natomiast oficjalnym wysłannikiem do Illinois ze strony władz angielskich był porucznik John Ross. Wyruszył on lądem z Mobile, przez kraj Czoktawów i Czikasawów, w towarzystwie handlarza Hugha Crawforda, byłego jeńca Potawatomich. Mieli oni skłonić plemiona z Illinois, aby nie stawiały oporu czerwonym kurtkom, kiedy wkroczą obsadzić tutejsze forty. Kapitan St. Ange, którego Ross niesłusznie podejrzewał o zachęcanie Indian do dalszej walki, zorganizował im 4 kwietnia w swym forcie spotkanie z przedstawicielami konfederacji Illinoich, na którym zjawili się też rzecznicy Osedżów i Missourich zza Missisipi oraz Potawatomich i Odżibuejów z północy. Obrady toczyły się w atmosferze zdecydowanie nieprzychylnej Anglikom. Tama- rois, wódz Kaskaskiów, oświadczył, iż wszyscy Indianie pragną wojny i nie wpuszczą Anglików na swe ziemie. Kiedy zważymy Francuza i Anglika — powiedział — Anglik będzie ważył więcej, „gdyż napełniony jest nikczemnością i nie ma białego serca jak nasz ojciec”6. St. Ange wkrótce ostrzegł Anglików, że Odżibueje i Potawatomi chcą ich uwięzić, więc Ross i Crawford opuścili nocą fort Chartres, w którym zaraz na drugi dzień zjawili się Pontiak i Minavavana. Uchodzący w dół Missisipi wysłannicy minęli po drodze płynący do Illinois potężny konwój, z którym zabrał się wracający z Nowego Orleanu Kaske.

Wymienieni wodzowie nie musieli długo czekać na przybycie następnego wysłannika Anglików. Z misją do plemion w Illinois udał się teraz ściśle współpracujący z George’em Croghanem były porucznik 77 Pułku Piechoty Alexander Fraser, biegle mówiący po francusku i kore­spondujący szyfrem z generałem Gage. Obaj z Croghanem przybyli z końcem zimy do fortu Pitt, aby zaczekać na wielką karawanę z darami dla Indian, w tym również dla plemion z Illinois. Czekali jednak daremnie, gdyż zamiast

6 Tamże, s. 210.

niej przyszła wieść, że 6 marca 1765 roku została napadnięta i obrabowana przez tak zwanych Dzielnych Chłopców albo Czarnych Chłopców, gdyż malowali się i przystrajali jak Indianie. Pochodzili z pustoszonej przez czerwonoskórych doliny Conococheague, a przewodził im były jeniec Caug- hnawagów znad Ohio James Smith, biegle mówiący języ­kiem Mohawków i Ottawów. W tym miejcu należy po­święcić im nieco uwagi, gdyż jak najbardziej mylnie i niezasłużenie utożsamiano ich przez lata z indianożercami z Paxton. Zwalczali Indian nigdy nie dopuszczając się okrucieństw. Ich przywódca, człowiek inteligentny i —jak na tamte warunki i czasy — wykształcony, autor ciekawych wspomnień, choć nie darzył czerwonoskórych nadmierną sympatią, pod wieloma względami stawiał ich za wzór swym „cywilizowanym ziomkom”. „Nikt u nich nie okrada innych w imieniu prawa — pisał. — Nie mają u siebie czcigodnych łotrów budujących swą wielkość i bogactwo na trudzie ubogich. Nie mają u siebie kościoła i państwa będących machiną do robienia pieniędzy”7. Jego ludzie wzięli udział w kampanii Bouqueta na jesieni ubiegłego roku. Teraz otrzymawszy wiadomość, że z fortu Loudoun wyrusza 81 koni jucznych z darami dla Indian, zasadził się z dwustu towarzyszami wśród pagórków pasma zwanego Pobocznym Wzgórzem, ciągnącego się między fortami Loudoun i Bedford. Po zatrzymaniu karawany i przepędze­niu jej obsługi puścili z dymem ładunek dźwigany przez 63 konie, uznając że jego zawartość (w tym broń i amunicja) pomoże wrogim Indianom prowadzić dalszą wojnę. Nie ruszyli natomiast niczego, co znajdowało się na grzbietach pozostałych osiemnastu koni, przede wszystkim wódki. Podobne działania prowadzili przez najbliższe trzy lata.

Teraz sprawili, że Croghan musiał dłużej posiedzieć w forcie Pitt, aby zebrać nowe towary dla Indian oraz

7 Howard H. P e c k h a m , Pontiac..., s. 273.

wyszukać wpływowych Irokezów, Szawanezów i Delawarów, którzy zechcieliby towarzyszyć mu w jego misji do Illinois. Wobec tego porucznik Fraser puścił się tam przodem w towarzystwie świeżo przybyłego z Detroit Maisonville’a oraz Wyandota Andrewa i dwóch innych Indian. Wielkie wojskowe bateau, z załogą 9 żołnierzy wyruszyło 22 marca w dół Ohio, przybywając w niecały miesiąc później do celu. Tutaj Fraser, gdy dotarł do opuszczonego przez Francuzów fortu Massac, stojącego naprzeciw współczesnego Paducah w Kentucky, podzielił swych ludzi. Załoga bateau popłynęła dalej do fortu Chartres, natomiast posłowie i kilku żołnierzy ruszyli lądem do Kaskaskii. Stąd Fraser już tylko z Andre- wem udali się do Chartres, gdzie powitali ich kapitan St. Ange i miejscowy proboszcz. Niemal zaraz po powitaniu Fraser zarzucił im podburzanie czerwonoskórych i zagroził karą ze strony władz angielskich, na co kapitan odparł chłodno, że nie jest żadnym zwierzchnikiem Indian i uprzej­mie zaprosił Anglika na kolację. Podczas posiłku do mieszka­nia wdarło się ośmiu wojowników z Pontiakiem na czele, którzy zażądali wydania Frasera, nazywając go angielskim szpiegiem w kraju Indian. Czcigodny St. Ange, od dawna znajomy wodzowi i niemający pod sobą więcej niż pięćdzie­sięciu żołnierzy, wstawił się jednak za swoim gościem i poprosił Indian, by mu chociaż pozwolili spędzić noc w forcie. Pontiak wyraził zgodę i zapowiedział, że zaprasza ich na jutrzejszą naradę.

Na drugi dzień, 18 kwietnia, Pontiak i wodzowie Illinoich spotkali się z Fraserem i Maisonville’em w obecności St. Ange’a i blisko pięciuset Indian. Spory, jakie wszczęli między sobą, obwiniając się wzajemnie o wywołanie wojny, natchnęły Frasera nadzieją zawarcia pokoju. Pontiak rów­nież sprawiał wrażenie skłonnego do porozumienia. Fraser oświadczył, że Delawarowie, Szawanezi i Mingo zawarli już pokój. Do Illinois podąża zastępca sir Williama Johnsona George Croghan wraz z wodzami tych plemion i oni

potwierdzą jego słowa. Anglicy uważają teraz Pontiaka za swego brata, gdyż pułkownik Bradstreet zawarł pokój z Ottawami spod Detroit. St. Ange dodał ze swej strony, że wszyscy Francuzi zawarli już pokój z Anglikami i gorąco pragną, by to samo zrobili Indianie. Słowa te wywarły wielkie wrażenie i Tamarois oświadczył, że plemiona z Illinois pójdą za radą swych „starszych braci” — Ottawów, prosząc Pontiaka o zabranie głosu.

„Wojnę, którą prowadzę z wami, wszcząłem jedynie na ustawiczne prośby Delawarów, Szawanezów i Irokezów— oświadczył wódz, w typowo indiański sposób zrzucając z siebie odpowiedzialność za wybuch konfliktu. — Prawie przez dwa lata namawiali mnie, bym podniósł przeciw wam broń, aż dałem się przekonać i podzieliłem ich zdanie. Jestem zaskoczony, że nie poradzili się mnie względem swych zamiarów i nie przybyli, aby o nich opowiedzieć. Jednak ty, ojcze, tak nalegasz o pokój, że nie mogę ci już dłużej odmawiać i ulegam woli króla — mego ojca. Nie chcę już się opierać mu dłużej i sądzę, że od tej chwili przywróciłeś pokój wszystkim twoim dzieciom. Odtąd uznajemy Anglików za swych braci, skoro taka jest twoja wola, byśmy się stali jednym narodem.

Co do miejsca, w którym spotkamy się z naszymi angielskimi braćmi, to niech je wyznaczą Illinoi, gdyż to ich ziemia. Jutro poprosimy cię o odpowiedź. A jeśli nasi wojownicy mogliby nosić jeszcze w sercu jakieś złe zamiary, to daj im, ojcze, czarę waszego mleka (brandy), aby zmyli wszelkie zło ze swych serc”8.

Przemówienie to nie oznaczało oczywiście, że Pontiak wyzbył się myśli o dalszej walce. Należało najpierw sprawdzić, na ile można wierzyć słowom Frasera, czy Szawanezi i Delawarowie rzeczywiście zawarli pokój i czy Croghan jest w drodze. Na jego spotkanie wyruszyli czterej

8 Gregory E. Do wd, War under Heaven..., s. 224.

wodzowie Illinoich z Maisonville’em jako tłumaczem. Oczekiwanie na ich powrót bynajmniej nie poprawiało samopoczucia Frasera. I francuscy osadnicy, i czerwonoskó­rzy traktowali go wrogo i tylko opieka Pontiaka zapewniała mu względne bezpieczeństwo. Często zaczepiany, bity i lżony przez wojowników, grożących mu śmiercią, po miesiącu uprosił Pontiaka, aby wysłał na spotkanie Croghana drugie poselstwo. Zanim jednak ci nowi posłowie zdążyli wyjechać, właśnie teraz pojawił się wracający z Nowego Orleanu Kaske. Przy odszpuntowanej wielkiej beczce rumu pokazał zebranym wampum wojny otrzymany rzekomo od gubernatora Aub- ry’ego i zapewnił, że kupcy francuscy nadal będą im dostarczać dary, broń i proch. W kilka dni po Kaske’em przybyli znad ujścia Wabash daremnie czekający tam przez dwadzieścia cztery dni na Croghana wodzowie Illinoich, zawiedzeni i wściekli. Krążyły pogłoski, że Anglicy chcą odstąpić Illinois Czirokezom za pomoc w wojnie, i że Delawarowie i Szawanezi nie zawarli żadnego pokoju. Jeden Pontiak nie stracił głowy w całym tym zamieszaniu i obiecał Fraserowi, że jeszcze poczeka dziesięć dni na Croghana. W trosce o jego życie poradził mu jednak, aby opuścił wrogie mu Illinois i udał się albo do jego wioski nad Maumee, albo popłynął „morzem” (Missisipi) do Nowego Orleanu. Porucz­nik wybrał to drugie i 29 maja wsiadł do małego kanu, zamieniwszy jeszcze kilka słów z żegnającym go na brzegu wodzem. Po dwóch tygodniach dotarł na miejsce całyi zdrów, „dzięki Bogu i Pontiakowi”9. Listy Frasera pisane w tym czasie wielce przyczyniły się do ukształtowania późniejszego wizerunku wodza, o którym porucznik pisał z żywą sympatią, nazywając go geniuszem i prawdziwym mężem stanu oraz człowiekiem prawym i wspaniałomyślnym.

Wkrótce po ucieczce Frasera do Illinois zawitali nowi wysłannicy władz angielskich w osobach Pierce’a Actona

9 Tamże, s. 230.

Sinnotta, zastępcy Johna Stuarta i dawnego kapitana tutejszej milicji Harpaina de la Gauterais. Przybyli oni z Nowego Orleanu i również niczego nie osiągnęli. Indianie przyjęli ich wrogo, do czego w dużym stopniu przyczyniły się szorstkie maniery i brak taktu Sinnotta. Wojownicy wkrótce obrabowali go z towarów, jakie przywiózł i przepędzili wraz z towarzyszem. Przed swym odejściem zdążyli się jeszcze jednak dowiedzieć, że w Illinois pojawił się nareszcie George Croghan.

Tak długo tutaj oczekiwanego, zdawałoby się daremnie, przez co Indianie dwukrotnie zdążyli zmienić zdanie co do zawarcia pokoju, zatrzymały w forcie Pitt najważniejsze w danej chwili dla Anglików sprawy, ściśle związane z jego wyjazdem. Były nimi rokowania z Szawanezami i Delawarami znad Ohio oraz ponowne zbieranie funduszy na dary znisz­czone przez Czarnych Chłopców Jamesa Smitha. Rokowania ze wspomnianymi plemionami posuwały się wolno, miały jeszcze u siebie licznych jeńców. Wschodni Delawarowie, żyjący teraz w dolinach Susquehanny i Genesee zawarli w maju formalny pokój z Williamem Johnsonem, podobnie jak ich nieliczni współplemieńcy z Zachodu. Johnson wiedział jednak, że Senekowie i Delawarowie, a szczególnie ci znad Ohio tylko pod przymusem wywiążą się z wziętych na siebie zobowiązań, toteż zatrzymał czterech zakładników. Kiedy jednak jeden z nich, Krojący Dynię, wybitny przywódca znad Susquehanny, zmarł na czarną ospę, sir William puścił pozostałych do domu. Krążyły groźne pogłoski, że zachodni Delawarowie szykują się do wojny, ale w kwietniu zwolennicy pokoju opanowali sytuację. Wysiłkom ich z pewnością dopomogły słowa proroka Neolina, który głosił teraz, że Wielki Duch wzywa do zgody z kwakrami. W pierwszych dniach maja stawili się w forcie Pitt, skąd wysłali swych przedstawicieli do Johnson Hall. Tutaj zawarli ostateczny pokój w obecności przywódców Sześciu Narodów. W zamian za królewskie przebaczenie pozwolili Anglikom swobodnie wędro­

wać po swych terenach, obiecali pomóc im odzyskać Illinois z rąk Francuzów oraz zwrócić pozostałych jeńców. Ci z nich, co pomordowali poddanych Jerzego III, mieli stanąć przed sądami w koloniach. Delawarowie znad Ohio winni też podporządkować się Lidze Irokezów. Handlarzy poszkodowa­nych w czasie wojny obdarowano ziemią, wydzielaną w obec­ności Irokezów i urzędników królewskich. Plemię musiało również zgodzić się na każdą granicę ustanowioną przez Anglików i Sześć Narodów, czego wkrótce miało gorzko pożałować. Przyznawanie weteranom wojennym ziemi leżącej w obrębie strzału armatniego oddanego z angielskiego fortu leżało bowiem wyłącznie w gestii Irokezów i władz angielskich.

Dopiero 10 maja zawinęła do Pitt flotylla kanu wioząca Szawanezów. Przy biciu w bębny i śpiewaniu pieśni pokoju wkroczyli w bramę fortu, prowadząc czterdziestu czterech jeńców. Witający ich Croghan i dowodzący garnizonem major William Murray od razu zauważyli, że jest to tylko połowa tych, których plemię trzymało u siebie. Chcąc jednak zapewnić sobie spokój z jego strony nie upominali się o nich, ku wściekłości mieszkańców pogranicza. Pamię­tali dobrze, iż Szawanezi wysłali do Johnsona tylko jednego swego przedstawiciela, podczas gdy ze strony Delawarów i Mingów zjawili się tam wszyscy wybitniejsi przywódcy. Woleli teraz nie zauważać ich wyzywającego zachowania tym bardziej, że Szawanezi po raz pierwszy nazwali Anglików swoim „ojcem”, którym to tytułem dotąd ob­darzali tylko Francuzów. Poza tym Croghan koniecznie chciał zabrać kogoś z ich przywódców do Illinois, aby swą obecnością uwiarygodnili wieść o zawartym z nimi pokoju. Dwa miesiące później Szawanezi zjawili się w Johnson Hall, by ostatecznie rozmówić się z sir Williamem, przystać na te same warunki, co poprzednio Delawarowie i uznać się za dzieci króla Jerzego.

Natychmiast po zakończeniu obrad w forcie Pitt, 15 maja, Croghan wyruszył na zachód. Tym razem towarzyszyli mu

wybitni wodzowie z plemion znad Ohio, mający potwierdzić wobec Indian z Illinois, że pokój z Anglikami został zawarty, a najbardziej znanymi spośród nich byli Nimwha, brat Kaczana Kukurydzy i Guyasuta. Czas podróży w dół Ohio upływał im szybko, aż 7 czerwca minęli ujście Wabash. Tutaj, następnego dnia, na ich obóz uderzyłoo świcie osiemdziesięciu Maskotinów i Kikapu. Po oddanej salwie, od której zginęło dwóch białych i trzech szawanes- kich wodzów, ruszyli do ataku z tomahawkami w ręku. Tylko trzech posłów uniknęło ran, sam Croghan broczył krwią z rozbitej czaszki. Na tę chwilę powrócił na miejsce bitwy Nimwha, który z przestrzelonym udem uszedł w las. Po rozpoznaniu napastników stanął między nimi i oświad­czył, że napadli na poselstwo Szawanezów, za co czeka ich zemsta z rąk plemion znad Ohio. Napad potępili również Wea i Piankaszawowie z okolic Vincennes, dokąd za­prowadzono jeńców. Maskotinowie i Kikapu, zastraszenii lękający się zemsty, uwolnili pojmanych Indian, którzy na prośbę Croghana udali się do fortu Chartres, do kapitana St. Ange, a pozostałych zabrali do swej wioski leżącej koło fortu Ouiatenon. Tłumaczyli się, że wojowników towarzy­szących Croghanowi wzięli za wrogich Czirokezów, którym Anglicy mieli rzekomo odstąpić ich tereny. Jednak Croghan odzyskał wolność dopiero 1 lipca po powrocie od Illinoich wodzów Maskotinów i Kikapu, którzy potępili postępowanie swych wojowników. Lękając się zemsty Szawanezów chcie­li zapewnić sobie teraz ochronę ze strony angielskich żołnierzy. Na naradę przybyli także Majamowie. Pontiak tracił ostatnich sprzymierzeńców i w tej sytuacji posłał do Croghana z wieścią, że chciałby się z nim spotkać i naradzić. Agent niezwłocznie wyruszył na spotkanie wodza.

W pobliżu teraźniejszego Allerton w Illinois napotkał go w towarzystwie posłów Szawanezów, Delawarów i Mingów, których zabrał ze sobą z Kaskaskii oraz czterech wodzów konfederacji Illinoich. Razem zawrócili do Ouiatenon,

gdzie odbyła się uroczysta narada. Po raz pierwszy Pontiak spotkał się z zastępcą rzecznika króla do spraw Indian i zobowiązał się do utrzymania pokoju. Zawarte tu po­stanowienia miały mieć moc wiążącą, lecz musiał je później zatwierdzić ostatecznie William Johnson.

Pontiak wielokrotnie podkreślał, że zajęcie przez Ang­lików francuskich fortów nie daje im prawa do zasiedlania kraju, bo nigdy nie należał on do Francuzów, którzy tutaj siedzieli tylko z łaski Indian. Powiadomiony o tym generał Gage oświadczył, że nigdy się na to nie zgodzi, gdyż Francuzi pierwsi przed Indianami zasiedlili Illinois, nie powiedział jednak, na jakiej podstawie tak twierdzi. Sam Croghan potakiwał Pontiakowi, ale w duchu nie miał najmniejszego zamiaru przystawać na ten warunek. Choć rozumiał Indian o wiele lepiej niż jego zwierzchnicy, to nie uznawał Indian za równych białym, suwerennych ludzi. Gdzie tylko to było możliwe starał się wzbogacić ich kosztem, gdyż tak jak Johnson zajmował się handlem futrami i spekulacją ziemią. Podobnie jak Fraser darzył Pontiaka podziwem, ale nie sympatią, starając się wykorzys­tać go dla sprawy angielskiej. Teraz, dzięki wodzowi nie musiał jechać dalej w głąb Illinois, więc powiadomił tylko Gage’a, że można już spokojnie zajmować fort de Chartres. Wraz z Pontiakiem i innymi wodzami wyruszył do Detroit, zbierając po drodze z wiosek Majamów i Ottawów znad Maumee ostatnich ich jeńców. 17 sierpnia stanęli na miejscu witani przez licznych Odżibuejów, Ottawów, Wyandotów i Potawatomich, przybyłych tu na zaproszenie Bradstreeta wydane poprzedniej jesieni. Po raz pierwszy od pamiętnego dnia 8 maja 1763 roku Pontiak przekroczył bramę fortu.

Po tygodniu rozpoczęły się obrady z Indianami. Doszło do pięciu konferencji, które odbyły się między 23 sierpnia a 4 września 1765 roku. Przewodniczyli im Croghan i komendant fortu, pułkownik John Campbell. Na pierwszej, odbytej z przedstawicielami Majamów, Weów, Piankasza-

wów, Kikapu i Maskotinów agent skarcił ich za słuchanie podszeptów złych ludzi, ci zaś poprosili o przebaczeniei o dary od dowódców fortów, będących odtąd ich „ojcami”. Croghan donosił zwierzchnikom, że uznali całkowitą swą zależność od Jego Królewskiej Mości i obiecali wszelką pomoc w przejęciu fortów oddanych przez Francuzów. Nic podobnego nie zachowało się w oficjalnych sprawozdaniach z tych obrad, choć Indianie rzeczywiście uderzali w tony pokory tak miłe dla ucha angielskich oficerów. Podobnie miał się zachowywać Pontiak, który na drugi dzień prze­mawiał w imieniu Trzech Ognisk oraz Wyandotów. Puł­kownik Campbell wręcz pisał o jego pokorze i przywiązaniu do Anglików. Wódz jednak już tego dnia zaczął stawiać warunki, jakby przygotowując rozmówców na niełatwe negocjacje, jakie miały nastąpić w przyszłym tygodniu. Odrzucił żądanie Croghana, aby wszyscy byli mieszkańcy Detroit wrócili tu znad Maumee, mówiąc, że dla czerwono- skórych i Anglików będzie lepiej, gdy zamieszkają osobno. Zażądał od handlarzy kredytu dla indiańskich łowców. Następnie wręczył agentowi wielką fajkę wraz z przywią­zanym do niej pasem wampumu z prośbą, by na znak pokoju wręczył ją sir Williamowi. W tym miejscu wodzowie Trzech Ognisk przypomnieli, jak przed dwoma laty Gladwin zgubił gdzieś podarowany mu przez Ottawów kalumet. Na koniec Pontiak poprosił o rum, aby uczcić nim zawarty pokój.

Trzy następne zebrania prowadzone już były w całkiem innym nastroju. Wojownicy wprost wypominali arogancję Anglikom, mówiąc że nie mają żadnych praw do ich kraju. 30 sierpnia Indianie znad Wabash oświadczyli Croghanowi, że dopóki angielscy handlarze nie pojawią się w ich wioskach, oni będą się zaopatrywać u kupców z Illinois, sprowadzających towary z Nowego Orleanu. „Przyjmijcie do wiadomości — rzekli bez ogródek — że Francuzi nigdy nas nie podbili i nie kupili od nas ani piędzi ziemi. Nie mają więc żadnych praw, aby ją wam odstąpić. Myśmy

tylko pozwolili im na niej osiąść, za co byli nam wdzięcznii stosownie do tego nas traktowali”10. Tego samego wyma­gali od Anglików. Dokładnie tak samo wypowiadali się2 września Wyandoci, a dwa dni później w imieniu Trzech Ognisk Pontiak. Indianie nigdy nie sprzedali ziemi Fran­cuzom — powiedział — Francuzi tylko ją zamieszkiwali. Ponieważ są oni teraz poddanymi króla Anglii, więc powinien on odpowiednio zapłacić czerwonoskórym za ziemie, na jakich dali im zamieszkać. Kraj ludów Trzech Ognisk jest wielki i mogą one dać tyle ziemi, ile potrzebują angielscy ojcowie, by prowadzić handel, ale pod warunkiem, że nie poniosą one z tego tytułu żadnych strat.

Indianie bezsprzecznie mieli słuszność. Francuzi byli tylko dzierżawcami na ich ziemiach i siedzieli na nich tylko z ich łaski, stale się za to opłacając darami. Władze angielskie kierowały się jednak w swym postępowaniu zasadami obowiązującego wówczas międzynarodowego prawa, które nie było bynajmniej prawem powszechnym. Indianie nie należeli do „rodziny narodów” i nie mieli prawa odwoływania się do trybunału narodów. Zdaniem Anglików jedynie Francja miała prawo do Kanady, Illinoisi Luizjany z racji ich odkrycia i zasiedlenia i mogła je odstąpić komu chciała. Indianie nie mieli większych praw do swych ziem niż zwierzyna, wraz z którą je przemierzali. Trzeba się było jednak liczyć z nimi, zawierać różnego rodzaju traktaty i składać dary już choćby dlatego, aby się ustrzec przed krwawą i kosztowną wojną. Tym samym uznawali fakt obecności czerwonoskórych na tych ziemiach, ale nigdy nie mieli ich za prawowitych właścicieli.

Croghan z pewnością nie mówił o tym wodzom. W jego obecności Pontiak obdarzył ziemią koło Detroit łubianych przez siebie poruczników Edwarda Abbotta i Johna Cardena oraz Kanadyjczyków Maison ville’a i George’a Anthona.

10 Tamże, s. 252.

Świadczyło to o suwerenności wojowników, choć było w oczywistej niezgodzie z postanowieniami królewskiej proklamacji z 1763 roku, zabraniającymi nabywania prywat­nie ziemi od Indian. Wódz nie robił tego bezinteresownie, gdyż zobowiązywał przez to względem siebie angielskich oficerów, których — tak jak Kanadyjczyków — prosiło wszelką pomoc, jaką mogą udzielić Indianom. Anglicy w każdym razie nie mieli nic przeciwko takiemu po­stępowaniu i Croghan z satysfakcją donosił o tym przeło­żonym. 26 września, zaraz po zakończonych obradach, wsiadł do swego kanu z kory brzozowej i popłynął do Niagara na spotkanie z Gage’em i Johnsonem. Również Pontiak, pożegnawszy agenta, udał się nad Maumee, spędzić tam zimę, aby w przyszłym roku zjawić się w Oswegoi zawrzeć ostateczny już pokój z królewskim pełnomoc­nikiem do spraw Indian sir Williamem Johnsonem.

*

Po przedstawicieli Indian z Zachodu, mających się udać na obrady z sir Williamem, generał Gage — do końca niepewny czy przybędą na obrady — wysłał do Detroit pensylwańskiego handlarza, znanego Pontiakowi Hugha Crawforda. Zjawił się on tutaj 6 maja 1766 roku, aby zaczekać na przybycie Pontiaka. Ten, po przybyciu znad Maumee, stanął u ujścia Detroit, aby naradzić się z Teatą oraz innymi wodzami Wyandotów, Trzech Ognisk i Il­linoich. Tutaj doszło między nim a wybitnym wodzem Peoriów Makachingą czyli Czarnym Psem do sporu, który ten przypłacił ciężką raną od noża Ottawy. Nie przyczyniło mu to popularności u Indian, zwłaszcza iż zaczęły wtedy krążyć pogłoski, jakoby to Anglicy — aby go sobie całkowicie pozyskać — przyznali mu pensję 10 szylingów dziennie, co równało się poborom kapitana armii królew­skiej. Illinoi zabrali współplemieńca do lekarza w Detroit

i zrezygnowali z podróży do Oswego. Pozostali Indianie wsiedli na pokład szkunera „Victory”, dawnego „Hurona”, który tak zasłużył się w obronie Detroit, i 20 czerwca wyruszyli wraz z Crawfordem w drogę. Po tygodniu stanęli w forcie Erie, niewielkiej placówce koło fortu Niagara, gdzie Pontiak, przy butelce dobrego wina, wypalił fajkę z majorem Robertem Rogersem, wracającym z Anglii do Michilimackinac. Po dalszych dwóch dniach wodzowie dotarli do Niagara, ale że spotkali się wręcz z wrogim przyjęciem, gdyż zachowano tu w żywej pamięci klęskę koło Czarciej Jamy, więc pospiesznie popłynęli połu­dniowym brzegiem jeziora Ontario do fortu o tej samej nazwie, koło Oswego, gdzie miały się odbyć obrady.

Sir William oczekiwał swych gości z rosnącym z dnia na dzień niepokojem. Pragnął ich powitać dalej od domu Sześciu Narodów, którego wielu członków opłakiwało swoich krewnych pomordowanych niedawno na pograni­czu przez żądnych zemsty osadników. Oburzony i przera­żony biegiem wydarzeń Johnson wyliczył piętnaście morderstw, jakich w ciągu ostatnich kilku miesięcy Anglicy dopuścili się na Indianach, często im życzliwych i pokojowo nastawionych. Ramię sprawiedliwości rzadko sięgało zabójców, jak niejakiego Roberta Seamore, po­wieszonego w grudniu 1766 roku za to, że wiosną zamordował i ograbił nieznanego z imienia Oneidę, który przywędrował z Nowego Jorku na targ do Minisink w New Jersey. Wojownik ten był powszechnie tam znany, a podczas Wojny Siedmioletniej walczył po stro­nie Anglików. Sir William lękał się, że wieści o podob­nych wypadkach zakłócą planowane obrady i pozbawią go odpowiedniego poparcia Irokezów. Poza tym nie nadeszły z Nowego Jorku medale, które chciał wręczyć wodzom na znak szacunku i sympatii. Ich brak, niechęć ze strony Sześciu Narodów, a także brak informacjio jakości darów, jakie zgromadzono dla Indian nie

wpływały kojąco na samopoczucie pełnomocnika króla. Na domiar złego jakaś choroba na kilka tygodni przykuła go do łóżka.

Czekanie na jego przyjazd zabrało wodzom kilka tygodni, które spędzili w gościnie u dowódcy fortu Ontario, kapitana Jonathana Rogersa z 77 Pułku Piechoty oraz miejscowego agenta do spraw Indian Normana McLeoda. Wreszcie, na czele licznego orszaku urzędników, oficerów oraz irokeskich wodzów, pojawił się 22 lipca, aby od razu, na drugi dzień, przystąpić do obrad. Jak na tak doniosłe wydarzenie toczyły się one przez zadziwiająco krótki czas, zaledwie przez tydzień, wbrew wymogom i indiańskiej, i europejskiej dyplomacji. Z zachowanego protokołu nie widać, by panująca atmosfera szczególnie sprzyjała osiągnięciu peł­nego porozumienia. Roi się w nim od wyniosłych, ociera­jących się o groźbę zaleceń sir Williama i dumnych wypowiedzi Pontiaka, nie wyrzekającego się bynajmniej praw do rozległych terenów w sercu Ameryki Północnej. Jedynie obrady otworzył w sposób schlebiający dumie Indian, zapalając tę samą fajkę, jaką Ottawowie podarowali w ubiegłym roku Croghanowi. Potem przeszedł już do pouczeń na temat korzyści, jakie niesie im pokój i co mają czynić, by ich nie utracić. Jeśli nie będą słuchać „złych ptaków”, do ich wiosek zajdą handlarze z towarami, dobrzy oficerowie w fortach zapobiegną wszelkim nadużyciom, dobrzy tłumacze ułatwią porozumienie, dobrzy rzemieślnicy naprawią uszkodzoną broń i narzędzia. Zażądał wydania zabójców kolonistów, którzy osądzeni zostaną tak jak poddani królewscy i sam obiecał, że mordercy Indian z pogranicza również zostaną ukarani. Mowę swą zakończył apelem, by „okazali wdzięczność najlepszemu z królów”11.

11 5 listopada 1768 roku w forcie Stanwix stojącym u ujścia Leśnego Potoku do Mohawka William Johnson i George Croghan zawarli traktat z Irokezami, mocą którego rozległe ziemie Delawarów. Szawanezów i Mingów pomiędzy rzekami Ohio i Tennessee dostały się kolonistom.

W imieniu Indian odpowiedzieli na drugi dzień Teata, a po nim Pontiak. Fakt ten zadowolił zarówno Indian, jak i sir Williama. Ludy Trzech Ognisk podczas obrad między ple­miennych zawsze prosiły Wyandotów, aby zabierali głos jako pierwsi, bowiem przed nimi osiedli na ziemiach leżących na zachód od jeziora Erie, zaś zdaniem Johnsona Wyandoci z racji samej przynależności do rodziny irokeskiej górowali pod każdym względem nad Algonkinami. Niemniej wystąpie­nie Teaty zadowoliło jedynie tych ostatnich. Wódz — choć zapewnił Johnsona, że Indianie są w pełni usatysfakcjonowani jego wystąpieniem — oświadczył, że nad jego żądaniami zastanowią się po powrocie do swoich wiosek. Jego słowa trudno byłoby nazwać jakąkolwiek kapitulacją wobec Angli­ków. Były one wstępem do o wiele dłuższego przemówienia Pontiaka, który mianował się w nim tym, którego słuchają wszystkie narody z Zachodu. Oświadczył, że uczyni wszyst­ko, aby pokój trwał po wieczne czasy, co powtórzył 29 lipca w ostatnim już dniu obrad z angielskimi ojcami. Sir William rozdzielił uroczyście dary między Indian i po dwóch dniach odjechał do domu, zapraszając Pontiaka, aby odwiedził go wiosną przyszłego roku.

Indiańska wojna lat 1763-1765 nigdy nie była w pełni „wojną Pontiaka”, jak mogliśmy się dowodnie przekonać, za to pokój kładący jej kres możemy nazwać jego imieniem. Przyniósł on niespotykaną dotąd równowagę sił. Wojna utknęła w martwym punkcie, więc musiało dojść do kompromisu. Indianie uzmysłowili sobie, iż nie wezmą najsilniejszych twierdz angielskich, jak również to, że zawarcie pokoju między Anglią i Francją pozbawiło ich alternatywnego źródła dostępu do prochu. Anglicy zajęli Illinois i nabyli rozległe ziemie w kraju Seneków, zmusili

Ponad głowami obecnych tu przedstawicieli tych plemion Irokezi odstąpili te tereny, powołując się na to, że zdobyli je z bronią w ręku, a żyjące ludy są ich wasalami. Wzburzeni Indianie odpowiedzieli na to tak zwaną wojną lorda Dunmore’a, która wybuchła w 1774 roku.

też Indian znad Susquehanny do odejścia ze swego kraju. Wojownicy musieli też kupować sobie pokój za cenę wydania jeńców, których setki wróciły na wschód. Anglicy stali uparcie na stanowisku, że zwycięstwo w wojnie z Francuzami daje im panowanie nad ziemiami Indian, lecz tego stanowiska nie uwzględniał żaden zawarty traktat, chyba że Anglicy tak pojmowali nazywanie swego króla przez czerwonoskórych ojcem.

Tymczasem różne, luźno ze sobą powiązane plemiona znad Wielkich Jezior i Ohio, nie tak zorganizowane i konsekwentne w działaniu jak ludy konfederacji Irokezów czy Krików, bynajmniej nie zostały pokonane. Ofiarą ich wojowników — jeśli Croghan zbytnio nie przesadził— padło do dwóch tysięcy osiedleńców, tylko w lecie 1763 roku blisko cztery tysiące mieszkańców Pensylwanii i Wir­ginii musiało uciekać na wschód. W walkach padło ponad 450 regularnych żołnierzy i milicjantów, co równało się stanowi liczebnemu półtora pułku wojsk Jego Królewskiej Mości. W porównaniu z zadanymi sami ponieśli nader nieznaczne straty. Gladwin obliczał, że w działaniach pod Detroit mogło zginąć do 90 Indian, choć nie wiemy oczywiście, ilu ich padło gdzie indziej. Zmagająca się z trudnościami finansowymi angielska armia, licząca jedynie siedem i pół tysiąca ludzi, nie była w stanie ich pokonać. Równie znaczące sukcesy odnieśli przy stole obrad. Za­chowali większość swych ziem, na długi czas wstrzymali pochód osadnictwa, uchronili się przed zemstą Anglików, nie oddając im jednocześnie wielu swych przybranych krewnych — „białych Indian”. Sprawili, iż biali musieli widzieć w nich ludy mogące się zjednoczyć i zorganizować, tworzące siłę, z którą należy się liczyć. Osiągnęli w zasadzie wszystko, o co walczyli: wznowiono system rozdzielania darów, nowy angielski „ojciec” wydał proklamację chro­niącą ich ziemie, zaś sir William ustalił zasady sprawied­liwego, wolnego od nadużyć handlu.

Należy jednak stwierdzić, iż traktaty nie określały, w jaki sposób chronić Indian przed nadużyciami ze strony osied­leńców i handlarzy. W chwili zakończenia wojny Pontiaka na wschód od Missisipi żyło ich dwadzieścia razy mniej niż Anglików. Projekt Johnsona rozbudowania sprawniej działającego ministerstwa do spraw Indian upadł z braku funduszy, gdyż stanowcze weto założyli koloniści, którzy niedawno odmówili płacenia wyższych podatków, mających pokryć koszta Wojny Siedmioletniej. Wojsko nie było w stanie wymusić postanowień proklamacji roku 1763, zajęte niepokojami na wschodnim wybrzażu, które wybuch­ły na długo przed rokiem 1768, kiedy oszukańczy traktat z fortu Stanwix skończył z wysiłkami rządu Jego Królews­kiej Mości kontrolowania handlu z Indianami i przesunął granicę jeszcze dalej na zachód12.

Wybitny historyk kanadyjski Ian K. Steele nazwał wojnę lat 1763-1765 rewolucyjną. Do jej zakończenia angielscy żołnierze i koloniści zwalczali Indian o wiele bardziej nieubłaganie niż swych europejskich przeciwników. Po roku 1765 wojsko — w przeciwieństwie do kolonistów— więcej uwagi poświęciło ostatecznemu załatwieniu sprawy francuskiej niż czerwonoskórym. Była to pierwsza w historii wielka wojna z białymi, w której liczne plemiona osiągnęły sukces, choćy już z tej racji, że zakończyła się ugodą, a nie oczekiwaną przez przyglądających się z boku klęską w starciu z potężnym mocarstwem. Pokój zawarty w lipcu 1766 roku był niepodważalnym osiągnięciem zjednoczonych Indian, choć nie dane im było zbyt długo cieszyć się jego owocami, podobnie zresztą jak Koronie Brytyjskiej, mającej wkrótce stracić kontynent na rzecz jej własnych poddanych — Amerykanów.

12 Ian K. S t e e 1 e, Warpaths: Invasions of North America, New York, Oxford University Press 1994, s. 247.

POKŁOSIE

Jeszcze dzisiaj, późną jesienią, porą wędrówki dzikiej gęsi na północ, na wodach jeziora Huron pojawia się płynący w swym brzozowym kanu Pontiak. Szybko wiosłuje cieśniną łączącą rzekę Detroit z jeziorem Świętej Klary, a potem, spłoszony okrzykiem, znika we mgłach jeziora Erie...

Wielka sława otoczyła wodza już za życia, a jej cienie mogły przyczynić się do jego przedwczesnej śmierci. Po zawartym z Johnsonem pokoju udał się do swojej wioski leżącej na wyspie Indianola na Maumee. W myśl przyjętych zobowiązań starał się teraz żyć w zgodzie z Anglikami. Nie wiadomo czy dostarczył wybierającemu się do Illinois Croghanowi obiecaną eskortę wojowników, ale odprawił z niczym Gęś, wodza Weów oraz kilku Majamów, którzy w jakiś czas po jego powrocie złożyli mu wizytę. Przynieśli mu dwa wampumy wojny, z których jeden pochodził od Francuzów zza Missisipi, a drugi od siuańskich Arkansów. Oba pytały czemu zakopał topór wojenny i wzywały do podjęcia walki z nastaniem wiosny. Wódz odpowiedział odmownie i o wszystkim powiadomił komendanta Detroit kapitana George’a Turnbulla. Nie powstrzymało to jednak od dalszych działań jego dotychczasowych sprzymierzeń­ców i Francuzów z St. Louis, z hiszpańskiego brzegu „Ojca Wód”. U Potawatomich znad Rzeki Sw. Józefa pojawił się pewien Indianin z siedmioma pasami wampumu, jaki

rzekomo dostał od kapitana St. Ange. Wiózł je do Was- sona, aby ten przekazał je plemionom między Detroit i Michilimackinac. Król Francji posyła nową armię pod dowództwem hiszpańskiego oficera i wojownicy mają czekać na znak do walki. Kapitan Turnbull i major Rogers z Michilimackinac byli przekonani, że wieść jest fałszywa, niemniej prosili Indian, aby na znak dobrej woli wydali im ten wampum. Pontiak natomiast powia­domił Johnsona, że odwiedzi go wiosną w Johnson Hall wraz z innymi wodzami zachodnich plemion, po czym udał się na zimowe łowy nad Maumee i Rzeką Białą. W Detroit pojawił się dopiero w maju 1767 roku w to­warzystwie licznych Kikapu, z którymi polował podczas zimy. Ku radości handlarzy przybyli z potężnym ładun­kiem cennych futer, ale bez trzech trzymanych jeszcze jeńców. Wódz przebywał tu do połowy czerwca, ale z jakiejś przyczyny nie pojechał do sir Williama; mogła nią być niedawna śmierć jakiegoś jego dziecka, którego grób porucznik Hay, będący teraz w Detroit agentem do spraw Indian, „pokrył” stosowną w takich okolicz­nościach liczbą darów. Przez całe lato nie dawał znaku życia, za to krążyły o nim niesamowite opowieści jakoby wraz z Minavavaną i majorem Rogersem planowali napaść na Detroit i Illinois, a potem z łupem ujść za Missisipi. Wcześniej schronił się tam kapitan Joseph Hopkins, dawny towarzysz broni Rogersa, usunięty niedawno z armii angielskiej. Miał również pojawić się nad Scioto, w kraju Szawanezów, wzburzonych bezprawnym nachodzeniem osadników na ich ziemie i bezczynnością wojska z fortu Pitt nie potrafiącego temu przeszkodzić. Mówiono, że wraz z Delawarami wysłali oni posłów do kapitana St. Ange po amunicję i pomoc w odparciu Anglików. Na domiar złego Odżibueje zabili białego w pobliżu Detroit, zaś wyprawa ich pobratymców znad zatoki Saginaw oraz Ottawów pod wodzą jakiegoś siostrzeńca Pontiaka wybiła

jedenastu angielskich handlarzy nad Ohio. Zaniepokojony tym wszystkim Johnson wysłał do fortu Pitt Croghana, aby zorientował się w nastrojach Szawanezów i ich sąsiadów, a potem w tym samym celu udał się do Detroit.

Tymczasem w połowie sierpnia Pontiak powiadomił porucznika Haya, że nie ma wystarczająco kukurydzy i musi udać się na łowy. Raz jeszcze zapewnił Anglików o swych przyjaznych wobec nich zamiarach i o tym, że odwiedzi sir Williama w przyszłym roku. Jego lojalność wobec dotychcza­sowych wrogów zyskała mu wrogość części plemienia, dokładnie jak jego nieustępliwa walka z nimi wzbudziła niezadowolenie Ottawów skupionych wokół Manitou. Ludzie ci czynili wszystko, by podkopać jego autorytet, co udało się im w wysokim stopniu i na co skarżył się w jednym z listów do porucznika Haya. 29 sierpnia przybył do Detroit, gdzie wstawiał się za Alexisem Cuillerierem, który trzy lata temu na jego rozkaz utopił w Maumee malutką Betty Fisher. Opuścił fort przed przybyciem George’a Croghana, nim ten pojawił się tutaj 15 listopada. Przyjeżdżał on z fortu Pitt, gdzie dowiedział się, że narada plemion znad Ohio została odłożona do przyszłej wiosny. Wykonywał teraz drugą część swej misji, a mianowicie rozeznanie się w nastrojach Ottawów, Odżibuejów i Wyandotów. Na naradzie z nimi dowiedział się, że spotkanie w wioskach Szawanezów zaproponowali Sene­kowie wzburzeni bezprawnym najściem białych na tereny między Alleghenami i Ohio. Wysłali oni wampum do Mississaugów z Toronto z zawiadomieniem o konferencji Irokezów z Indianami z Zachodu mającej się odbyć tam, gdzie obecnie stoi Chillicothe w stanie Ohio. Ci zanieśli go swym odżibuejskim pobratymcom znad zatoki Saginaw, a ci powiadomili plemiona znad Illinois i Wabash oraz Delawa­rów i Szawanezów.

Nie powiedziano natomiast o niczym Wyandotom, uważa­jąc że zachowują się zbyt lojalnie wobec Anglików. Wodzo­wie Odżibuejów oświadczyli Croghanowi, że kongres ple­

mion miał rozstrzygnąć spory między Irokezami a Indianami z Zachodu i rozważyć postępowanie angielskich ojców, ale zabrzmiało to wystarczająco groźnie w uszach agenta. Pochwalił Wyandotów za wierne dotrzymywanie pokoju, zaś Ottawom i Odżibuejom zagroził zemstą za niedawne napady ich wojowników. Obiecał usunąć osadników z bez­prawnie zajętej przez nich ziemi i na znak dobrej woli zwrócił Odżibuejom dwóch ich ziomków, więzionych za zabójstwo białego spod Detroit. Kryzys minął, lecz Croghan nie wiedział, co będzie wiosną i już teraz radził Johnsonowi i generałowi Gage gromadzić dary, jeśli kolonie nie znajdą innych sposobów na zachowanie pokoju.

Pontiak powstrzymał się od udziału w proponowanym przez Seneków sprzysiężeniu, co mogło przyczynić się do jego niepowodzenia, a na pewno odebrało mu dalszych zwolenników wśród Ottawów. Kapitan Turnbull otrzymał wiadomość, że wódz został kilka razy pobity w swej wioscei że wpływ jego maleje przez cały czas. Pontiak potwierdził to w pewnym stopniu w liście do porucznika Haya z 10 maja 1768 roku. Pisał w nim, że po zimowych łowach, które spędził nad Wabash, w okolicy Ouiatenon, udaje się do Illinois, aby odwiedzić krewnych swej żony pochodzącej z jednego z tamtejszych plemion. Będąc w forcie de Chartres złożył wizytę tutejszemu agentowi do spraw Indian Edwardo­wi Cole, od którego otrzymał trochę amunicji. Oświadczył, że przybył tutaj rozeznać się w nastrojach miejscowych Indiani obiecał dostarczyć każdą wiadomość o knowaniach złych ptaków wymierzonych w angielskich ojców.

„Złych ptaków” nie brakowało na pograniczu. W maju Potawatomi znad Rzeki Sw. Józefa uprowadzili z Cahokii angielskiego żołnierza wraz z żoną, a ścigający ich Kaskas- kiowie i Miczigameowie zgubili ślad w ulewnym deszczu. Przebywający w St. Louis wojownicy Odżibuejów, Ottawówi Kikapu, rzekomo udający się przeciw Czirokezom, spląd­rowali kilka angielskich osiedli. Szerokim echem rozniosła się

bitwa nad rzeką Cumberland w Kentucky, pod koniec czerwca, w której z rąk Piankaszawów spod Vincennes zginęło jedenastu angielskich handlarzy. W pierwszych dniach lipca zabili też wirgińskiego trapera nad pobliską Rzeką Zieloną (Green River). Trzeba tu jednak od razu powiedzieć, że koloniści również pozabijali zdradziecko wielu pokojowo nastawionych Indian, w tym niemało kobiet i dzieci.

Pontiak nie miał z tymi wypadkami nic wspólnego. Przebywał wtedy za Missisipi, gdzie w St. Louis gościł u swych francuskich przyjaciół. Z jakichś nam nieznanych powodów poróżnił się przed swym powrotem z Illinois z miejscowymi Indianami. Nie chodzi tu raczej o spór natury politycznej, bowiem i Pontiak i wojownicy kon­federacji Illinoi nie mieli zamiaru walczyć z Anglikami. W grę mogła wchodzić jakaś rzeczywista czy urojona zniewaga, gdyż Indianie byli niezwykle wrażliwi pod tym względem. W każdym razie Pontiak opuszczał Illinois w ponurym i gniewnym nastroju, obiecując wrócić wiosną, kiedy zbierze tylu wojowników, by odpłacić Illinoim za wyrządzone sobie zło, jakiej by ono nie było natury.

Nie miał on już takiego wpływu na plemiona, jakim się cieszył jeszcze kilka lat temu, aby urzeczywistnić swą groźbę. Teraz cieszył się już tylko szacunkiem garści krewnych i przyjaciół, którzy zostali przy nim do końca. Nie wiedzieli o tym jednak Indianie z Illinois, toteż gdy po powrocie z zimowych łowów zastali go wiosną 1769 roku nad Missisipi, ogarnęło ich zrozumiałe zaniepokojenie. Zamieszkujący na południe od fortu de Chartres Kaskas- kiowie przybyli tutaj 29 marca z niesamowitą wieścią, że Pontiak przybywa na czele flotylli 150 kanu napaść na konfederację Illinoich! Potrzebowali prochu i ołowiu, aby się przed nim obronić. Komendant fortu podpułkownik John Wilkins, ten sam, który jako major dowodził fortem Niagara, otrzymał meldunek, że wódz zjawił się w Cahokii z trzydziestoma wojownikami. I to nie odpowiadało praw­

dzie, gdyż było przy nim kilku tylko towarzyszy, w tym dwóch jego dorosłych synów. Wynika z tego, że puścił w niepamięć zatarg z Illinoiami, z którymi chciał handlowaći ucztować. Jak zawsze odwiedził kapitana St. Ange, czekającego w St. Louis na objęcie tu władzy przez Hiszpanów i zatrzymał się na kilka dni w domu Pierre’a Laclede, handlarza i założyciela miasta.

Fatalnego dla siebie dnia 20 kwietnia 1769 roku Pontiak udał się Cahokii, francuskiego osiedla, które przetrwało do dziś jako przedmieście St. Louis. Tutaj wstąpił do sklepu prowadzonego przez pracownika filadelfijskiej firmy Bayn- ton, Wharton i Morgan. Po przeprowadzonej transakcji udał się do leżącej tuż obok osiedla wioski Kahokiów, aby odwiedzić znajomych. Przy boku nieuzbrojonego wodza kroczył młody wojownik Peoriów, siostrzeniec Makata- chingi, wodza plemienia. Kiedy wchodzili do wioski, Peoria od tyłu, uderzeniem maczugi w głowę, powalił go na ziemię, oszołomionego pchnął śmiertelnie nożem i uciekł. Wielki Ottawa niemal od razu wyzionął ducha.

Możemy tylko domyślać się powodów, dla których ludy konfederacji Illinoich postanowiły pozbyć się Pontiaka. Może istotnie ich wodzowie sądzili, że stanowi dla nich zagrożenie z racji jakichś zaistniałych między nimi rok wcześniej nieporozumień. Może Makatachinga chciał po­mścić się za ciężką ranę, jaką przed trzema laty otrzymał od noża Ottawy. Brakuje przekonujących dowodów na to, by Anglicy rękoma Indian chcieli usunąć Indianina, który tak dał im się we znaki. Morderstwo zlecono członkowi plemienia znanego powszechnie z załatwiania w ten sposób porachunków z nieprzyjaciółmi, a którego członkowie zawsze hałaśliwie oburzali się, kiedy zarzucano im zdra­dzieckie czyny. Teraz żyli w trwodze przed odwetem wojowników plemion biorących udział w wojnie lat 1763-1765, towarzyszy broni Pontiaka. Lękiem napełniło ich zachowanie synów wodza, którzy w ponurej ciszy

wysłuchali wieści o śmierci ojca i bez słowa mszyli do domu, nie zabierając ciała ze sobą. Na polecenie St. Ange przeniesiono je do St. Louis i pochowano na ziemi należącej do jego przyjaciela Pierre’a Laclede.

Przerażeni Peoriowie opuścili teraz swą wioskę i prze­prawili się przez rzekę szukać schronienia u St. Ange’a. Oświadczyli mu, że swego czynu dopuścili się z namowy Anglików. Nie wiadomo czy kapitan dał temu wiarę, gdyż słyszał już o naradzie plemiennej, na której postanowiono zgładzić Pontiaka, ale pchnął wysłanników do plemion z północy powiadomić je o śmierci ich niedawnego przy­wódcy. Przezornie nie pozwolił Peoriom na zostanie w obrębie St. Louis, nie chcąc dopuścić, by stało się ono terenem spodziewanej walki. Indianie wrócili więc na wschodni brzeg Missisipi, prosić o opiekę podpułkownika Wilkinsa z fortu de Chartres. Ten jednak również nie chciał mieć nic wspólnego z całą sprawą i poradził im, by bronili się sami, wydzielając im nieco prochu, ołowiu i rumu. Gdyby wytrwał w swym postanowieniu, przekonałby może Indian, że Anglicy nie kryją się za tą zbrodnią. Zmienił jednak zdanie i pozwolił Peoriom wznieść koło fortu silnie ufortyfikowany obóz, otoczony szańcami i palisadą. Co gorsza, nie zrobił nic, by znaleźć winowajcę i sprawdzić czy nie korzystał w jakimś stopniu z angielskiej pomocy. Tak mieli prawo sądzić Ottawowie i ich sojusznicy, więc obawa, że pomszczą się krwawo na konfederacji Illinoich była całkowicie uzasadniona. Wkrótce rozeszła się wieść, że Indianie z północy uderzyli na Peoriów, zostawiając przy życiu ledwie trzydzieści rodzin, a i te zmasakrowali potem nad Wabash, gdzie próbowały znaleźć schronienie. Opowieść tę w swym dziele zamieścił Parkman i tak przetrwała do naszych czasów. W rzeczywistości nie zaszło nic podobnego. Wewnętrzne spory Ottawów sprawiły, że niektórym z nich śmierć Pontiaka była na rękę. Jedynie sześciu Kaskaskiów straciło życie z rąk krążących wokół

fortu de Chartres Sauków i Lisów, co sprawiło że zaniepo­kojony Wilkins wydał Makatachindze dla obrony znaczne ilości amunicji.

Jedynym, kogo zamordowanie starego towarzysza broni poruszyło na tyle, by szukać zemsty, był wielki wódz Odżibuejów Minavavana czyli Srebrnousty, zdobywca fortu Michilimackinac. I on jednak nie skierował jej bynajmniej przeciw Peoriom i innym Indianom z Illinois, lecz przeciw Anglikom, w których widział prawdziwych sprawców zbrod­ni. W kwietniu 1770 roku pojawił się potajemnie w Cahokii, mając ze sobą tylko dwóch wojowników. Nie znalazłszy miejscowego agenta do spraw Indian, na którym chciał się zemścić, zabił i oskalpował trzech jego współpracowników. Odszedł, zostawiając ponure ostrzeżenie, że nie spocznie, aż wytępi Indian z Illinois i ich angielskich przyjaciół. Ku ich niewątpliwej uldze, zginął jednak kilka miesięcy później podczas napadu jakichś handlarzy na swój obóz1.

*

Pontiak odszedł. Pozostała po nim nieprzemijająca sła­wa, o jakiej — jak każdy Indianin — na pewno marzył. Sprawił on, że po raz pierwszy w historii tak liczne, często ze sobą przedtem skłócone plemiona chwyciły za broń we wspólnej sprawie. Idea stworzenia jednego frontu wobec białych nigdy nie była Indianom obca, ale po raz pierwszy urzeczywistniła się na taką skalę podczas wojny lat 1763-1765. Pontiak przyczynił się do zacieśnienia więzi plemiennych, do uświadomienia, jak ważną jest sprawa zaniechania wzajemnych waśni, tak nieistotnych wobec wspólnego zagrożenia. Jego dzia­łalność podjęli w najbliższej już przyszłości, w tokui po zakończeniu amerykańskiej wojny o niepodległość

1 List Olive P. Dickason do autora, 29 listopada 2004 roku.

inni przywódcy, często jego towarzysze broni, tacy jak Kaczan Kukurydzy wiodący Szawanezów do nierównej walki z białymi podczas wojny lorda Dunmore’a w 1774 roku, jak przyrodni bracia z tego samego plemienia Wir, znany bardziej jako Niebieski Kaftan, i Czerwony Pal, jak Mały Żółw Majamów i Buckongahela Delawarów, którzy mieli w 1791 roku odnieść najświetniejsze w dziejach Indian zwycięstwo nad armią amerykańską, jak mąż stanu Mohawków Józef Brant walczący w jego wojnie po stronie Anglików czy Krik Alexander McGillivray, którego naród w tych zmaganiach nie wziął udziału. Z jego doświadczeń czerpali w latach 1805-1814 prorok Szawanezów Tenskwatawa i jego brat— Tecumseh, Największy Indianin. Pamięć o nim była wciąż żywa jeszcze w połowie XIX wieku wśród ludów indiańskich zamieszkujących na wschód od Missisipi, kiedy wyrzucano ich z ojczystej ziemi i pod bagnetami wojska odprowadzano na drugi brzeg „Ojca Wód”.

Sława Pontiaka utrwaliła się również w inny i często nieoczekiwany sposób. Znawcy chwalą sobie amerykański samochód marki „Pontiac”, potężne browary w Detroit pędzą piwo o nazwie „Chief Pontiac Beer”. Istnieje bogata literatura poświęcona jego postaci, której początki biorą się od wspomnianego już dramatu Roberta Rogersa, napisanego w 1765 roku. Sławę oczywiście zapewnił mu swym dziełem Parkman, które od swego ukazania się w 1851 roku doczekało się ponad dziesięciu wydań i niezliczonych reprintów. Pod wpływem Parkmana postacią Pontiaka zainteresowało się wielu pisarzy z różnych krajów, w Polsce nieodżałowany Jan Szczepański. Imieniem wodza nazwano miasta w stanach Illinois, Kansas, Michigan, Missouri, Nowy Jork, Ohio i Rhode Island. Jezioro Pontiak płynie w hrabstwie Oakland w Michigan i takie samo toczy swe wody w kanadyjskiej prowincji Ontario, w hrabstwie również nazwanym jego imieniem.

BIBLIOGRAFIA

Colin G. C a l l o w a y , The American Revolution in Indian Country: Crisis and Diversity in Native Indian Communities, Cambridge, Cambridge University Press 1998.

Colin G. C a l l o w a y , Neither White nor Red: White Renegades on the American Indian Frontier, „The Western Historical Quarterly”, January 1986.

Colin G. C a l l o w a y , The World Turned Upside: Indian Voices from Early America, Boston, Bedford Books of St. Martin’s Press 1994.

James A C l i f t o n , The Re-emergent Wyandot: A Study in Ethnogenesis on the Detroit Borderland, 1747 w : K . G . P r y k e & L . L . K u l i s e k , Papers from the Western District Conference, Essex County Historical Society, Ontario 1979.

Olive P. D i c k a s o n , Canada's First Nations: A History of Founding Peoples from Earliest Times, New York, Oxford University Press 2002.

Gregory E. D o w d , „The French King Wakes Up in Detroit”: Pontiac's War in Rumor and History, „Ethnohistory” 37, 1990.

Gregory E. D o w d, A Spirited Resistance: The North American Indian Struggle for Unity 1745-1815, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 1992.

Gregory E. D o w d , Thinking and Believing: Nativism and Unity in the Ages and Tecumseh, „American Indian Quarterly” 16, 1992.

Gregory E. D o w d , War under Heaven: Pontiac, the Indian Nations & the British Empire, Baltimore, The Johns Hopkins University Press 2002.

William J. E c c l e s , The Canadian Frontier, 1534-1760, Al­buquerque, University of New Mexico Press 1969.

William J. E c c l e s , France in America, New York, Harper & Row, Publishers 1972.

Friedrich von G a g e r n , Prawdziwe Życie Skórzanej Pończochy, Historia Pogranicza w latach 1607-1813, Warszawa, Iskry 1966.

Barbara G r a y m o n t , The Iroquois in the American Revolution, Syracuse, New York, Syracuse University Press 1972.

J. Norman H e a r d , Handbook of the American Frontier: Four Centuries of Indian-White Relationships, Lanham, Maryland, The Scarecrow Press, Inc. 2002.

Alexander H e n r y , Travels and Adventures in Canada and the Indian Territories between the Years 1760 and 1776, Rutland, Vermont, Charles E. Tuttle Co. 1969.

Frederick Webb H o d g e , Handbook of American Indians North of Mexico, Washington, Smithsonian Institution, 1907-1910.

Wilbur R. J a c o b s , Dispossesing the american Indian: Indians and Whites on the Colonial Frontier, New York, Charles Scribner’s Sons 1972.

Lyle K o e h l e r , Red-white Power Relations and Justice in the Courts of Seventeenth-Century New England w: Roger L. N i c h o l s , The American Indian: Past and Present\ Tucson, University of Arizona Press 1986.

Korespondencja autora z:Colinem G. Callowayem, styczeń 1992,Jamese A. Cliftonem, lipiec 1988-styczeń 1998,Olive P. Dickason, lipiec 1998,Elizabeth G. Dulany, grudzień 1987,Williamem J. Ecclesem, styczeń-czerwiec 1994,Barbarą Graymont, listopad 1992-styczeń 1993,Nancy O. Lurie, luty 1988, łanem K. Steele, styczeń 2004,Clintonem A. Weslagerem, lipiec 1988-kwiecień 1993.

Gary B. N a s h , Red, White, and Black: the Peoples of Early North America, Englewood Cliffs, N. J., Prentice Hall 1974.

William W. N e w c o m b , North American Indians: an Anth­ropological Perspective, Pacific Palisades, California, Goodyear Publishing Co., 1974.

Howard H. P e c k h a m, Pontiac and the Indian Uprising, Detroit, Wayne State University Press 1994.

James E. S e a v e r, A Narrative of the Life of Mrs. Mary Jamison, Norman, University Oklahoma Press 1992.

Jack M. S o s i n , The Revolutionary Frontier, 1763-1783, Al­buquerque, University of New Mexico Press 1974.

Ian K. S t e e 1 e, Betrayals: Fort William Henry and the „Massac­re”, New York, Oxford University Press 1990.

Ian K. S t e e l e , Warpaths: Invasions of North America, New York, Oxford University Press 1994.

Aleksander S u d a k, Biali Indianie Kolonialnej Ameiyki Północnej— Z Historii Akulturacji, „Tawacin” 2/62/ lato 2003.

Aleksander S u d a k, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Po­znań, Wydawnictwo Akcydens 1995.

John S u g d e n , Blue Jacket: Warrior of the Shawnees, Lincoln, University of Nebraska Press 2000.

Jan S z c z e p a ń s k i , Czarne Wampumy Głoszą^ Wojną. Powstanie Pontiaka 1763-1764, Warszawa, Czytelnik 1958.

Dan L. Th rap p, Encyclopedia of Frontier Biography, Lincoln, University of Nebraska Press 1991-1994.

Robert M. U t l e y and Wilcomb E. W a s h b u r n , Indian Wars, Boston, Houghton Mifflin Company 1977.

Anthony F. C. W a l l a c e , King of the Delawares: Teedyuscung, 1700-1763, Syracuse, New York, Syracuse University Press.

Clark W i s s 1 e r, Indians of the United States, Garden City, New York, Doubleday & Company 1967.

WYKAZ ILUSTRACJI

Major Henry Gladwin na obrazie Johna Halla. Zdolny oficer potrafił obronić Detroit, lecz jego pogardliwe traktowanie Indian i nakazane przezeń powieszenie pewnej Indianki po­pchnęło wojowników do walki.

Major Henry Gladwin pod koniec życia.Plan fortu Pitt z 1759 roku. Mógł nigdy nie zaistnieć na tym

planie, ale jego rozmiary świadczą, że Anglia zamierzała na zawsze postawić swą stopę nad Ohio.

Robert Rogers w rycinie Thomasa Harta z 1776 roku. Słynny dowódca rangersów pokazany jest tutaj jako ten, co zdolny jest przewodzić Indianom.

Wojownik Ottawów z końca XVII wieku.Indianie na obradach z pułkownikiem Bouquetem na obrazie

Benjamina Westa. W imieniu sprzymierzonych plemion prze­mawia tu wódz Szawanezów Kaczan Kukurydzy.

Fort Detroit i okolica w latach 1763-1764 na mapie Johna Montresora. Postać odpoczywającego Indianina kłóci się z faktem, że wokół szaleje wojna. Fort ze swymi silniejszymi umocnieniami od strony rzeki znajduje się pośrodku, domyi pola francuskich osadników po obu stronach rzeki, zaś wieś Wyandotów na południowym (kanadyjskim) brzegu, w dole na lewo indiańskie strzały ukazują bieg rzeki, a lilie burbońskie północ.

Indianie odają jeńców Bouquetowi. Obraz B. Westa.

Sir William Johnson na obrazie Johna Wollastona tworzącego w latach 1736-1767. Mógł wtedy jeszcze nie nosić swego tytułu, ale przedstawiony jest jako typowy szlachcic epoki.

Nota kapitulacyjna Pontiaka z 31 października 1763 roku. „Podpis” Pontiaka.

SPIS TREŚCI

Wstęp ....................................................................................................... 7Algonkinowie i Irokezi w połowie XVIII wieku .................................. 10Wojna Francuzów i Indian .................................................................... 27Pontiak ................................................................................................... 59Przyczyny wojny lat 1763-1765 ............................................................ 64Wybuch wojny. Oblężenie fortu Detroit ............................................... 77Zwycięstwa Indian poza Detroit ............................................................ 89Władze angielskie wobec konfliktu .................................................... 103Najazdy na pogranicze ........................................................................ 109Oblężenia Detroit ciąg dalszy ............................................................. 124Krwawy Most i Krzewiasty Potok ...................................................... 143Działania pod fortem Niagara ............................................................. 154Odstąpienie Pontiaka spod Detroit. Ofensywa Anglików .... 161Działalność Pontiaka w Illinois. Pokój a Anglikami .......................... 183Pokłosie ............................................................................................... 206Bibliografia .......................................................................................... 215Wykaz ilustracji ................................................................................... 218

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas:

Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683• W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZI- SZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKINAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRÉCY-ORLEAN 1346-1429• K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943» L. Podhorode­cki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEW- NA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J. W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLO­NIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOST­RZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940• R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812• M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MAREN­GO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE 1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Olender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAG RAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE