İmam Gazali - İslam Ahlaki_text

8/18/2019 İmam Gazali - İslam Ahlaki_text

1/271

SLÂM

AHLÂKI

8.Bask

t*

\


2/271

MAM-I

GAZAL

islam

AHLÂKI


3/271

MAM-I

gazali

SLÂM

AHLÂKI

Terceme:

ÂKF

NUR

SNAN

YAYINLARI

STANBUL

1996


4/271

SNAN

YAYINLARI

NU: 16

© Copright

(Bu

tercemenin

bütün

basm-yaym

haklar

SÎNAN

YAYINEV'ne

aid

olup

izinsiz

iktibas

edilemez.)

ISBN

-

975

-

8005

-

24

-

3

•

Kapak

Hadi

KARAKAYA

Bask-Cilt

UMUT

MATBAASI

Birinci

Basm:

1969

Dokuzuncu

Basm:

1996

SNAN

YAYINEV

Çatalçeme

Sok.

No: 29/6

(M.

Üretmen

han)

Tel:

(0.212)

512

78 78

34440

Caalolu-ST.


5/271

ÇNDEKLER

Sahife

Takdim 1

Goziialinin

Hayat (Yürüyen kervan)

9

Önsöz

41

yi

Huylarn

Fazleu

rf

43.

yi

ve Kötü

Huylarn

hakikati

49

yi

Ahlâkn

Alâmetleri

.....

5*

Riyazi Metcdlarla

Ahlâkn

Deimesi

62

yi

Huylan

Elde Etmenin

Yollar

69

Güzel

Ahlâka

Giden Yollarn Ayrl

Noktas

... 76

Gönül

Hastalklar

ve

Tedavi

Yollar

83

ahsi

Kusurlar Örenmenin

Yollan

87

Gonul

Hastalklarnn

Esas Nefse

Uymaktr

Allah'a

Ulamann Yolu ehevi

Arzular

Terketmektr

91

Çocuk Terbiyesi

101

Iraöen'in

artlan ve Riyazet

Yolu 109

Cok Konumak

121

Diiin Tehlikeleri.

Susmann Fazileti 124

Erenlerden

Fkraicr

128

Bo Yere

Konumak

130

Alay

Etmek

134

Mizah.

aka

136

Fuhu,

Küfür.

Dil

Bozukluu

,

143

Husumet

(Dümanlk)

147

Sr

Açklamak

151

Yalan

Vaad'

:

152

• •••••••••••••.«••4

154.

Sabrn

Faziletleri

158


6/271

Sohife

Sabrn

Hakikati,

cinas

162

Riya

ve

Nifak

163

ki

Yüzlülük

179

Hilim

182

Kibir

.

190

Gurur

197

Af ve

hsan

202

Husumet ve Kzgnlk

209

Cömertlik

219

226

Hrs

ve

Tama

239

öhret

244

Makam

ve

Mevki htiras

246

Gybet 249

Nemime 260

Hased 263


7/271

TAKDM

Ahlâk

felsefesi itibariyle arkta

Gazaü'yl kimse geçemedi..

Ibnl

Sina

nasl

kendisinden sonra

do

esiz

ve

nasl

felsefeden en

yüksele

çkm

ve

nalefsiz

kalmsa

Gazâîl

de

ahlâk

bah-

sinde

öyle

oldu. Bu

hususta

çklabi-

lecek

tepenin

en

sonuna

çkmt.

Bütün islâm ahlâklyatt

bugüne

kadar

onun

yükselttii

bu

yüksek

noktada

duruyor.

Carre

de

Veou»

Mil etlerin

varlma

yokluu

içtimaî

kaidele-

rine

baldr.

Tarihte iktisaden

geri

milletlerin

yaad

gö-

rülmütür

de

ahlaken

gerileyen milletlerin

yaad-

görülmemitir.

Merhum

Akif'in u msralar ne

büyük hakikatler ihtiva eder?..

Bir de

hiçbir

ey

gökten

inmez

yerden

taar

Kendi ahlakyla

bir millet ölür

yahut yaar.

Ahlâk mücerred bir mefhum

okluundan

onun

müahhas târifi yaplamamtr

ve

yaplmaz

da.

Bizde ahlâk

telâkkisinin

esas

umdesi olarak

kabul

edilen pek çok

deerler

öbür yanda

gayet

normal

saylr.

Bunun

zdd

da

variddir.

Fakat

insanln

müterek deerleri

vardr.

Ve

bu

deerleri

korumak

da

yalnz

müslümanlann

de-

il,

insan

olan herkesin vazifesidir. Gerçei

söyle-

yecek

olursak bizim neslimiz

kilitlenen

ruhuyla bir-

likte her

eyini;

ahlâkn, imânn,

örf

ve âdetini

de

kaybetti. Zaten

bedbahtlmz

da

buradan

geliyor.

Yaplan

hareketler,

millf

benlii

ykmaktan

baka

hiç

bir

ie

yaramamtr

diyenler

pek

de

haksz

de-

ildirler.

Nedir

u

caddelerde

sürünen kadn klkl söz-


8/271

8

SLÂM

AHlAKI

de

erkekler?..

Nedir o

insanlktan ayrlm

et

kül-

çesi kz

bozuntular?..

Bütün

bunlar hangi

neslin

ahfad?

Doksan

ya-

ndaki

dedeyi

oluz

yandaki

toruna,

dokuz

yan-

daki torunu

da

doksan

yandaki nineye irenç na-

zarlarla baktran

ve

baktrtan bir sistemin

yetitir-

dii neslin tâ

kendisi.

Baka

deil. Meselenin

venameii

ite

buradan

geliyor. Ahlâkî çöküntüyü

hazrlayan

âmiiterin

banda çürük

bir sistemin

hcgomonyasnm

bulunmas

ve bizzat

sempatizan-

lar

tarafndan

ahlakszln

revaçlandrimas

ge-

liyor.

Bir

gün

gelir

de

ahlâki

buhranmzn

müseb-

bibîerini

yarglayan

bir mahkeme

kurulacak

olur-

sa

ilk önce

o

sistemin

sorumlularn daraacma çe-

kecektir.

mam-i Gazali

bu eserinde büyük bir

pedagog

olarak

karmza

dikiliyor.

Hicretin 450

ylndan

o

büyük dehasyla

900 yHk

istikbal

perdesini

ara-

dan

kaldrp

projoktörierini

bizim

cemiyetimizin

üs-

tüne

yöneltiyor.

Yarnn.

Türkiyesini kuracak nesil bu

projektör-

lerin

altnda her

yönden

mücehhez olarak ye-

titirilecek

olan nesildir.

te

biz

bu

nesli

bekli-

yoruz.

Ve

bu

neslin

ilk mayas

tutmak

üzeredir.

Geçmiin

bütün

deerlerini

uurlu olarak

incele-

yip,

kritiini

yapp

benliine yerletiren yirminci

as-

rn

ilim

ve tekniini

alp,

arkla

Garbn

sentezini

yapabilen

bir

nesil...

Allah'm

sen

bize

bu nesli çok

görme .. Ve u

700

milyonluk

slâm

âleminin

tekrar

batakla

yu-

varlanmasna

müsaade etme ..

Akif

Nuri

KARCIOLU

5.6.1969

Üsküdar


9/271

YÜRÜYEN

KERVAN

•

Güne

tam

dönüm

noktasna

gelmiti,

etraftaki

çöl

kazan

gibi

fkr

fkr

kaynyordu.

Çevreyi

kzl bir

hâle

sarmt.

Sanki

sahra

soluyan

bir ejderha

gi-

biydi.

Aosra

esen

rüzgâr

sahrann

ate parças

kumlarn

yolcularn

yüzüne doru savuruyor

da

sa-

vuruyordu.

Kervan

konak

yerinden

kalkal

epey

zaman

ol-

mutu.

Bir

menzillik

yoiu

kat

edebilmek

çin

daha

üc

saat

yürümeleri

gerekiyordu.

Bir

zincirin

halka-

lar

gibi ard

arda dizilen

u

mübarek

hayvanlar

ne-

den

bu

kadar

kan-ter

içinde

kalmlard?

Sahra

ve

kervan.

te ebediyyet

yolculuunun

örnek

iki

numunesi...

Bir

yanda

yürüyen

kervan,

öbür

yanda

zamannn

çarklar

arasnda

ufalp

giden

insanolu.

Kum

deryas

sahra

ve sonsuzlua

kadar

giden

ebe-

dî

yolculuk.

Ne

ekil

c.lmaz

itir

bu

yarabbi...

Kervanc

ba

CURCAN'dan

beri mahmuzlaya-

rak

koturduu

a'.nn dizginini

zor

zaptederek

yürü-

yordu

ve

p^iir

;:n

Hindin

Çin'in

elmasl

ipekli

ma-

mulatyîa

yükiü

bir

kervan

geliyordu.

Önde

yürüyen

mihmandar

anszn

durdu

ve

çev-„

reden

gelen

seslere

kulan

dikti.

Her

taraf

ate

ko-

ru

içinde

kavruluyordu

sanki.

Ta

uzaklarda

bir

sera-

bn

hayalî

denizi

ve

içinde yüzen adalar hafifçe

be-J

liriyordu.

Sa

tarafta

susuzluktan

ban

yana

emi/'*

azn

semaya kaldrp

«su su»

diye

yalvaran

hurma

aacnn,

kavurucu

sam

yeli

ile

«hu»

çeken

derviler

gibi

saa

sola

kmldad

görülüyordu.

Soldaki

kum

tepesinin

üstünde

yumru yumru

deve

dikenleri

dizil-

mi

duruyordu.

Ve tepenin

ufukla

kesit^i noktada


10/271

10

SLAM AHLÂKI

klç

kuanm,

ellerinde

ok

ve

yay bulunan

bir ha-

rami

grubu dikilmi

duruyordu.

Sa

tarafta

bulu-

nanlarn

ellerinde

ucu

sipsivri

mzraklar

ata hazr

vaziyette

idi.

Altlarndaki

safkan

Arap

atlan kulak-

lann

dikmi

binicilerinden

gelecek mahmuz

darbe-

lerini bekliyorlard.

Sakal

byk birbirine

karm hal-

de

balarn ipekli

örtülerle

sarm

bulunan

harami-

ler

tepenin

üstünde

kervana

tamamen

hâkim

vazi-

yette pençesi

arasndaki

av

le

oynayan

kediler

gibi

alayvari

edalarla

oradakileri süzüyorlard.

Ve bir av

daha

dümütü

avuçlarna...

Önde

yürüyen klavuz

durmutu azndan tek

kelime

çkmyordu

sanki dili tutulmutu. Ve

bir anda

her

ey

oluverdi. Develerin

srtnda

semerden

baka

bir

ey

kalmamt.

Son

harami

de

atna

atlaynca reis «Her

ey ta-

mam

m?»

dedi

ve her

eyden emin vaziyette

yava

yava

atjn

sürmeye

balad.

Fakat

pelerinden

bir

çocuk kouyordu.

Henüz

ondördüne

yeni basm

gi-

bi

görünen

tüyü bitmemi

bu

delikanl

ne

için

kou-

*

yordu?

Altnlarn

m kaybetmiti

yoksa

ipekli

mal-

larn

istemek

için

mi

kouyordu?

Vaz m geçmiti

bu

çocuk

canndan?

Koca

kervandan

hiç kimse

bu

korkunç

haramilerin

peine

dümek

cesaretini

gös-

terememiti

de

kendisi

mi

kalmt?

Soluk solua

koan

delikanl

nihayet

haramilerin

yanna

geldi

k-

sk

seslerle

:

—

Verin

verin

diye

baryordu.

«Altn ve

ipekli

mallar

çin

zorla

u

çocuk

canna

kydracak»

diyen-

ler

de oldu.

Hiç

bir

haraminin

çinden

bu delikanlya

acyan

olmamt.

Ba

harami

sert

ve

iddetli

bir

sesle:

—

Hey

ne

yapyorsun

dön

geri

yoksa öldürürm

seni

diye

bard.

Delikanl


11/271

SLAM

AHLÂKI

11

—

Verin.

Benim

istediim size

yaramaz. No

ya-

pacaksnz

onu? Kaç

seneden

beri

CÜRCAN'da

on*

lan yazmakla

urayordum.

Ne kadar

emek

verdim

onlara

ders

notlarm

benim.

Verin

sizin

inize

yara-

maz

diye

baryordu. Bunun

üzerine çölün

sert

rüz-

gârlar

gibi

feveran

dolu, granit

kayalar

gibi

sert

kalpli

haremi

ba

kalarn

çatt,

yüzünü

ona

doru

çevirdi

«Neymi

o notlarn diye

seslendi.

Dclikan haraminin

hemen

yanna gelmiti.

Adam

atnn üstünden

gözlerini,

soluyan delikanlya

çevirmi

öfkeli, sert

bakiaryle,

çatk

kalariyla ona

bakyordu.

çinden güiesi geldi.

Öbür yandan

mil-

yonlar

kaybeden kimselerden

ses

bile

çkmamt.

Ama

u

çocuk

üc

be sayfalk notlan

için canndan

vazgeçerek kendilerinin

pelerinde

koma cesaretini

gösteriyordu. çinfce

çocukla

ilgili bir

yn

alayl

duygular

jbekmeye

balad.

Çlgnlk

bu

çocuun

yap-

t

diioöüu/l

Deiikanl

dikkatti

ve

itinal

kelimelerle,

gayur

tyfr

ifade tarzyla

konumaya

balad:

—

Senelerce

önce

bu kum

deryasn

aarak

TUS'ta kalkp

CÜRCAN'a

geldim

dedi. Derm

bir ne-

fes

ald. Sanki

geçmiin

ac

ve

zdTaplarla

dolu sa-

niyeleri

bir

bir sinema

eriti

gibi

gözünün

önünden

geiip

geçiyordu.

Devam

ederek

«Ünlü

mam

Ebu

Nasr

el-smail'den

ders

ald«m onun

medresesinde

göz

nûru

dökerek

notlarm

yazdm.» ehadet

par-

man

mzrak

misali

uzatarak

ite

orada

o kzl

de-

venin

omuzundaki

heybenin

içinde.

Ne

olur

verin

o

sizin

iinize

yaramaz.

Para

da etmez, diyordu.

Heyula

gibi

dikilmi

muhatabn

seyreden

ha-

remi

ba

yumuarm

gibi oldu.

Gözbsbekleri

çevri-

lip

duruyordu.

Yüksek

seslerle

birden

kahkaha

atma-

ya balad. Az

kulaklarnn

hizasna

doru

ayrl-


12/271

12

SLÂM

AHLÂKI

yor

tekrar

kapanyordu.

Son kahkahasnda

frlattk-

tan

sonra tekrar dik

nazarlarla

gözünü

delikanlya

çevirdi.

Bedevi

arcplarna mahsus

eda

ve

tavrca

konulmaya

balad

—

Sen ilim

örendim,

u

kadar

göz

nûru

dök-

tüm diyorsun

halbuki

biz

senin

o kadar emeini

ve

bu

kadar

bilgini bir

anda

elinden

aldk

imdi

ne gelir

elinden,

bu

kadar

çalmann

ne

deeri

var?

dedi.

Huni

biçiminue

açlp

yumulan

aznn

içinde

sarm-

trak

dileri

kelimelerin

durumuna

göre

belirip kay-

boluyordu.

Sonra

daha

fazla

bekietmiyerek;

«Hey

vein

u

çocuun

notlarn»

dedi

ve

atn mahmuz-

la/arak

uzaklat.

Az

sonra

haramilerin

alla

örtül-

mü

beyaz

balklar

rüzgârda

sallanan

mendil

gibi

ufukta

kayboiup

gitti.

Her

ey

bitmiti

artk,

bir harp

scnras

harabe

olan

ehrin

hazin

manzarasn

and-

ryordu

kervan.

Yine

çöl

cte

gibi

kavruluyor

yine

sem

yeli

ac ac

esiyordu...

Bazen

basit

bir kimseden

duyduumuz

laflar

cerya

gibi

bilginlerin

sözüncen

daha

çok

tesir eder

bize.

Delikanl

Gazali

de

ayn

durumca

idi.

Bu

bir

tesadüf

mü

idi

nc idi

u

haremi

çetesi?

Gerçekten

doru

söylüyordu.

Asla

bu

fcr

tesadüf

olamazd.

Evet

tevafukun

ta

kendisi

ia*i. Kaderin

cilvesi

bu

ba-

zen

en

yüce

sözler

en irenç

azlardan

da

çkmaz

miydi?

Bayezidi

Bistami

«Allah

Allah»

diye

baran

sarhoun

azn,

«Bu

temiz

söz

o

pis

aza

yakm-

yor»

diyerek

su

ile

ykamam

myd?

Elbette

o

mü-

barek

kelime

pis

aza

yakmazd

ama

bazen

de

bir

çirkeften

gül

bile

yetitirmiyor

muydu

Allah?

O

mücerret

olarak

bir

haramr

deildi

Gezâli'ye

ders

olsun

diye

Allah

söyletmiti.

Söyliyene

deil

söyle-

tene

bakmak

gerekirdi.

Ve

her

hadiseden

kendisine

düen

pay

almas

lâzm

di

nsanolunun.

Bundan


13/271

SLÂM

AHLÂKI

13

sonra

sadece

yazarak deil

kavryarak örenecei-

ne,

mürekkep adam

deil

kafa

adam

olacana,

satrlara

deil

gönüllere

yerletirmeye çalacana

söz

vermiti

Gazali.

Ve

bu

artk

gelecein

Hüccet'ül

slâm için

bir

prensip

halini

alacakt.

ÇEVRE

Peygamberin

vefatndan çeyrek

asr

sonra

ba-

gösteren

karklk

nikotinle

biran

çin

telafi

edilen

hastalklar

gibi kuvvetli bir devlet otoritesi kurula-

rak

ortadan

kaldrlmt. sâm

ülkesi gün

geçtikçe

geniliyordu. Gaziler

snrlardan

snrlara

at

kotu-

rarak,

klç

saIlyarak

kouyor

«lâyt

kelimetultah

için» candan batan ve her eyden fedakârlk ede-

rek savayorlard.

Ama

ne yazk ki çtimai

bünye-

ye

mikroplar

nüfuz

etmiti.

nsan

vücudunda

hem

faydal,

hem

de

zararl mikroplar üslenmilerdir. Ve

müthi

bir sava vardr insan bünyesinde. Vücut za-

yf dütüü

an

bu

korkunç

sava zararl mikroplar

kazanrlar

ki

bu

o

bünyeyi

ölüme kadar sürükler.

te

slâm dünyas

da

böyle olmutu. Yerleen

fitne

mikroplan

belki slâm uurunun fertlerin gön-

lünde

hâkim

olduu

o

günlerde

kendisini belirtme-

yecekti

ama, bir

darlk gününde

mutlaka yakamza

yapacakt.

Nitekim

de

öyle

oldu.

Emevi hakimiye-

tiyle

slâmn hilafete

dayal demokratik

rejimi, ha-

nedann

hâkim olduu

saltanat

-

krallk

haline

dön-

dü. Ve

bununla birlikte

balayan

mikroplar

harciler

fitnesi

le

daha

da

geliti.

Meydanda

bir

Iran

realitesi

vard. Mazisi

iki

bin

yk

yaklaan

bir

krallk

Müslüman

gazilerin

ayakla-

r

altnda

yklmt.

ran

intikam

almak için

frsat


14/271

14

SLÂM AHLÂKI

gözetiyordu. stâmn

eitlik

umdesi Aristokrat

züm-

renin forsunu yoketmiti.

Bu

nasl oiurdu? Bir

ran

Aristokrat

halkla

ayn seviyede

olabilir

miydi?

Birinci

hicri

asrda

ürüyen

'mikroplan

dezen-

fekte

etmek

çin

bir

Ömer

bni

Abdülaziz

çkar, iki

yl durmadan

hergün

yuvarlanp

giden

güne gibi

o da üful

eder.

Abbasîler

devrinde

harici

mikrobuna

Yunan me-

deniyetinin

antik

mikroplar

da eklenir.

slâm

yaban-

c

kültürlere

bizatihi

kar

durmaz.

Sadece

onu ken-

di

potasnda

eritir.

Kendisine

has

terimler

ve ekil-

ler

ile

Müslüman

olan bu

yabanc

geline Isiâm

kya-

fetini

giydirir.

Böyle

olmas

gereken

felsefe cereya-

n

da,

asl

mihrakn

kaybederek

bünyede saklan-

m

olan

mikroplarla

birleti

ve

bünyeyi

içten

ke-

mirmeye

balad.

Kelâm

ulemas

alyuvarlar

rolünü

oynayarak

bu

fegositozda

mikroplarla

savamaya

baladlarsa

da

dümana kar

tam

mücehhez

deil-

diler.

Peygamberin

«Dümana

ayn

silâhla mukabele

etme»

prensibini

kullanamyorlard.

Felsefeyi

kökün-

den

ykacak

esasl

delilleri

yice

bilemiyorlard.

Ebu'l-Hasan

el-E'ari'nin

açt

çrda

bir

müd-

det

sonra

onun tabileri

tarafndan

donuktatrlm-

ti.

E'ari'nin

açt

sava

pek

az

bir

zaman

sonra

taklidler

yn haline

gelmiti.

Ortada

bir

felsefi

cereyan

vard.

Bu

slâm

pren-

sipleri

için

tehlike

arzetmeye

balamt.

Zamanla

frkalar

daha

da

artt.

Hicretin

beinci

asrnda

slâm

mefkûresl

darmadank

bir

veçhe

arzediyordu.

Mu-

tezileler

mutlak

akl

sevdasna

kaplarak

«Rasyona-

list»

çn

açtlar.

Meydana

bir

de

Batniler

fobisî

çkmt.

Hiç

bir

hudud

tammyan

batniler

Islâmn

bütün

esas

umdelerini

çineyip

geçtikleri

gibi

kendi-


15/271

SLÂM AHLÂKI

15

terine

bir

gizli

tekilât

süsü

veriyorlard,

t

eriatn

si-

zin

anladnzda

baka

bir de

battni

yönü

vardr

ki

onu

sadece

imamlar

biir

diyorlard.

«Abdeste

Batni

lerin

dndaki

bütün

mezheplerden

uzak

bulunmak,

namaza,

imama

dua etmek,

oruca

zahir

ehlinden

ilmi

ve

batn

mezhebini

gizlemek,

Kabe'ye;

Pey-

gamberin

kendisi,

Kabe'nin

kapsna;

mam

Ali,

ke-

lime-i

tevhide:

Zamann

imamndan

baka

imam yok-

tur.»

(1)

gibi

kendiierine

has

mânâlar

vererek

ef-

kâr

umumiyeyi

bozuyorlard.

Bu

arada

tekilâtn

fedaileri,

gizli

ajanlar

her

tarafa

dehetle

kark

korku

salyordu.

«Sultan

olsun

vezir

olsun,

kuman-

dan

olsun hiç

bir

kimse

akam

yatarna

girince

sa-

bahleyin

bir

batini

fedaisinin

darbesiyle

ölü

olarak

bulunmayacandan

emin

deildi.»

(2)

Bîr

ara

ihvan

safa

adnda

bir

teekkül

kurula-

rak

din

ile

Yunan

felsefesinin

doktrinlerini birletir-

mek

çin

faaliyete

geçildi.

Çeitli

risaleler

yazlp

et-

rafa

datld.

Keramiler

de

daha

ayr

bir

mahiyet arzediyor-

lard.

te

hicretin

beinci

asrnda

slâm

dünyasnn

fikir

corafyas

bunca

bölükler

gösteriyordu..

Bütün

bunlara

ramen

ehli

sünet

akidesi

tam

bir

set

ha-

linde

her

birisiyle

ayr ayr

mücadelesini

yürütüyor-

du.

Buna

ramen

kati

sözü

hangi

tarafn söylîye-

cei

kestirilemezdi.

Çünkü

her

yönüyle

kuvvetli

ke-

limesinin

ifade

ettii

bir

ahsiyete

htiyaç vard.

Gel-

mesi

beklenen

ahsiyet

bir

zülfikâr

keskinliiyim

meseleleri

halledebilecek

kimse

olmalyd.

Ayn

oîan

unsurlar

toplayp

müterek

bir

deal

birliiyle

hlza-

Ml

Diyanetüna

ef-lsmaliye

Sh.

22

(2)

TelbltO

ibllt

Sh.

110


16/271

16

SLÂM AHLÂKI

ya

getirmeliydi.

Hem

akla

dayanan ilimlerde, hem

de

nakla

dayanan

ilimlerde

otorite

olmas gerekirdi.

Yoksa

bu sele

kars

çkp

«dun

demek her

babayi-

idin

kân

deildi.

O

günün insanlar

elbette

bu

ahsiyeti

bekle-

mekte

hakl

idiler

çünkü

Resulü kibriyann

kendisi

bizzat

«her

yüz ylda

bir

müceddit

geleceini

söy-

lememi

miydi?

Bu

gelen

müceddlt

belki TUS'tan

belki

CÜRCAN'dan

belki

NABUR'dan,

belki

de

BADAT'tan

çkacakt*

Rahmete

susayan

tarlalar

çin

elini

açp

Allah'a

yalvaran

kullarna

Rabbim

hazinesinden

rahmet

der-

yasn

coturmuyor

mu di?

Elbette

bu

fikir

aleminin

rahmeti

mesabesinde

olan

mücedditlerl

de

göndere-

cekti...

Ve beklenen

yolcu

geldi.

Rahmet

mi

coturu-

yordu

ne?

Gönlü

iman

arzusuyla,

tasavvuf

akyla

dolu

bir

baba...

Ne

zaman

Allah

dostlarnn

hikâyelerini

iitse

yanaklarnda

seller

akan bir

aile

reisi

yün

ei-

rerek

veya

satarak

geçinen

bir

aile,

Hicretin

450

y-

lnda

(1058

milâdi)

Tus'a

bal

Taberan

nahiyesinin

bask

daml

duvarlar

arasnda

ezel

âleminden

bir

yolcu

daha

bu

fena

âlemine

geldi...

Nur

topu

gibi

bir

yavru

adn

Muhammed

koydular. Sonra

«Hücce-

tül

islâm,

Ebu

Hamlcf, Gazali»

gibi

popüler

lâkablar

alacak

olan

yavru

bu

mü'mln

muhitte

lk

yapsnn

örgüsünü

biçimlendirmekle

megul.

Salih

baba

ken-

disi

stememi

miydi?

Vaaz

meclisinde

oturup

söz

eden fakn

bir

yavru

Allah'tan?

te

bu

yavru

fakih

olmal

idi.

Vaaz

ve

nasihatlariyle

çevresini

irad

et-

mellydi.

Ve

manrel

Ahmed'I

sofi

dostlarndan

birisine


17/271

SLÂM

AHLÂKI

17

emanet

etmi ve

din ilmi

okumalar için

onlara

yar-

dmc

olmasn tavsiye

etmiti. Bu tavsiye

gereince

adam

onlan bir

medreseye

verdi.

Gazali

ilk

olarak

fkh

ilmini

Taberanda

Ahmed

bni

Muhammed

Errazikani'de

okudu.

Sonra CUR-

CAN'a gitti

orada imam

Ebu Nasr

el-smatli'den

ders

ald.

Dönüteki haramiler kssas

malûm.

Sonra o

günkü islâm

dünyasnn

ikinci derece-

de

ilim

ehri haline gelen

Nisabur'a

gelir

ve mam'ül

Haremeyn

Ebu'l Maali

«el-Cüveyni'den

ders

alr.

Nisabur

o

zaman

Selçuklularn

bakenti.

Gazâli

400

kiilik talebelerin

içinden

en sivrilen

zekâ

hamulesi.

Bir müddet sonra mam'ül

Harameyn'in

hizmetine gi-

rerek

ona

asistanlk

vazifesini

görür.

468

ylnda

mam'ül

Haremeyn

Refiki

alayc

yüce

dosta

ulanca Gazâli

de

Nisabur'u brakarak

büyük

vezir

Nizam'üf-Mülk'ün

bulunduu

ordugâha

horeket

eder. Henüz

28

yanda

iken

ad

Selçuklu

ülkesinin

her

yerinde

duyulur.

Ünü ta

Abbasi

hilafe-

tinin

merkezi

Badad'a

kadar

ular.

O

gün

Nizam'ül

Müik'ün

nezaret kona

âlimler-

le

dolup taar.

Sohbetler

ycp«ir meclisler kurulur.

Kelâm

ve

fkh

ilmine dair

münakaalar

gece

yar-

larna

kadar

sürüp

gider. Gazâli'de

katlr

o

meclis-

lere.

O

da

münazarada

söz alr. Ve

çevredeki bütün

lim

adamlarnn

parman aznda kor. Sevenler

de

olur

sevmeyenler

de.

Nizam'ül

Mülk

Gozâll'yi Ni-

zamiye

Medresesinde Ebu ishak el

irazl'den

boa-

lan usul

ve hiiaflyat

kürsüsüne

müderris

yapar.

Yl

hicretin

484'ü

Gazali henüz

otuzüç

otuzdört

yala-

rnda.

Nizamiyede

dersîerlne devam eden

Gczoli'nln

F.:

2


18/271

SLÂM

AHLÂKI

hitabeti,

konumas, timi

herkesi

büyüler.

Kendisinin

çada

olan

Abd'ül Gaftr

ei-Farisi

öyle

der

«Ha-

meti

o

dereceyi buldu ki,

devletin

ileri

gelenleri

ve

emirleri

arasnda

öyle

hamet

yoktu.

(1)

Bir

yn

talebe

yan

nda

ders okuyordu. Kendi-

si

nizamiyedeki durumunu

öyle

anlatr. «Badat'ta

bize

üçyüzden fazla

talebe

verilmiti.»

(2)

485

ylnda

Abbasi

halifesi

Muktadi

bilîah

(Mu-

tasn

Billah)

Gazâli'yi

Melikah'n

kars

Türkân

ha-

tuna takdim

ederek

lim

ve marifetini takdir

etti'ni

söyledi.

Sözün

k;sas

Gazâli

o

gün

ulaabilecei

mervebelerin

en

yükseine

ulat, öhretin

doruuna

vard,

ilmin zirvesine

eriti.

DÖNEMEÇTEK

ADAM

nsan

yolda

yürürken *her

ey

bitti

tamam ga-

yeme

ulatm»

dedii zaman

karsna

çok

kerre

bir

dönemeç

çkve ir. Dönemecin

az

ilerisindeki

iki

yol-

dan

mutlaka

birisini

seçmek

mecburiyetinde kala-

caktr.

Gci76li*de

de durum ayn

oldu. Herey

biîmisi

artk

onun

için.

slâm

âleminin

en

ünlü

adamyd.

Her

âlim

bilgisinin

semeresini

yaarken görmez

de

öldükten

sonra

yaayarek

ebedileir.

Gazâli'ninki

böylo

deildi.

Hem yasarken

»minin semeresini gö-

rüyor,

henHe

öldükten

sonra

yaayarak görecekti.

te

Gazâll'nln

büyük ahsiyeti

öhretin

zirvesine

ulamt.

Bütün bifginler

onun adndan bahsediyor-

lard.

Devlet

adamlar

önünden

kalkyorlard.

Bir

—

fi] Tobakat

eafil

clld.

1

Sri.

107

'

(2)

«I-Munkzu

Minodolol

Sri. 85


19/271

SLÂM

AHLÂK

bilgin

için

bundan

daha

baka ne

kalyordu,

flimse

war,

talebe ise

var,

öhret

ise

var.,

iman se

var.

ilim yayma ak

ise

var.

Bundan

sonra

onun

için

bir-

çok

bilginlerin

yapt

gibi

en

pahalsndan

ipekli

el-

biseler

giymek,

eeri

altndan

atlara

binmek,

bana

kocaman

sarn

oturtmak

»etekleri

yere kadar

uza-

nan

bembeyaz

cübbeler

giymek

kalyordu.

Daha

ne

yapacakt

yani?..

Hayr oma

dönemeçteki adam

bunlarn

hiç

biri-

sini yapmad.

Bu

öhretin

bu

ilmin,

bu

mertebenin,

bu

hürmetin

ifade

ettii

deerlerden

hiç

birisi

yoktu

onu

gözünde.

Beyni

zonkluyordu,

zihni bir

kazan

gi-

bi

kaynyordu.

Saylanlarn

hiç

birisi

onu

aldatm-

yordu.

Bunlar

geçici

eylerdi.

Yok

olmaya

mahkûm-

dular.

O

ise

geçmeyen,

bitmeyen,

ebedî

hakikata

âkt.

te

dönemeçteki

adam

bunu

düünüyordu,

bini

kavuran bir

duygu

vard.

Susamt,

susama-

mt

cma

neye?

Ya

bu

geçici olan

eyleri

atacak

adm

ebediyete

maledecekti.

Yahutta

onlara

sarla-

cak

ve

onlarla

birlikte

yok

olup

gidecekti.

Gazoli'-

ntn

sahsiyetindeki

ikinci

özeilik burada

gösteriyor

kendisini.

Kahramanlkta

buradan

balamyor

mu

za-

ten?

Hep harp

meydanlarnda

savaanlardan

kah-

raman

çkmaz

ya.

Asl

kahramanlar

kat

meydan-

nn,

gönül

savann

gazileridir.

,

Gazali ikinci

yola

gitti

ve

peini

brakmyan

o

geç

:

ci

eylerin

hepsine

bir

tekme

atarak

basaa

etti ykt.

Herkesin gönül

verdii

deerleri

bir

anda

im buz

ederek

sonsuzlua

eriti. Ve

ancak

bu

kah-

ramanl

sayesinde

«hüccet'ül

islâm»

lâkabnn ha-

kiki

sahibi oldu.

Topra

eliyle

ovucladktan

sonra

tekrar ha-

vndr

hiç

bîr

deer vermeden

savuran

insann

eda-

s.

vard. Gazâli'de.

O nasl

topra hiç

kuku duyma-


20/271

20

SLÂM

AHLÂK

dan savuruyordu

Is*

Gazâli'de

topraa

bal

in-

sanlarn

yücelttii

deerleri

öyle

soukkanllkla

savuruyordu.

Bundan

daha

büyük

bir zevk

ve nee

var

m

âlemde?..

Tacn

tahtn

bir

kenara

itip,

sevgilisinin

eii-

ne

yüz

sürmek,

Kabe

yollarnn

kum

karm

müba-

rek

havasn

teneffüs

etmek

için Horasan

ellerini

brakan

Emir

Edhem'in

«Neden braktn

o tac

da

bu

halleri

tercih

ettin?»

diyen

yezlrine

cevab

u

olmu-

tu:

«Tacm

bamda

iken

sadece

Horasan

eyaletine

hükmediyordum

imdi

ise

yaln

aycm,

taçsz

bam-

la

kâinata

hükmediyorum»

diyerek

inesini

nehire

att

sonradan

getirmesi

için

nehirdeki

bala

em-

redip

geri ald

mehur

bir

kssadr.

Gazâii'ninki

de

ondan

farkszd.

Dünya

deerlerini

tekmelerken

ka-

inatn

ebedî

deerlerini

avuçluyordu.

Fikir

buhran

geçiriyordu

Gazali Her

eyden

üphe,

her

eyi

tenkid

ediyordu.

Hiç

bir

ey

onu

do-

yurmuyordu.

Susayan,

bar

yanan

bir

insan

ne

ka-

dar

su içse

yine

de

kanmaz.

çer

içer

de

susuzluu

bir

türlü

gitmez.

Gazâli

de

böyle

olmutu.

Hiç

bir

ey

onu

kanriramyordu.

Bilgisi

derinletikçe

susuz-

luu

daha

da

artyordu.

imdi

biz

onun

bu

haletini

kendi

dilinden

dinliyelim:

«Gençliimin

bidayetinden

itibaren

henüz

yirmi

yama

varmadan

yani

bülu

çama

yaklaan

bir

zamandan

beri

-ki

imdi

elli

yam

geçmi

bulunu-

yorum-

daima

bu

derin

denizin

dalgalaryla

mücade-

le

etmekte

korkmadan

cesaretle

derinliklerine

dal-

maktaym.

Her

türlü

karanlk

meselelerle

çok

me-

gul

oluyorum.

Her

müküle

göüs

gerer,

her

uçuru-

mu

atlamaya

çahmm.

Her

frkann

akidesini

dikkat-

le

arat,*,*,.

Hak

He

batl,

sünnete

uygun

okmia


21/271

SLAM ahlâki

21

bid'at

ayrmaya

ve her

taifenin

mezheplerinin

fula-

rn

kefe

çalrm.

Ben

t

Bâtni»

mezhebine

mensup

oian hiç bir

kimseyi onun

iç

yüzünü

iyiden iyiye

an-

lamak

istemeden

brakmadm.

«Zahirilerdin

de

zahir

mânalarna

göre

hareket

etmelerinin

sebebini

ara-

trdm.

Bir

felsefecinin

felsefesinin

künh

ve

hakika-

tim aniamay

diledim.

Keiâmcnn iim-l

kelâmdan

gayesini

ve

mücadele

sebeplerini aniamaya

çal-

tm.

Bir

mutasavvfn

temizliinin

srrn anlamay

çok

arzu

ettim.

Bir

abidin

ibadetinin

kendisine

ne

kazandrdn

inceieaim..

Ve

hiç

bir

Allah'sz

brak-

madm ki, Allah'

inkâra

cür'et

etmesinin

sebeplerini

aratrm

olmyaym.

Küçük

yatan beri

hakikatle-

rin

derinliklerine

vakf olmaya

susam

ofmak,

Allah'-

n

bana bahetmi

olduu bir lütfü

ilâhidir.

Bunda

benim

arzu

ve

ihtiyarmn

hiç

bir

rolü

yoktur. Bu

suretle taklitten

kurtuldum.

Çocukluk

devrimde

an-

nemden

.babamdan

tevarüs

ettiim

kaidelerden

sy-

rldm.

Çünkü

bir

hristiyan çocuun anne

ve

baba-

snn

telkiniyle

Hristiyan,

Yahudi çocuun

anne

ve

babasnn

telkiniyle

Yahudi ve

Müslüman

çocuun-

da

Müslüman

oiarak

yaadn

gördüm.

Resûluliah

(S.A.V.)

bir hadis-i

eriflerinde «Her

doan

çocuk

slâm

ftrat

(istidad) üzerine

dünyaya

gelir.

Sonra

onu

Yahudi

olan

anne

babas

Yahudi

yapar.

Hristi-

yanlatrr.

Mecusi

olan

anne babas

da

ateperest

yapar.»

Asla

yaradln

hakikati

le

anne.

ve

baba-

y,

üstad

taklid

etmekle

meydana

gelen

arzi

aki-

delerin

hakikatini aratrmay

arzu ettim.

Evvelleri

telklnattan

ibaret olan bu

taklitleri

birbirinden

ayr-

mak

hususunda

kalbimde

bir

arzu

belirdi.

Halbuki

bunlarda

hakk

batldan

tefrik

ve

temyiz

etmek

hu-

susunda

bir

çok

htilaflar vardr.

(Bunun

çinden

na-

sl

çklr

diye)

kemli kendime

düündüm

ve

dedim


22/271

22

SLÂM AHLAKI

ki, benim

yegâne

arzum

ilerin

hakikatim

biimsktir.

Binaenaleyh ilmin hakikatini

aramak

behemehal

az.mdtr.

u

halde ilmin

hakikati

nedir?

Bunu

mutea-

k.p

karma

i m-i

yakin

meselesi

çkt.

im-i

yakn

öyle

bir

bilgidir ki,

onunla

bilmen

eyler

asiâ

ek

ve

üpheye

mahal

brakmayacak

eklide

ac»kça anla-

lr.

Böyle

olan ilim,

vehim ve

yanlmaktan tamamen

uzaktr

.Kalben de bunun yanldna

imkân

ve

ihti-

mal

verilemez.

Bilâkis

bu

ilm-i

yakin

huta

ve zühul-

den

o

derece

emin

ve

salim olmaldr ki,

bir insan

çkp

da

bu

ilmin

bâtl

olduu

iddiasnda

bulunsa

ve

bunu

ispat

için

de bir

ta altna, bastonu

ejderha-

ya

çevirse

bu

keyfiyet

c bilgi

sahibini

asla

ek

ve

üpheye

sevketmez.

Çünkü ben

(cn) saysnn

(üç)

ten

daha

çok

olduunu

bildiim

halde, bana

birisi,

«Hay.r

üç,

on'dan

daha büyüktür»

dese ve deHI

ol-

mak üzere

«ben

u

gördüümüz

denei

ejderhaya

çevireceim»

dese

ve

dediini

yapsa

bende

bunu

gözümle

görsem

bu benim

bilgimde

hiç bir

ek,

üp-

he

meydana getirmez.

Yalnz

bu

adam. bunu nasl

yapt

diye

hayrette

kalrm. lm-i

yakn

derecesinde

bilmediim

melûmat

/itimada

âyân bir

bilgi

deil-

dir.

Kendisine

ek

ve üphe

bulunan

bir

ilim, im-i

yekin

olamaz.»

Bu

üphe haletinden

sonra

Gazali kelâm ilmine

dalar.

Çevresindeki

frkalar

bakar

esas karakterleri

bakmndan

çevresinde

serpitirilmi

oîan

bu

toplu-

luklar

dört

ksma

cyrlr.

a)

Kelâmalar

b)

Botmüer

c)

Felsefeciler

d)

Tasavvufçular.

Bu

aratrmadan

sonra

kelâmclann

da

kendisi-

ni

tatmin

etmediini

görür.


23/271

SLÂM

AHLÂKI

23

Köpüren su

dalgalar

mahrekini

yrtacckm gi-

bi

dehetle

ban

tatan taa

vurarak

akar.

Haddi-

zatnda

suyun bu

deheti

sonsuzluk

arzusundan

teri

gelir.

*Hâki

payine erem

der

ömürlerdir

muttasl.

Ban

tatan taa

vurup gezer

avare

su.»

diyen

Fuzuli

bu

öziemi

dile

getirir.

Gazâli'nin

bunra-

n

da

sonsuzluk

akndan

gelmektedir.

Müsbet

bil-

gilerin

hepsini

kartrr.

Beynini

patlatncaya

kadar

çrpnr.

Fakat

sonsuzluk

özlemini

bir

türlü

aindire-

mez.

Sonra

felsefeye dalar.

Belki

derdinin

devesi

ondadr. Ama yine

heyhat

gördüü

suyun

seraptan

ibaret

olduunun

farkna

varr. «Kelâm ilmni

b.tir-

dikten sonra

felsefe

ilmine

baladm.

Gerçekten

an-

ladm

ki

bir

ilme

hakk ile

vakf

olmayan

bir

kimse,

o ilimdeki

bozukluu

anlayamaz. O

derecs vekil

el-

mal

ki

o

ilmin en

aliminin

ilmine eit

olup

mütaiea

ve

tahkikat

neticesinde

onun

derecesini

geçmeli,

cnun mutteli olmad

derinliklere

daiabilmeli.

te

o zaman

o

ilmin bozuk

olduu

iddiasnn

bir hak

ol-

duu

meydana çkar.

Ben

slâm

âlimlerinden

hücce-

tini

ve

dikkatini

bu

noktaya

teksif

etmi

bir

kimse

görmedim. Ancak

mütekelliminin

kitaplarndan

fel-

sefecilerin

sözlerini

red

hususunda

yazlm

birbiri-

ne zddiyet ve

fesad aikâr kark

bir

kaç kel'me

müstesna...

Onlar

da,

ilimlerin

inceliklerine vakf

ole'uunu

iddia edenler söyle

dursun, avamdan

bir

gafilin

bile

kendilerine

aldanmas

düünülmiyen söz-

lerdir.

Binaenaleyh

andm ki

bir

mezhebin hangi

aki-

deler

üzerine

kurulduunu

anlamakszm künh

ve

ha-

kikati

na

varmakszn

o

mezhebi reddetmek karanla


24/271

24

SLÂM

AHLÂKI

ta

atmak

gibidir.

Bu

ilmi

bir

üstaddan

istifade

süra-

tiyle

deil

de,

srf

kitaplardan

müteiâa

ile elde

et-

mek

için

hemen

paçalar

svadm.

Buna

seri ilim-

lerin

tedris

ve

tasnif

inden

bo

kaldm

zamanlat

da

çaltm. Halbuki o

sralarda

Badat'ta

üçyüz

tale-

beye

ders

vermekte

dim/C.

Hak beni bu bo

vakit-

lerimdeki

mütâlalarmla iki

seneden

az

bir

müddet

içinde felsefe

immin

son

derecesine erdirdi.

Bu

ümi

aniaüikton

sonra

bîr

seneye

yakn bunun

üzerinde

düünmeye

devam

ettim.

Tekrarladm,

derinliklerini

aratrdm.

Nihayet

aldatmalara,

desiselere,

hakikat

ve

hayalde

ve

üphe

brdkmyacak ekilde

vâkf

ol-

dum.

imdi

felsefecilerin

ve

buna

dair

ilimlerin

hikâ-

yesini

benden

dikkatle dinle:

Ben,

onlarn

ilimlerinin

bir

kaç

ksma

ayrldn

gördüm.

Bu

snflarn

çoklu-

una ramen, eskilerle

öncekiler,

sonrakilerle

evvel-

kiler,

arasnda hak

ve

hakikate

yaknlk

ve

uzaktk

itibariyle

büyük

farklar

varsa

da

hepsine

küfür

ve

llhad

damgas

vurmak

lâzm

gelir.»

Bu geni

tedkikten sonra

aradn

buiamtyan

adam

tekrar

bann çaresine düer.

Elini

börüne

kor,

akn akn

ne

yapacan

bilmez.

Ama

bir

türlü

de

huzura eremez.

Düünür ve

kararn

verir.

Artk

tek

çare

kalmtr.

Oraya

komak,

Madem

ki

arad

yerlerden

eli bo

dönmütür.

Tek

snak

ora-

sdr

öyleyse O halde yolcu oraya

koacaktr.

Hu-

zuru

kurtuluu,

orada

cnyacaktr. Ve ite

dönemeç-

teki

adamda tasavvuf denizinin

derinliine

doru

dalmaktadr

gayri...

KÖEDEK

ADAM

Köe*,

bizim

medeniyetimizin bir

yann

temsil

•der. Çünkü

medeniyetimizi

kuranlar

bir bakma

ko-


25/271

SLÂM AHLÂKI

25

eden

gelmektedirler.

Hele

kemal

noktas

saylan

«Vahdet

köesi»ne

girmemi

bir

tasavvuf

büyüüne

rastlamanz

hemen

hemen

imkânsz

gibidir.

Kimi

er

kii

köeye

çekilir

ve

bir

daha

dönmez

«kesret

âle-

mine»

kimisi

de

köeden

tekrar

siteye

döner.

Bizim

yolcumuz

ikinci

basamakta

yer

almaktadr.

Tasav-

vuf

haddizatnda

engin

bir

ruh

meyvesidir.

lk

tasav-

vufun

hudud

boylarndaki

kalelerde

(rabat)

bagös-

termesi

de bunun

alâmeti

deil

mî?

Selçuklu

ve

Osmanl

devrelerinin

balangcnda

henüz

bu rabat

ruhu

sönmemitir.

Ahiler,

Horasan,

erleri

bunun

ör-

nekleri.

Ne

zaman

tasavvuf

rahattan

çekilip

köe-

ye

cturtulmusa

bizim

medeniyetimizin

temelini

te-

kil

eden

uzuvlardan

birisinde

de siyatik

emareleri

bagösterdi.

Yolcumuzun

son durak

olarak

tasavvuf

seçmesi

belki

de

genitik

bir

mirasn

eseridir.

Gönlü

ilâhi

ak

ateiyle

yanan

baba

Gazali

is-

temiyor

muydu

yavrularnn

zikir

kervanna

katlma-

sim?..

«Ad

geçen

ilimleri

tetkik

ettikten

sonra

tasav-

vuf

yolunu

tuttum.

Anladm

ki

bu

yol,

iiim

ve

amel

ile

tamamlanyor.

Mutasavvflarn

ilmi;

nefsin

geçit

yellerim

kesmek

onu

kötü

ahlâktan

fena

sfatlardan

uzak

tutmaktr.

Tâ

kl

kalbi

Allah'n

geyrisinden

bo-

altm,

zikrullah

ile

süslenmi

olsun.

Tasavvufun

bu

lim

ciheti

bana

amelden

daha

kolay

geldi.

Bu

se-

beple

evvelâ

mutasavvuffordon

Ebu

Taüb

ei-Mekki'-

nin

«Kut'ül-Kulüb»

adndaki

eserini,

Hcrls-I

Muha-

sibinin

kitaplarn,

Cüneyd,

ibli

Ebu

Yezld-I

Bîsta-

m

ve

di£er

sofiyenin

büyüklerinin

sözlerini

htiva

eden

kitaplar

mutelea

etmek

suretiyle

bu

ilmi

tah-

sile

baladm.

Bu

suretle

ilim

maksatlarn

özüne

mut-

tali

oldum.

Tasavvuf

yolunun

örenmek

ve

tirakle»


26/271

26

SLAM

AHLÂKI

elde

edilmesi

mümkün

o.'an

cihetlerini

tahsil

ettim.

Anladm

ki

so.yenin büyüklerinin

ulamak

istedik-

ler;

nî.i.tebe

örenmekle

deil, tatmakla, halle (ya-

amiik)

ve

stc.ttar

deitirmekle

elde

edilir.

Smha-

ttn

ve

tokluun

tariflerini, sebep ve

artlarn

bilmek-

le

salam

oimak,

tok olmak arasnda

ne

kadar

bü-

yük

fark

vardr?»

(1)

8a*

iarkatlerde

seyahat çilesi vardr, ûir elinde

asesi,

banda lahur

al

veya abani sar «Hû de-

yüp

dergâh

be

aergâh»

gezen erenlere

pek çok

aslarnd eskiaen bizim üikemizde.

Gazaü'yi

de ay-

ni

hissin

heyecan bürüdü. Bir

lürlü oiduu

yerde

otu-

ani.

yordu.

Bir

Sikimi,

bir

ukde

vard içinde.

u

gör-

düü çehreler,

u ainas oiduu

yerler' hiç

birisi

onun

bu

skntsn

gideremiyordu.

Bu ruh

haleti

haddizatnda

onun bünyesinde

mevcut idi. Kayna-

yan

bir

daha,

fkran

bir

volkand

bu.

u

kainatn

geçici

crzu.'ar

hiç

onu tatmin edebilir

miydi?

Sonra

Resulullch'n

sefer konusundaki

hikmetlerini hatrla-

d

ve

dervi

Gazali «hu » deyip

yollara dütü. Der-

vi'in

fjönül

âlemi gibi yanan

kumlardan

geçti. Te-

peleri

at.

Soluyan

hurma

aaçlarnn çölgssinde

dinlendi.

Ve

Badat

bizim

Badat,

Medeniyetler

mahze-

ni,

ehitler

yata, kervanlar

kona, bilginler

ota,

erenîer

ba

Badat,

imdi

gerilerde

çok gerilerde

kald.

Biz

onu

da

kendisine

söyletelim.

«Anlamtm

ki ahirette

saadet (bahtiyarlk)

tak-

va

(günahlardan

uzaklamak)

ile,

nefsi

hava

ve

he-

vesten

men'etmekle

olur.

Bütün

bunlarn

ba

da

gurur

yurdundan

(dünyadan)

uzaklamak,

ahirete

(1)

el-Münkzu

Mln'ed-Dofaf.

Sh.

56


27/271

SLAM AHLÂKI

27

balanmak,

bütün varlmla

Allah'a

yönelip, kalbin

dünya

iie

olan ilgisini kesmektir. Bunun

da

ancak

makamdan, maldan,

insan

yüksek

derecelerden

al-

koyoca*

meguieeraen,

alakalardan

kaçmakla-

mümkün

olaca

aikârdr.

Sonra kendi hallerimi

düündüm.

Bir

de

baktm

ki,

dünya alâkalarnn

içine

acimîm.

Bu

alâkalar beni

her taraftan sarm. Yap-

tm

ileri

gözümün önüne getirdim. Onlarn

en

gü-

zeli

tedris

ve tciîm

idi.

Burada

aa

ehemmiyetsiz,

ahi-

ret yoluna

foiaesi olmayan

bir takm

ilimlerle

megul

olduumu

anladm.

Sonra

tedris

hakkndaki

niyetimi

yokladm. Onunla

Allah rzas için

olmadn;

mevki

sahibi

olmak, an

ve

eref

peinde

olduuna

kanaat

getirdim. Uçurumun kencrnda bulunduumu,

eer

kaybettiim

hallerimi

düzeltmekle

megul olamaz-

sam

atee

yuvarlanacam

anladm.

Binaenaleyh,

bir

müddet

düündüm ka.'dm. Henüz

bir

neticeye

varm

deildim,

düünüyordum.

Bir

gün

Badat'-

tan

çkmaa ve

bu

hailerden

ayrlmaya

karar verir,

ertesi

gün

verdiim

bu

karar bozardm.

Tamamen

kararszlk

içinde

idim.

Sabahleyin

ahirete

kar

is-

tek

ve

arzum

kuvvet bulsa, akam üzeri

dünya

cr-

zular

kalabalk

bir

ordu halinde ona saldrarak

bu

arzuyu

datrd.

Bu

suretle

dünya

arzularnn

zin-

cirleri

beni makama

doru

çekiyordu.

man münadisi

i?e

bana

öyle

sesleniyordu:

—

Göçe hazrlan

pöçe

Geriden ömrünün

pek

az

kalmtr,

önünde

uzun

bir

ahiret

yolculuu

var.

Bugüne

kadar

elde

ettiin bütün

ilim

ve

amel

hep

riya

ve

gösteritir.

S»mdi

oh»ret için

hazrlk

yapmaz-

san

ne

zaman

hazrlanacaksn?

Dünya

ile

alâkan

imdi

kesmezsen

ne

zaman

keseceksin?

Bundan

sonra içimde

eski

Badat'tan kaçp


28/271

SLÂM

AHLAKI

uzaklamak

arzusu kuvvet bulurdu. Fakat

bu

sefer

cie

eytan

gelerek

öyle

derdi:

—

Sona gelen bu hâl

geçicidir.

Sakn

ona

alda-

np

itaat

etme

Çünkü

o

çabuk

geçer.

ayet

ona

uya-

rak

bu

büyük mevkii hiç

kimsenin bozamyaca

muntazam

hayat

ve

dümanlarn

tarafndan dahi

bozulmak

tehlikesinden uzak

olan

bu

yaay

terk

edersen,

ihtimGki nefsin

onu

günün

birinde

arzu

eder, bu hayat tekrar

elde etmek kolay

olmaz.»

(1)

Belki

de

görseler

deli

diyeceklerdi

ona

dünya

ehli.

Dünyann toprann

hayran topraktan adcmlar

knayacaklard

onu.

an, öhreti,

mal

mülkü,

dünya

ve

dünya ile ilgili her

eyi bir

tekme

ile

devirmiti.

Elbette

gözsüz kimseler

onun

halini

görmeyecekler-

di.

çlerinden ona

ccyanlar

bile

olmutu belki. te

Badat,

ite

Dimek

,ile

beyt'ül makdis hiç

birisi

bu

onulmaz

yaraya

tedavi

unsuru

olamyordu.

Ya-

ral

yolcu

hiç birisinde

aradn

bulamamt

her-

halde.

«Böylece

dünya arzularyla

ahiret

düünceleri

arasnda

kararszlk

içinde

bulunuyordum.

Bu

hal,

488 senesi

Recep

ayndan tibaren

alt

aya

yakn

devam

etti.

Recep

aynda i ihtiyari olmaktan

çkt.

Iztrar

haline döndü.

Çünkü Cenâb-

Hak dilimi kilit-

ledi.

Ders

okutmyacak

bir

ekilde dilim baland.

Gelip giden

talebelerimi

memnun

etmek

için

bir gün

olsun

ders

vermeye

kendimi

zorluyordum. Fakat

di-

lim

bir

kelime

dahi

söylemez

olmutu. Buna gücüm

yetmiyordu.

Sonra

dilimdeki

bu tutukluk

dolaysyla

kalbime

bir

hüzün

çöktü.

Bunun

tesiriyle

de

yedii-

mi

hazmedemez

oldum.

Yemeden

çmeden

kesildim.

(1) el-Munkzu

Wln

«d-Dolol,

Sh. 58—69


29/271

SLÂM

AHLÂKI

Ne

bir yudum

su

içebiliyor

ne

de bir

lokmay

midem

hazmediyordu.

Bu

yüzden

bütün

bedeni

kuvvetlerim

zayf dütü. Hattâ hekimler ilaçla

tedaviden

ümitle-

rini kestiler. Dediler

ki: «Bu kabde

meydana

gelen

bir haldir.

Buradan mizaca

sirayet

etmitir.

Kalbe

arz

olan

bu elem ve

hüzün

giderilmedikçe,

bunun

ilâçla tedavi

edilmesine imkân

yoktur.»

Sonra aczi-

mi hissederek

ihtiyarm ecien

gidince

çaresiz

kal-

m bir kimsenin

snd

gibi bende

Allah'a

sn-

dm.

Çaresiz

kullarnn

ouâsn

karlksz

brakm-

yan

Allah

beni kurtard.

Mevki,

mal,

aile,

evlât,

dost

gibi

eylerden

yüz çevirmemi

bana

kolaylatrd.

Mekke'ye

gitmek

ister goründüm.

Halbuki

niyetim

am'a

gitmekti. Halifenin

ve

bütün

arkadalarmn

am'a

gidio

orada ikâmet

etmek

istediime

muttali

olmalarndan

kaçnyordum.

Badat'a

bir

daha

dön-

memek

üzere

oradan

ç:kmak

için lâtif birtakm hile-

lere

bavurdum.

Bu

srada

bütün

Irak

imamlarnn

tenkidine

hedef

oldum.

Çünkü

bunlarn

içinae

her

eyden

yuz çevirip

ayrlmann

dinî

bir

sebepten

ileri

geldiini

cnlyacak

kimse

yoktu.

Onlar

zannediyor-

lard

ki

bulunduum

srfct ve mevkiim

dinde

en yük-

sek

bir

mevkidir

Onlarn

ümen

ulaabildikleri

son

had

iste

bu idi.

Scnra

insanlar

benim

bu

davranm

çeitli

eküde

tefsir

ettiler.

Irak'tan

uzak

bulunan

kimseler

bunun

devlet

adamlarnn

arzusundan ile-

ri

geldiini

zannettiler.

Hükümet

çevrelerine

yakn

olanlar

ise

devlet

büyüklerinin

Irak'tan

ayrlmamam

için

ne kadar srar

etliklerini,

benim

de onlardan

yüz

çevirdiim

ve sözlerine

ltifat

etmediimi

görüyorlar-

d.

«Bu

semavi

(Allah'tan

gelmi)

bir

tir.

Ehl-i

s-

lâm

ve

ulema

snfna

göz dedi.

Bunun

baka bir

sebebi

yoktur.»

diyorlard.

Hemen

Badat'tan

ayrldm.

Kendimin

ve çocuk-


30/271

30

SLAM

AHLÂKI

larlmm

natakasna

yetecek

kadarn

ayrdktan

son-

ra

geri

kakn

malm

dattm.

Irak mal

Müslümanla-

ra

vakit

olduundan

bu

kadar mal

ayrmak

caizdir.

Dünyada

bir

aümin

çouk

çocuu

çin

ayrd

bun-

dan

daha iyi

mal

görmedim. Sonra

am'a

vardm.

ki

seneye

yakn

bir zaman

orada kaldm.

Orada

kal-

am

müddetçe

sofiye

kitaplarndan

örendiim

veçhile

kaibmi

zikrultah

ile

tasfiye

etmek,

ahlâkm

düzeltmek,

nefsimi

fena

huyardan

temzemek

için

daima

insanlardan

ayr

yaamay

riyazat

yapmay

ve

ibadetle

megul

olmay

tercih

ettim/Bir

mudoet

am'daki

Emevi

Camiinde

itikafa

girmitim.

Her gün

Camiin

minaresine

çkar,

kapy

üzerime

kilitlerdim.

Sonra Kudüs'e

gittim

«Beyti

mukaddes»e

girdim.

Her

gün

Sahra'ya

g»rer,

kapy

üzerime

kilitlerdim.

d).

Sonra oraya

gider.

Evet

her

yolcunun

son

dura-

olan yere

«Kuyi

yâre»

Belki oras

teskin

edecek-

tir, gönülden

yaral

yolcuyu. Ta,

topra,

esen

rüz-

gâr cümle dertlere

derman

olan

Medine'tün

nebiye

ve

kâ'betullah...

Pervane

neden

mecnunvar

bir

açk

ile

mumda

yanar

bilinmez

kl.

Onunda

bir derdi

var-

dr mutlaka.

Bizim

Sadi'miz

«ak

pervoneden

ö-

ren »

demiyor

mu?

«Bende

mecnundan

efzun

aklk

istidad

var.

«Âk-

sadk menem

mecnunun

ancak ad

vor.»

diyen

air

gibi

Gazall'de

de

pervaneden

özge

yank-

lk

istidad

vard,

âlbette Kuyi

Yâri

ziyaret

edecekti.

«Hz.

brahim

cfeyhisselâm

ziyaret

ettikten

son-

ra

hac

farizasn fa etmek,

Mekke

ve

Medine'nin

bereketlerinden

faydalanmak ve

Hz.

Peygamberi

(II

el-Munki7u

Min'cd

Dairi».

Sh.

59—61


31/271

SLÂM AHLÂKI

3t

(S.A.V.) ziyaret

etmek arzusunu duydum.

Hicaz'a

gittim. Sonra

gerek

kendi

arzu

ve

muhabbetim,

ge-

rekse

çoluk

çocuumun daveti

beni

tekrar vatana

çekti.

Oraya

döndüm.

Halbuki

Badat'tan

ayrlrken

tekrar

dönmemee

kat'i karor

vermitim.

Yine

uzleti

(insanlardan

ayr

yaamay) tercih

ettim.

Çünkü

yal-

nz

kalmaya,

Zikrullah

ile

kalbimi

tasfiye

etmeye

çok

haris (arzulu)

dim.

Fakat

zamanm

hadiseleri,

çoluk

çocuk

derdi, geçim

zorluu huzurumu

kaçr-

yor,

yalnzlktan

duyduum zevki

bozuyordu. Ancak

baz

vakitlerde

eski

halimi

bulabiliyordum. Bununla

beraber

ondan ümidimi

kesmiyordum.

Baz

hadise-

?er

ben?

bu zevkten

alkor

idiyse

de

tekrar ona

dö-

nüyordum.»

(1)

Hcîve'e

dalon yolcu acaba

ölünceye

kadar

içine

gömu.üp

meydan

yerine

köeyi

mi

tercih

edecekti?..

Her

eyden

asude, gönül

âleminde

bezmi

visaîe

mi

e.ecc fl«? Yoksa

tekrar

«agora»ya

dönüp

irad

ço-

revine

mi devam

edecekti?

Elbette bu sonsuz der-

yann dalgalar

arasnda bouan

adam

ikisinden

b

:

ris ni

seçecekti.

imdiye

kadar bu yola

girip

de

?k

ne;

basema tercih

eden

olmamt.

Ama

Gazal»

h

ç

ce

«Mütekaddimin»

benzemiyordu.

O

kendisi-

den

sonra

baltyacak

olan «Müteahhirin»

çrn

acyorc.M.

Bir

müddet

önce köeye çefc'fsn adam

bme? mürshedelerden

senra tekrar

cemiyete

dön-

meye knrar

verdi.

«Birlikle

çoklua»

deil,

«Çokluk-

ta

birlie»

kavumay

tercih

etti.

«te

her

çeit

halkn

bu

sebepler

dolaysyle

imanlarnn

bu

dereceye

kadar

zayf

dütüünü

oö-

rüp

bu

üpheyi

gidermek

için kendimi hazrlam

bu-

ji

)

rl-Munkzu

Min'cd-Dolnl.

Sh

62


32/271

32

SLÂM

AHLÂKI

Junca

o

kadar ki onlarn yani

mutasavvflarn,

felse-

fecilerin,

taiimcilerin

ve

alim

geçinen kimselerin

»im-

iariyle çok megul

olduum için

bunlar

rüsvay

et-

mek

benim

için

bir

yudum

su

içmekten

daha

kolay

hale gelmitir. Kalbime dodu ki, imdi

bunu

yap-

mak

artk

farz

olmutur.

Kendi

kendime,

«hastalk

umumi hale

gelmi,

tabibler

hastala yakalanm,

haik

helak olmak

üzere

iken

insanlardan

ayr

yaa-

mann

yalnz kalmann

sana

ne

faydas olacak» d&-

dim.

Sonra

çimden

bu

belay

ortadan

kaldrmaya,

bu

karanlk

çarpmaya

ne

zaman

imkân

bulabilir-

sin?

Zaman fetret zamandr. Devir

tabi batl devirdir.

Halk saptklar

batl

yollardan doru yola davet

et-

meye kalkan

bütün

zamane

adamlar sana dü-

man

kesilirler.

Onlara

nasl

mukavemet edebilirsin?

Onlarla

nasl geçinirsin?

Bu

ancak

müsait

bir

za-

manda,

dindar,

kudretli her

hükümdarn

yardmyla

olabilir,

dedim.

Binaenaleyh

deiii ile

hakk

izhar et-

mekten

aciz

olduumu

bahane

ederek halktan

ayr

yaamaya

devam

etmei,

kendimle

Allah

arasnda

ruhsal

telâkki

ettim

ise de Cenab

Allah

zamann

padiahlarnd

himmetini

hariçten

bir

tesir göster-

meksizin

kendiliinden

harekete

getirmeyi

takdir

buyurmuolacak

ki.

padiah

surette

emretti.

Bu

emir

o kadar

kesin

idi ki,

muhalefet

etmekte »srar

etseydim,

padiahn

kalbini

krm

olacaktm.

çime

dodu

ki benim

ruhsat

telâkki

ettiim

eyin

sebebi

zayflamtr.

u

halde insanlardan ayr

yaamaya

devam

etmek

için

tembellik

»istirahat,

nefsini

aziz

klmak,

onu

halkn

ezasndan

korumak

gibi

eyleri

sebep

göstermem

artk

muvafk

deildir.

Sen

kendi-

ne

hafktan

gelecek

güçlüklere

katlanmak

ruhsatn

vermedin.

Halbuki

Cenab

Hak:

«Elif Lcm-Mim.

n-

sanlar

(yalnz)

inandk

diyecekler

de

(öylece)

bira-


33/271

SLÂM

AHLÂKI

33

khverecekler,

kendileri imtihana çekilmiyecekler

mi

sandlar? Andolsun biz

onlardan

evvelkileri

de

imti-

han

etmiizdir.

Yine

aziz

ve

celil

olan

Allah,

mahlûkatn

en

azizi

olan Resulüne

buyuruyor

kü

t

Muhakkak

senden

ev

velki Peygamber

de

tekzip olundular.

Fakat

tek-

zip

olunmalarna,

cezalara kar

sabrettiler. Niha-

yet yardmmz

kendilerine

yetiti.

Allah'n

kelime-

lerini

tebdil edecek

yoktur.

Sona

Peygamberin ha-

berleri

muhakkak gelmitir.»

Yine Cenab-i

Allah:

«Rahman

ve

rahim

olan

Al-

lah'n

adyla

Yâsin.

O

hikmet

doiu

Kuran'a yemin

ederim

ki,

sen (habibim) hiç

üphesiz gönderilen

peygamberdensin.

Dosdoru

bir yol üzerindesin.

Bu

Kuran

yegâne galip,

cidden

esirgeyici Allah'n

indir-

dii

bir kitaptr.

Bunun

hikmeti

de

(yakn)

atatan

azap

ile

korkutulmam,

bu

yüzden

kendileri

gaflet

içinde

kalm

olan

bir kavmi

(onunla)

korkutmandr.

Andolsun

ki onlarn

çounun

üzerine

söz

(azabmz)

hak

olmutur.

Artk

bunlar

iman etmezler.

Hakikat

biz

onlarn

boyunlarna

çene

kemiklerinin birletii

yere

dayanm

birer

demir halka

taktk. Balan

kal-

kk duruyor,

aa

bakamyorlar.

Biz, onlarn önle-

rinden

bir

set,

arkalarndan

bir

•set

çektik.

Böylece

onlar

sanverdik.

Artk

görmezler.

Onlon

(azao

ile)

ha

korkutmusun,

ha

korkutmamsn,

onlarca birdir.

Çünkü

onlar

iman etmezler.

Sen

ancak

o zikre (Kur-

an'a)

uyan ve

çok esirgeyici

Allah'a

gaibarfe büyük

sayg

göstereni

korkutabilirsin.

te

onu

hem

bir

mafiretle,

hem

çok

bir

erefli

mükâfaatla

müideiet

Bu

hususta

kalb

ve

müahade

erbabndan

bir

cemaatle

istiarede

bulundum.

Hepsi de uzleti bt-

F: 3


34/271

34

SLÂM

AHLÂKI

rakmas,

çekildiim

köeyi

terketmemi ittifakla

söy-

lediler.

Buna

Alah

younda

buunari büyük

zatlarn

gördükleri tevatür

derecesinde

çok

rüyalar inzimam

etti.

Bu

rüyalar,

bu

hareketin

Cenab

Hakkn

u

yuz

sene

banda takdir ettii

hayr ve rüdün

balangc

olacana ehadet

ediyordu.

Filhakika Allah her yüz

senenin banda bu dini

ihya edeceini

vaad

buyur-

mutur.

te bu

ehodetler

sebebiyle

iyi

zannrh ga-

lip

geldi.

Ümidim

kuvvet buldu. Cenab-

Hak

bu

mü-

him vazifeyi yerine getirmek

çin

Niabur'a hareket

etmemi

499

senesinin

Zilkade

aynda

müezser

kld.

Badat'tan

çkm

4888

senesinin Zilkade aynda

vaki olmutu. Buna

göre

insanlardan ayr yaadm

müddet

11

seneyi

bulmutur.

Bu,

Allah'n takdir ettii bir

harekettir. Bu

ha-

reket

Cenab- Hakk'n

çok

acaip

takdirlerinden

bi-

ridir

ki,

Badat'tan

çkm,

ve

uzlet hallerinden

ay-

rlm

bu

uzlet

zamannda

nasl

imkân

hatr

hayale

gelmeyen

eyferdense,

bu

takdir

de

öylece

hayalim-

den

geçmeyen

eylerdendi. Kalplerde, hallerde

cei-

ikiik

yapan

Allah'tr.

Bir

hadiste:

«Mü'minin kalbi

Allah'n

esab'inden

iki

usbu

arasndadr.»

Duyurul-

mutur.

Bitiyorum

ki

ben görünüte ilim nerine

dön-

mü

olsam

da,

hakiki

manâda

dönmü

deilim.

Çün-

kü

dönmek,

eski

hale

gelmek demektir.

Ben o za-

manlar insana

rütbe

ve

mevki

kazandran

ilmi

yay-

yordum.

Sözümle, amelimle

ona davet

ediyordum.

Maksadm

niyetim

hep

mevki

ve

eref

kazanmakt.

imdi

ise, mevki, rütbeyi

terkettiren

ve bunlardan

uzaklamay

öreten lme davet ediyordum.

Allah

biliyor

ki,

îmdikl

niyetim,

maksadm

arzum

budur.

Ben

kendim

ve

bakasn Islâh

etmek

stiyorum. Ama

maksadma

eriirmiylm

yoksa

muradma

ermekten

mahrum

mu

kahrm?

Onu

bilsem. Lâkin

maslyet

ha-


35/271

SLÂM

AHLÂKI

35

ünden

dönü,

taata

yöneli

ancak

Aflahü

Azimü-

an'dan

olduuna

yakn

ve

müahade

derecesine

varan bir

iman ile

inanyorum.

Ben

hareket

etmedim,

takat

Allah

beni

harekete

getirdi.

Ben

bir

amel

i:e-

medim,

o bana

yaptrd.

O halde

evvelâ

beni

slah

etmesini,

sonra fcenim

vastalarmla

bakasn;

beni

yola

sevketmesini,

sonra

benimle

'bakasn doru

yoîa

ulatrmasn

ondan niyaz

ediyorum.

Bana

hakk

hok

gösterip

ona

uymay,

batl

Datl gösterip,

ondan

kaçnmak

çaresini

ihsan

etmesini

diiiyorum.

(1)

Ve

11

yllk

bir

uzletten

sonra

Gazali

tekrar

Ni-

abur'a

dolaysyla

cemiyete döner.

Ama

bu

dönü

bakadr.

Karmzdaki

kft sadece

ilim hastas,

bil-

gi

hazinesi

bir

alim

deil,

eine

az

rastlanan

hem

'edüv

ilme,

hem

kesbi

bilgilere

vakf Hüccetüi

s-,

iâm,

vasfna

tamamen

sahip,

dahi

bir mütefekkirdir.

HÜCCETÜL

SLÂM

MAMI

GAZAL

Gül

solup,

dahnca

gülen

Gelmez

artk

ses

büfbüfden

Gül

so'p.

bozulunca

gülistan

Gül

kokusun

kimden

alam?

Gül

suyundan.

mevlAna

Yol

bu.

Elbette

kervan

bir

yerde

duracaktr.

El-

bette

giden

yolcu

son menziline

varacaktr.

Ve

bir

gün akar

su denizi

bulacaktr.

Son

nedir

diye varsn

tartadursun

felsefeciler.

Biz

kulamz tHerkes


36/271

36

SLÂM

AHLÂK

ölümü tadacaktr» fermanna

verelim.

Ebu'I-Boka;

Endülüs mersiyesinde

ne güzel söyler?

•

«Tamam

olan her

eyde

vardr

mutlak bir noksan

Hayatn

güzelliine

marurlanmamaldr

nsan.»

nsan

tepeye çkncaya

kadar binbir

tecrübe,

binbir

duygu

tar. Üzüntüler kederler

ykar

u

bün-

yeyi.

Ama

tepeye

ulanca

herey

biter

mi?

Heyhat...

ve

tepeye

varan

nsan niin,

yuvarlann

kayglar

kaplar.

Halbuki

oraya

vannca herey

bitmi

olacak-

t.

Nerede?

Hayat

bir serap gibi

aldatyor

insan.

Bil-

miyoruz

ki bu

çkn

bir inii

olacak

ve yuvarlanp

gideceiz

o

sonsuza

bizde.

Bîr kitlenin,

bir

toplumun

bir

fert

üzerinde

ver-

dii

hüküm

umumiyetle

ayr

ayrdr.

Bir kiiyi

seven-

ler

olaca

gibi

yerenler

de bulunacaktr.

Tarihte

herkesin

bir

kii

hakknda

ayn

hükme

vard

görül-

memitir

dersek

pek

de yanlm

olmayz.

Ama

Gazâ-

li'ninki

baka.

Övenlerde,

yerenler

de

ona

«Hücce-

tül

slâm»

lâkabn

çok

görmemiler.

«Dinin

delili»

hücceti

manâsna

gelen

bu lâkaba

herkes

onu

lâ-

yk

görmü.

Böyle

bir

hükme

nerden

varlyor

diyen-

ler

çkabilir.

Gazâli

kadar

slâm

dünyasnda

eser

yazan,

ders

okutan,

lim

sahibi

yok

mu? üphesiz

ki

pek

çok.

Hatta

Gazali'den

daha

çok

eser

yazp

tale-

be

yetitirenlerde

var.

Var

ama

hiç birisine

«Hücce-

tül

slâm»

lâkab

verilmi

deil.

Yahutta

böyle bir

lâkab

asrlardr

muhafaza

etmi

deil.

Öyleyse

Ga-

zâli'nln

onlardan

ayrlan

bir

hususiyeti

olmas

gere-

kir.

te

Hüccetül

slâm'n

gerçek

ahsiyeti

ancak

bu

muammann

çözülmesiyle

ortaya

çkar. Bir

kii-

nin

yaad

devrin

bütün

ilimlerine

vukufiyet

kes-


37/271

SLÂM

AHLÂKI

37

betmesi onu

kitlenin

gönlüne

yerletirmez.

Hatta

bir

eyin

mücerret

manta

uygun

olmas da

onu

genel-

tetiremez.

Kitlenin

kendisi

bireye sahip

çkmal ve

cbu

benimdir,

benim

malmdr»

demeli.

te

sonsuz-

lua

eri

budur.

Memleketimizde

krk

yllk

devrim

hareketlerinin

kitlenin

benliine

yerlememesinin,

alt

yapya

ulamamasnn

sebebini

de

burada

aramak

gerekir.

Gazâli

bir

kerre devrin bütün

ilimlerine

vakftr.

Fizikten

.felsefeden

tutun

da

edebiyata

psikolojiye

kadar

bütün

ilimleri

bilmektedir.

Kalbin

hastalklar-

n anlatrken

karnzda

kalp

cerrahn bilen bir

dok-

torla karlarsnz.

Toplar damarlarn

çalmasn-

dan,

kan

dolamna kadar bütün

biyolojik

halleri

an-

latan doktor bîr

satr

aada

bir

gönül

eridir. Kaib

adamdr.

Dolaan

kanla beraber,

geçen

duygular-

dan

haber

verir.

Aktan

anlatr, muhabbetten

dem

vurur bize. Zikri ilâhi

ile

meczup

olan

gönülleri serer

gözlerimizin

önüne. Sanki

bir tablodur

karnzdaki

ve usta

ressam eserinde

sanatnn bütün

mahareti-

ni

göstererek bir

renkler

armonisi kurmutur. Frça-

lardan

dökülen cazip renklerden

müteekkil bk

pey-

zajla

kar karya

bulunursunuz.

•

Bütün

bunlar

üphesiz

ki

ilim

hamall

ile

ol-

maz. Birde

hal ehli olmak gerekir.

Eskiler

buna

czül-

cenaheyn»

derlerdi.

Yani

ki

kanatl olma.

Tek

ka-

natt

kuun uçuu

ne kadar

ahenksiz olursa

tek dal-

da

yetimi bilginde

o derece semeresiz olur. Bizce

asrlardr

hüccetül islâm

lâkabn

alan

zat

bu

czül-

cenaheyn

tabirinin

fade ettii bütün

mânay

ben-

liinde

toplamtr.

*

Medresede

oturmu kafa

patlatmtr. Kürsüye

çkp hakkn emirlerini

haykrmtr.

Labaratuvara


38/271

38

SLÂM

AHLÂKI

varp

deneylerle

uramtr. Gözünü

semaya

dikip

sonsuzluklar

içinde

kuranan

yldzlarn

seyrine

dal-

m

Allah'n

hikmetlerini

bizzat

görmütür.

Kzgn

kum tanelerinin

deryasna

dalm

cihan

gezmitir.

Üniversite

kürsüsünde

dersler

okutmutur.

Evet bunca evsafa

sahip

kii en son

olarak

gö-

nüllerin içine

dal.p hikmet

kaynan coturacak

anahtar

da

aram bulmutur.

Kesbi ilminin

yannda

Ledün ilmini

de

kazanmtr.

Gazali,

ite bu

yüzden

«Hüccetül

slâm

lâkabn

hak

etmitir,

Gazali.

Hicretin

499,

senesi

Gazali

Niaburdaki

Nizami-

ye

medreselerinin

bana

tekrar

geçer.

Bata Me-

ikah'n

olu Sultan

Sencer

vezirlikte

de

Nizamül

mülkün olu

Fahrülmülk

bulunmaktadr. 500 ylnda

Fahrülmülk

bir

batini

fedaisi

Documents

İmam Gazali - İslam Ahlaki_text