Imam Gazali - Devlet Baskanlarina Nasihatler_text.pdf

8/18/2019 Imam Gazali - Devlet Baskanlarina Nasihatler_text.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/imam-gazali-devlet-baskanlarina-nasihatlertextpdf 1/175



MAM-I

GAZAL

DEVLET

BAKANLARINA

«Nasihat-ül

-

Mülûk»

Tercüme,

izahlar

ve

Dipotlar

*

OSMAN

EKERC

(Biga Îmam-Hatip

Okulu

meslek

dersleri

öretmeni.)

snan

VAYIMEVt

SNAN

YILDIZ

Beyaz

Saray

No:

10

Bayezid

—

STANBUL



Sinan

Yaynlan,

Dini

Eserler

No:

7

Gazali serisi:

3

*

Her

hakk

mahfuzdur.

Kapak

kompozisyonu:

Lütfi

ÇOLAK

Dizgi

ve

Bask:

Fatih

Matbaas

Kasm

1969

-

stanbul.



KTAP

HAKKINDA

UMUM

BLG:

GazalTnin

muasr olan

sultan

Sencer'in din ye

ilini

hususundaki

tutumunu

kaynaklardan

faydalanarak

an-

latmakta

fayda

vardr.

Bu hususta

«Darül-fünun

ilahiyat

fakültesi

mecmua» smda

Merhum M.

erafeddin

faydal

bir

makale

neretmitir.

Makalesini

ksmen

sadeletirerek

buraya

alyoruz:

j lim

ve

bilginlere

hürmet

ve

muhabbette

Abbasiler

arasnda

Me'mun'u,

Selçuklularda da

altm

yla

yakn

fcükümdarhk

tahtm igal

etmi

Sultan

Sencer'i

görmek

kabildir.

Mükemmel

bir

kütüphane

meydana

getiriyor',

i

âlim

ve

bilgin

olanlar

koruduu

gibi

bizzat

kendisi

de

ladis

ilmi

ile

itigal

ediyor ve

bu

ilimde

«Zehebi»

nin

Muhaddis-ül-mark»

diye niteledii

«Tac-ül-lslâm

Ebu

fc'd-üs-Sem'ani»

gibi

büyük

bir

büginin

kendisinden

ha-

lis

tahdis

etmesi

ve

böyle

bir

alsn

üstad

olmas

gibi

ty*

menzile

varyor.

Ömrü

boyunca

isteyerek

asla bir

va-

Vlt

namaz

terketmemi

olduu

ve

asmda

ileri

gelen

mut-

1

'

1

Bk.

Ömer

b.

ehlân.

«es-Senceriyyet-ü-fil-kâinat-l-unsuriy-

yeti»

mukaddimesi.

Fatih

kti.

5426

nolu

mecmua.

5



Devlet Bakanlarna

tilkilerden

sayld rivayet

olunur

2

Tevik

ve

himaye et-

mekte olduu bilginler,

zamannda

çeitli

ilimlere dair

eserler

vücuda

getiriyor

ve bunlar

bir hürmet

nianesi

olmak

üzere

koruyucular

Sultan

Sencer

namna

ithaf

ediyorlard

3

.

Halife

ve

Sultanlar

arasnda

ilmi

korumakla imti-

yaz

kazanm olan Sultan

Sencer kendi

gibi ilim

ve

ma'ri-

fet hamisi olan

Halife

Me'mun'dan

u

fark

ile ayrlyor-

du:

Me'mun sünnetin

hadimi

(ykan),

Sencer ise hadi-

mi (hizmetçisi)

idi.

Sencer,

dinde asla

bir bidati kabul etmemek,

fikir,

meslek ve

mezhebinde

daima selâbeti

muhafaza etmek,

mensup bulunduu

hanefî

mezhebine ve özellikle mezheb

sahibi

mam A zama

kar

her zaman büyük bir hür-

met beslemekle beraber, Me'munun

aksine olarak fikir

ve

içtihatça

muhalefette

kalm

olmalarndan

dolay

di-

er

mezheb

bilginlerine

kar

hürmette kusur

etmiyor

bilakis

bilgin

olan

herkese

ilmî ahsiyetiyle mütenasip

bir ekilde

sayg

gösteriyordu.

afi'lerin

ileri

gelenler-

den

mam

Gazali'nin

imam A'zam Ebu

Hant-

fe'yi

yerdii

ve

eserlerinde

ehl-i

sünnet

mezhebine ayk-

r

baz

sözler bulunduu

kendisine

haber

verilince,

Gaza-

li' yi mehed

civarndaki ordugahna

çarr,

Ona

büyük

bir

hürmet

göstererek

yanma

girdii

zaman

ayaa

kal-

kp,

kucaklar

ve

tahtna

oturtur...

Gazali

önceleri

baz

sebeplerden

dolay

bu

davete

2 Habib-üs-Siyer

11/4,

Bombay

basks

3 O bilginlere

ta'zim gösteriyor,

ilmi

ve ilim

ehlini

seviyordu.

Bu sebepten

O'nun

adna

her konuda

kitap

yazlmtr.

(et-Tedvin

fi

ahbar-

kazvin,

Lâleli

kütübhanesi.

No:

201)

6



tmam-

Gazalî

icabet

etmemi

ve

mazeretim

—

adeti

üzere

öüt

yolun-

da

yazlm

—

aadaki

uzun

mektupla

Sencer'den

afu

dileyerek

beyan

etmitir.

I

Gazali'nin

Sencer'e

gönderdii

mektup

4

:

Cenab-

hak

slâm

babuunu

Mâm

ülkesinde

pay

dar

etsin,

sonra

O'na

ahirette

yeryüzü

Sultanln

hakir

nlacak

büyük

bir

müîk ve

ahiret

sultanl

versin.

Dünya

padiahl

nihayet

marik

ile

marib

arav

sna

malik

olmaktan

ibarettir

ve

insan

olunun

ömür

müddeti en

çok

yüz senedir.

Cenab-

Hakkn

ahirette

bir

insana

verecei

sultan-

la

nazaran

bütün

yeryüzü

bir

kerpiçtirki;

bu

bütün

yeryüzünün

vilâyetleri

o

kerpicin

tozu

ve

topradr.

Kerpiç

ve

kerpiç

tozunun

ne

kymeti

olur?

Ezel ve

ebed

sultanl

yannda

yüz

senelik

ömrün

ne

önemi

vardr

ki;

insan

onunla

ad ve

marur

ol-

sun ..

Himmetini

üstün

tut

ve

Hak

Tealâ'nn

verecei

ebe-

di

padiahlktan

bakasna

kanaat

etme.

Bu

ebedî

sultanla

malik

olmak,

bütün

cihan

halki

çin

güç

ise

de

Dounun

sultam

için

güç

deil,

kolaydr.

He.

Peygamber

(s.a.v.)

buyurmutur

ki;

«Bir

günlük

ic-

*ay-

adalet,

altm

yl

ibadetten

daha

üstündür».

Madem-

ki

Allah

dierlerinin

altm ylda

kazanabileceini

senin

*bir

günde

kazanman

için

eline

vasta ve

sebep

vermi

4

Fatih kütüphanesi

5426 nolu

mecmua

«izid

Teala

melik-

slâm...»

H

7



Devlet

Bakanlarna

bundan

daha üstün bir

devlet

ve

muvaffakiyet olur»

mu?

Dünyann bulunduu

durum,

nazarnda

deersizli-

ini göstermesi için

unu

bil: Büyükler

öyle demilerdi:

«Eer

dünya

baki

olmayan

bir

altn

testi,

ahiret;

baki

bir toprak testi olsa,

akl

bakî

olan

bu

toprak testiyi se-

çer. Halbuki dünya

baki

deü, bakî

olmayan

bir

toprak

testi,

ahiret ise

hiç

krlmayan,

ebediyyen

baki kalan

bir

altn

testidir.

Binaenaleyh,

artk

dünyay seçen

kimse

nasd

aklllardan saylr.

Bu benzetmeyi

iyi düünün

ve

daima göz önünde bulundurun.

Bugün

ise durum

öyle

bir

hale

gelmi

d; bir

saat

adalet

altm yl

ibadetten

daha

üstündür.

Tus halkna

merhamet

et.

Çünkü onlar

çok zulüm görmüler mahsul el-

de

edememiler,

köylülerin

ellerinde srtlarna

giydikler

deri gömlekten baka

bir

ey

kalmamtr.

Bir avuç

aç

ve

çplak kadn

çocuklar

üe

yer

altnda

açtklar

tandrda

oturuyor.

Bunlarn

derüerinin

soyulmasna

rza

gös-

terme. Bunlardan bir

ey

istenilirse hepsi yurtlarn

b-

rakp kaçarlar

ve

dalar

arasmda

yok olurlar, ite bu

derilerinin

soyulmas

demektir.

Bu çancnn halini

bildireyim.

Elli

üç

yl

yaadm.

Krk yl din ilimleri

denizinde

zamanmzda

bulunan erbab

kemalin

en

yükseklerinin

anlay

ölçüsünden

dar ger-

çeklere

eli

yetiecek

kadar

dalgçlk ettim. Yirmi

yl

me*

likahm

saltanat

günlerinde

ömür

sürdüm Gerek

sfahan

ve

gerekse

Badat'ta ondan

nice

iltifatlar

gördüm»

Dinî

ilimlerde

yediyüz kitap

yazmaya

muvaffak oldum.

Sfanl

dünyann

her

türlü

saadetini

gördüm,

sonunda hepsini

at*

tun, bir

müddet

Beyt-i

mukaddese

komuluk yaptm ve

Allah'n

dostu

ibrahim

(A.S.)

m

mübarek

türbesinde

«bundan sonra hiçbir

sultannn

yanma gitmiyeceime.

8



Imam-

Gazali

hiçbir

sultandan

bir

Jabbe

kabul

etmiyeceime,

taassub

ve münazaray

-

te

ketmrj t

ceinej

»-

söz verdim*

Oniki

se-

nedenberi

bu ahdimde

duruyorum,

mü'minlerin

emiri

ve

bütün

sultanlar

beni

bu

hususlarda

mazur

gördüler.

imdi

ise, sizinle

görümek

için sizden

bir

emrin

çk-

tn

duydum.

Fermana

imtisal

zmnnda

Musa

Rza'nn

mübarek

türbelerine

geldim;

brahim

(A.S.)

m kabrinde

verdiim

sözü

bozmamak

için ordugaha

gelmedim.

Bu

mübarek

türbenin

banda

diyorum

ki;

ey Resulullah'm

torunu

Sen efaatçi

ol,

ta

ki

Hak

Teala

islâm padiahn

dünya

hükümdarlnda

kendi

pederlerinden üeriye gö-

türsün

ve ahiret

hükümdarlnda

da Süleyman

(A.S*)

m

derecesine

eritirsin,

HalUulllah'n

makamnda edilen

ahde hürmet

etmesi

için

kendisine

tevf

ikini

ihsan eylesin,

halktan

gönlünü

uzaklatrp

Hak

tealaya

yüz tutmu

olan

birinin

kalbini

perian eylemesin.

u

inançtaym

ki;

benim

böyle

hakknzdaki

güzel

duam ile

Hak

Teala'nm

dergâhna

yüz

tutmam,

resmî

ve

faydasz

olan

kalp

ile gelmemden

daha

ziyade

makbul-

dur.

ayet bunun hilâfnda

bir

ferman çkarsa,

fermana

uymak

gerektiini

bildiim

için

fermana

uyarm.

Allah

sizin deerli

olan dil

ve gönlünüze,

kyamette ondan utan-

myacamz

ve

bugün

slâm'a

zaiflik

ve

krklk

getirmi-

yecemiz

eyi

getirsin.

*

Bu

mektup

Sencer'in eline

geçince,

Gazali hakknda

beslemekte

olduu

sevgi azalm

fakat

mutlaka

kendisini

görmee

azm

etmiti,

Gazali'nin

aleyhtarlar

da

ordugâhda

toplanp

kendisiyle

münazaraya

hazrlanmlar

ve

Sen-

9



Devlet

Bakanlarna

—

1

cer'e «Gazali,

namuslu bir

zattr

ve

namusu

(ilmî

namus)

ancak bizimle açktan

aça

münazara

ettii

zaman

za-

hir

olur» demilerdir.

Sencer:

«mademki;

kendisi

mehed'de

imi,

ordu-

gahmz

da Berruk-u-Kûs

dedir.

Az

bir

mesafeye gelmeyi

ihtiyar

etmesi

güç

deildir»

diye

duygusunu

açklar.

Bu

iaret

üzerine

Gazali

ordugaha gelmeye

mecbur

kakr.

ftîehed'den

hareket ederek

Sultann

yanma

dahil otur.

Sultan ayaa kalkar, imam

barna basp tahta

oturur.

Hücce-t-ül-tslâm kendisinde

bir korku

ve

ürkeklik

hisseder.

Beraberinde

bulunan

az

okumu

bir

örencisine

«K.

Kerimden bir

Ayet-i

Kerime oku»

der.

O'da:

«Allah

kuluna yeter deilmi?»

ayetini

okumaya

balaynca

Gaza-

li

«Evet...» der ve

o hâl kendisinden

yok

olup

aadaki

söze balad.»

5

*

v

Gazali'nin

Sencer'le

mülakat:

Esir

geyen, balayan

Allah'n

adiyle.

Hamd

Alem-

lerin Rabb

olan

Allah'a

mahsustur. Akibet

mü'minler

içindir.

Dümanlk yalnz

zalimleredir.

slâm hülriimâar

baki

olsun,

slâm bilginleri

slâm

melikleri

yanma

gir-

dikleri zaman,

dua, övgü, nasihat,

ihtiva eden bir

fasl

be-

yan

etmeleri,

onlarn

adetidir.

Bence

bu

hususta

evla

olan

dua, gece

kar

an

tkla-

rnda yalnzca

Allah'ü Tealaya

gizli

olarak

m ünacaat

et-

mektir. Çünkü

halk arasnda

alenî

yapdan

dualar riya-

dan

uzak

olamaz. Allah'n

yannda ise

samimi olmayan

böyle

riya

ile kark

dualar

makbul

ve

müstecap

deil-

dir.

Saniyen;

bu mecliste,

övgüde bulunmak

da

riyakâr

5

Fatih

kütüphanesi

5426

numaral

mecmua

o



ini*

Imara- Gazali

hkta

uzak

kalamaz.

Çünkü

günein

yüksektik

ve

ay~

Hmignn

parmakla

iaret

edildiinden

övgüden

uzaktr.

Güzellik

son

dereceye

eriince,

stayikârlarm

pazarl-

m

krar.

övgüden

gaye

bir

ii

yükseltmektir.

Halbuki

bu

meclisi

kim

ve

nasd

yükseltebilir

ki;

cihann en

yüksei

olan

kimsenin, bu

hazretin

kölelerinden

nail olmu

olduu

bir

kaftandr.

imdi bu

dört

maddenin

en

mühimleri,

nasihat

ve

ihtiyac

kaldrmaktr.

Nasihat

bir

valiliktir

ki;

onun

ya-

zk

Hz.

Peygamberden

alnr. O;

«Ben size

iki

vaiz

b-

raktm;

biri

samit (susan)

dieri

natk

(konuan)

dr.

Mum,

natk ise

Kur'andr»

buyurmulardr.

Bak

susan

bu öütücü

hal

Dsan üe ne

söyliyor. Na-

tk

olan

dieri,

konuan

dil

ile

ne

diyor?

Susan ölüm

diyor

ki:

Ben

bütün

yaradlmlar

için

pusuda

beklemekteyim,

önden

bir

haber

göndermeden

anszn

pusudan

çkveririm.

Eer

benim

herkes

hakkn-

da

yapacam

muamelenin

bir

numunesini

görmek

ister-

seniz

hükümdarlar

vefat

etmi

olan

hükümdarlara,

üme-

ra da

geçen

umera'ya

baksn:

Melikah

ve

Alp

Arslan

toprak

altnda

lisan

halleriyle

seslenirler: Ey

melik

Ey

göBümüzün

nuru

Salon,

salon

Bizim

hangi

tarafa

sevkedildiimizi ve

ne

korkunç

eyler

gördüümüzü

Dil-

sel*

Asla

bir

gece,

raiyyenden

biri ac

iken

sen

tok

ola-

rak

uyumaz ve

biri

çplak

iken

kendi

isteince

elbise

giyemezsin.

—

vasiyet

esnasnda

öyle der

—

Benden

bir

kelime

kabul

et

«Lailehe

illel-lah»

kelimesini daima

di-

linde

tut.

Yannda

kimse

bulunmad

ve

kendi

basma

kakln

zaman

asla bu

zikirden

uzak

kalma.

Zira,

ima-

li



Devlet

Bakanlarna

nn esas

bununla istikrar kazanr. Haber

de varit olmu-

tur

ki:

«man,

suyu

itaattan

alr.

Kökü adalet ve devam»

Haklan

zikriyle

kâimdir».

Bütün

bunlar

yapmakla,

ahiret

azabndan.,

kurtul

san da

kyamet

sualinden kurtulamazsn.

«Hepiniz çoban-

snz ve sürünüzden

sorumlusunuz»

6

—

Bundan

sonra

dediki

— : Ey

melik

Allah'n

ger-

çek nfmetini

yerine

getir. Onun

nrmeti:

Dürüst

iman ve

itikat, güzel yüz, iyi ahlak ve iyi itir.

Bunlardan

biri

senin

elinde

dier

üçü

ise

ilâhî

hediyedir.

Mademki

Allah

senden

bu

ni'metin

üçünü

de

esirgememi

8

sen

de

bu

dördüncüyü

kendinden

uzak tutma ki, bu

her

üç

ni'-

metten

sana

ziyan gelmesin

ve

ni'mete

kar

nankörlük

etmi

olmyasm.

Ayakta

durmakta

olan

ey

devletin

emirleri

ayet

devletinizin

mübarek

ve

daimî

olmasn istiyorsanz

ni'

metin

kadrini

bilin,

seadeti felâket

ve

bedbahtlktan

ay-

rabilmeksiniz.

Biliniz ki;

sizin

bu

Horasan

melikinden

baka, -bü-

1

Hadisin

devam:... «Bakan çobandr,

sürüsünden sorumlu-

dur.

Kii

ailesinin

çobandr,

sürüsünden

sorumludur. Hiz-

metçi,

efendisinin

maunda

çobandr sürüsünden

mes'uldur»

Ravi

öyle

diyor:

x

öyle

dediini

zannediyorum:

Kii

baba-

snn

maunda

çobandr...»

(Buhari-kitab-ül-vesaya)

8

Sencer'in

güzel

ve

itikata,

özellikle fiziki

bir

güzellie sa

hip

olduu

burada

anlald

gibi, ayn

zamanda

burada

Gazalî'nin

ahlâk

hakkndaki

nazariyesinin esas da

kendini

gösteriyor.

Gerçekte

Sencer, güzel

yüzlü

ve

simasnda mer-

hamet

izleri

açk

olan bir kimse

idi

(bk;

Hafz

Ebru

mec-

muas

brahim

Faa

küb. 919)

12

I



tün-

yer

ve

gökler

mülkü

olan

dier

bir

melikiniz

var. Ya-

rn kyamette

her

kesi

siyaset

meydanna çekecek

ve

size

diyecek

M:

«Benim

gerçek

ni'metimi

nasl yerine

getir-

diniz»

«Kulub-ül-meliki

Hazainullah

=

hükümdarlarn

gö-

nülleri Allah'n hazinleridir.

efkat, azap,

ve

cezaya

dair

yeryüzünde her ne meydana

gelirse, hükümdarlarn

gö-

nülleri

vastasiyledir.

kendi hazinelerimi size smarladm.

Sizin dilinizi

onlarn

kilidi

yaptm.

Korudunuz mu yoksa

emanete hiyanette

mi

bulundunuz?»

Hazineye

hjvanette bulunan: Bir

mazlumun

halini

hükümdardan

setredendir, (örten)

imdi ihtiyac

arzetmeye

geldim:

htiyacm,

umumi

ve

hususi

olmak

üzere

ikidir: Umumi olam

udur

ki:

Tus

halk zulümden

yanm,

yok

olmu, souk

ve

susuzluk-

tan

dolay bütün

ürünleri mahvolmutur. Onlara

ac

ki;

Allah

da

sana

acsn.

Açlk

dert

ve

belasiyle

mü'minlerin

boyunlar

ve

belleri krld. Eer senin

atlarnn

gerdan-

lar,

altndan

olan

süsten dolay aa

sarkmam

olursa

ne

zarar

var

Hususî ihtiyaca

gelince:

Ben on

iki

yldan

beri

bir

kö

eye

çekilmi ve halktan yüz çevirmitim. Sonra

fahr'ül-

melik (R.A.) Niabur

medresesi

müderrisliini kabul

et-

mem

için srar

etmi

ve ben

buna:

Zaman

benim

söz-

lerime mütehammil

deildir.

Bu

zamanda

hak

bir

söz

söyliyenin

kaps

önünde

aleyhine ayana

kalkarlar*,,

demitim.

Bugün ise

i öyle bir

raddeye

gelmi

kî;

iit-

mi

olduum

sözleri

rüyada

görmü olsaydm

kark rü-

yalar

derdim.

Akü

ilimlerle

ilgili

eylerde

ayet

birinin

i'tiraz

varsa,

hayret edilecek bir ey

deildir.

Çünkü

benîm

söa-

18



Devlet

Balkanlarna

terimde

herkesin

anlayamayaca

gizli

manalar

çoktur.

Bununla

beraber

ben,

kime

kar

olursa olsun

söylemi

olduum

herhangibir

sözümü

açklamaya

ve

ishal

a

muk-

tedirim.

Açklama

ve

isbatmla

meseleyi

tashih

eder ve

üstesinden

gelirim.

Bu

kolaydr.

Fakat

«mam-

Ebu

Ha-

nife'yi

kötülemiim»

diye

sözler

söyliyorlarm;

ite bu-

na

asla

tahammül

edemem.

Kendisinden

baka

bir

ilâh

olmayan

Allah'a

yemin ederim

M;

ben

Ebu

Hanife'nin

Ümmet-i Muhammed

(A.S)

arasnda fklm

gerçeklerin-

de ve manalarnda

yegane

bir dalgç

olduu

inancndaym.

Kim

bu

inanca

aykr

azmdan

veya

kalemimden

bir ri-

vayette bulunursa

yalancdr.

Hacetim

udur ki:

Beni

Niabur,

Tus

ve

dier bütün

ehirlerde

tedristen affedin,

selâmet

zaviyesinde

kalaym.

Bu

zaman

benim

sözlerime

mütehammil deil

vesselam.

*

**

Hüccet-ül-tslâm

döndükten

sonra, ifade

ve

takrirle-

rini yazp,

«Nasihat-ül-mülûk»

ismiyle

pek

güzel bir

ki-

tap haline

getirerek

Sencer'e takdim

ve ithaf

etti.

«Nasihat-ül-mülûk»

un farsca asl

elde

olmayp

«et-

Tb-ül-Mesbuk

fi

nasihat-ül-mülûk»

diye

Arapça'ya

nakl,

terceme

ve defaatla baslm,

olan terceme nüshalar bilin-

mektedir.

Bunun

gerek

basma

ve gerek

yasma

bütün

nüshalarnda

eserin

aslnn

muhammed

b.

Melik

ah'a

hitaben yazlm

olduu

görülmektedir.

Yalnz Es'ad

Efendi kütüphanesinin

2921 numaral

dier

bir

zat tara-

fndan yaplm

Arapça

tercemesinin

banda

mam-»

Gazali'nin

bu eserini Muhammed

b. Melikaha deil,

—

burada

olduu

gibi

—

Sencer'e

yazm

olduu

görülür.

Sencere ithaf

edildiine

dair

hiç

bir

yerde görülmeyen

14



malumat,

bu

bilinmeyen

tercüme

nüshann

dibacesinde

aadaki

ekilde

görülüyor.

«Bundan

sonra...

Sencer

Muharremin

Onuncu günü

eyh-ül-islâm»

Hüccet-ül-Enam

Muhammed

b.

Muham-

med

el-

Gazali

hazretlerine

gönderdii

bir

memur

ile;

«Zaten

konuma

arzusundan

kalbim

bir*an uzak

kalma*

dmdan

ve

mübarek

yüzünüzü görmee

itiyakm,

ye-

gane

tercihim

olduundan,

hazretin

kereminden,

sohbeti-

nin

erefiyle

beni

ereflendirmesini

ve

bu

saatteki

taat-

ta bana

itirak

etmesini

dilerim»

ricasnda

bulunur.

Bu-

nun

karsnda

Gazali:

«Matlubun,

talib

tarafna

davet

edilmesi

münasip

deil

ve

itiyak

da'vasna

aykrdr»

diye

haber

gönderir.

Bu

haberi

alan

Sencer

hizmetçi

ve

etrafiyle

derhal

hare-

ket

eder.

eyhin

hizmetine

kavuur,

o

gün

geceye

kadar

O'nunla

sohbet

eder,

taat

ve

ibadette

O'na

itirak

eder.

Dönecei

zaman,

«ölünceye

kadar

mucibince

amei

etmek

üzere

bana

nasihat

et»

diye

eyhe

söyler

Gazali

ise:

«imdi

binip

evinize

gidiniz.

naallah

mucibince

amel

ederseniz

dünya

ve

ahirette

size

menfaat

verecek

öütlerimiz

tarafnza

vasl

olur»

der

ve

arkasndan

bu

va'zlar

ve

öütleri

gönderir.

Yalnz

burada

dikkati

çeken

bir

nokta

varsa

o

da

GazalTnin

«nasihat-ül-müluk»

u

yazmas

için

gösterilmi

olan

sebebin

„

bakaldr.

Vakalar

ayrarak

burada ol-

duu

gibi,

Muharremin

Onuncu

günü

vaki'

olan

mü-

lakatlarn

müteakip

Sencer'in

isteiyle «Nasihat-ül-mü-

15



Devlet

Bakanlarna

lûk»u

yazm

ve

bizim

bildirdiimiz

ordugâhtaki

müla-

katlarndan

sonra

da

yine

Sencer'in

emriyle

mam-,

A'zam

hakkndaki

fikirlerini

açklamaa

mecbur

olmu

ol-

duunuzu

kabul

edebilmekle

beraber,

me

hazmz

olan

mec-

muaya

itimat lâzm

gelirse

ordugâhtaki

mülakattan

sonra

ayn

zamanda

hem

imam-

A'zam

hakkmdaki

is-

raflarn

ve

hem

de

«nasihat-ül-mülûk»

isimli

eserini

yaz-

m

ve

Sencer'e

göndermi

olduu

neticesine

varabiliriz

9

.

19

Eylül

968

st

Üni.

Kütüphanesi

9

Bak.

«eyh Ali

b.

Dost-

Huda

b.

Hoca

b.

el-Hac

Kamorî

er-Rufai

el-Ankerî,

fatih

kütüp.

5426

nolu

mecmua»

dan

Daml-f

unun

lahiyat

fakültesi

mecmuas

yü.

I. s. I.

Terin-i

Sani

1925

S.

38-53.

16



BRNC

BÖLÜM

LK

MEKTUP

unu

biliniz

ki

ey

Bakan

Allah

size

bir

çok

nimet-

ler

ve

askeri

bir

güç

vermitir.

Size

yaraan,

bunlara

kar-

ükretmek

ve

Allah'n

dinini

yaymaktr.

Allah'n

ni-

metine

ükretmeyen

O'nun

isimlerini

yüceltmez.

Bu

ni-

metleri

takdir

etmediinden

dolay

kyamet

gününde

rüs-

vay

olur.

Her

ni'met

ölüm

annda

elden

çkar,

bu

yüzden

akl-

l

kimselerin

yannda

onun

bir

deeri ve

düünenlerin

yannda

onun

bir

tehlikesi

yoktur.

Çünkü

insan

ne

ka-

dar

da

yaasa

ömrünün

süresi

bitince

uzun

yaamann

bir

f

aydasm

görmez.

Hz.

Nuh

bin

sene

yaad.

Bu

kadar

yaamasna ramen

sanki

yaamamt.

Kadr-ü

Kymeti

olan

ve

insanda

devaml

olarak

ka-

lan bir

ni'met var

M;

o

da

ebedi

seâdetin ve

ebedî

ni'me-

tin

bedri olan

MANDIR

Allah

O'nun

kadrini

yüceltti ve

bu

ni'meti

size

verdi.

Kökü

en derin

noktaya, ve

dallan

en

yüksek semaya

varncaya

kadar ona su

vermenizi em-

retti.

«Allah'n

ho

bir

sözü,

kökü

salam,

dallar

gö-

e

doru

olan

—

Rabbi'nin

izniyle

her

zaman

meyve ve-

ren

—

ho

bir aaca

benzeterek

nasl-

misâl

verdiini

görmüyormusun?»

*

iman

aacnn kökü sabit

olmaz ve

dallar

uzamaz-

*

Açklama

ve

ferahlar

için

kitabn

son ksmna

ilâve

edilen

«açklamalar

ve

izanlar»

bölümüne

bakma.

(§.)

Devlet

Bakanlar

2

M



Devlet

Bakanlarna

sa

ölüm

rüzgârnn

ve

yok

edici frtnann

onun

üstünde

eseceinden

korkulur.

Son

nefeste

böyle

bir

iman

kökün-

den

kopar. Allah

korusun

kul

imansz

kalr

ve Rabbi'ns

imansz

mülâki

olur.

unu biliniz

ki

Bakan,

bu aacn

on kökü

ve

on ta

ne

de

dal

vardr.

Kökü:

kalble

iman,

dal

erkâniyle

ameldir.

ayet

bu

davetci yüksek

meclisinize

kabul

edi-

lirse

—

bakann

bu

aacm

terbiyesiyle

megul

olmas

için

—

bu

on

kök

ve

on dal

açklayabilir.

Bakan;

haf-

tann

bir

gününü

Rabbine

kulluk

ve

ahiretini

hazrlamak

için

ayrmaldr.

Ayraca

gün de

Cuma'dr.

Çünkü

Cu-

ma

mü'minlerin

bayramdr.

Cuma

gününde

öyle

bir

saat

var

ki; o

saatta

bir

ey isteyen

kimsenin

Allah ihtiyacm

giderir

ve duasm kabul

eder.

Bu

yapacanz

ii una

benzetebiliriz:

Sizin,

kar-kocal

haftada

birgün

ileriniz-

le

megul olacak

bir

hizmetçiniz

olsa, onlar

hizmet

günü-

de

hizmetinizde

bulunmasalar,

bunlarn

yannzdaki

du-

rumu

nasl

olur?

Kul

onu

(hizmetçiyi)

yaratm

deil,

halbuki

siz

Allah'n

mahlukusunuz.

Ey

Bakan

Gerçek^

te

siz

O'nun

kulusunuz.

Siz

hizmetçinizin

bu

yaptma

raz

olmuyorsunuz.

Öyle

ise

Cuma

gecesi

oruca

niyetleni-

niz,

perembe

gününü

de

buna

eklerseniz

daha iyi

olur.

Cuma

günü

erken

kalknz

ve

uygun

bir

elbise

giyiniz.

Sabah

namazn

cemaatla

klnz,

güne

douncaya

ka-

dar

konumaynz,

yüzünüzü

kbleden

çevirmeyiniz,

eli-

nize

tebihi

alnz

ve bin

defa

«Lailahe

illellah

Muham-

medür-Resulullah»

deyiniz.

Güne

doduktan

sonra

tak-

dim

edilen

öütleri

okumalarn

emrediniz.

Hafzanzda

kalmas

için

her

Cuma

bunu

okusunlar.

Okuyucu

okuma-

y

braknca

dört

rek'at

namaz

klnz

ve

kuluk

vaktine

kadar

tebih

çekiniz.

Bu

namazn

sevab

bilhassa

Cuma

18



îmam-

Gazali

günü

çoktur.

ayet

makamnzda

bulunuyorsanz

yahut

yalnzsanz

Hr.

Peygamberi

devaml

olarak

salevat

ge-

tiriniz

yardm

yapabiliyorsanz

yapmz.

Hz.

Allah'n,

haf-

tann

dier

günlerini

size

vermesi ve

günahlarnz

afvetmesi

için

bir

gününüzü

O'na

veriniz.

Birinci Esas

MANIN

TEMEL

OLAN

tTlKAT

Biliniz

ki; siz

yaratksnz,

sizin

bir

yaradannz

var.

O

bütün

alem

ve

alemdeki

olan

eylerin

yaratcsdr,

tek-

tir,

orta

ve

dengi

yoktur.

Varl

ezeli

(balangçsz)

ve

ebedi

(sonsuz)

dir.

Ezelde

ve

ebedde

varl

zaruri-

dir.

Varl

—dier

varlklar

gibi—

sonradan

deildir

O

bizatihi

mevcuttur,

her

ey

O'na

muhtaçtr,

fakat

O'nun

hiç

bir

eye

ihtiyac

yoktur.

Varl

kendisiyledir,

her

e-

yin

varl

da

O'nunladr.

ikinci

Esas

ALLAH'I

TENZH

ETME:

Allah'n

suret

ve

kalb

yoktur. O

bir

yere inmez ve

bir kalba

hülul

etmez.

«Keyfiyet»

(nitelik,)

«kemiyet»

(nicelik)

«niçin» ve

«ne'den»

münezzehtir, O

bir

eye

ve

hiç

bir

ey

de

O'na

benzemez.

Vehim ve

hayal,

nicelik

ve

e-

kil

bakmndan

hatra

gelen

her

eyden

uzakta.

Çünkü

bu

gibi sfatlar

yaratlm

olan

eylere

aittir.

Allah 186

19



Devlet

Bakanlarna

her

eyin

yaraücs

olduundan,

bunlarla

sfatlanamaz

Hz.

Allah

herhangi

bir

yerin

ne

içinde

ve

ne de

üstünde

deildir.

Çünkü

mekân

Hz.

Allah'

kuatamaz.

Alemdeki

her

ey

arnn

3

,

ar

ise

kudretinin

ve

zaptnn

altndadr.

Ar

yaratmadan

önce

de

mekândan

münezzehti.

Ar,

O'nun

hamili

(taycs)

deüdir.

Bilakis

ar

ve

hamule-

sini

O'nun

lütuf

ve

kudreti

tayor.

Allah

arn

yaratl-

masndan

önce ve

sonra

da

mekândan

beridir.

O ezelde

kendinde

bulunan

sfatla

müttasftr.

Sfatnn

deime-

sine ve

dönümesine

bir

yol

yoktur.

O,

yaratklarn

s-

fatlarmdan

münezzeh

ve

uzaktr.

O,

dünyada

biliniyor

—

dünyada

benzeri

ve dengi

olmadn

bldiimiz

gibi, ahiret-

te

de

görülecektir.

Bu

görme

dünyadaki

görmeye

benze-

mez.

Zaten

hiç

bir

ey O'nun

mülkü

vardr.

Üçüncü

Esas

I

KUDRET

Allah

hereye

kadirdir,

kudreti

sonsuzdur,

acz

ve

noksanhkdan

beridir.

Dilediini

yapar,

dilemediini

yapmaz.

Gökler,

kürsi

4

ve

ar

kabzesinde,

kudretinde,

kahrnn

zaptnn

ve

dilemesinin

altndadr.

O mülkün

sahibidir,

ve

ancak

O'nun

mülkü

vardr.

Dördüncü

Esas

tLÎM

Bütün ma'lumu

bilendir.

Yerin

altndan

tutun

da

en

yüksek

yerlere

kadar

olan

her

eyi

ilmi

kuatmtr.

Çün-

20



kü eya

O'nun

ilmiyle

zahir

olur ve

kudretiyle

yaylr.

Çöllerdeki

kum

taneciklerinin

saysn,

yamurlarn

kat-

relerini,

aaçlarn

yapraklarn

ve

insan

içinde

geçen

dü-

ünceleri büendir

5

.

Hava

ve

rüzgarn

zerreleri,

gökteki

yldzlarn says

gibi

eyler

O'nun

üminde

zahirdir.

Beinci

Esas

RADE

I

Alemdeki

herey

O'nun

dilemesiyledir.

Az-çok,

kü-

çük-büyük,

iyi-kötü,

faydal-zararl,

ziyade-noksan,

ra

hat-zorluk ve

hastalk-shhat

gibi

her

ey

ancak

O'nun

hikmeti,

tedbiri,

dilemesi

ve

takdiriyledir.

nsanlar.

Cin-

ler,

melekler

ve

eytanlar

bu

alemdeki

bir

zerreyi

hare-

kete

getirmek

yahut

durdurmak,

veya

bir ey

eksiltmek

yahutta

birey

ilâve

etmek

için

bir

araya

gelseler

O'nun

iradesi,

gücü

ve

kudreti

olmakszn birey yapamazlar.

Altnc Esas

TME

VE

GÖRMES

Bütün malumat

bildii gibi

bütün

mesmu'u

(iitil-

mi)

iitici

ve

görülecek

yeri

(mer'a) görendir.

itmesi

hususunda

uzak-yakn

ayndr,

aydnlk-karanlk

görme-

sinde

birdir. O

karanlk

gecede

karncann

ayan gö-

rür

6

.

O'na

hiçbirey

gizli deil

yer

tabakalarnn

altnda-

ki

kurdun

sesini

iitmek

O'na

uzak

gelmez.

O'nun

duy

-

mas

kulakla

görmesi gözle

deildir.

Ayn

ekilde

O'nun

21



Devlet

Bakanlarna

ilmi

düüncenin

neticesinde

çkmaz.

Fi'li

aletsiz

ve hazr-

lksz

meydana

gelir.

Bir

eye

«ol»

der,

o da

hemen

olu-

verir.

Yedinci

Esas

KELÂM

O'nun

emri

bütün

yaratklar

üzerine

vaciptir,

va'd

ve

va'id

*

bakmndan

her

ne haber

vermise

haktr.

Em-

ri,

O'nm

kelâmdr.

Aüm

(bilen)

sem' (iiten)

basir

(gö-

ren)

olduu

gibi

mütekellim

(söz

söyliyen)

dir de. Kelâ-

m

(sözü) mahluk

olmad

gibi

az

-

dilerle

de

deildir.

Kur'an,

ncil

Tevrat,

Zebur

ve

bunlarn

dnda kalan

in-

dirilmi

kitaplarn

hepsi

O'nun

kelâmdr.

Kelâm kendi

sfatmdan

olup,

bütün

sfatlar

da kadim

(balangçsz)

dir.

insandaki

söz,

harf

ve

sesledir.

Allah'n

kelâm

harf

ve

sesten

beridir.

Sekizinci

Esas

EF'AL

Alemdeki

her

ey

O'nun

mahlukudur.

Kendisiyle

be-

raber

bir

ortak

ve

yaratan

yoktur.

O

tek

yaratan'dr.

Yorgunluk,

fakirlik,

hastalk,

acizlik

ve

cehalet

gibi

du-

rumlarla

da

karlalma

yine

bunlar

O'nun

adlindendir.

Kötülükten

alkoymak

için

azab

bildirmek

ve

tehdit

etmek

m



tmam-

Gazali

O'nun

ef

alinde

zulüm

olamaz.

Çünkü

zalim,

bakasnn

mülkünde

tasarruf

edendir.

Halbuki

Allah

yalnz

kendi

mülkünde

tasarruf

ediyor.

O'nunla

beraber

bir

malik

yok-

tur.

Olmu

ve

olacak

olan

ber

eyin

yapcsdr.

Benzeri

ve

orta

olmayan

melik

(hükümdar)

dir.

Allah'

ef'ali

için

hiç

kimsenin

«olmad»

«nasl»

eklinde

bir

itiraz

hakk

yoktur.

Bütün

ef

'alinde

ve

hükmünde

mutlak

ha-

kimdir.

Hiç

kimse için

O'nun

yaptna,

rzasna

ve

kaza-

sna

bakmaktan

ve

teslim

olmaktan

baka

bir

çare

yoktur.

Dokuzuncu

Esas

AHtRETÎ

ÖVME

Allah

alemi

iki

eyden

yaratmtr:

Cesed

ve

Ruh

Ruh

bu

alemde

kald

sürece

bir

azk

olmas

için

cesedi

ona

bir

menzil

yapt.

Cesette

kalaca

Ölçülü

bir

süresi

vardr.

Bu

sürenin

sonu

ziyade

ve

noksan

ol-

maz,

ite bu

ruhun

ecelidir.

Ecel

geldii

zaman

ruh

ile

ceset

birbirlerinden

ayrlnlar.

Ölü

kabrine

konulunca

iki.

büyük

melek olan

münker

ve

nekir

7

somlarn

ce-

vaplandrmas

için

ruh cesede

dönderilir.

Rabbn

ve

peygamberini

sorarlar.

Kekeler ve

cevap

veremez-

se

azaplandrriar,

kabrini

ylan ve

akreplerle

dol-

dururlar.

Kyamet

gününde

ruh cesede

tekrar

dönderilir,

defter

açlr,

ii Allah'a

arzedilir.

Her

insan

defterine

bakar,

iini ve

yaptklarm

görür, itaat ve

isyannn

öl-

çüsünü

bilir.

Yaptklar

«amel

mizannda»

ölçülür.

Son-

ra

srattan

geçmesine

müsaade

edilir. Bu

dünyada

doru

yolda

bulunanlar

orada

srattan

geçebilirler.

stirahat

et-

melerine

izin

verilir.

ayet

iyi

bir

gidii,

ve

faaliyeti

yok-

38



Devlet

Bakanlarna

sa,

Mevtasna

asi

ve

arzusuna

uymusa

O

srat

üzerinde

yol

bulamaz,

neticede

cehenneme

girer.

Hepsi

sratta

durdurulurlar.

lerinden

sorulurlar.

Doru

insanlar

doruluklarndan

sorulur.

Münafklar

ve

müraî'ler

imtihan

edilirler,

insanlardan

bir

grubu

hesap-

sz

cennete

girerler.

Bir

grubu

yumuaklk

ve

müsamaha

ile,

bir

grubu

münakaa

ve

zorlukla

beraber

hesaba

çekilir-

ler. Sonra

kâfirler

kurtulu

bulmayacak

ekilde

cehen-

neme

sevkedilirler.

Allaha

itaat

eden

müslümanlar

cennete

girerler.

Asîlere

ise

cehenneme

girmeleri

emrolunur.

Peygamber-

ler'in,

büginlerin,

büyük

salihlerin

efaatma

nail olan-

lar,

affedilirler,

efaatçisi

olmayanlar

günahlarna

göre

cezalandnhrlar.

îmanlar

salam

ise

cezalarm

çektikten

sonra

cennete

girerler.

Onuncu

Esas

HAZRET

PEYGAMBER

ANMA

HAKKINDA

Allah

böyle

bir

ölçüyü

ortaya

koyup

insann

fulleri-

ni,

ahvalini,

kazancn

ve

ilerini

bu

noktaya

göre

tak-

dir

edince

ekavetine

ve

saadetine

sebep

nedir?.

nsan

kendinden

meydana

gelen

bu

durumu

takdir

edemez.

Al-

lah

fazlnn

ve

rahmetinin

hikmetiyle

melekleri

yarat-

mtr.

Onlar

seçkin

kiilere

göndermitir.

Ve

onlara

sonsuz

bir

seadeti

bildirmitir.

Bunlar

da

peygamberler-

dir. Allah

onlar

insanlar

üzerinde

bir

ahidi

olsun

diye

ve

insanlara

saadet

ve

ekavet

yollarn

açklamas

için

göndermitir.

Bizim

peygamberimiz

olan

Hz.

Muhammed

son

peygamber

olarak

gönderilmi,

müjdeleyici

ve

kor-

24



îraam-

Gazali

kutucuklnm

ve

nübüvveti

kemal

derecesine

vardrlm-

dr.

ilâve

edilecek

bir saha

brakmamtr.

Bu

sebep-

ten

O'na

Hatem-ül-Eabiya

(Peygamberlerin

sonucu)

denilir.

Ondan

sonra

nebi

yoktur,

insanlara

ve

cinle-

re

O'na

itaat

etmelerini ve

uymalarn

emretmi ve

O'nu

bütün

peygamberlerin

efendisi

yapmtr.

MAN

AACININ

DALLARINI

BLDRME:

Ey

Bakan

unu

biliniz

ki:

însan

kalbinde

marifet ve

inanç

yönünden

olan

her

ey

îmann

esasdr,

insann

yedi

organnda

itaat

ve

ada-

let

yönünden

carî

olan her

ey

îmann

daldr.

Dal

soluk

olursa bu

kökün za'fna delâlet

eder. Böyle

bir

dal aa-

cn ölümü

esnasnda

görülmez.

Beden

iin

kalp imann

unvandr,

imann dallar

olan

iler

unlardr:

Haramdan

saknma

ve

farzlar

ye-

rine

getirmektir.

Bunlar da

M

ksmdr:

Birincisi: Allah

ile sizin

aranzdadr: Oruç,

namaz, hac,

zekât,

içki içme-

mek

ve

haramdan sakmmak

gibi.

ikincisi: Sizinle

insan-

lar

arasndaki

olan

durumdur:

Halka adalet,

zulümden

çekinmek

gibi.

Allah ile

sizin aranzda

yapmak mecbu-

riyetinde

olduunuz asl ey:

O'nun emrine itaat

etmen,

vatandam

hakkna

raz olmas için

gerekirse

zecri ted-

birlerle onu

kötü

yollardan

alkoymandr.

Sizinle

insan-

lar

arasndaki

münasebette

uyacanz ey:

Bakan siz-

den

bakas olsayd,

bu

bakann

size

nasl muamele

yap-

masn uygun

görüyorsanz,

sizin

de

halka

öylece

muamele

etmenizdir.

unu

biliniz

M;

sizinle

Allah

arasndaki

olan

eyler

hususunda

Allah'n

aff

yakndr. O

balayan

ve

mer-



hametli olan

Bir'idir.

Fakat

halka

yaplan

zülumle

ilgili

durumlarda,

o

kyamete

kadar

sizden

bu zulmün

bedelini

kaldrmaz.

Zülmün

tehlikesi

büyüktür,

Halkna

adil dav-

ranan

bakan

hariç,

hiç

bir

bakan

O'nun

tehlikesinden

kurtulamaz.

Bunun

içinde

adaletin nasl

yerine

getirile-

ceini

bu sebebten

kyamet

gününde

size nasl

insaf

edi-

leceini

bilmelisiniz.

Adaletin

ve insaf

m

esaslar ondur:

Birincisi:

Lider

olan

kimsenin

üzerine

en

bata

gerekli

olan

bu

rütbe

ve mevkie

lâyk

olup olmadn

ve bu

büyük

iin

sevap

ve

günahnn

da

ona

göre

olacan

hatrn-

dan çkarmamasdr.

Çünkü

liderlik

büyük

bir

ni'mettir

ve

bu

nimet

üzerine

baka

ni'metlerden

hiç

biri tercih

olunamaz.

Bu görevi

hakkiyle

deruhte

eden

sonsuz

bir

seadete

kavuur.

Böyle

yapmyan

ve üstelik

zorbalk

ve

zulümle

emaneti

kirleten

en

büyük

bedbahtla

urar.

Liderlik

mertebesinin

yücelii

ve

tehlikesinin

büyüklü-

ü

hakkmda

Hz.

peygamber

(S.A.S.)

in:

«Liderin

bu-

günlük

adil

davran

yetmi

yllk

ibâdetten

daha üs-

tündür»

hadisi

ortaya

koymaktadr.

îbni

Abbas

(R.A.)'m

8

anlattna

göre-

«Hz.

pey-

gamber

bazan

Beytullah'a

gelir

ve

orada

öyle

konuur-

du:

«Araplarn

ileri gelenleri

Halknza

üç

eyle

mua-

melede

bulununuz.

a)

ayet

biri

size

gelir

ve

«durumuma

acynz»

derse

siz

ona

merhamet

ediniz.

b)

Hüküm

verdiiniz

zaman

adîl olunuz.

c) Söylediklerinizi

bizzat

yapnz.

Allah

ve

meleklerin

lâneti

bu

üç

esasla

muamelede

bu-

lunmyan

kimseler

üzerinedir.

Böyle

birinin

yap-

26



raam- Gazali

t

farz,

nafile

ve

ne

kadar

ibadeti

varsa

hepsi

Allah

yannda

makbul

olmayp

reddedilmitir.

Hz.

Peygamber

«Kyamet

gününde

hiçbir

gölge ve

sman

kalmad

zamanda

yalnz

u

6

kii

gölgelenir;

buyurmudur:

I

—

Halkna

adîl

davranan

bakan

II

—

Rabbine

ibadette

ne'e

bulan

genç

III

—

Kendisi

pazarda

olmasna

ramen

kalbi ca-

mide

olan

adam.

IV

—

Allah

için dost

olmu

iki kii

V

—

Tenhada

Allah'

anp

göz

ya

döken

adam.

VI

—

Bir

adam

ki;

güzelbir

kadn

O'm

davet et-

mesine

ve

O'nun

nefsinde

ona kar

bir

istek

duymasna

ramen

«Ben

Allah'tan

korkarm»

diyerek

reddeden

kim-

se.

'

VII

—

Sa

elinin

verdiini

sol

eli

duymyan

—yani

yardm

çok

gizli

yapan—

kimse»

n adîl

bakan,

Allah'a en

sevimsiz

ve

O'na

en

uzak ola-

n zalim bakandr.»

«Nefsimin

yed-i

kudretinde

bulunduu Allah'a ye-

min

ederim ki; Allah

amel

bakmndan adîl

bakan,

bü-

tün

halkn ameline

denk

olarak

semaya

yükseltecektir.

Onun

kld

her

namaz

yetmi

bin

namaza

muadildir.»

buyuruyor.

Durum böyle

olunca,

bakanlk

gibi

bir

ni'met

kula

verilmemitir. O'nun ömrünün bir

saatini dier

birinin

bütün ömrüne

denk klyor.

Bu ni'metin

kadrini

bilme-

yen,

zalimce

ve

arama

göre hareket eden

lideri, Allah'n,

onu

dümanlarnn

saflar

arama

koymaktan

korkulur.

#

Hz.

Peygamber

«Kyamet

gününde

Allah

u

üç

kim-

senin yüzüne bakmaz»

buyuruyor:



Devlet

Bakanlarna

I

—

Yalanc

bakan

II

—

htiyar

Zani

IH

—

-

Kibirli

fakir.»

«Allah'n

kullarnn

ilerini

görmek

için

bakan

yap-

t

kul,

hizmeti

bir

tarafa

atar,

onlara kar

müfik

ol-

maz

ve

onlara

öüt vermezse

Allah

ona cenneti

haram

klar.»

«Müslümanlarn

ilerini

yürütmek

için

bakan olan

kimse,

evini koruduu

gibi

onlar

da

korumazsa

cehen-

nemde yerini

hazrlasn.»

«îki

adam

benim

efaatmdan

mahrum

kalr:

Za-

lim bakan

ve dinin

dnda kalan

eyleri

dine sokan kim-

se.»

i

«Kyamet

gününde

en

iddetli

azaba

uryacak

olan

zalim

bakandr»

t

«Hz.

Allah

dünyada

be

kimseye

kzmtr

ki; bun-

larn

kurtulular

yine

Hz.

Allah'a

baldr:

I

—

Halk

kendisine

itaat

etmesine ramen,

yine

de

zulüm

eden

bakan.

II —

Kitle

içinde

üeri

gelenlerle

zayf

kimseleri bir

tutmayan

bakan.

ni —

Çocuklarn

ve ailesini

Allah'a

itaat

etmeye

davet

etmeyen

ve

bunlara

din

ilerini

öretmeyen

kimse.

IV

—

çinin

ücretini

vermiyen

iveren

V

—

Haksz

yere

hanmna

zulmeden

kimse.

Hikâye:

Hz.

Ömer

bir

cenazeyi

teyi

ederken,

biri

de gelir.

Namazda

bulunur.

Definden

sonra

kabrin

üzerine

elini

koyup

öyle

der:

«Rabbim

eer

sen

bu

kabirdekine

azap

edersen,

bu

senin

hakkmdr.

Zira

sana isyan etti.

28



ayet

balarsan

senin

rahmetine

muhtaçtr.»

devamla:

«Ey

ölü

Eer

bakan

yahut

halkn

durumunu

kontrol

eden,

yahut

kâtip

yahut

bakann

uydularndan

veya

tahsildar

deilsen

ebedi

saadete

kavuursun»

dedikten

sonra

gözden

kaybolur.

Hz.

Ömer

(R.A.)

bu

ahsn

buldu-

rulmasn

ister,

fakat

bir

türlü

bulamazlar. O

zaman

Hz.

Ömer «Bu

Hzr'dr

9

.

Bizi

ikaz

için

gelmitir» der.

Hz.

Peygamber

(S.A.V.)

Öür

10

ilerine

memur

edi-

getirilir.

ayet

ileri

dürüst

ise

çözülür,

icraat

kötü

ise

tekrar

balanr»

buyuruyor.

Hz.

Ah

(R.A.)

«yerdeki

kad

(hakim)

yukarda bu-

lunan

kad

(Allah)

ile

karlatnda

vay

haline

Yalnz

adîl

olan,

arzusuna

göre

hükmetmeyen,

y

atalarnn

ta-

rafn

tutmayan,

tamahkârlk

ve

korkudan

dolay

hük-

münü

deitirmeyen,

Allah'n kitabn

aynas

yapan,

gö-

zünü

O'na

diken

ve

içindekilere

göre

hükmeden

kimse

bunun

dndadr»

demitir.

Hz. Peygamber

(S.A.V.) :

«Bakanlar

kyamet gü-

nünde

getirirler ve

Hz. Allah onlara

sorar:

—

Siz benim

halkmn

yerdeki

çobanlarydnz.

Birine

öyle söyler:

—

Emrettiim

had'den

11

yukar

niçin

vurdun.

—

Rabbim

Onlar

sana

isyan

ve

muhalefet

ettiler.

—

Kzgnlnn,

kzgnlm

geçmesi

gerekmez.

Sonra bir dierine:

—

Neden kullarma

emrettiimden

daha

aa

ceza

verdin?

—

Allah

m

Onlara

merhamet

ettim.

—

Sen nasl

benden

fazla

merhametli

olursun

öyle

a

bah

olarak

gününde





m

ve

kaftanna

bürünmü gibiydi.

Ben

«Müminlerin

Bakan

Rabbin

yaptn

iyilikleri

nasl

buldu,

mükâfaat

verdi mi?»

diye

sordum. O da

:

«Abdullah

Sizden

ayrlal

kaç

yl

oldu?»

«Oniki yldr»

«Ayrldmdan

beri hesap

veriyorum.

Helak olaca-

mdan

korktum.

Fakat

Allah

balyan

ve

acyandr.»

Yiit

insan Bu

Ömer'in

durumudur.

O'nun

bu

ba-

kanlktan

mal

olarak

brakt, bir

inciden

baka

bir ey

deildi.

Hikâye:

Rum

Meliki

Kayser

15

,

Hz.

Ömer'e

durumunu

tet-

kik

etmesi

ve

faaliyetlerini

görmesi

için bir

elçi

gönderir.

Elçi

Medine'ye

varnca,

halka :

«Melikiniz

nerededir»

diye

sorar.

Halk:

«Bizim

Melikimiz

15

yok,

emirimiz

16

var.

Fakat

im-

di

Medine'nin

dna çkt» derler.

Elçi tarif edilen yere gider, Bir de görür ki

Hz.

Ömer

güneli bir

toprak üstünde,

ridasm(

kaftann) bann al-

tna koymu yanaklarndan

terler

akt

halde uykuya

dal

-

m. Bu dununu elçi

görünce kalbine bir korku

girer

ve

kendi kendine: «Bütün

meliklerin

heybetinden

tiril

tiril

titredikleri bir

adam

böyle

bir

durumda

bulunuyor. Fa-

kat sen

ya

Ömer Adfl

davrannla bütün

halkndan

eminsin. Bu yüzden

uyuyorsun.

Halbuki

bizim

melikleri-

miz zulüm

yaptklarndan,

etraflarnda muhafz

olmadan

bir

yere

çkamazlar

ve

devaml

bir

korku

içindedirler.

Dininizin hak

olduuna ehadet

ediyorum. ayet

elçi

ola-

rak

gönderilmeseydim

elbette

islâm

kabul

ederdim.

Ama

pek

yaknda

döneceim

ve

slâm

olacam.» der.

81



Devlet Bakanlarna

kinci

Esas

BLGNLERLE

OTURMA.

Bakan daima dürüst

ve

bildiklerini hayatta tatbik

eden

bilginleri

huzurunda eksik

etmeyip, onlarn kurtar-

c

öütlerini

almal,

bilgileriyle

amil olmayan alimlerden

kaçmaldr. Böyleleri

bakann

yüzüne kar övgüde

bu-

lunurlar, elinde bulunan

imkânlara

sevgi

beslerler,

bu

yüzden doru

olan

gerçekleri

bakandan gizlerler, hileli

yollarla

bakann

arzusuna

göre

yoldalk

yaparlar, neti-

cede

kendüerini

rüsvay bir duruma düürdükten sonra

bakan

ve

halkn da gülünç

bir

duruma

düürürler. Ama

dürüst

bilgin, Bakann elinde

bulunan maddi imkanlara

sevgi

göstermez,

öüt

ve

uyarmalarnda

insaf ve efka-

ti

elden

brakmaz.

Hikâye:

gekik Belhi

17

birgön Harun

Reid'in

yanma

gider.

Harun Reid O'nu

oturttuktan

sonra

nasihat

ister

O'da:

«Ey Harun

Hz.

Allah

(C.C.) sizi

Hz. Ebu

Bekr'in

yerine

oturttu.

Sizden

O'nun

gibi

sadk

olmanz

ister.

Harun

Büyük

Allah

size

Hz.

Ömer'in

yerini

mü-

nasip

gördü.

Sizden

doru

ile eriyi

birbirinden

ayrma-

y

talep eder.

Harun

Cenab-

Hak

sizi

Hz.

Osman'n

yerine

lâ-

yk

buldu. Sizden,

Hz. Osman

gibi bir

utanma

ve

cömert-

lik bekler»

deyince Harun

Reid

«Ben

bu

büyük

iin

altnda

çkacak

biri

deilim»

diyerek

dürüst

bilginleri

yannda bir

an olsun uzak

bu*

32



lraam-

Gazali

lundurmaz

ve artk

onlarn

gösterdii

yoldan

dar

çk-

maz.

Harun

Reid

tavsiyeleri

uzatmasn

ister.

ekik

Belhi

de

öyle devam

eder

:

Ey

BAKAN

Bilki

Allah'n

Cehennem

diye

tarif

ettii

bir

evi

vardr.

Sizi bu

evin

kapcs

yapt

ve

size

üç

ey

verdi:

a

—

Beyt-ül

Mal

b

—

Krbaç,

c

—

Klç.

Hz. Allah

bu

üç

eyle,

halknz

atee

girmekten

al-

koymay

emretmitir.

Muhtaç

biri

geldii

zaman

onun

ihtiyacn

Beyt-ül-maTdan

gideriniz.

Biri

Rabbnzn

em-

rine

aykr

harekette

bulunursa

bu

krbaç

ile

onu

terbiye

ediniz.

Biri

haksz

yere

birini

öldürürse

maktulün

veli-

sinin

izniyle onu

öldürünüz.

BAKAN Bu

söylenenlerle

hareket

etmezseniz,

atee

girenlerin

lideri

ve

helak

edici eve

doru

gidenlerin

öncüsü

olursunuz.

—Tavsiyesine

devamla:

—

Gerçekten

sizin

durumunuz,

tpk

kaynak

suyu

gibidir. Su

temiz

ise

sakinin (su

tayann)

pislii

ona

zarar

vermez. ayet

su pis

ise

sakinin temiz

olmas

ona fayda

getirmez.

Hikâye:

Harun

Reid ve Abbas

19

bir gece fudayl

b.

îyaz'n

20

ziyaretine

giderler,

kapm

vurduklar zaman

O'nun

«yoksa,

kötülük

ileyen

kimseler,

ölümlerinde

ve

dirlikle-

rinde

kendilerini

inanp yararl i

ileyen

kimseler

ile

bir

mi

tutacaunzu

sandlar? Ne

kötü hüküm

veriyor-

lar

21

»

ayetini

okuduunu

duyarlar.

Harun:

«Biz

öüt

olmaya

gelmitik,

bu öüt

olarak bize

yeter» der.

Sonra

Devlet

Bakanlar S

33



Devlet

Bakanlarna

Abbas'a

kapy

çalmasn

söyler.

O

da çalar ve

«mü'min-

lerin

Bakanna

kapy

aç» diye kapdan

seslenir.

Fudayl:

«Mü'ninlerin

Bakannn yannda

ii

ne?»

der ve

kap-

y

açar.

Vakit gece,

çrann banda

yalnz birazck

k

var.

Bu

karanlk

içinde

Harun içeriye

dalar,

Fudayl'le müsa-

faha

etmek

için elini

saa-sola

gezdirir, nihayet

eli

O'na

deince

Fudayl:

«ayet azaptan

kurtulamazsa

yazk

bu

ele»

der

sonra:

«Müminlerin

Bakan

kyamet

gününde

Hz.

Allah'a

verecein

cevab

hazrla.

O

sizi

her

müslü-

manla

beraber

aym snrda

durduruyor

ve

sizden

onlara

insafl

muamele

istiyor...»

Harun

bunu

duyunca

çokça

alar,

Abbas;

«Brak

ya

Fudayl

mü'minlerin

Bakann

âlata alata öldüreceksin»

der.

Fudayl

öyle karlk

verir: «Ya Haman sen

ve

grupun

onu

öldüreceksiniz,

ba-

na

brak

diyorsun, halbuki

onu

sen

öldürdün»

Bu

muha-

vere

karsnda

Harun:

«Seni

Hanan

beni

de

firavn

yap-

t»

der.

Sonra Fudayl'm eline

bin

dinar para kor

ve

«bu

annemin

helâl

sadaka

ve

mirasndandr» der.

Fudayl:

«Ben

elini

böyle

eyden

kaldrmas

ve

Rabbma dönmeni

istiyorum.

Bana

verdiin

kabul

edilmedi»

eklinde para-

y

reddeder.

Harun'da

yanmdan

çkp gider.

Ömer

b.

Abd-ül-Aziz,

™

Muhammed

b.

Ka'b'e

33

Sorar:

«Bana adaleti

ta'rif

et»

O'da: «Sizden yaça

küçük

olanlarn babas,

yaça büyük

olanlarn

çocuu ve

aym yata

olanlarn

kardei ol.

Her suçluya,

suçuna

göre

ceza

veriniz.

Kendisine

olan

kinin'den

dolay bir

müslü-

mam

dövmekten

saknnz.

Bu

hareket

sizi atee

götü-

rür.

34



Hikaye:

Baz

zahitler

birgün

devrin

halifesinin

etrafnda

ha-

zr

bulunurlar.

Halife

onlardan

öüt

ister,

içlerinden

bi-

ri:

«Mü'minlerin

Bakam

Ben

Çine

gittim.

Çin

devlet

bakan,

sau-

olmu,

artk

duymuyordu.

O'nun

alyarak

öyle

dediini

duydum

:

«Duymadm

için

alam-

yorum.

Yalnz

kapmda

durup

yardm

isteyen

mazlum-

larn

yardm

dileklerini

duyamadm

için

alyorum.

Fakat

Allah'a

ükürler

olsun

ki;

gözüm

salam»

ve

bir

münadiye;

zülme

uram

kimselerin

krmz

elbise

giy-

melerini

ilân

etmesini

emreder.

Bakan

her

gün

bir

file

biner,

krmz

elbise

giymi

birini

gördüü

zaman

O'nu

çarr,

ikâyetini

dinler

ve

hasmndan

Onu

kurtarrd.»

Mü'minlerin

Bakan

Kâfir

olmasna

ramen

Çin

devlet

Baskan'nn

Allah'n

kullarna

kar

gösterdii

ef-

kata

baknz.

Siz

ise

mü'minsiniz.

Bu

sebepten

siz

de

halka

kar

daha

çok

efkat

gösteriniz.

Hikaye:

Ebu

Kulebe,

Ömer

Ibni

Abdül Aziz'in

meclisinde bu-

lunur,

Hz.

Ömer

(II)

kendisinden

bir öüt

ister.

O'da

Hz.

Adem'den

bugüne

kadar sizin

seviyenize

denk

bir

bakan

geçmemitir.

—

Öütünü

artr

—

Siz ölmeden

önce

ölen

bir

halifesiniz

—

Daha

devam et

—

ayet

Allah

sizinle

beraberse

kimden

korkuyor-

sunuz,

böyle deilse

kime

iltica

edeceksiniz?

—

Allah

andn

ekilde

bana

yeter.

Süleyman b.

Abd-l-Melik

25

,

bir

gün

«dünyada

çok



Devlet

Bakanlarna

rri'metlendim,

ahirette

halim

nasl

olur?»

eklinde

düü-

nür. Devrinin

en

büyük

zahit

ve alimi

olan

Ebu

Hazâm-'

m

26

evine gider

ve O'na

«yemeinden

bir

eyler getir

ki;

iftar

edeyim»

der.

O

da

bir

kaç

çürük

hurma

önüne

ge-

tirir

kor:

—

Bu benim

iftarhmdr.

Süleyman

bunu

görünce

alar,

üç

gün

üç

gece Oruç

tutar.

Üçüncü

gece çürümü

bir kaç

hurmayla iftar

eder.

Ailesine

bu gece yaklat

söylenir.

O'ndan

Abd-ül-Aziz

ve

O'ndan

da

Ömer

b. Abd-ül-Aziz

dünyaya

gelir.

Ömer

asrnn adalet

ve insaf

bakmndan,

züht

ve

ihsan

yö-

nünden

en önemli simas

olur.

Hz.

Ömer'in

yolunda

yü-

rür.

Ömer

b. Abd-ül-Aziz'e

tevbeye

ne

zaman

balad

sorulur:

O'da;

«Bir

gün

kölemi

dövdüm.

Köle bana: «Sabah kya-

met olacak

bu

geceyi

hatrlaynz»

bu söz

kalbime

ile-

di»

eklinde

cevap

verir.

O

birgün

Ebu

Hazimden

bir

öüt ister.

Ebu Hazim:

«Uyuduunda

ölümü

bam

altna

koy»

Çünkü

O

her

dem

sana

yakndr»

der.

Bakan

gözlerini

bu

hikâyelere

dikmeli,

bakasnn

hakl

öüdünü

dinlemeli

ve

karlat

her

bilginden

kendisini

uyarmalarm

istemelidir.

Bilginler

de

—

yuka-

rda geçtii

gibi

—

öüt vermeli,

onlara gurur alya-

cak bir

ey

söylememeli

ve

hak

sözü

onlardan

esirgeme-

melidirler.

Onlara gurur

veren

kimse

onlarn zulmüne

ortaktr.

36



Üçüncü

Esas

YARDIMCILARIN

DURUMU

:

Yalnz

bana

elinizle

zulmü

defedeceinize

kani

ol-

maynz.

Fakat

hizmetçilerinizi

görevli

arkadalarnz

vergi

memurlarnz

ve

yardmclarn

düzeltiniz.

Siz

kendi

zulmünüzden

sorulacanz

gibi

onlarn

iledikleri

zulümlerden

de

sorulacaksnz.

Hz.

Ömer

kendi

valisi

bulu-

nan

Ebu

Musa

el-Ea'riye

27

öyle

bir

mektup

göndermitir

;

Ey

E'ari

unu

bil

M;

valiler,

içinde

en

çok

mak-

bul ve

üstün

olanlar,

halkn

kendilerinden

raz

oldukla-

r

kimselerdir.

En

alçak

ve

en

çirkini

ise

halkn

kendi-

lerinden

honut

olmadklardr.

Bunlarn

gece

ve

gündüz

iledikleri

eziyet

ve

cefadan

dolay

halk Hz.

Allah'a

ni-

yazda

bulunur,

merhameti

sonsuz

olan Allah'a

ikâyet

ederler.

Elbette

bunlarn

niyazlar

bir

gün

kabul

olunur

ve valilerin ii de

böylece

biter.

Ey

E'ari

Halka

yüz

çevirmekten

sakn.

Çünkü

rütbe

bakmndan

senden aada

bulunanlar

senden gör-

dükleriyle amel

edip sana

uyarlar.

Fakirlerin

durumla-

rn

bilmeyeceinden

onlara

yaplan

zülme

ortaklk

yap-

m

olursun.

Bakan

Adalet

ancak

olgun

bir

aklla

olur.

Bir

li-

der salam

bir akla

sahip

olmaynca

Onun

yönetiminden

bir

hayr

beklenemez.

Akln

olgunluu, eyay

bütünüyle

anlamak

ve iç

bünyesinin

gerçekliini tamamiyle

kavra-

mak ve

bunlarn dna bakp

gururlanmamaktr.

Bakan, babakann

yapm olduu

her

zülmü

bildi-

i

halde

susarsa,

gerçekte

ilenen

zülmü

kendi

yapm

olur.

87



Devlet Bakanlarna

Bakan,

dünyasn

dini

için terkeden,

dünya mev-

kii

için

liderin

gözüne

zulmü

cazip gösteren

kimseleri

yanndan

uzaklatrmah,

böylelerini vatandalktan

ç-

karmaldr.

Beraberce

çalt

bakanlarnn

durumlar-

na

vâkf

olmas

zaruri'dir.

Halk

hakknda

merhametli

olan

kimseleri

devlet ilerinde

çaltrmal,

bu

karekter-

de

olmayanlar devlet

ilerinden

uzaklatrmaldr.

Kal-

bini adalet

duygulariyle

doldurmal, bakanlarm deneme-

li

ve

tabiatnda

bozgunculuk bulunanlar tanmaldr. Çün-

kü

adaletin

yeri kalbdir.

Bakann adalet günei

kalbin-

den

fkrr,

ailesi

onun

aydmliyle

aydnlanr

ve

uala-

r

bütün dünyay

kuatr,

yurdundan bulunan

bu

parlt-

lardan

dolay bütün halk

huzur

duyar,

dümanlar ise

hiç-

bir

yönden

el

uzatamazlar. Günei brakp baka

eyler-

den

aydnlk

arayanlar

muhal

olan

bir eyi

aram olur-

lar. Günein tamamen tutulduunu

düününüz: O

zaman

aydnlk

ve

k

olmayacandan

herkes

karanlkta

ka-

lr ve

böyle

bir kitlenin

hali

de Allah'a kalr.

Bakan

ayet dünyalk

eyler

için halknza

zulüm

ve eziyet

ediyorsanz

ve

dünyadaki

isteiniz

güzel yemek

ise

unu

biliniz

ki;

insanlktan

çkp

arzuya köle

olmu

olursunuz.

Eer

gayeniz

rengarenk

elbise

giymek ise

ka-

dn grupu içinde erkek

yüzlü birisiniz.

Çünkü günbegün

süslenmek

kadnlarn

iidir.

Bakan Zulüm

ve ikence

yapmaktaki

gayeniz kal-

binizden

fkran

kzgnlnz

dümanlarnza

iletmek

ise,

siz

insan ekline

bürünmü

bir arslansnz.

Çünkü kz-

gnln

yenemeyip karsnda

bulunana

iletmek

isteyen

hayvan

tabiatldr.

Gayeniz

bütün halkn size hizmet ve

itaat

üzere

bulunmalar

ise

aklllk

kisvesi

altnda,

ah-

mak

karekterli

büyük bir bilgisizsiniz. Çünkü

birazck

38



-

mam-

GmqU

aklnz

varsa

bilirsiniz

ki

;

gece

ve

gündüz

sizin

karnz-

da

hizmette

bulunan

hizmetçiler

bunu

size

hizmette

bu-

lunmak

için

deil,

yalnz

yiyip-içip

kendi

arzularma

hiz-

mette

bulunmak

için

yaparlar.

Bu

ifadelerime

delil

isti

yorsanz,

imdiki

durumda

hizmetinizde

bulunan

ne

ka-

dar

taraftar

ve

yardmclarnz

varsa,

saraynza

girdi-

inizde

onlarn

arasnda

öyle

bir

ey

yaynz:

«Bakan

füân

kimse

olmu

ve

ona

halk

biat

28

etmitir»

inannz-

ki;

bunu

duyduklar

zaman,

hepsi

sizi

terk

edecek,

ad

geçen

ahsa

yaklaacaklar

ve

bundan

sonra

kimde

para

varsa

ona

uyacaklar

ve

ona

hizmette

bulunacaklardr.

Bakan

Birinin

akl

tam

olmadktan

sonra

ondan

insaf,

merhamet,

adl-ü

adalet

mümkün

ve

tasavvur

olu-

namaz.

Bu

yüzden

bütün

seadetin

ba

akldr.

Dördüncü

Esas

KIZMAMA

Mü'minlerin

Bakan

Çounlukla

bakanlar

kibirli

olurlar

ve

kibirlerinden

dolay

küçücük

bir eye

kzp

intikam

alrlar.

Bu

gibi

tutumlardan

sakn

ve

uzakla,

üstün ahlâkl

ol ve

daima

büyük

peygamberlerin

gidi-

atlarn

hatrndan

uzak

tutma;

seleflerinin

ibretli

ha-

yatlarna

gözünü

dikip

onlarn

gidilerini

örnek

tut.

Mü'minlerin

Bakan

Abbasî

halifelerinden

Man-

sur

29

birine

kzp

öldürülmesini

emrettii

zaman,

yann-

da

zamann

bilginlerinden

Mübarek b.

Fudayl

30

isminde

biri

bulunuyordu.

Bu

bilgin

mü'minlerin

Bakan

Bah-

sedilen

ahs

öldürmeden

önce,

bu

aciz

kulun

hayrl

bir

haberini

dinleyiniz,

bundan

sonra

emir

sizindir,

isterseniz

39



Devlet

Bakanlarna

öldürtürsünüz»

deyince

bakan

öfkesini

yenip

haberi

dinlemeye

koyulur.

O

zaman

bilgin

öyle

anlatr:

«Ha-

san-

Basri

31

hazretleri

Hz.

Peygamber'den

öyle

bir

ha-

dis-i

erif

nakleder:

«Kyamet

gününde

bütün

insanlar

-bir

meydanda

toplannca

bir

münadi

öyle

barr:

«Man-

erdekiler

Allah'm

yanmda

hakk

bulunan

gelip hakkn:

alsn»

deyince

hiç

kimse

cevap

vermeye

cesaret

edemez.

Ancak

birine

öfkelenip

buna

icra etmeye

gücü

yettii

halde

affeden buna

cevap

verir,

böyle birinin

korku

ve

iddetinden

kurtulmas

gerektir»

nu

duyuca

adam

affeder

ve

ihsanda

bulunur.

Çounlukla

bakanlarn

kzgnl

onlara

dil

uzat-

maktan

ileriye geliyor.

Bir

defasnda

Hz. Peygamberin

yanmda

bir

adamdan

bahsedilir

ve o'nun

gayet kuvvetli

ve

yiit olduu

söylenir.

Bunun

karsnda

Hz.

Pey-

gamber:

«Nasl»

diye

sorar

onlar

da:

«Güretiinde

herkesi

yener»

derler.

Bunun

üzerine

Hz.

Peygamber:

«Güçlü

kimse

bir

dierini

malup

eden

deil,

kzgnln

yenendir»

«Bir

mü'ninin

imam

ancak

üç

eyle

tamamlanr:

a)

kzgnln

yenmekle

b)

anor-

mal

veya

normal

durumlarnda

insaf

elde

brakmamak-

la

c)

küçüklerin

kusurlarn

balamakla.»

Hz.

Ömer

(R.A.)

«Kzgnlk

anmda ahlâk

tecrübe

edilmiyen

kimseye

itimat

edilemez»

demitir.

Zeyn-ül-Abidin

32

birgün

mescide

doru

giderken,

hiç

yoktan

bir

adam

kendisine

söver.

Yanmda

bulunan

olu

o

adam

dövmek

ister.

Babas:

«elini

ondan çek»

der

ve sonra

adama

döner:

«Niçin

böyle

yaptn

ben-

den

daha

iyi

biliyorsun.

Bir

ihtiyacn

varsa

bunu

bana

bildir»

Adam

bunu

duyunca

mahcup

olur

ve utanr.

Zey-

n-ül-Abidin

gömleini

çkarr,

O'na

giydirir

ve

bin dir-

40



hem parann

ona

verilmesini

söyler.

Adam:

«Senin

Al-

lah

Resulünün

torunu

olduuna

ehadet

ederim»

diyerek

geçip gider.

Yine

bir

defasnda

o,

kölesini

çarr,

bunu

iki

defa

tekrar eder,

fakat o cevap

vermez.

Bunun

üzerine

Zeyn-

ül-Abidin»

o'na:

—

Seslendiimi

duymadn

m?

—

Duydum.

—

Öyle

ise

niçin

bana

cevap

vermedin?

—

Ben

sizden

eminim ve sizin

temiz

bir

ahlâka

sa-

hip

olduunuzu

biliyorum.

—

Allah'm sana

hamdolsunki;

kölem

benden

emin-

dir.

Birgün kölesi

bile

bile

koyunun

ayan

keser.

Bunu

niçin yaptn

sorar. Köle

ise

«sizi

kzdrmak

için yap-

tm»

der. Zeyn-ül-Abidin

«Bunu

sana

öreten

iblise

kzarm.

Git,

Seni

Allah

rzas

için

serbest brakyorum»

der.

Hz. Peygamber:

«Kii hilm

ve

affiyle,

oruç tutan

ve

namaz klan kimsenin

derecesine

eriir»

buyuruyor.

y: Hz. Musa Tur-

Sina'dan

dönüp Msr'a doru

gider-

ken,

boynuna

tebih

takm bir

ihtiyarn

yol

kenarnda

oturduunu

görür.

htiyar Hz.

Musa'y görünce

yolunu

kesip

elini

öpmek

ister.

Hz.

Musa

elini

vermez

ve

o'nun

iblis olduu kendilerine

malum olur: «Ey iblis

Bu

dav-

rannn

gayesi

nedir?»

diye sorunca

blis:

«ya

Musa

Ben

sana

üç

ey

bildireyim,

buna

karlk senden bir

ey

istiyeyim» der

Hz.

Musa o

üç

eyin ne

olduunu sorar.

$g

1

—

Tabiatnza

aykr

bir

ey

meydana geldikte,

kzgnlktan

kendini

uzaklatr. Hiddet sahibini

hafif

mi-

41



Oevlet

Bakanlarna

zaçl

yapar.

Çocuklarn

oyuncaklarla oynamas

gibi

ben-

de

böyleleriyle

oynarun.

2

—

Kadnlardan

sakn.

3

—

Cimrilikten

sakn,

çünkü

cimrilik

kiinin

din

ve

dünyasn

ykar.

bni Mes'ud

32

(R.A)

n

anlattna göre «Hz.

Pey-

gamber

savata ele geçen

ganimetleri

taksim

ederken

biri «Allah

akna

bu

ne biçim taksimdir»

dedi.

Bunu

duyunca Hz.

peygamber

kzd,

yüzü

kzard

ve

«Karde-

im

Musa'ya

Allah rahmet eylesin, O

eziyete

urar

fa-

kat bunlara

sabrederdi»

eklinde

konutu,

bundan

baka

hiç

bir ey

söylemedi»

Bu

haber ve

hikâyeler birer

ibrettir.

Devlet

bakan-

larna fayda

getiricidir.

manlar

varsa

etkileyicidir.

a-

yet

bunlardan

ibret almayp

yalnz

duyduklarna uyar-

larsa,

kalplerinde

imandan

bir

eser

yoktur, dilleriyle

müz-

min

ve

müslümandrlar.

Hz.

peygamber

«Kim

gücü

yettii

halde

krgnln

tutarsa Allah

onun

kalbine

iman

ve

huzur

doldurur.

Böbürlenme

ve gururdan

korkarak

kim

uzun elbise

giy-

mezse

*

ve Allah için alçak gönüllü olursa,

Allah

eref

tacn

ona giydirir»

«Allah'n gadabm

unutup

ta,

'kzgnlk gösterenin

vay

haline» buyuruyor.

Biri

Hz. Peygambere gelir

ve

ne

«yapmakla cennete

girebüeceim bir ii bana öret»

der.

Hz. Peygamber de-

—

Kzma.

*

Cahiliye

devrinde

Araplarn

ileri gelenleri

uzun

elbise gi-

yerek

caka satarlar. Hz. peygamber bunu

yeriyor.

m



îmam-

Gazali

kindi

namazndan

sonra

yetmi

defa

Allah'a

tev-

be

ve

istifarda

bulun

ki;

yetmi

yllk

günahlarn

af

olunsun.

—

Benim

yetmi

yllk

günahm

yok.

—

Annenin.

—

Annemin

de

yoktur.

—

Babann?

—

Babamnda

yoktur.

—

Kardelerinin,

buyurur.

Beinci

Esas

MERHAMETL

olma

Mü'minlerin

Bakan

Bütün

halkn

üzerine

hassasiyeüe

eilmeyen,

mer-

hamet

ve

ef

kattan

uzak,

devletin

erefini

korumaya*

kimseleri

vali

olarak

göndermekten

saknnz.

Çünkü

si-

zin

bildirmediinizi

ihdas

edip, halkn

gücünden

ziyade-

sini

alrlar,

kendi

zimmetlerine

geçirirler.

Bu

yüzden

siz

Ceza

gününde

(ahirette)

Allah'n

cezasna

ve

azabna

düçar

olursunuz. Bu

gibi

durumlar

ve

davranlar

gafle-

tinizden,

dinî

anlaynzn

azlndan ve

yaknnzda bu-

lunanlarn

za'fmdan

ileri

gelmi

olur.

Mü'minlerin

Bakan.

Dikkat

ediniz

Size

bildirilen

her

meselenin

uhdesinden

gelemeyip

göz

yumarsanz,

bu

kadar

basit

bir ey

bir

kaç gün

geçtikten

sonra,

büyük

bir

belâ

olur ki;

bütün

devlet

hazinesini

harcasanz

bunu

gidermeniz

mümkün

olamaz.

Kendiniz

için

istemediinizi

halknz

için

de

uygun

karlamaynz.

Yaratlmlarn

en

ereflisi

olan

Hz.

Mu-

hammed'e

sahabeleri

Bedir

gazvesinde

bir aac budayp

48



Devlet

Bakanlarna

O'na

bir gölgelik yaparlar,

istirahata çekildikleri

zaman

Cebrail (A.S.)

gelip: «Ya

Resulellah ashabn

günein

altnda

bulunurken senin gölgelikte

oturman uygun

de-

ildir»

der.

Hz.

Peygâmber hemen

gölgelii

ykp

ashab

arasnda

otururlar. Bu kadar

basit

bir eyden dolay

ya-

ratlmlarn

en

ereflisi

muatabe

(tekdir) edildikten

son-

ra

bakalarnn

durumu

ne

olur?

Bakan

Akmz banza toplaynz

ve

kendinizi

bu

büyük

belâdan

kurtarmaya gayret

gösteriniz,

Hz. Pey-

gamber:

«Müslümanlara

efkat

göstermeyen

onlardan

deildir»

buyuruyor.

Alfana Esas

HTYAÇLARI

GDERME

Kapmza

kadar

gelerek,

çkmanz

bekliyen

ihtiyaç

sahiplerini hakir

görmekten

çokça saknnz. Küçük

gör

menin

tehlikesi

ve bozgunculuu

bütün

tehlikelerden

da-

ha

büyüktür.

Mü'minlerin Bakan

Müslümanlarn

yararma

ola-

cak

eylerle uratnz

zaman,

nafile ibadetleri bir

ta-

rafa

braknz

ve

müslümanlarn

menf

aatlarn

bir

an

ev-

vel kollaynz.

Çünkü müslümanlarn ihtiyaçlarn gider-

mek her türlü nafile

ibadetten

daha

üstündür.

Hikâye

:

Ömer

b.

Abdül-Aziz, bir gün

sabah

namazndan son-

ra

öleye kadar müslümanlarn

ileriyle urar.

Gayet

yorgun

düer.

Evine istirahata

çekilir. Hemen

arkasn

44



dan

en

küçük

olu

yanna

girer ve:

«Babacm

imdi

ölüp

ahirete

göçmiyeceinizden

eminmisiniz

ki;

ihtiyaç

sahipleri

kapnzda

sizleri

bekleyip

dururlarken

sizin

bu-

raya

çekilip

istirahat

etmeniz

uygun

olur

mu?»

der.

Bu-

nun

üzerine

halife

böyle

bir

çocuu

Allah

kendine verdi-

i

için

ükreder

ve

hemen

i

yerine gider.

Ey

Bakan

Bundan

hisse

alnz

ve

halkn

ilerim

bakalarma

havale

etmeden

bizzat

kendiniz

görünüz.

Göz

alc

elbiseler

giyerek

ve en

iyi

yemekleri yiye-

rek

nefsinizin

arzulara

uydu

olmasna

meydan

vermeyi-

niz.

Fakat

her

eyde

kanaatkar

olunuz.

Çünkü

kanaatsz

adalet

olamaz.

Hikâye

:

Hz.

Ömer

salihlerden

birine

sorar

:

—

Tutumumda

tiksindiin

bir ey

var m?

—

Duyduuma

göre

geceleyin

ayr

gündüz

ayr

el-

bise

giyiyormusunuz.

—

Allah'a

yemin ederimki; artk böyle

bir ey

asla

olmyacak.

Yedinci Esas

EFKAT

Bakan

Siz

mümkün mertebe

ileri

yumuaklkla

ve

efkatla

yürütmelisiniz.

iddet ve

sertlikten

kaçnnz.

Bilginler

öyle demilerdir

:

«Akll

insan,

bakasndan

ibret

alp

kendisini

düze-

ne

sokan,

görüünde

doru

olmaya

çalan

ve

sözleri

do-

45



Devlet

Bakanlarna

ru,

yaptklar

beenilen

ve övülen

kimsedir.

Cahil insan

ise:

yaptklar

doru olmayan ve sözü yalan, ii

kötü

olandr.

Mü'minlerin

Bakan

Hz.

Peygamber

öyle

buyuru-

yor:

«Halkna müfik olmayan

lider,

kyamette

efkat

görmez»

buyurmular

ve öyle dua

etmilerdir:

«Allah'-

m halkna

lütufkâr davrananlara sen de

lütufta

bulun.

Halkma

iddet

gösteren

her

lidere

sen de

iddetli

ou

Baka

bir

hadiste:

«Bakanlk

ve

valiliin hakkn

verenlere iki hasene,

ikisini iyi

kullanmayanlara iki seyyie

vardr»

buyuruyor.

Hikaye

:

Hiam b.

Abd-ül-Melik

34

Medine'ye

vard

zaman

o devrin

bilginlerinden

Ebu

Hazim'e

gider

«Hilâfet ile-

rinde

kurtuluun

tedbiri

nedir»

diye

sorar.

Ebu

Hazm

:

«Aldn

her dirhemi helâlndan

alman ve

yine

he-

lâl

yere

sarf

etmendir»

der Hiam:

«Buna

kimlerin gücü

yeter?»

Ebu

Kazm

:

«Cennetin

ni'metlerine

rabet

gösteren ve cehenne-

min ateinden

korkan kimseler»

der.

Sekizinci

Esas

HALK

SEVNDRME

Bakan Islâma

uyarak

halkn

bütününün sizden

ra-

z

olmasna

çalmalsnz. Hz.

Peygamber

ashabna öy-

le

buyurmutur:

«Ümmetimin

en

hayrls

birbirlerini

se-

ven,

erlileriyse

birbirlerini sevmiyen

ve

la'-net

edenler

46



dir.

Ben

bunlardan

uzam»

Bakan,

kendisine

gelip

yü~

kar

övgüde

bulunanlara

bakarak

gururlanmama-

h,

bütün

halknda bu

övücü

gibi

kendisinden

honut

ol-

duuna

inanmamaldr.

Aslnda

yüzüne

kar

övenler

korktuklarndan

dolay

övmektedirler.

Bakan,

halkn

durumunu

tetkik

edecek

ve

bakanm

tutumunu

halkn

dilinden

duyacak

bir

müfettiler

grupu

meydana

getir-

melidir.

Dokuzuncu

Esas

SLAM'IN

PRENSPLERN

EMR

Bakan

hiç

kimseden

er'e

aykr

bir

istekte

bulun-

mamaldr.

er'e

aykr

olarak

gücenen

kimsenin bu

gü-

cenii bir

zarar

vermez.

Hz.

Ömer

(R.A.)

«Ben

ve

halkn

yars

kzgnlk

*

üzerineyiz.

Hakk

olan

kimsenin

kzma-

s

gerekir.

îki

hasmn

halkm

rzas için

Allah

rzasn b-

rakmalar

mümkün

olamaz»

demitir.

Muaviye

35

Hz.

Aie

(R.A.)

den

muhtasar

bir

öüt

ister.

O'da

:

«Hz. Resul

unu söylerken iittim.

«Halk

gücendir-

me

pahasna da

olsa Allah'n

rzasn isteyen kimseden Al-

lah

ve

halk

raz

olur.

Allah'n

honutsuzluunu

bir tara-

fa

brakarak —

meselâ;

Halkm

Allah'a

itaat

etmelerini

emretmemesi,

din

ilerini

onlara

öretmemesi, onlara

ha-

ram yedirmesi,

içinin ücretine

ve

kadnn

mihrinin

ödenmesine

engel olmas gibi— halkm

rzasn isteyen

kimseden Allah ve

halk

raz

olmaz.»

*

Hakk

yerine

getirme

bakmndan.



Mü'minlerin

Bakan

Dünya bir

menzildir, ebedî

kalnacak

bir

ev

deildir.

însan

burada

bir

misafir

gibi-

dir, îlk menzili anne

karn

son menzili

kabri

dir.

Ancak

—

belirli

bir

zaman

için

—

vatan

ve

kalaca

yer

bura-

sdr.

Her

yl

insan

ömrünün

eksilmesi,

yolcunun

ald

merhale

gibidir.

Ömürden

geçen her ay misafirin

yolculuktaki istira-

hat,

her

haftas yolcunun

yolda

karlat

köyler,

her

gün

yolcunun

ald

mesafe, her nefesi

yolcunun

adm

at

gibidir. Ald

her

nefes onu

ahirete

yaklatryor.

Bu

dünya bir

köprüdür. însan,

buray

bir

köprü

ola-

rak

telâkki

etmez,

bütün gücünü

buray

ma'mur

etmekle

geçirirse

vaktini

kaybetmi

ve

gidecei

yeri

unutmu

olur.

Böylesi

aklsz bir

cahildir.

Akll

insan;

ancak ih-

tiyacn

karlamak

için

uraan,

elinde bulunan

mal

ve

mülkünü

hak

yolda

harcayp

dünyasn

dinine

sebep ola-

rak

klandr.

htiyaçtan

ziyadesini

toplarsa

bu

öldürücü

bir

zehir olur.

Müminlerin Bakam

Sizden önce

geçen

bakanlarn,

hiç

birinin sahip

ol-

duklar hazineler

kendüerine arkadalk yapmamlardr.

Yaptklar hayrl

ilerden

baka her ey

kabirlerinin

d*

mda.

kalmlardr. Belki fazlasiyle

devlet

ilerinde

dik-

katli

davranmanz

ve

merhameti elden

brakmamanz

kur-

tuluunuza

çare

olur.

unu bilmelisiniz ki; bu

dünyann

rahat

günleri

pek

azdr. Çou

yorgunluk

ve meakkatle

geçer. Durum

böy-

le iken

siz

sonsuz

ve

tükenmez bir ni'mete

sahip

ahireti,

dünya

rahat için bir

tarafa brakyorsunuz.

Akll insan

bu

sonsuz

ni'metlere

kavumas

için

buradaki

sayl

gün-

lerden

istifade etmelidir.

48



JftBu

dünyann

durumu u

misâllere

benzer

:

I

—

Hz.

Peygamber

öyle

buyurmutur:

«Dünyaya

kapümaktan

saknnz. O

Harut ve

Marutu

36

büyüledi.»

ilk

büyülemesi

öyle

olur:

Sizin

onunla

beraber

durduu-

nuza,

O'nunda

sizinle

beraber

olduunuza

inanrsnz.

Halbuki

biraz

düündüünüz

zaman

Onun

devaml

olarak

sizden

uzaklatn,

azar

-

azar

ve

nefes

-

nefes

tedrici

bir surette

sizden

ayrldn

anlarsnz.

Dünyann duru-

mu

gölgeye

benzer.

Gölgeyi

gördüünüz

zaman

onun

dur-

duunu

zannedersiniz.

Halbuki

o

devaml

olarak

geçip

gidiyor,

insan

ömrü

de

devaml

ve

tedrici

bir

surette

ge-

çiyor,

her

lahza

azalyor.

Böylece

dünya

sizden

kaçt

halde

siz

bu

durumdan

haberi

olmayan

bir

gafil ve

bunu

duymayan

bir unutkansnz.

II

—

O

size

sevgisini gösterir

ve

siz de

onu

kendi-

nize

yardmc

olarak

kabullenirsiniz.

Sonra

bir

an

gafle-

te

daldnz

zaman o

bir düman

olarak

size

döner.

Ba

vaziyet kötü

yolda

bulunan

kadnn

durumuna

benzer.

Ak

olduunu

evine

çarr, sonra da

onlar

yüz

üstü

b-

rakr ve

helâkm kucana

atar.

Ü

—

Dünya,

güzelliiyle

dn bezer,

kötülüünü

içinde

gizler.

Bilgisizler

dna

bakp

gururlanrlar.

Bu

durum,

dikkatlar

kendi

üzerine

çekmek

için

güzel elbise

giyen,

ziynetlenen,

fakat üzerindeki

elbise

alnd

zaman

foyas

ortaya

çkan

ve

kendisine

sevgi

besliyenleri bü-

yük

bir

hayal

krklna

sürükliyen bir

ihtiyar

kadna

benzer.

IV

—

Ezelden

bu

güne

kadar

kaç

kii

geçti,

daha

kimler

geçecek, ezel ve ebed

arasndaki

Ömrün kyme-

Devlet

Bakanlar

4

49



Devlet

Bakanlarna.

ti

nedir? insanlar daima bunu

düünmelidir. Çünkü dünya

hayat bir yolcunun

yolculuk hayatna benzer.

V

—

Dünyann

bütün

arzularna

balanm

bulu-

nan

insanlar,

haddinden fazla yemek

yiyen

insanlara

benzerler. Fazla

yiyen kimsenin midesi sarslaca

gibi

dünyaya fazla

balananlarn

sonu

da

zorluklarla doludur.

Çokça mal, altn, gümüü, yardmclar, hizmetçi-

leri,

tarlalar,

bahçeleri

olan

kimsenin,

ruhunun

ayrlma-

snn

acs,

az eyi olan

kimsenin ruhunun

ayrlmasnn

acsndan daha

zordur. Elem

ve

azap

ölümle

bitmez, ak-

sine

artar.

Çünkü

sevgi

kalbin

sfatdr, kalp ise bu

duru-

muyla

ölmez.

VI

—

unu biliniz

ki

ey

bakan

Dünya

ilerinin

in-

san

ömrünü

uzatacan

söylemek bir

hayaldir.

Burann

baz

meguliyetleri

durumlar

ve

herhangi

bir ii

arka-

sndan

yüz

i

getirir.

Bunun

için

de

insan, ömrünün

ser-

mayesini

tüketir.

VII —

Bu

dünyann

haslat

bir

ziyafet

gibidir.

Zi-

yafet veren

kimse,

evini

süsler,

ziyafetcilerin

önlerine

gü-

mü

ve altn

tabakalar,

etrafta

güzel kokularn

yaylma-

s

için gümü

kaplar

içine

buhur

kor.

Bu durumda

sofrada

bulunan

bütün malzemeler

yemek

verenindir.

Akl ban-

da olan

insan

bunu

anlar

ve gördüklerine

gönül

vermez.

Ama

yeteri derecede

bunlardan

yararlanmaya

çalr.

Ahmak

kimse

ise

bunlara

sahip

olmak ister. Fakat

ayr-

laca

zaman

malzemelerin

kendi

elinde

bulunmadn

görür,

bu sebepten

içi daralr,

kalbi

yorulur.

Dünya da

usulünce

gdalanmak

için

bezenmi

bir evdir.

Bu

sebep-

ten

evdekilere

göz

dikilmez.

50



KNC

KAYNAK

KENDN

BLME

Biliniz ki;

nsan

olu

iki

gruptur: Bir

grup;

dünyay

daima

gözetirler,

uzun

ömür

dileyerek

oraya

balanrlar,

son

durumu

düünmezler.

Akll grup:

Son

nefese

gözlerini

dikerler,

hareket-

lerinin

nasl

olacan,

dünyadan

nasl

çkacaklarn

ve

oradan

nasl

ayrlacaklarn

düünürler.

Bunlarn

iman-

lar

salamdr.

Dünyada

kendilerine

verileni

kabirlerinde

bulurlar.

Mü'minlerin

Bakan

Bir

gün

Eshab-

Kiram

Hz.

Peygambere

gelip

«nsanlarn

en

aklls ve

en

iyi

görü-

lüsü

kimdir»

diye

sorduklar

zaman

Hz.

Peygamber

:

«nsanlarn

en

akll olan

çokça ölümü

anan

ve

ölüm

gelmeden

önce

hazrlanandr.

Böyle

durumda

olanlar

dünyann,

erefini ahiretin

zenginliini

elde

etmi

olur-

lar.»

buyurdu.

Aklnz

varsa

halknza acyp

gece ve

gündüz

ölü-

mü

hatrnzdan

çkarmaynz.

Bir

bakan

halkna

acr

ve

adl

davranrsa

kendi

hakimiyeti

altnda

bulunan

yer-

lerdeki

yüzbinlerce

insan,

adil

bakanlar için

Allah'tan

efaat

dilerler.

ayet

bakan

halkna

zulüm

ve

ikence

yaparsa

bütün

halk onu

Allah'a

ikâyet

ederler.

Dolay-

syle

Allah'n

gadabma

uratabilirler.

Müminlerin

bakan

Durumunu

ve

davranlarn

daima

Allah'n

yoluna

mutabk

ve

uygun

yapp

o

yolun

dna

çkmaynz.

ayet

sizi o

yola

aykr

hareket

eder-

seniz,

halknz

da

size

uyup

hepsi

eri

yolda

kalabilirler.

Emevî

balkanlarndan

Velidi, bina

yapmakla

megul

ol-

51



Devlet

Bakanlarna

duu

için, halk

gece

ve

gündüz

oturma

esnasnda

yaptk-

lar

konuma,

konak,

saray,

ve

binalar

hakkndayd.

Ab-

dülmelik

2

baa

geçince

onun

tabiat

en çok kadnlarla

haz

duyduundan

devrinde herkes

nikâhla

urap

duru-

yordu.

Ömer

b.

Abdülaziz

halife

olunca

Hz.

Ömerin

yo-

luna

tutundu.

Gece-gündüz

ibadetle

megul

oldu.

Zama-

nnda

herkes

»Bugün

ne kadar

okudunuz»

«Bu

ayda ne-

kadar

oruç

tuttunuz.»

eklinde

konuurlard.

Hasl

bü-

tün halk

hareket

ve

davranlarnda

size tabidirler.

Aklnz

banza

alnz,

Müslümanlar

yolundan

çkarma-

ynz.

Güzel

muamele

ile

bidatlardan

uzak

kaimiz.

ADALET

ve SYASET

Müminlerin

Bakam

Hz.

Allah

insanolundan iki

grubu

seçip

yarattklar

üzerine

onlar

üstün

kld:

Pey-

gamberler

ve Devlet

Bakanlar.

Peygamberleri,

kullarna

delille

kulluk

yolunu

bil-

dirmek

ve

onlara

doru

yolu

açklamak

için

göndermi-

tir.

Bakanlar,

kullarn

birbirlerine

kar

yapacaklar

zulümlerden

korumak,

maieti

temin

hususunda

bir

zor-

lukla

karlamamalar

için

seçmitir.

Çünkü

bildirildii-

ne göre:

«Bakan

yeryüzünde

Allah'n

gölgesidir.»

Na-

sl

ki;

gölge

inam

yakc

güneten

koruyorsa

Devlet

Bakan

da

halkn

tehlikelerden

koruduu

için

Allah'n

gölgesi

olarak

nitelenmitir.

Hz.

Allah

:

«Allah

hükümdarl

dilediine

verir»

3

«Ey

Muhammed

de

ki:

«Mülkün

sahibi

olan

Allah'm,

mülkü

dilediine

verirsin,

dilediinden

çekip

alrsn;

di-

lediini

deerlendirir,

dilediini

alçaltrsn;

iyilik

elinde-

dir.

Dorusu

sen,

her

eye

kadirsin.»

4

Müminlerin

Bakan

Allah

sizi

yeryüzünde

gölge

52



yapt.

Halk'm

size itaat

etmelerini

ve

uymalarn,

hiç

bir

surette

dümanlk

yapmamalarm,

emirlerinize

balan-

may

emretti.

Böyle

olunca

—ayni

ekilde

—

size

yara-

an,

Allah'a

itaat

etmekten

uzaklamamak,

bütün

halk-

nz

slâm'a

aykr

olan

eylerden

sakndrmaktr.

Bakan,

halk

arasnda

zülüm

ve

ikenceyi

kaldrr,

onlara

adil

davranrsa

topranda

hüküm

ferman

olur

ve

bütün

dümanlarna

galebe

çalar.

Böyle

yapmayp

hal-

kna

zülüm

yaparsa

idarenin

bir

gün

elinden

alnaca

bir

gerçektir.

Hz.

Peygamber:

«Bakan

kâfîr'de

olsa,

bal-

kna

zülüm

yapmadkça

idarecilii

bakîdir.»,

buyuruyor.

Bu

dünyann

mamur

ve

harap

olmas

adalet

ve

zulüm-

le

olacan

mutlak

surette

bilmelisiniz.

Bakan

halk

arasna

adaleti

sokarsa,

dünya

mamur,

halk

emniyet

ve

huzur

içinde

olur.

Netekim

Iran

hükümdarlarndan,

Üz-

duir,

5

Behram

6

ve

Nuîveran

7

gibi

bakanlarn

zama-

nnda

halk

mesut

bir

hayat

yaarlarken,

Dahhak,

8

Ef-

rasiyab

9

ve

yezdcurd

10

gibi

bakanlarm zamannda

ran

halk gayet

zor

bir hayat

geçirmilerdir.

Melîkahî

îslâm

filozoflarmdan

ileri

gelenlerin bir

çou

ahsî

tecrübe

ve

îslâm

prensiplerine

uygun

olarak

öyle

demilerdir:

Halkna zülüm

ve

ikence

yapmay

gaye

olarak

güden

bakann

halkn

Allah eksiltir,

Afet

ve

belâlarla

ölüm vak'alarn

içlerinden

eksik

etmez,

Ti-

cari

hayatlar

sarslr,

afetler

yüzünden

ziraatçlar

ek-

tiklerini

alamazlar.

Sürü

sahipleri

günden

güne

kayp

verirler.

Adalet

üzerine

hareket eden

bakann bu

adîl

tutumu

bütün kitle

içinde

yaylr, bütün

halk

ölçülerini

tam

tutar,

aralarndaki

hak

ve

hukuka

riajet

ederler,

adîl

konulara

sarlrlar.

Artk

bundan

sonra

eri

olan

eyler

aralarnda

yok

olur

ve

hak

olan

eyler

aralarnda

belirir.

Semadan

rahmet

eksik

olmaz,

yeryüzünde

bere-



Devlet

Bakanlarna

-

ket

çoalr,

ticaret

geliir,

ekicilerin

ürünlerinde

bir be-

reket

olur,

böylece

halkn

gda

durumu

geliir. Filozof-

larn

bildirdiine

göre:

«Bütün

halk

bakann

bozgun-

cu

hareketiyle

bozulurlar,

dürüst

davranyle

dürüst

olur-

lar.»

Tabi'lerin

11

ileri gelenlerinden

Süfyan

Sevri

12

Abba-

sî halifelerinden

Mansur'un

yanna

vardnda

Mansur:

«Sevri

uzun

zamandanberi

halkm

ve

yardmclarm

yo-

luma koyup

itimat edecek

kimseyi

bulamadm»,

deyince

Sevri i «Müminlerin

bakam

Saydnz

aluslarn

deru-

nunda

büyük ilere

ön-ayak

olacak

biri

var

ayet

bu

düzelirse

hepsi düzelmi

olur.»

der. Mansur:

«Anlattn

ve tasvir ettiin ahs

kimdir?.»

deyince

Sevri:

«Bütün

halkn

önderi

ve bakan

olan

Mansur'dur».

der.

Bunun

üzerine

Mansur:

«Ah bu zamana

kadar

uyanmadm.

Kendimi

bra-

kp

bakas

ile

uramam

neyime

gerekirdi?»

diyereR

kendi

kendini

azarlar.

Bilginler:

«Baka

a

olan

kimse taklit

ettii eyin bü-

yük

bir

i ve tehlikesinin

de o

nisbette

olacan

anlama-

ldr»

demilerdir.

Akül

kimse,

yüklendii

iin kolayla-

masnn

ne

yönde

olduunu

düünür.

Bakan,

gelen

tehlikeleri

babakan

ve bakanlariyle

dikkatli

olarak

görümeli,

her

kesin

gösterdii

tedbire

kaplp

hareket

etmemeli

geçimini

devlet

hazinesinden

karlayp

israfa

sebep olacak

ilerden

tamamiyle kaçn-

maldr.

Mezkûr

harcamay

yapt

zaman

ayet snn

aarsa kitle içinde

bozgunculuk

zihniyetini

tayan

kim-

seler

buna

bakp devlet

hazinesini

yama

etmeye

teeb-

büs

edebilirler.

Böyle

bir

durumda

karklk

alp

yürür.

Harun

Reid,

hac için

Kabe'ye

geldii zaman,

Ara-

54



mam

Gazali

fat Da'nda vakfe'ye durur. O anda Hz.

Ömer'in

ço-

cuklarndan

biri, Harun'un

yanna

vararak:

—

Ya

Harun Bu mübarek

yerde

ne

kadar insann

olduunu

biliyormusunuz?

diye

sorunca

Harun:

—

Bilmiyorum, der.

—

Biliniz ki; burada

binlerce

insan

var

ve

bunlarn

her

biri

kyamette

-

yaptklar eyler

yüzünden saya

çekilecekler.

Fakat bu kadar

insan Hz. Allah

sizden

soracaktr.

—

Bana

tavsiyede bulunun.

—

Birinin

elinde bulunan mal

israf etmeye Allah

izin vermemitir.

Sizin gibi önemli birinin fakirlerinin

ellerinde bulunan

mala

el uzatp israfa

yönelmesi

nasl

bir keyfiyettir.

Harun

bunu

duyunca

alar

ve:

«Keke bu

bakanlk

belâsna

duçar olmasaydm»

der. Badat'a

gelince

«Her

yl

hacca

gitmek

gayesindeydik

fakat

Ömer'in

olu

biz-

lerden

bunu

menetti»

demitir.

00O00

Filozoflar

öyle demilerdir:

«Bazan bakan,

yemek

piirip

etrafndakilerine

yemek

yedirmelidir. Mutbakta-

kiler,

zahmet

çekerek

yemei

meydana getirirler,

bu

çe

kilen

zahmetten

yiyenlerin

hiç

haberi olmaz.

Atein kar-

snda

bu

ameliyeyi

yapanlarn dnda

kalanlar

ocan

Jareretinden habersizdirler.

Yemein

yapm

için

bir sü-

rü

zorluklara

göüs

geren

içilerden,

bakan

habersiz

kalmca

icabnda

halkn

zor ilere

sevketmekten

çekin-

mez.

O

zaman

perianlk

içinde

kvranan

halk

ancak

ba-

kana

beddua

eder.

55



Devlet

Bakanlarna

Hikâye

:

Marip

13

bakanlarndan

biri,

yolda

gezerken,

bir ti-

caret

kervanna

rastlar.

Yannda

bulunan

babakanna:

«ticaretle

uraan üç

grup

un

durumundan

sana

bahsede-

yim»

deyince,

babakan:

—

Buyurun,

der.

Bakan:

J$

—

Bu

dünyada

insanlar

üç

gruptur:

I

— Hem

dünyay

ve

hem

de

ahireti bir

arada yü-

rütmütür.

n

—

Ne

dünyay

ve

ne de

ahireti

elde

etmitir.

III

—

Dünyaln

toplam,

fakat

ahiretten

mah-

rum

kalmtr.

Babakan

bunlarn

açklanmasn

ister.

Bunun

üzeri-

ne

Bakan:

I

—

Ticaret

yaparlar,

namazlarn

küarlar

ve Islâ-

mm

prensiplerine

uygun

hareket

ederler.

Böylelerin

her

iki

dünyasda

mamurdur.

II

—

kisini

de

elde

etmemi

olanlar:

bana,

sana

hiz-

met

eden

ve

bu

kabil

hizmetlerde

kullanlan

kimselerdir.

HI

—

Dünyas

ma'mur

olanlar

ise;

ben

sen

ve

emsa-

limiz

gibi

olan

bakan

veya

babakanlar

olup

dünya

ha-

yatna

kaplarak

halkna

zülüm

ve

ikence

yapanlardr.

N

00O00

Filozoflar:

«Bütün

bakanlar,

bakann

gafil olduu

eylerden

onu

haberdar

etmehdirler.

ayet

bakann

ta-

biatnda

zalimce

davranmak

varsa,

bir

çok

etkili

konu-

malar

yapp

onu

vazgeçirmelidirler»

demilerdir.

00O00

56



tmara- Gazalî

Hikâye

:

îran

hükümdarlarndan

Feridun

14

bir

gün

vezirlerim

toplayarak

onlar

denemek ister.

Toplantda öyle

bir ko-

numa

yapar:

«daremizde

bulunan

askerlerimizin

harcamalarm

halkmzdan

aldmz

vergi

karlamyor.

Bu

sebepten

devlet

hazinesinden u

kadar

paray

savunma

fonuna

ek-

lememiz

gerekir»

der.

Bunun

üzerine

bütün

bakanlar,

halkn

vermekle

yü-

kümlü

bulunduu

verginin

arttrlmasn

zaruri

görürler.

Fakat

içlerinden biri

ileri

atlarak

«Müsaade

ederseniz

bir

durumu

arzetmek

istiyorum»

diyerek

bir

istekte

bulunur.

Bakan

aklna

geleni

söyle-

mesini

ister.

O

da:

«Bakanm

Sizlere

hazineniz mi

yoksa

topranz

ve

halknza

dümanlk

yapan

dümanlarnz

m

daha

sevim-

lidir »

Bakan:

«Elbette

hazinemiz»

m

«Bakamm

Bir

gün gelecek,

sizdeki

bu yüz

mz olacaktr.»

Bakan:

«Niçin?»

Bakan: «Muhabbet ettiiniz

hazineyi

terkedip, bir

kefenle gider

ve

bütün

dümanlarnzla

yolda olmay

is-

tersiniz»

der.

Bundan

gayet

holanan

bakan,

bakamn

rütbesini

yükseltir.

Devletin

en

yüksek ilerinde kullanr

ve

artk

halkna

efkat gösterir.

Zülkrneyn

15

maiyetindeki

kalabalk

askerlerle

Ma-

rib'e

girdii

zaman, ellerinde dünyalk bir meta'lar bu-

güzellii gidecek,

k

ve

00O00

57



Devlet

Bakanlarna

—

lunmayan

ve

kabirlerini

kaplarnn

önünde

hazrlam

olan

bir

grup

insanla

karlarlar.

Bunlar

her

zaman

ka-

birlerini

ziyarette

bulunurlar.

Tanrlarna

ibadet

ederler-

mi.

Zülkarneyn

birini

gönderip

bakanlarm

ister.

Reis

bunu reddeder

ve

«Zülkarneyn'e

benim

ihtiyacm

yoktur»

der.

Sonra

bizzat

Zülkarneyn

kendi

gider

ve o

kitlenin

perian

bir

durumda

olduunu

görür de

onlara:

«Dün-

yalk

bir

ey

evlerinizde

görmedim,

hiç

paranz

yok mu»

eklinde

sorunca oranm

halk:

«Ey

Zülkarneyn

insano-

lu

dünya

ni'met ve

parasndan

gözü

doymayaca

için

Rabbma

isyan

etmesi bir

gerçektir.

Bu

yüzden bunlar

brakmay

tercih

ettik»

derler.

Zülkarneyn:

«Niçin

kabirlerinizi

evlerinizin

önünde

hazr

lamsnz

?»

Halk:

«Evimize

girip

çktkça

kabirleri

gözlerimle

görüp,

ölümü

unutmamak

için.»

Bakanlar,

evinin

içinde

çürümü

bir

insan

kafas

çkartp

Zülkarneyn'in

huzuruna

getirir

ve

«Bu

kafann

sahibi

bir

yerde

bakand,

fakat

halkna zülüm

ve ikence

yapard.

Sonunda

bu gördüün

ekle

döndü

ve cezasn

çekmektedir»

der. Sonra

baka bir

kafa çkartr:

«te

bu

kafa

adil bir bakann

kafasdr.

O

halkma

adil dav-

ranrd»

diyerek elini

Zülkarneyn'in

bana uzatr

ve

se-

nin kafan

bu

kafa olsa

gerek»

der. Bu

olaydan

sonra

Zül-

karneyn alar,

O'nu

kendine

yardmc

yapmak

ister,

fakat

o

kabul etmez,

Zülkarneyn'in

«niçin kabul

etmiyorsun?»

sorusuna

karlk

öyle

cevap

verir:

1

«Ya

Zülkarneyn

Senin

elinde

dünya

mal

bulundu-

undan insanlarn

çou

sana dümandrlar. Fakat benim

elimde

dünya

mal

olmad

için,

benim

dostum

senden

çoktur. Bu ekilde

düman

çoaltmaya

vaktim yoktur.»

58



KNC

BÖLÜM

Bir insann

milletinin bana

geçmesi

Allah'n

hik-

metindendir ve

bu

Allah'n

kullar

üzerindeki

en büyük

nimetidir.

Allah

insanlar

iki

karekter

üzerinde

yarat-

mtr

:

I)

Yaratltan

merhametli ve

insafl

olanlar.

H)

nsafl

ve

merhametü

olmay

sonradan

kazananlar.

Milletin

banda

bir

bakann

olmamas

basz

hare-

ket

eden

denizlerdeki

balklar

gibidir.

Büyükler

küçük-

lerini

yediklerinden

karklk

içinde

kalmlardr.

Halkn

birbirlerine

kar

giriecekleri

zorbalklar

kaldracak

bir

bakan olmazsa

halkn

ileri

muntazam

olmaz.

Dünyalk

maietleri

iyi

olmad gibi; belki

hayatlar

da

yok ola-

bilir.

Bu bakmdan

baz filozoflar: «Farzedelim ki,

ülkede

bakan yok.

O

zaman halk perian düer ve Allah'n

yer»

K

yüzündeki emri dahi

kalkabilir demilerdir.

Filozoflar

«Yeryüzünde

bakann

olmas

Allah'n

bir

hikmeti,

Allah'n

varlna

bir

delil

ve

tek

olduuna

dair

en

açk

bir

belirtidir. Bu

alemde büyük ve küçük ne varsa, bir yö-

neticinin tedbirine

ve

tek bir yaratcmm varlna

muh-

taç

olduu

hususu

her

akll

insann

kabul

ettii

bir

zaru-

rettir»

demilerdir.

Baz filozoflar bakam

bir

saraym

içinde

yanan

bir

lâmbaya

benzetiyorlar.

Halk

bu

lâmbann

etrafnda

top-

lanr

ve sanayi

ile megul

olurlar

ve

onun

saçt

aydn-

59



Devlet Bakanlarna

—

lktan

yararlanrlar.

Böyle

bir

aydnlk

içinde kimseden

herhangi

bir pislik

kalmaz.

Lâmbann

ne kadar fazla

olursa,

etrafnda

bulunanlar

da

o nisbette

ilerini

kolla-

yp

hisse

sahibi

olurlar.

Fakat

lâmba

ksz

olur,

tpk

ölüyü

beklemek

için sönük

bir

ekilde yanan

bir

mum du-

rumunda

olursa

etrafndaki

bütün halk

perian

düer,

sanayi'i

terkederler.

Her

tarafta

dümanlar

kendilerini

gösterirler, kitle

rencide

olur,

sanayi'

durur,

hattâ

baka-

nn elinde

bulunan

ahsî

serveti

bile

yok

olur.

Hz.

Fudayl:

«Bir

toplumun

bakansz

bir yl

kalarak,

birbirlerini

mahvetmelerindense,

bakann

altm

yl

hal-

kna

zülüm

ve

ikence

yapmas

daha tercih

edüecek

bir

husustur.

Bakann

zevalini

müslüman

olan

kimse

iste-

mez.

Bunu

isteyenler

cahü

ve

bozguncu

kimselerdir.

Halk

gece

ve

gündüz

yönetici

mevkide

bulunan

ba-

kann

selâhna

dua

etmelidir.

Halkn

ve

ülkenin

kurtulu-

u,

bakann

salam

olmasna

baldr.

Ülkenin

vö

halkn

bozulmas

—

bir bakma

—

bakann

hatah

tutumundan

ileri

gelmektedir»

demitir.

Baz

bilginler

de öyle

demilerdir:

«Bakann

ile-

rinde

doru bir

yolda

bulunmas,

Hz. Allah

tarafndan

kul-

larna

sunulmu

bir

rahmettir.

Böyle

ni'metten

dolay

Allah'a

ükretmek

lâzmdr.

ayet

durum

böyle olmaz,

devlet

bakan

icraatnda

dürüst

davranmaz

ve

halkn

holanmad

eyleri

meydana

getirirse

o zaman

halk

bu

kusurlar

kendilerinden

bümeli

günâhlarndan

dönmeli

ve

tevbe

etmelidir.

Hikâye

:

Beni

îsrail

peygamberlerinden

birinin

milleti

kendisi-

ne gelip

:

«Allah

elçisi

Bizden

önce

ölüp aramzdan

ayrl-



lmam-

Gazali

'

dn zaman

Allah'n

bizden

raz

olup olmadn nasl ö-

reneceiz» diye

sorduklarnda, Peygamber

:

«ayet

bakannz

adil davranrsa

biliniz

ki;

Allah'-

nz

sizlerden

razdr.

Eer

zalimce

hareket

ediyorsa,

Rab-

bnz

sizlerden honut olmayp Allah'n gazabna ura-

msmzdr. Hemen tevbe

ediniz»

demitir.

Jjf

U

DÖRT

EY

BAKANLARA

GEREKLDR

I

—

Tiynetlerinde adilik bulunan

kimseleri

yurdun-

dan uzaklatrmak,

II

—

Akll,

san'atkâr

ve

meharetli

kimseleri

kendine yaklatrp

memleket

i'mar

etmek,

III

—

Kalbinde dünyalk

bir

arzu bulunmayan

yal kim-

senin

görüüne

ve

tedbirine

uymak IV

—

Kötü

sözlü

ve

kötü

ilerle uraan

kimseleri ülkesinden

çkartp

önem

arzetmeyen

sözlerinden

kurtulmaktr.

Bakan,

bavekillik (Vezir-i

A'zam)

mevkiini ve

memleketin

dier

idarî ilerini

ehil

olmayan

insanlara tes-

lim

etmemelidir.

ayet naehil

kimselere

memleketin

ile-

rini

brakrsa, onlar

bakann

aklna gelmeyen

yollarla

ileri

bozarlar,

memleketi harap

ve

halkn

ilerini altüst

ederler.

Neticede

büyük

bir kargaalk

ortaya

çkar.

s-

lâmm

düstûrlarm

deitirirler,

kendi

arzularna

uygun

aslsz eyler

ortaya

korlar,

kötü

faaliyetlerde

bulunan

muasr

bilginleri

kendi

taraflarna

çekerler,

bu

sayede

yllarca

çalarak meydana

getiremedikleri

kötü

bid'at-

larn bir anda

çkmasna

ön-ayak

olurlar.

Hikâye

:

I*

Ömer

b.

Abd-ül-Aziz

bakanlk

devresinde

Hasan-:

Basri'ye:

«Deerli

örentilerinizden

bize

bir

kaç

tane gön-

61



Devlet Bakanlarna

deriniz ki;

öütlerinden

yararlanalm, anlamnda

bir

mek-

tup

yazar, H. Basri cevap olarak:

«Mü'minlerin

Bakan Bizim örencilerimiz iki grup-

tur:

Biri

dünyay

dierleri

ahireti

isterler.

Dünyay

isteyen

grup, ahretine

lâzm

olacak sözü

konumazlar,

ahireti

arzulayanlar

ise size

önem

verip meclisinizde

soh-

bet etmeyi

uygun görmezler» eklinde

yazmtr:

Zülkarneyn,

Aristo'ya:

«Bakanlarda mevcut

olan

adalet

ve

ecaat

hasletlerinden

hangisi daha

üstündür.»

sorusunu

sorunca,

Aristo

«Bakanda

adalet

varsa bu

sa-

yede

dier

bütün hükümdarlara

gaüp

olabilir»

der.

Anlatldna

göre bir

gün

Zülkarneyn

büyük bir

as-

kerî

kuvvetle

bir yerden

geçerken

öncü

grupta

bulunan

özel

yardmclarndan

biri

«ya

Zülkarneyn Allah

size

dengi

olmayan

bir

lütûfta

bulunmutur.

Nikâhnzda bu-

lunan

kadnlarnzn

d

ouraca

erkek

çocuklarla

da,

anl adnz

kyamete

kadar

anlacaktr»

deyince

Zül-

karneyn:

«Güzel

ve

hayrl bir anl çocuklarm

çokluuna gö-

re deil, güzel

gidi

ve adü davranladr.

Adaleti saye-

sinde dünyada

bulunan

bakanlara

galebe çalm bir

ba-

kana

çok

kadnn

ve

çocuun ne

faydas

olur? O'na güzel

gidii yeterlidir»

der.

Hikâye

:

Zülkarneyn

yardmclarndan birini, bulunduu

gö-

revden

azlederek daha alt kademedeki

bir

görevi tayin

eder.

Bir

gün görev dönüünde

Zülkarneyn'in

yanma

ge-

lir,

memleket ilerini

görütükten

sonra,

Zülkarneyn:

«Görevli

bulunduun

vazifede

nasl

bir

yol

takip

edi-

yorsun» diye

sorunca,

O: «Olgun adam

görevli bulundu-



u

iten dolay bir

eref kazanmaz. Belki

görev

olgun

insanla deer

kazanr.

Yalnz eref

:

Güzel

hareket

etmek,

insafl

ve

adîl

bir

ekilde

davranmak

bir

de

israftan kaç-

maktadr»

deyince,

bu

söz

bakann

jjok

houna

gider

ve

onu

eski

mevkiine

getirir.

Sokrat:

2

«Bu dünya

adaletten

mürekkep

bir binektir.

Onun

üzerine

zulüm ve ikence

yükletile

yükletile

sükû-

neti

kalmam

bu

yüzden

bir

gün

yok olmas

mukarer-

dir»

der.

Anlatldna

göre

Nuirevan halkn

denemek

için

bir

gün

kendisini

hasta

gösterir.

Doktorlar

ziyaretine git-

tikleri

zaman Nuirevan

ba

tabibe: «Taraya

çktnz

zaman hizmetçilerin senden durumumu

soracaklar

o za-

man sen

«Hastal

önemsizdir. Gayet eski

ve

üzerinden

çok

zaman geçmi harap

bir

yerden, bir

tula

getirip

onunla tedavi etmek lâzmdr»

de.

Doktorun azndan

bunu

duyan

hizmetçiler

bu

tula parçasn

bulabilmek

için her

tarafa

adam

gönderirler, onlar

Nuirevan'n

ha-

kimiyeti altnda

bulunan

bütün

ehir

ve köyleri tararlar,

fakat

hiç

bir

yerde öyle bir tula bulamazlar. Bir

kaç

ay

sonra bakana:

«Doktorun

tenbihine

uyarak

idarenizde bulunan

bü-

tün

köy

ve

ehirlere

adamlar

gönderdik.

Aratrmaclar

o tulay

bulmak

için gayret

gösterdiler.

Fakat bütün

gönderdiimiz

adamlar

eli

bo dönüyorlar ve öyle

diyor-

lar:

«Bakanmzn

idaresinde

bulunan

topraklarda bir

tula

alabilmek

için bile

harap bir yer bulamadk».

Bunu

duyan Nuirevan çok sevinir

«Allah'a

hamdolsun,

adale-

tim sayesinde yeryüzü

mamur

ve

halkm

mes'ut bir

hayat

yayor».

Hizmetçilerine:

«Bundaki

gayem

ülkemdeki

du-

rumu

tetkik

ettirmekti»

der.

83



Devlet

Bakanlarna

Filozof Büzür

Cümhûr'a

3

«Bir

balkann

iktidarda

kal-

mas, ülkesinin

bamsz

bir

hayata

sahip olmas neye

baldr»

diye

sorarlar. Filozof

öyle

cevap

verir:

«Üç

eye baldr:

I

—

Sahip olduu

ülkeyi korumak ve dümanlara

kar

savunmak,

II

—

Ne ekilde olursa

olsun,

halkna zülüm

yap-

maktan son derece

saknmak,

m

—

lim ve fazilet

sahibi

kimselere

son derece

sayg

gösterip,

mertebelerini yüceltmektir.»

Zülkarneyn'e:

«Egemenliiniz

altna

aldnz

ülke-

lerde size

sevinçlilik veren

nedir»

diye

sorarlar.

O

öyle

cevap

verir:

«îki

eydir

ve

bunlar

bence

dünya

ve

dünyada

bulu-

nan eylerden

daha üstündür:

I

—

Adalet, insaf

ve

merhamet,

II

—

Biri

bana

bir

iyilikte

bulunursa

ben

buna

kar-

lk

olarak iki

kat yardmda

bulunmay

sevmem der.»

Bu

yüzden

Ibn-i Ömer:

«Hz.

Allah yeryüzünde

ada-

letten daha üstün

ve deerli hiçbir

ey

yaratmamtr.

Çün-

kü

adalet

Allah'n

ahiretteM

mizandr.

ayet

biri

bu öl-

çüye

sarlp adaleti

yerine getirirse

Allah

o'nu Cennete

kavuturur»

demitir.

Hz.

Musa

Sina

Da'nda

Allah'a

yalvarr:

Rabbm

bana adaletini

ve

insafm

göster»

Hz. Al-

lah ise:

«Belki

tabiatna

aykr

bir eyi görüp

sabredemez-

sin»

buyurur.

Hz. Musa:

«Yardmnla

sabrl olabüeceim»

der.

Hz.

Allah:

«Ya

Musa

u

dan

arkasnda

akan

su-

ya bak.»

64



tmam-

Gazali

Hz.

Musa

bir yere

gizlenir:

Bir atl

suyun

bana

gelir,

atndan

iner,

su

içer ve

yine

atma

binip

gider,

îçinde bin

dinar

paras

bulunan

kesesi

oraya

düer.

Bi-

raz

sonra

ayn

yere

bir

çoban

davarlarn

getirir,

keseyi

bulunca

kapp

gider.

Daha

sonra

oraya

gözleri

kör

bir ih-

tiyar

varr,

istirahata

çekilir.

Atl adam

yolda,

parasn

düürdüünün

farkna

varr,

dönüp su

içtii

yere gelir.

Birde

görür ki su

içtii

yerde

bir

ihtiyar

oturuyor.

O'na

«Ben

burada

içinde

bin

dinar

para

bulunan

bir kese

dü-

ürmütüm»

der.

ihtiyar:

«Ben

bir

ihtiyarm,

üstelik

körüm,

senin

keseni

na-

sl

bulabilim»

cevabn

verir.

Atl

sinirlenir,

klcn çe-

ker,

ihtiyar

öldürür,

üzerinde

kesesini

arar.

Fakat

üze-

rinde

hiç

bir ey

bulamaz

ve

çekip

gider.

O

zaman

Hz.

Musa:

«Rabbim

paray

çoban

ald.

Bu ihtiyar

yersiz

öldü-

rüldü» deyince

Hz.

Allah:

«Musa

ihtiyar

adam

gencin babasn

öldürmütü,

bununla

ksas

4

yerine getirdim,

fakat gencin

babas da

çobann

babasmdan bin dinar para

almt

ve

ödemeden

ölmütü,

böylece

genç hakkm

ald. Gördüün

gibi ada-

letim

ve

insafm

dakiktir» buyurur.

Hz.

Peygamber:

«Hz. Allah her eyin

güzel

olann

sever.

Hattâ

koyun

keserken

bile».

«Yardmda

bulunan-

lar

için

Cennette

evler

vardr.

Hattâ bu

yardm

evine

ve

yardmclarna yapsa

bile»

buyurur.

Katade

5

;

«Artk

tartda tecavüz

etmeyin»

âyetinin

tefsirinde (açklamasnda) :

«Bununla

Allah adaleti

istedi.

Yani

Ademolu

Al-

lah'n

sana

kar

adil

davranmasn

istediin,

gibi

sen de

insanlara kar adl ol»

der.

Devlet

Bakanlar 5

66



Devlet

Bakanlarna

Ibn-i

Ömer'in

anlattna

göre

Hz.

Peygamber

öyle

buyurmu

«Allah-ü

Teala

Adem'i

yeryüzüne

indirdii

zaman

u

dört

kelimeyi

vahyetmitir:

«Ey

Ademî

Senin

ve bütün

zürriyetinin

ilmî

u

dört

kelime

üzerinedir:

Benim,

senin,

benimle

senin

ve seninle

insanlar

arasndaki

kelime.

Benim

kelimem:

Bana

kulluk

yapman

ve

irk

(ortak)

Senin

kelimen:

Bilginle

seni

mükâfatlandracam.

Benimle

senin

arandaki

kelime:

Senden

dua

benden

kabul

seninle

insanlar

arasndaki

kelime;

onlara

kar

adl

davranman

ve

insafl

olmandr.

ZULÜM

Bilginler:

«Zülüm

iki

ksmdr.

Biri

bakann

halkna,

güçlünün

zayfa

ve

zenginlerin

fakirlere,

kincisi:

Kiinin

kendine

olan

zulmüdür»

Katade:

«Zülüm

üç

ksmdr»

demitir:

I

—

Asla

aff

olunmyacak

olan,

II

—

Yapan

affolunabilir,

III

—

Devaml

olmayan.

I

—

Allah'a

ortak

komak,

II

—

Günâh

ilemek

suretiyle

kulun

kendine zülüm

yapmas.

(Tevbe

edip

kendini

kurtarabilir)

III

—

Kullarn

birbirlerine

yaptklar

zulümler.»

Ahnaf

b.

Kays:

7

«Din

ile

bakanlk

birbirleriyle

kay-

nam

olduklarndan,

tpk

ayn

batndan

domu

ikiz

kardelerdir» demitir.

Bu

bakmdan,

bakann

din

ile-

rine

önem

vermesi

farzlar

vaktinde

eda etmesi,

bo

istek

66



bid'at

kötü,

üpheli eylerden

ve

slâm'n

dnda

kalan

her

eyden

saknmas

gerekir.

Yönetimi

altnda

bulunan

yerlerde dinini

ve

meznebini

tahkir eden

biri

varsa, bu

du~

1

rumlar

görümek

için

onu

çarmal,

durumu

bildirmeli

gerekirse zecri

tedbirlere

ba

vurup

cezalandrmaldr.

a-

yet

yapt

hatadan

piman

olup

dönerse

balamal

böyle

yapmaz da

hatasnda

direnirse

bulunduu

bölgeyi

onun

saçaca

kötü

hezeyanlardan

temizlemek

için

ceza-

landrmak

ve

ülkesinden

dar

atmaldr.

Bakann

ta-

kip

ettii

yoldan

Allah'n

honut

olmas,

insanlarn

kalp-

lerinde

bir

heybet

meydana

getirmesi,

otoritesinden

dü-

mann

çekinmesi ve

dostlarnn

yannda

yüce

bir

derece-

ye

erimesi

için

peygamberin

sünnetinden

ve

plânl

bir

yol-

dan

ayrlmamaldr.

Halkn

kurtuluunun

bakann

güzel

gidiatna

göre

olacan

bilmelidir.

Halkm

iine

eilip

az

—

çok,

önemli ve

önemsiz

gibi

görünen

her

eye

eil-

melidir.

Kötü

i

ve

eylerle

halkma

ortak

olmamaldr.

Faziletli

insanlara

hürmet

etmeli,

iler

üzerinde

durmal

kötülüe

vasta

olacak

eylerden

alkoymak,

kötülük ya-

panlar

cezalandrmak,

herkesi

hayra

ve

iyilie

sevket-

meye

uramaldr.

Bakan

ksr

bir politikaya

sahip

olduu

takdirde

kit-

le anarist

bozguncu

faahyetlerden

alkonamaz

ve

bu

ruh-

taki

insanlar

serbest

brakld

sürece ülkenin

bütün

i-

leri alt üst

olur. Filozoflar:

«Halkm

tutumu

bakanm tu-

tumuna

baldr»

demilerdir.

Nuirevan

öyle bir

poli-

tika

güderdi :

Biri

bir yere

bir

altn

koysayd,

sahibi

ha-

riç hiç kimse

onu yerinden

depretemezdi,

Yunan

8

isminde-

ki

yardmcs bir gün

Nuirevan'a:

«Ey

Bakan

erli

kimselerle

düüp

kalkmaynz..

Böyle yaparsanz

ülkeniz harap

olur,

halknz

fakir

düer,

67



Devlet

Bakanlarna

o

zaman siz harap

bir ülkenin

bakan

ve

dükün

bir

kit-

lenin

hakimi olursunuz.

Dünyada

isminiz kötü

kalr» de-

dii zaman

biri

Nuirevan'n

yanna girer ve «Bakanm

Bize

gönderdiiniz

vaü

bütün

ilerimizi

durdurdu»

der.

Nuirevan

bunu duyar

duymaz

hemen görevliyi

yerinden

alr

ve

öyle bir

genelge yaynlar

:

«Vali bulunduunuz

eyaletlerde,

ziraat

ve

bahçe eki-

mine

elverili

olmayan

yerleri

imar

ediniz,

bu

faaliyetler-

den

uzak kalmaynz»

der.

Filozoflar

:

«Bu

yeryüzünün

harap olmasna

sebep olan

u

iki

faktördür: darecinin

acizlii

ve zulmüdür.»

Nusirevan'n muasr

olan

bütün

devlet bakanlar

kendi ülkelerini i'mar

etmekle

iftihar

ederlerdi.

Hikâye

:

Hint

meliki,

Nuirevan'a

bir

elçi

göndererek;

«Ba-

kanlk

bakmndan

ben

sizden

üstünüm,

bu

yüzden

u

kadar

haraç,

gönderiniz,

yoksa

karmam»

eklinde

bir

mektup

yollar

Nuirevan

elçinin

misafir

edilmesini

em-

reder.

kinci

gün hükümet

ricalini

ve

memleketin

ileri

ge-

lenlerini

toplar,

bu

toplantda

gelen

elçinin hazr

olmas-

na

izin

verir.

Elçi

meclis

salonuna

girince

Nuirevan

O'na

hitaben:

«Mektubun

cevabma

iyice

kulak

ver»

Bir

sandn

getirilmesini

emreder,

onu

açarlar,

içinde

bir

avuç buday

ve

arpa

alarak

bunlar

elçiye

gösterir.

Nuirevan:

«Bu

sandkta

bulunan

hububat

ülkenizde

olur

mu?»

Elçi:

«Evet

bizde

bu

çoktur.»

Nuirevan:

«Dön

ve

Hint

melikine

öyle

öyle:

Önce

ülkeni

ma'mur

et

—

Çünkü

harap

durumdadr

—

On-

68



dan sonra

ma'mur

ülkeye

gözünü

dik»

diye

haber

gön-

derir.

Bakan,

kendinden

önce

geçmi

bulunan

bakanlarn

'

yollarn

takip

etmeli,

onlarn

iledikleri

hayrl

ileri

yap-

maldr.

Çünkü

onlarn

ömürleri

daha

uzun,

tecrübeleri

daha

çoktu,

iyi

ve

kötüyü

birbirinden

ayrmlar

ve

giz-

lilik

içinde

sakl

bulunan

açkl

tanmlard.

Nuirevan

tutumu

iyi

olmasna

ramen

yine

de

se-

leflerinin

braktklar

kitaplar

okur,

onlarn

hayat

hikâ-

yelerini

dinler,

onlarn

program

ve

gidilerine

balanrd.

imdiki

bakanlarn

da

ayn

metodu

takip

etmeleri

çok

yerinde

olur.

Filozoflar:

Bakan

bir

ticaret

pazarna

benzer.

a-

yet

önemli gda

madelerinin

burada

bulunduunu

herkes

bilirse

buraya

akm

ederler.

ayet

mallar

sürüm

yapma-

yan

bir cinste ise

hiç kimse bu

pazara

doru yol

almaz.

Pazarm

önem

kazanmas

bakann

adîl

politikasna

ba-

ldr.

Adalet

olmaynca

her tarafta

emniyet

kalkar,

hattâ

pazara

bir

mal

geldii

zaman

herkes

zorluklarla kar

karya

kalr».

Bazlar

ise:

«Halkn

ileri

ve

yaptklar,

idareci-

lerin

tutum

ve

davranlarna

baldr»

demilerdir.

Bir

ülke

ma'mur

olarak

niteleniyor

ve

halk

emniyet,

rahat

ve

gpta

edilecek bir

yaay

seviyesinde

ise,

halkn

bunda

pay

olmakla

beraber

bakann

akll

davranna

ve

güzel

niyyetine

apaçk

bir

delil

deilmi?

Hikâye

:

Nuirevan

bir

gün

yardmcs

Yunan'

a

«Beni

geçmi

devlet

bakanlarnn

tutumlarndan

haberdar

et»

der.

69



Yunan

—

Ben

onlarn

üç

eylerini

yahut iki veya

bir

eylerini

öveyim mi?

Nuirevan

—

Onlar

üç

meziyetle

öv.

Yunan

—

Uratklar

eylerde

ve

yaptklar

ilerde

bir

yalan

bulamadm.

Onlarda

bir

cehalet

eseri,

hangi

durumda

olursa

olsun

bir kzgnlk

belirtisi

görmedim.

Nuirevan

—

iki eylerini

öv

Yunan

—

Hayrl

eylere

koarlard,

ebedi

olarak

§

ç

^

Nuirevan

—

Bir meziyetlerini

öv

Yunan

—

Kendileri üzerindeki

otoriteleri

ve

cüret-

leri bakalar üzerindeki

otorite

ve

cüretten

daha

fazla idî.

Nuirevan

—

Onlar

Adem

oullar deilmiydi?

Yunan

—

Onlar

da

Adem

oullariydi. Fakat

yaptklar

hayrl iler

her

taraf sarm

bulunduundan

kyamete

kadar

hayrla

anlacaktr...

00O00

Hikâye:

Birgün

Nuirevan

gayet

kymetli

talardan

yaplm

bir

su

barda almak

ister. Yardmcs

Yunan:

«Bir kaç

günlük ömür için

böyle

bir

ey

almaya

teebbüs etme-

miz akil kâr deildir. Biz bizden

önce

geçmi

bulunan

bakanlar hakknda

konutuumuz

gibi,

bizden sonra

gelenler de bizim hakkmzda

konuacaklardr

Bu

bakm-

dan onlar

sevindirecek

eyler yapmalyz.

unu unutm-

yalm ki;

insanlarn

en ahma dünya

saltanatiyle

gu-

rur-

lanp, günden güne kederlenen

ve

kzgnla

tutunan-

dr. Bunlar dünyalarn

yorgunluk

ve

meakkatla

dei-

tirirler.

Siz,

dünyay

ma'mur

etmeye

uram

ve

böylece

unutulmaz isimler brakm

olan seferlerinizin

yoluna

70



tutunuz»

deyince

Nuirevan

yapt

tekliften

dolay pi-

manlk duyar

ve

kendisini

uyartt

için

yardmcsna

dua

eder. Yunan

devamla:

«unu

biliniz

ki;

bir

idarecinin

ülkesi

ma'mur

oldu-

u

zaman halk

O'na

dua

ederler

ve

minnettar

kalrlar»

der.

Durum böyle

olunca. îslâm

filozoflarnn

belirttii

u

gerçek

ortaya

çkm

olur: Dinin bekas

bakanla,

bakann

bekas

askerle,

askerin

bekas malî

güçledir.

Ayn

ekilde malî

güç

ülkenin

ma'mur olmasiyle,

ülke-

nin ma'mur

olmas

ise

adil

davranmakladr.

Nuirevan

dünyada

benzeri

bulunmayan

bir bahçe-

ye sahipmi.

Bir

gün

Rum

Kayser'i

Çin

f

a'fur'u

10

ve

Hint

meliki

Nuirevan'nm

verdii

bir

ziyafette

bir

araya

gelirler. Her

biri

hikmetli

bir söz

söyler:

—

Kayser:

Bu

dünyada

hayrl

faaliyet göstermek-

ten, temiz bir

isimden

ve

iyi

bir

antan

daha

üstün bû

ey

yoktur.

Çünkü

bu

gibi

meziyetler

sahibini

daima

ha-

yrla

yadettirir.

—

Nuirevan: Benim

eskidenberi

adetim hayr

i-

lemek

ve

hayr

düünmektir.

Hayr düündüünüz

ve

onu

ilediiniz

zaman,

bütün gayenize kavuursunuz.

—

Çin Fafur'u:

Allah

bizlerden kötü

fiilleri

uzak

latrsn,

ayet kötü

fiil

ortaya çkarsa utanrz, anlr-

sa

mahçup

oluruz,

yaparsak

sonunda

pimanlk

duyarz.

Kayser

Nuirevan'a hangi

eyin

kendisine

daha

se-

vimli olduunu sorar.

—

Nuirevan:

Bana

ihtiyacn

arzedenin

ihtiyacn

gidermeyi

çok severim.

—

Kaysere

Sonunda

korkacama

günah

ilememe-

yi

daha

çok

severim.

Bakanlar

adlar

geçen bu hükümdarlarn

konuma-

71



Devlet

Bakanlarna

larn

ve

sözlerini iyice dinlemelidirler.

Milletlerine

ne

gibi bir

tutuma

sahip

olduklarna

iyi

bakmaldrlar.

Müslümanlarn

Bakan

Siz

bu

bakanlarn

sözlerine

kulak

vermelisiniz,

fa-

aliyetlerine dikkat

etmelisiniz,

halkn dilinden kyamete

kadar dümiyecek

olan

menkbelerini

kitaplarda okumal-

snz.

Hz.

Ömer adalet

yönünden

o kadar hassas

davran-

yorduki; oluna

yapt

had

cezas

ölümüne

sebep oldu.

Zeyd b. Elem

1

öyle

anlatyor:

«Bir

gece Hz.

Ömer'in

dolatn

dan

gittim ve size arkadalk

yapmama müsaade

edermi-

siniz»

dedim

«evet»

dedi.

Medine'nin dna çktmz-

da, uzaklarda bir

ate gördük

«Belki orada

bir misafir

vardr» dedik ve atein bulunduu

yere

doru

gittik.

Ora-

da ihtiyar

bir

kadm

ve

üç

çocuk

gördük

çocuklar

alyor

o

ise

atein

üstüne

bir

tencere

koymu

ve «Allah'm

Ömer'e

insaf

ver, hakkm

ondan

al,

o

tok

biz

aciz» diye

söylenip

duruyordu.

Ömer

O'nun

bu

sözlerini

iitir

iit-

mez

ilerledi

ve

kadna

selâm

verdi,

«yanma

girmeme

mü-

saade

edermisin»

dedi.

O da

hayrla

gelirsen

buyur»

de-

di.

Ömer

ilerledi,

kadnn

ve

çocuklarnn

durumlarndan

sordu.

Kadn:» Ben

bu

çocuklarla

uzak

yerlerden

geli-

yorum, ben

ve

çocuklar

aciz,

yorgun

ve

açlktan

uyuyamyoruz»

dedi.

Ömer:

«Bu

atein

üstünde

bulunan

tencerede

ne

var»

diye

sordu.

Kadn: «Bir

ey

yok,

yalnz

onlarn

bunun

içinde

yemek

olduunu

zannedip

sabretmeleri

için

su

koydum»

Bunun

üzerine

Ömer

Beyt-ül-mala

geldi,

bir

çuval

ald, içine un

ve ya koydu,

srtlayp

onlara

72



f

mam-

Gazali

land.

Ben

«mü'minlerin

Bakan

Size

zahmet

olmasn

ben

alaym»

dedimse

de

o «ayet

sen onu

tarsan

gü-

nahm

kim benden

tayacak,

benimle bu

kadnn

yapt

beddua

arasna

kim

girmeye

teebbüs

edecek»

diyerek

kouyor

ve

kadnn yanna

varnca

kadar

alyordu.

Ka-

dn:

«Allah

seni

çokça

mükafatlandrsn» dedi.

Ömer

he-

men biraz un

ve

ya

ald, onu

tencereye

koydu,

atei

yakt.

Her

atei

üfleyiinde, ate

külleri onun

yüzüne

sçryordu.

Yemek

piirince

onu

çanaa

koydu,

çocukla-

ra:

«Yeyiniz» dedi.

Kadn ve

çocuklar

o

yemei

yerken

Ömer:

«Ey kadn

Ömer'e

beddua

etme. O sizin

durumunuz-

dan

haber

deildi»

dedi.

Hz.

Ömer

birgün

hutbede:

«Ey

insanlar

Hz.

peygamber

zamannda

gelen

va

hiyle

insanlarn

dlaruu-içlerini,

iyilerini-kötülerini

biliyorduk.

Vahiy

bizden

kesildi.

Biz

imdiki

vaziyette

her

insann

niyyetine

bakyoruz.

O'nun

gidiatn

en

iyi

bilen Allah'tr. Benim

bütün

çalanlara

tavsiyem Hak

sz bir

ey

almamalar

ve

haksz

yere bir ey

vermemeleri

dir»

ekünde

konuur.

Hz.

Ebu

Bekr müslümanlarn ilerini üzerine

alnca,

müslümanlar

O'na

halife

dediler

yerine

geçen

Hz.

Ömer'e

de ayn

ünvan

vermek istedikleri

zaman

Hz. Ömer:

«Mü'minler

Beni

mü'minlerin emiri

12

olarak

çar-

nz

ben mü'minlerin

emiriyim, ben

Hattab'm

oluyum

;>

demitir.

Bir vali tayin ettii zaman

onlara:

«htiyaç

içinde

kaldnz

zaman,

bunu

gidermek

için

hayvanlarnz

ve

silâhlarnz

satnz.

Fakat ellerinizi

«müslümanlarn ma-

73



Devlet

Bakanlarna

li evine»

(Beytü-l-Mal'e)

uzatmaynz.

htiyaç

sahiple-

rine

kar

kaplarnz

kitlemeyiniz»

demitir

Abdurrahman

bin Avf

13

öyle

anlatmtr:

«Ömer

b.

Hattab

(R.A.)

bir

gece

beni

çard.

Ve

«Medinenin

giri kapsnda bir

kafile

konaklam,

korkuyorum

ki;

uyuduklar

zaman

mallar

çalnsn»

dedi.

O'nunla yürü-

düm. Kafilenin yanma

varnca

O

«Sen

yat

ben

beklerim»

dedi

ve

sabaha kadar kafilenin

etrafnda

dolap

durdu*

Medine'nin

ky

semtlerine kadar

gider

ve: «Müs-

lümanlarn

ihtiyaçlarm

gidermem

için buralara

kadar

gitmem

gereklidir.

Çünkü

buralar

hükümet

konana

uzak

olduundan,

takatsiz

kimseler

buraya

kadar

gelip

ihtiyacn

arzedemezler.

Çalanlarn

durumlarn bizzat

görmem, tutumlarn kontrol

etmem

ve halkn

ihtiyaç-

larn

gidermem için vilâyetleri

ziyaret

etmem

gerekir»

dermi.

am'a girince, önüne

yemek

getirirler.

Yemek

çe-

idi fazla

olduu için

bu

O'nun

tabiatma

aykryd

—

«Bu

sofrada

bu

kadar

çeitli

yemek

bulunuyor,

acaba fakirle-

rin

durumu nasl?»

deyince

Halid

b.

Velid

154

:

«Ya Ömer fakirler

cennette

faydalansnlar» der,

bunun karsmda

Hz.

Ömer

öyle konuur:

«Bizler iki

günlük

dünya meta'na

aldanp cenneti

fakirlere

verirsek,

neye

yararz.»

Oradaki

yemei

yemez,

74



ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

DEVLET

HAZNES

VE

VERG

POLTKASI

Bakan,

raiyyesinden

1

alaca

haracn

2

ve

arazi

öü-

rünün

3

ne

keyfiyette

alnaca ve

alnan

vergilerin

ne

gibi

yerlere

sarf

edileceini

bilmelidir.

Alimler

ve

müctehit

imamlara

göre bütün

halk

bakann

kuvvetidir,

araziyi

imaretme

bakann

bahçe-

sidir,

meyvesi

emanettir

ve

sonucu

adalettir.

Adalet

ba-

kann

kalesidir.

Mal

ve

mülk,

dümana

kar

koymak

için

en

güçlü asker

ve

bakann

zahiresidir.

Durum böyle olunca, bakann adil bir

ekilde hal-

kndan öür ve haraç almas,

gereken

yerlere

bunlar

sarf

etmesi

ve israftan

saknmas

gereklidir, perian

olan

halktan vergi almaktan

çekinmelidir.

Bakan,

arzn i'marn

zülümsüz yapmaya

Öür

al-

mak

için

gönderilecek

olan

tahsildarlarn dindar olma-

larna dikkat

etmelidir.

Bunlar

vergi toplarken halka

kar-

gayet

yumuak

davranmaldrlar.

Sülük, insana ezi-

yet

vermeden kan emdii için,

insanlar

baz

hastalkla-

rnda

onu

bizzat elleriyle

getirip

vücutlarna

brakrlar,

halbuki

sinek ve emsali gibi

baz

haereler

gürültülü

bir

ekilde

gelip

insan

kanndan yararlanmak

isterler.

Vü-

cuda

konduklar

zaman

insan

hiç

vakit

kaybetmeksizin

onunla

savaa

giriir.

75



Devlet

Bakanlarna

Bu yüzden, vergi tahsil

etmeye

gelen memur bu

durumu

göz

önünde bulundurarak,

tahsil etme

esnasnda

gayet

yumuak davranmal

ve

kötü

davranmaktan ka-

çnmaldr.

VERGY

ARTTIRMA:

Hz.

Ömer'in Msr'a

Vali

tayin ettii Amr

b.

As'

4

Hz. Osman

vazifesinden

alr,

yerine

bakasn

tayin eder.

Hz.

Osman

yeni

ta'yin ettii valinin

Hz. Ömer'in takdir

ettii

haraçtan

daha

fazla

tahsil

etmesini

emreder.

Bu-

nun

karsmda

Hz.

Ah;

«Osman

Ömer'in koyduu

ha-

rac

niçin

arttrdm»

deyince Hz. Osman:

«Msr'daki

halkm

ve

topran durumu

Ömer'in

za-

manndaki

gibi

deildir. Toprak

daha

çok mamur edil-

mi ve

istihsal

de o

derece artmtr.

Harac

arttrmann

sebebi

budur» der,

Demek

oluyor

ki;

devlet

bakan

herhangi

bir bölge-

de istihsal artnca

buna

paralel olarakta

onlarn gücüne

göre vergiyi

arttrabilir.

Menur-ül-ffikem'de

belirtildi-

ine göre:

«Süt veren hayvandan

sahibi haddinden fazla

süt almak

isterse

süt yerine

san bir kanla karlar»

Harun Reid'in

veziri

Ca'fer

b. yahya öyle demi-

tir:

«Araziden

alman öür

ve haraç

bakann

mülkünün

direidir.

Yalnz

üretimin artmas,

bereketin çoalma-

s

bakann

adil

davranmasna

baldr.

Harap olmas

üretimin dümesi

ise

Onun

zülmündendir.

Topran

ve-

rimsizlii yeterince

iletilmemesinden

ve

ziraatcüarm

azlndan

bakann zulüm

ve

ikence

ile

halk

yoklua

doru

yöneltip,

onlar

ilerinden

alkoymasndan

dolaydr.

Bu

duruma

dümü bir halk

kitlesinden

vergi

almak

ac

76



olan birinin vücudundan

bir parça

et

alp yemek

gibi-

dir.

Filozoflar:

«Bakann

halka haddinden fazla vergi

yüklemesi,

duvarm

temelinde

bulunan

harç ve

ta

çka-

rp

bunlarsz

duvarn

yükseltmeye

teebbüs

etmesi

gi-

bidir.

Bu deersiz vergüemeden

dolay

ziratçüarm

top-

raklar

verimsizleir, bu yüzden

ziraattan

vazgeçerler.

Ziraat ve

toprak

imarna

güçleri

kalmayan

halk, devlet

hazmesinin

kat

kat

isteklerini

karlyamazlar. Bu yüz-

den

bizzat

devlet ve

askeri

gücüne

de

bir zayf

hk

sirayet

eder.

Bu

durumu

bir

frsat

olarak

gören

açk

gözler,

ül-

keyi

ykmaya göz

dikerler.

Bakan

halktan

çeitli

eyler ald için buna

kar-

ük

olarak

onlara fazla sevgi

göstermelidir. Çünkü dü-

rüst

bir

hareketle

hiç

bir

ey

eksilmez,

bozgunculukla hiç

bir ey

baki kalmaz*

demilerdir.

Hikâye:

Endülüs

yöneticileri,

dedelerinin

yollarm takip eder-

lermi.

Adetlerine bal olduklarndan

dolay dümanla-

rn malup ederler

ve

onlara

göz açtrmazlarm. Bir

adetleri

de öyle imi:

Devlet

bakam

sipahi

olan

islâm askerlerine

top-

rak

ve

köyler

verir.

Bunlar

da

kendilerine

ait

bulunan

top-

ra ilerler,

imarna

çokça önem verdikleri

için

çokça

üretim

elde

ederlermi. Ibni

Amir

isminde biri ülkenin

bana

geçince

sipahilerin

ellerinde bulunan tarlalar alr,

bunun

yerine geçimlerinin

devlet

hazinesinden karlan-

masn

emreder. Sipahilerden alman topraklar

kârclar

icar

eder

ve

ticarete

balarlar.

nsan

kâr

yapmaya

dü-

kün olduundan orada

satlmadk

bir

arazi kalmaz.

Halk

77



Devlet

Bakanlarna

gündengüne perian düer, devletin askerleri

de

buna pa-

ralel olarak zayflamaya

balar.

Sonunda etrafta

bulu-

nan

dümanlar oraya hücum ederler

ve

hakimiyetleri al-

tna

alrlar.

Bilginler

öyle demilerdir:

«Beyt-ül-mal sistemi

çou

insana müphem kalm

ve

keyfiyeti izah

edilmemitir.

Bu, hububat istihsalinin

mahalline

göre

onda

bir

veya

bete

birini

alp,

toplanan

yerdeki

fakirlere

datmak,

artan devlete

vermektir.

Ürünün

topland mahalle,

Beyt-ül-mal denir.

Cizye ve

haraç alnan yerlerde

toplanan

mal, yalnz slâm asker-

lerine, yolda kalm

yolcuya

ve

ilim

adamlarna sarfe-

dilir.

Geriye

kalan

gereken yerlere

ve

îslâmn

izin

ver-

dii hayrl

ilere

harcamak

için Beyt-ül-mal'a

konulur»

demilerdir.

Devlet

bakam

bu

statüyü takip

etmeli

harcamalar

kendi

yararna

yapmaktan

ve

halkn umumî teammülü-

ne aykr düen davranlardan saknmaldr.

Zülkarneyn,

mavereünnehiri

geçip

Çin

ülkesine gir-

dikte

yardmcs:

«Ya Zülkarneyn

Beyt-ül-maldan alarak

özel

hazine

nizde

bu

kadar

mal dikkatli olarak korumann sebebi

nedir?» diye sorunca

O:

«Bir

gün seferde

ihtiyaç

hasl

olur»

der.

Bunun

üze-

rine

yardmcs

öyle

söyler:

«Bunlar

dümanlarnza

azk olsun diye

bir

yere

topluyorsunuz.

Bu

iiniz en

kötü

bir

itir. Sizden önce-

ki

hiç

bir

hükümdar

bu

çeit

bir

kâre

heves etmemitir.

Kendi

ilerinizde

kullanmak için

bu

mallar

halknzdan

BEYT-ÜL-MAL:

78



mam-

Gazalt

tophyacaksmz, toplasanz

dahi

ancak bunlar

onlarn

ilerinde

kullanabilirsiniz,

Bunlar

depolayp

brakmak

hükümdarlk

annza yakmaz»

Zülkarneyn

piman

olur

ve

«Beyt-ül-mal

ancak

hal-

kn

bakanndan

raz

olmasdr,

beyt-ül-mal olmasa da

halk

yeterlidir» der.

Filozoflar

öyle

demilerdir;

«Bakann

halkiyle

olan

muamelesi,

bahçesinin

içinde

tertemiz

bir su

akan

bahçivan

gibidir. Bahçivan

bahçesini

yerli yerince

tan-

zim eder, etrafna

meyve veren

aaçlar diker

ve

onlar

sularsa bahçe

geliir, meyveleri nefis olur ve o

da

fakir-

likten

korkmaz.

ayet

bahçivan

böyle

bir

çalmay yap-

mazsa,

bahçenin

içinde akp giden o

berrak

suyun ne

faydas vardr?

Bakm

olmadktan

sonra aaçlarn

yok

olmas

beklenilen

bir eydir.

Bunun

gibi

bakan

da

iyi

hareket

eder

ve halkn

durumlarn

iyi

bir ekilde

kont-

rol

ederse

halk

da

O'na

itaat

eder,

sevinciyle

sevinçlenir,

kederiyle

kederlenir.

Sasani

4

krallarndan

birinin

yardmcs,

kraln mal

toplamasn

ve kendine

ait

bir

gizli

hazine kurmasn

teklif

ederek

der

ki:

«Bir

gün etrafmzda toplanm

bu-

lunan

adamlar

dalr

ve

biz

açkta kalabiliriz.

Fakat

paramz

olduktan

sonra dünyann

her tarafndaki

as-

kerleri kendimize

asker yapabiliriz»

Bunun

üzerine

Kral;

«Bu

hususta

arzedebüecein

bir delilin varm?»

diye

so-

rar. O'da:

«Evet bakanm,

imdiki

durumda

etrafnzda

hiç

sinek varm?»

der. Kral:

«Hayr» diye

cevap verir.

Yardmc

Ttir

tabak

bal

getirilmesini

ister,

bal

geti-

rilir getirilmez

sinekler baln

üzerine

üümeye balarlar,

79



Devlet

Bakanlarna

bunun

üzerine

yardmc:

«Kralm

Görülüyorki; bu

bal

gibi paramz

olduktan

sonra bütün

insanlar

askerimiz

olur» der.

Kral:

«Bavezirle

bir

görüeyim»

der.

Kral,

bave-

zire

bal

meselesini

anlatr,

fakat

bavezir bunu

benimse-

mez

ve:

Kral:

«Bu

hususu

teyit

eder

mahiyette

bir

bir

de-

z

varm?»

Ba

vezir:

«Akam

olunca bunu

sizlere arz

ederim»

Akam

olunca,

bavezir

bir

tabak

bal

bakann

hu-

zuruna

getirir.

Bavezir:

«Kraln

Bu baln

üzerinde

hiç

bir

sinek

varm?»

diye

sorar.

Kral: «Hayr»

der.

Ba vezir:

«ayet idarenizde

bulunan

halkn

kalple-

ri

—

zülümden dolay

—

karanlkta

kalrsa devlet hazine-

sinin bir

faydas

olmaz.

Fayda getiren tek ey:

halkn

r-

zas

ve

devlet

memurlarnn

honutluudur» der.

Nuirevan: «Halkma

fazlasiyle

müfik

olmayan

ba-

kan,

kanatlarm

yaralyarak,

orada

akan kanlar

emen

ve

sonunda uçmak için çrpnrken yere

çaklp kalan

ve

dier

hayvanlara

böylece

yem

olan

kular

gibidir»

demi-

tir.

Hz.

Ömer am'a varnca, am

valisi

Hz.

Ubeyde

5

O'nu karlar.

Hz.

Ömer:

«Ya

Ubeyde,

bizi

evine

götür

ki,

evini

gö-

relim»

der.

askeriniz

80



Ubeyde:

«Ya

Ömer,

evimi

görürseniz

kendinize

sa-

olmaz,

alarsnz»

«Görülmesi

gerekir»

diyerek

Hz.

Ömer,

Hz.

Ubeyde'-

nin

evine

girer.

Bakar

ki:

Birkaç

parça

keçe,

yemek

için

bir

kaç

çanak

ve

abdest

için

bir

ibrikten

baka

hiç

bir

ey

yok.

«Ya

Ubeyde

Malzemelerin

nerede?»

diye

sorar.

Ubeyde:

«Gördüklerinizden

baka

hiç

bir

eye

sa-

hip

olmadm

bütün

aml'lar

bilir»

der.

Hz.

Ömer:

«Açl

giderecek

hazrda

bir

ey

varn?.»

Hz.

Ubey-

de, bir

kaç

gündenberi

kalm

ekmek

parçalarn

getirip

Hz.

Ömer'in

önüne

kor.

Bunu

gören

Hz.

Ömer

kendini

tutamyarak

alaynca

Hz.

Ubeyde:

«Ben

bu

durumu

si-

ze

açklamtm.

Fakat

mü'minlerin

Bakan

Topraklar-

dan

size

gelen

cizyenin

belâs

size yeter»

deyince

Hz.

Ömer:

«Ya

Ubeyde,

senden

sonra dünya

bizleri

marur

etti»

der.

O,

halifelii

zamannda

hacca

gider.

Dönüünde,

memuruna:

«Yolculuumuzda

Beyt-ül-maldan

ne

kadar

para

sarf

ettik» diye

sorunca

memur:

«Onsekiz

dirhem

sarfedilmi»

der.

Hz.

«Beytül

mal telef

ettiin

için

helak

olasn»

—eklin-

de

kzgnln

belirtir.

Ömer

b.

Abd-ül-Aziz

zamannda

büyük

bir

ktlk

olur.

Bir

grup

Arab

O'nu

ziyaret

ederler.

Grup

sözcülü-

üne

içlerinde

bulunan bir

alimi

seçerler.

O:

«Müminlerin

Bakan

Biz

içinde

bulunduumuz bü-

yük bir

zaruretten

dolay size

geldik,

açlktan

bir

deri-

kemik

kaldk.

Kurtuluumuz

Beyt-ül-mala

kald.

Aslnda

Beyt-ül-Maldaki

erzak

u

üç

gayeden

biri

içindir:

Bu

mal

ya

Allah'n, ya

O'nun

kullar

veya

sizin

için-

dir..

ayet

Allah'n

ise

Allah'n

buna

bir

ihtiyac

yok-

Devlet

Bakanlar

6

81



Devlet Bakanlarna

tur,

eer

O'nun

kullarna

aitse,

siz onlara vermelisiniz.

Bu

size aitse

bizlere

tasadduk ediniz.

Allah

tasadduk

edenleri

mükâfatlandrr»

der. Ömer

b.

Abd-ül-Aziz

bu-

nu

duyunca

gözleri

dolar

ve

ziyaretçilerin

ihtiyaçlarn

giderir.

Bakan

Beyt-ül-mal'

dikkatlice kullanmal,

harca-

malarda israftan

kaçnmaldr. Çünkü

bakann yüksel-

mesine

ve

dümesine

sebep Bey-ül-Mal'dr.

Selef

bu

hususa çok

dikkat eder,

ihtiyac

olmayan-

lara

Beyt-ül-Mal'dan

yardm

yapmazlarm.

Hatta

Ömer

b.

Abd-Aziz bir

gece

mum

yakp

gda

defterlerini

tetkik

ederken, o anda olu

yanma girer,

ev

ihtiyaçlarm

baba-

sna arzeder

o

zaman

Hz.

Ömer

(II) oluna:

«Mumu

söndür,

çünkü

bu

mum

Beyt-ül-Mal'ndr.

Biz imdi

halk-

la ilgili bir

ey

deil,

bizimle

ilgili bir

ey konuacaz.

Bu durum

için

bunu

kullanmaya

Allah'n

izni

yoktur.»

der.

adil

bakan»

devlet

mazemesini

ahsi

ilerinde

Hikâye :

J;

Ömer

b. Abd-ül-Azizln

bir

olu

Beyt-ül-mal'a

ba-

karm.

Hz.

Ömer'in

(II)

üç

kz

Arafe

günü

babalarna

gelerek

«Yarn

bayram,

bizleri

halknzn

kadnlar

ve

kz-

lar

ayplyor

ve diyorlar

ki:

«Siz

mü'minlerin Bakan'

olan

birinin kzlarsnz,

böyle

olmasna ramen

giydik-

leriniz,

bizim

elbiselerimizden

daha kalitelidir» derler

ve

alamaya

balarlar.

Babalar

kzlarnn

bu

durumuna

üzülür

ve

Beyt-ül-mal'a

bakan

olunu

çarr:

82



lmam-

Gazali

«Önümüzdeki

ayn

ayln

imdi

bana

veremezmi-

sin?»

der. Olu:

«Gelecek aya

kadar

yaayabileceinize

dair

bize se-

net

veriniz»

cevabm

verir.

Bunun

üzerine

halife:

«Bir

gün

ömrümün

olduunu

bile

bilmem

olum

Allah

seni

mübarek

etsin» der,

sonra

kzlarna

döner

ve

öyle

söyler:

«Arzularnz

gemleyiniz.

unu

biliniz ki

zorluk çek-

meden cennete

girilemez»

Bakan,

alelade

bir

insanla,

tannm

bir

mevki

sa-

hibi

arasndaki

davada

ikisine

de

ayn

nazarla

bakmal

yalnz birine

önem

vermemelidir.

Ayn

ekilde

davallar

dan

biri fakir

dieri

zengin

olabilir.

Fakat

unutulmama-

ldr

ki;

cevher ve

toprak

ahirette

ayn

fiatadr. Bu ba-

kmdan

zengine

yaranmak

için

kendinizi atee

atmama

lsnz.

Alelade

birinin

devlet

bakam ile

herhangi

bir

da-

vas

olursa,

bakan

kendisini

bir

vatanda

derecesinde

tutup,

Allah'n

hükmettii

ekilde

hükmetmeli ve

bu za-

yif

kimseye

insaf

etmelidir.

Utanmay

bir

tarafa

bra-

kp

adaletin

verecei

karara

raz olmal

ve bu

hususta

Allah'n

u

ayetiyle

hareket

etmelidir;

«Allah

üphesiz

adaleti,

iyilik

yapmay,

yaknlara

bakmay

emreder;

ha-

yaszl,

fenal ve

haddini

amay

yasak

eder.

Tuta-

siniz

diye

size

öüt

verir.»

Hz.

Peygamber:

«Her

çobana

sürüyü

otlatt

yerden

sürüye

nasl

davrandndan»

ve

her

bakandan

ise

halk-

na

nasl

muamelede

bulunduundan

sorulacaktr»

buyu-

ruyor.

83



Devlet

Bakanlarna

•

Hikâye:

Anlatldna

göre smail

b.

Ahmet,

Horasan'a

emir

olarak gider, Merv'de

konaklar. Her askeri

mevziye

u

emrin bildirilmesini

emreder:

«Askerlerden biri azda

olsa, halka zulüm

yaparsa

elleri

kesilir»

Askerlerden

biri

7

,

bir evin

mutbana

girer,

oradan

biraz yiyecek

alr,

ev sahibi

bunu

görür ve

onu

emrinin

kapma

götürür.

Emiri:

«Haberi

duymadn

m?»

Asker:

«Duydum»

Emir:

«Neden

halkna eziyet

ettin»

Asker: «Hata

iledim»

Emir:

«Hatan

yüzünden

atee girmek istemem»

der

ve

gereken

cezay

verir.

Hikâye:

Nuirevan devlet

bakan olunca,

Babakan

O'na

sunu vazar:

de

olmaldr:

I

—

Özel

hazinenizde

mevcut olan

eyleri halknza

vermeniz ve

onlardan

bir

ey

beklememeniz,

n

—

Onlardan vergi

aldnzdan dolay

—

buna

karlk

—

onlara

adil davranmanz,

m

—

Onlarn kazançlarna ortak

olduunuz

halde

(vergi

vs.

olarak) onlara zülüm

yaparsanz, böylelerine

akll

kimselerin

bakan

demeleri

kendilerine

utançlük

verir.

Siz bu

üç

esasa

tutunmahsmz»

84



ÖÜT:

Abbasi

idarecilerinden

Mehdi'nin

yanma

birgün

dev-

rin

bilginlerinden

eybe

girer

ve:

—

Mü'minlerin

Bakan

Allah size

dünya

ni'metini

vermitir.

Sizde

buna

karlk

olarak

halknza

tatl

ya-

aytan bir hisse

veriniz.

Bakan

—

Halka

verilmesi

gereken

nedir?

eybe

—

Adalet.

unu biliniz

ki

;

halknz

sizden

emin

olarak

uyurlarsa,

siz

de

kabirde

emin

olarak

uyursunuz.

Mü'minlerin

Bakan

Kendisinden

sonra gün

olmayan

geceden

ve

kendi-

sinden

sonra

gece

olmayan

günden saknnz.

Gücünüz

nisbetinde

adîl

davrannz.

Çünkü,

ahirette

adlinizle

mü-

kafatlanacak

ve

zülmünüzle

cezalanacaksnz.

Nefsinizi

tekva ile

süsleyiniz.

Zira

ahirette

size

kimse süs

ver-

mez,

ahiretin

süsü

dünyadan

gider.

Rum

Kayseri

Mekkah'a:

«Memleketin

idaresi

ne

ile

olur?»

eklinde

bir

mektup

yazar.

O'da

cevabmda

u-

nu

yazar

:

«Ben

herhangi bir ey

hakkmda

bilgi

almadan

bir

ey

yapmam.

Bir

eyin

yaplmasn

emrettiimde,

onu

tamamlamaya

çalrm.

Korku

ve

yaplan

ricalardan

do-

lay o

ii

terketmem. Emrettiim eyi

deitirmem.»

Hz.

Ömer

am'a

gidince,

am'n

etrafn ve

nahiye-

lerini

dolap

halkm

durumuna

iyice

vakf

olur.

Hu-

mus'a

6

girdii

zaman

«Humus

fakirlerinin

ve

çauam-

yanlarnn

listesini

çkarp

bana

getiriniz»

der.

Görevliler

hemen

bunu tanzim

ederler ve

getirirler.

Tetkik

ettii es-

nada

üstenin

banda

Said

b.

Amir

7

isminde

birinin

ad-

n

görür.

Saidin

kim olduunu

sorar,

halk

bunun

kendile-

85



rine

gönderilmi

bulunan

Vaü olduunu

söyler.

Hz.

Ömer

O'nun

fakirliliine

hayret

eder. Humus'lular:

«Mü'minle-

rin Bakan

kendilerine ödenen

maam

hepsini fakirle-

re

veriyor»

derler.

Bunu

duyan

Hz.

Ömer

alar,

baz

za-

ruri

ihtiyaçlarn

gidermesi için bin

dinar

gönderilmesini

memurlara söyler.

Valinin eline para

geçince

evine

döner,

hanm

«Mü'minlerin

Bakan size

kzd

için

mi

eve

döndünüz»

diye

sorunca,

O:

dünya bana

geldi,

bu yüzden eve

döndüm» der.

Hanm

öyle

söyler:

«Nasl

isterseniz

öyle

yapnz.»

O,

paray

bir sraya

kor,

ertesi

gün

Humus'a

giren

slâm

müfrezesine

bunu

harcar.

Hanm:

«Biraz braksaydnz

baz

zaruri

ihtiyaçla-

rmz

giderirdik»

der.

Vaü:

«Allah

bizleri

yaratm,

doru

yolu

bildirmi-

tir.

Kabre

dünyalk

olarak

götüreceimiz

tek

ey

kefen-

lerimizdir»

cevabm

verir.

BAKANDA

BULUNAN MEZYETLER

Eski

filozoflar:

«Bakanda u

16

meziyetlerin

bulun-

mas gerekir»

demilerdir.

Akll, bilgin, zeki, eyay

kavramas,

ferasatl,

yi-

it,

müavere ve

teenni ile hareket,

güzel

ahlâkh,

bütün

halka sevgi

beslemesi,

halkna

hürmet etmesi,

gerektii

yerde halkna

müdarada

bulunmas, ilerinde

görü

ve

tedbirli olmas,

seleflerinin

hatralarn

çokça

okumas,

seleflerinden

dürüst

olanlarn

yolunu

takip

etmesi,

ken-

disini

tanmyan

adamlardan

gizlice

kendisini

sorutur-

mas,

asrnda

yayan

ve

ilmiyle

âmü

olan

büginlerden

öüt

istemesi.

86



DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

BAKANA

YAKLAMAKTAN

KAÇINMAK;

Üç

eyde

kurtulu yoktur :

1

—

Bakanla

arkadalk,

2

—

Gizli

ve

kapal eyleri

kadnlara

açtktan

sonra

akibetine

emin

olmak.

3

—

«Vücuda zehir

tesir etmez»

diyerek

bunu

dene-

mek.

Bütün ilerin

çk

noktas

devlet

bakandr.

Akl

tam

olmayan

devlet

bakaniyle

görüünce

gururla-

nr. Aslmda

bakann

elinde bulunan

imkânlar,

almas

zor

bir daa

benzer:

Bu

üzerinde türlü

türlü

meyveler

bulunan,

fakat

etrafn yrtc

hayvanlarn sard

bir

dadr. Böyle

bir daa

trmanmak

hem

zor

ve

hem de

tehlikelidir.

Bu

bakmdan

bakann ne

yükseltmesine,

ne

aa

düürmesine, ne de

hayr

ve

errine

balanamaz.

(Büyüklerden

birine niçin

bakanlara

sokulmad

sorulur.

O'da öyle

cevap

verir:)

Devlet

bakannn

hiç

lüzum

olmayan

yerlere para

harcadn,

fakat

gerekli

olan

yerlere ise

bir

harcamada

bulunmadn

çok

görmüümdür. Ben

hangi

smf

içinde

olacam

bilmediim

için

bakanla

görümekten

sakn-

dm.»

Akl

olan,

bakana

arkadaük

yapmaktan

saknma-

87



Devlet

Bakanlarna

ldr. Çünkü bakanlar çocuklar gibi kzarlar ve

çocuk-

larn

holandklar

basit eylerden

de

holanrlar,

ama

arslan gibi de kzarlar.

>

t

'

Akll

kimse

u

üç

eye

devam

etmelidir-

1

—

Yanmda oturan

birine

arkasn

dönüp

oturma-

maldr (Bu

dümanlk

dourtur.)

2

—

Kendisinin

yapmad ii bakasma

teklif

et-

memelidir.

3

—

Devlet

bakan istemedikten sonra

kapma git-

memelidir.

Dört

eyden

kaçnmaldr

:

I

—

Bakana «iyiyi bildirme»

ve

«kötülükten

al-

koyma»

için

öüt

verse

dahi ona yaklamaktan,

II

—

Yabanc

bir

kadnla

yalnz

bana

kalmaktan,

IV

—

Yaknlariyle

ilikisini kesmi birini

ziyaret

etmekten,

IV

—

kinci gün piman olaca sözü

konumak-

tan.

Daimi olarak

bakanm

hizmetinde

bulunanlar,

ta-

mamen dünya

lezzetlerinden

yararlanamazlar,

aksine

mahrum

kalrlar.

Ayn

ekilde

bakanm Islâhna

ura-

mak

gayesiyle ona

yaklaan

bilginler

de,

bir gün gelir

onun

yoluna girerler.

Bu tpk

bir tarafa meyletmi bir

duvar

düzeltmek

için

srtn

dayayp

«sonunda

duvarn

altnda kalan

adamn durumuna

benzer.

öyle

görmüümdür:

Bakanlarla

sohbet

etmek

has-

talna kaplanlarn seadet

erbetini

içmeleri

gayet

zor

olduu erbabmca

bilinen

bir

eydir. Herkes

te

bilir ki;

bakanlarda

vefa yoktur

ve

dostluklarna

güven

olmaz.

Onlar birinde

bir

menfaat

görmedikten

sonra herhangi

bir ikramda bulunmazlar;

menfaatlann

elde ettikten

88



sonra

tanm

amazlktan

gelirler.

Onlarn

yannda

kazan-

lacak günah

affedilecek

cinsten

bir

günah olmad

gibi,

Ondan kaçnmak ta gayet

zordur.

Dü

nyada

iki

ey

insan

bozar

:

I

—

Devlet Saltanat.

II

— Dünya mal.

I

—

Din ve

dünyasn

korumak davasiyle

ileriye

atlan kimse

olur

olmaz

eylerden nefret

etmemeli,

her

ey

üzerinde

sabrla eilmeli, bir

meseleden dolay

kzar-

sa kzgnln

tutmaldr. Böyle

yaparsa

gayesine

eriir.

Netekim;

üzüm aaçlar

meyve

veren

aaçlara

deil,

en

çok

meyvesiz aaçlara

kol atar. Bunun

gibi

devlet kap-

snda

çalanlar

da

büyük

insanlarla arkadalk kurduk-

lar

zaman geride

kalanlar bu durumu

hazmetmezler

ve

onlarn

kollarn kesip atmak

isterler.

Bakann

vefaszlna en

iyi

delil:

yllarca

memle-

ket

hizmetinde

bulunan

babakan

küçük

bir

hadiseden

dolay azletmesidir.

Bakan

idaresini

çocuk

mektebine

benzetmemeli,

salam

karekterli babakann

azletmek-

ten ciddî

surette

saknmaldr.

(Çocuk

okulunda, çocua

birazck

eyler

örettikten sonra

onu mezun

ederler.)

Araplarm

bir

ata

sözü vardr

:

«Bakann

hafif merep

olmas, her

eye

hücum et-

mesi,

kendi

ve

memleketin

menfaatna

aykr

olan

eyle-

ri

adet

edinmesi yersiz

davranlardr.»

Babakan,

bakann

icraatnda

yardmc

olmal,

ve

politikasm

desteklemelidir.

Bakan,

her

hangi bir naho

hadise ile

kar karya kaldnda,

babakan

daha

faz-

la

feryat

etmelidir. Çünkü

babakan

:.

Bakann

kula,

gözü,

dili

ve

kalbi

mesabesindedir.

Bakan,

dürüst

babakanmdan

u

iki

noktada

yarar-

lanabilir :

89



Devlet

Bakanlarna

1

I

—

Bilmediklerini

örenir,

II

—

Bildiklerini

babakann verdii bilgilerle

teyit

edip

üphesini giderir.

ayet

bakan,

yapaca

ileri

babakanla

görüüyor

ve

bilgili

kimseleri

yanndan uzaklatrmyorsa

akll

ve

ilere

vakf

olan biridir.

Babakan,

bakana

dostluk göstermedikten

ve

ona

gereken yerde

öüt

vermedikten

sonra

tam

bir babakan

olamaz.

Dostluk

ve öütte, ancak tedbirli ve

görü

sahi-

bi olan bir

babakandan kabul edilir.

Bakan

ne

yapacan

bilmeyen

ve

dürüst

olmayan

kimseyi

babakan

yapmamaldr.

Her

eyden

habersiz

bir

babakan her

eyin

deerini kaybettirir. Netekim

tb

bilgisinden

yoksun

birine

vücut teslim

edüemiyecei

gibi,

ehü

olmayan birine de babakanlk görevi

verilemez.

Bakan,

halkn

kendisine

muhalefet edeceinden

korkmamaldr. Çünkü

halk:

Kendi

bakanlarndan

bir

sürü

yakksz

ey

görmedikçe

ona

muhalefet

göstermez-

ler. Bakan,

kendi

yaknlarndan korktuu

kadar,

uzak-

takilerden

korkmamaldr.

Halkn

ilerini asla

ihmal

et-

memeli, halkn

düzeltmeye

kalkmadan

önce kendi ya-

knlarnn

Islâhna

çalmaldr.

BABAKANIN

TAKP

EDECE

YOL

Bakann, adl,

dirayetli

ve

dürüst bir

babakandan

dolay kadri

yükselir ve

herkes tarafndan

güzel

anlr.

Hiç bir

bakan,

babakansz

devlet

ilerini

yürütemez,

tek

bama

hareket

ederse, üphesiz

sapar. En

üstün

bir

güce

ve

dereceye sahip

olmasna ramen

yine de

bilgili

ve

akll

eshabiyle

müavere

etmeyi

Hz.

Allah'n

Hz.

Mu-

hammed'e

emrettiini

görmüyormusunuz?

«î

hakkmda

90



onlara

dan,

fakat

karar

verdin

mi

Allah'a

güven,

do-

rusu

Allah

güvenenleri

Sever.»

8

Firavna

giderken

Hz.

Musa:

«Rabbim

Gösümü

genilet,

iimi

kolaylatr,

di-

limin

düümünü

çöz

ki

sözümü

iyi

anlasnlar.

Ailemden

kardeim

Harun'u

bana

vezir

yap,

beni

O'nunla

destekle,

Onu

görevimde

ortak

kl

ki

seni

daha

çok

tebih

edelim

ve

çokça

analm.

üphesiz

sen

bizi

görmektesin»

dedi.

9

»

ayet

devlet

bakam

bir

bakana

muhtaç

olmasayd

Hz.

Musa

olmazd.

Babakan

halkn

ilerini

görürken

kusur

etmemeye

uramaldr.

Bakan,

halkn

ilerini

ve

davranlarn

bütünüyle

kontrol

edemezse,

babakan

bu

hususta

Ona

yardmc

olmal

ve

noksanlarn

tamamlamaldr.

Mem-

leketin

ayakta

kalmasna

sebep

olanlarn,

bilgin

ve

kül-

türlü

kimseler

olduu

apaçktr.

Din

ve

dünya

ileri

bun

•

lar

sayesinde

yürütülür.

Bakan

ne

kadar akll

olursa

olsun

yine

de

dürüst

bir

babakana

ve

bilginlere

muhtaç-

tr.

Dünyann

en mesut

devlet

bakan:

fakirlerin

yarar-

na

olacak

eyi

unuttuu

zaman

hatrna

getiren,

hayrl

bir

projeden

bahsettiinde

bunun

tahakkukuna

yardm-

c

olacak

bir

babakana

sahip

olandr.

Hikâye

:

Hz.

Musa

fir'avn'a

gelerek:

«Firavn

Bu

kadar

yl

boyunca,

iddetli

bir

azgnlk

gösterdin.

Eer

Allah'a

inanrsan

devlet ve

saltanatn

elinde

kalacaktr»

deyince

,

firavn bu

durumu

yardmcs

Haman'a

bildirir.

Haman:

«ayet

inanp

Musa'nm

yolunu

tutarsanz,

imdiye

kadar

bütün

tab'an

seni

bir ilâh

kabul

ediyor

ve

sana

secde

yapyorlard.

nanrsan

bu

sefer

halk:

«O

da

bizim

basit

bir

kulmu»

diyecekler.

ayet

bunu

söyleme-

91



Devleti Bakanlarna

lerini

uygun

karlarsan

Musa'nn

bildirdii

inanç siste-

mini

kabullen»

der.

Firavn

bu

ikaz

üzerine

iman

etmek-

ten

vaz

geçer.

Bu

sebepten,

bakan

Haman

tipli

yardmclardan

saknmaldr.

Devlet

bakannn kalbi

pisliklerden

uzak

bir safiyet

içinde

olmazsa,

bütün halk

da

doru

bir gidi

üzerinde

toplanamazlar.

Durum

tamamen

bunun aksine

olur,

dev-

let

bakan

dürüst

bir

karektere

sahip

olursa,

buna

bal

olarak bütün

halkta

salam

karekterli

olurlar

ve

asla

aralarnda

herhangi

bir

ayrlk

hadisesi

meydana

gel-

mez.

Dürüst

bir devlet

bakan

ile

kötü

karekterli

bir ba-

bakann

durumlar;

çinde

timsah

bulunan

ve bu

yüzden

kimsenin

yararlanamad

temiz

bir

suya

benzer. Böyle

bir

babakann

korkusundan,

halk

isteklerini

bakana

iletemezler.

Bu

yüzden

halk

kitlesi

yklmaya

doru

yüz

tutar.

Dürüst

bir

babakann

bir

karekteri

de

bütün sözle-

rinde

doru

olmasdr.

Çünkü

bakan,

hastann

hastal-

n

muayene

eden

doktor

mevkiinde,

babakan ise

has-

talara

ifa veren

vasta

(ilâç)

yerindedir.

Hasta ile dok-

tor

arasmda

vasta olan

kimse,

doktorun

verdii

ilâçtan

baka

bir

ilâçla

tedavi

etmeye

kalkrsa

hastay

ölüme

doru

sürükler.

Babakan

yalanc

olursa, bakann

ver-

dii

direktiflerin

hilâfna

hareket

edecek

ve dolaysiyle

halkn

perian bir

duruma

getirecektir.

Bu

bakmdan

babakann

dindar, sözünde

doru,

ahlâkndan

emin

ve

halk

ilerinde

basiretle

hareket

eden

birinin

olmas

art

koulmutur.

Babakan,

emanete

riayet

etmelidir.

Devlet Bakan,

92



mam-

Gazali

kötü

karekterli

birini bir

bakanla

getirmek

istedii za-

man

münasip

bir dille bakann

dikkatini

çekmelidir.

a-

yet

kötü ahlâk ve

davrana

sahip biri herhangi bir ba-

kanlk

islerini

üzerine

alrsa,

bakanlnda

çalan

ivi

ka-

rekterü

görevlileri

temizleme yoluna gidecek, bunlarn

yerine kendi

karekterinde

olanlar

getirip

yerletirecek-

tir. Böyle

bir

durumda

devlet düzeninin

sarslaca

bir

gerçektir.

Süleyman

b.

Abd-ül-Melik

1(

>,

Haccac

11

Valilie ge-

tirmek

istedii zaman,

Ömer

b. Abd-ül-Aziz

«Mü'minle-

rin

Bakan

Allah

akna

Haccac

Valilik gibi

önemli

bir

hizmette deil, uzak mntkalarda

herhangi

bir hizmette

kullannz»

deyince Bakan

:

—

Ömer

bugüne kadar Haccac'n

bir zerre hya-

neti

görülmümüdür. O'nun

bu

tutumu

sedakatna

bir

delüdir.

)

—

Mü'minlerin

Bakam

zerrece

hiyanette bulun-

mam, emanete

riayet etmi

fakat son durumuyla

say-

sz

insanlarn

içlerine fitne sokmu birini

arzedeyim mi?

—

Bu bozguncu kimdir.?

—

Bu

yç

kimseden, para

istemeyen,

fakat dünyay

perian etmek isteyen iblistir.

Bakan buna kulak

vermez,

Haccac

vali

yapar.

Böy-

lece

yapt

zulüm

herkese

destan

olur.

Babakan

daimî

bir

surette bakana

tavsiyelerde

bu-

lunmaldr. Selefin

tutumu

böyle idi. Bakam kzgn

bul-

duklar

zaman, altn

suyu ile yazlm

üç

levha takdim

ederlermi; Birinde:

«Bakan

Siz bir

ilâh deilsiniz,

di-

er insanlar

gibi siz de ölüm erbetini

içecek ve

toprak

olacaksnz.»

ikincisinde: «Bakan

Sizinle

birlikte

yeryüzünde

93



Devlet

Bakanlarna

yaamakta

bulunan halknza

insafl

ve efkatli olunuz-

ki;

Allah'ta

size merhamet

etsin.»

Üçüncüsünde:

«Bakan

Halknz

arasnda

insafl

olarak

hükmediniz.

Halknz

ancak

adîl

ve

insafl

hük-

münüz

islâh eder.»

Babakann

ya :

Babakan

olgun bir

yata olmaldr.

Bakann

hu-

zurunda

nasl

hareket ediyorsa

arkasndan

da öyle hare-

ket

etmelidir.

Babakan

tertemiz

bir

ayna

gibidir.

Ba-

kan güzelliini

babakann

davraniyle

görecektir.

Babakan,

otoriter olmaldr

ki;

akiler

O'nun

hey-

bet

ve

satvetinden korkarak

Allah'

m hududundan

da-

r

çkmaya

cesaret edemesinler.

;^

u

alt

eyin alt

kimse

arasnda

varl,

bir mânâ

ifade

etmez.

I

—

Gururlu

insan:

Her

ne

kadar

bakalar

tara-

fndan

övülürse de

bu

övgü

yalan

ve iftiradr.

Güzellik ve

övgünün

itibar böyle bir

adamdan

zayi* olmutur.

II

—

Tiyneti

bozuk:

Böyle

birinin

dostlar

çok ta

olsa, bunlar onun

etrafna

tek

bir

gaye

için

toplanrlar

ve

bir

maksattan

ötürü de ayrlrlar.

Böylece

dostluun

bir

itibar kalmaz.

m

—

Kötü ahlâkl

olan birine,

temiz bir sülaleye

sahip olmas yücelik

vermez.

IV

—

Aslnda cimri olmasna

ramen

halktan

utan-

d için

yardmda bulunanlarn

yardmna önem

veril-

mez.

V

—

Dünyaya kar

fazla

muhteris

olan

kimsenin

günah

az

da

olsa

i'tibar

sarslmtr.

VI

—

lerinde dikkatli

olmayan, bakanlar kendi-

94



sinden çekinmeyen ve otoriter bir barbakana

sahip olma-

yan

devlet

bakannn ülkesine

de

önem

verilmez.

Böyle-

lerin haysiyet ve

deerleri kaybolmutur.

Babakan

bütün

insanlara

kar

merhametti

olmal,

halktan

bir

zerre

mikdar bile bir ey

kabul etmemeli ve

yaralan

uyarmalara

kuiak vermelidir,

i

Devlet Bakanna

be

ey

çok

lâzmdr

:

I

—

Görü

ve

tedbirine

itimat edüen bir

Babakan'a.

II

—

Stratejik

yerleri

kalelerle

donatmaya (x.)

IH

—

Düman

hücumunu

durduracak

askerî güce.

IV

—

Askerî

bir

çkarma

yapt zaman,

hiç

bir

kimseye

ihtiyaç

brakmyacak

mühimmata.

V

—

Evinde kederini datacak, sevdii yemei

kendisine

piirecek bir hanma,/

Karekteri

:

Babakan,

vakarl

olup,

hafif

merep

olmamaldr.

Hafif

mereplik,

babakan halkn gözünden

düürür

ve

devlet

ilerine de

halel getirir.

Devlet

bakan vekanyla

birlikte düzenli bir ha-

yat

yaarsa, bütün halk

ona bakarak

düzenli bir

hayat

yaar. Babakan

dürüst

biri

olursa,

bakanda böyle bir

karektere sahip olur.

u

husus

unutulmamaldrki

;

her

ey için bir

afet

vardr,

akim

afeti:

Arzularn

arkasna

taklp gitmek, bakann

helâkiyse;

kötü bir

babakana

sahip

olmaktr.

Böyle bir

durum

bütün

ileri alt üst et-

tirir.

x

Gazaü'nin

asrnda

en

iyi

savunma

vastas.

95



BÖLÜM

IV.

SIR

SAKLAMA

4f

Sr

saklama

iyi ahlâkllktr.

Bu,

devlet

bakanlarna

ve dier

kademelerde

çalanlara

farz

klnmtr.

Birinin

srr

kendi

esiri

iken

bunu

yaydnda

kendi-

si onun

esiri

olaca tecrübeli

kimselere

açk

olan

bir

ger-

çektir.

Akll

kimse,

srlarn

birine

emanet

etmenin çok-

ça

zor olacan

bilmelidir.

Srlan

bilip

te

muhafaza

eden

pek

azdr. Paray

muhafaza

etmek

srr

muhafaza

et-

mekten

daha kolaydr.

Paray

bir

sanda

koyup

kitle-

mek

kolaydr,

fakat

srlar

aikârdr,

her

an

konuan

dil

onu

kolayca

yayabilir.

Bir

adam

yükü

utlayp

istenilen

yere götürebilir,

fakat

srra

gücü yetmez. Bu sebepten

sr,

birinin

kalbinde

olduu

sürece,

ar

yükten daha

faz-

la zorluk verir.

Tamayp

bunu

yayd

zaman,

sanki

üzerinde bir

yük

atm kadar

hafifler.

Kalb

srm

kab,

dudaklar kalbin

kilidi

ve

dil

onun

anahtardr.

Akll

in-

san,

srrn

anahtarm

korumaya

dikkat etmelidir.

Baz

srlar

vardr

ki;

açan

kimsenin

yok

olmasna

ve

kannn

akmasna sebep

olur. Neticede

istedii

gayeye

varamaz.

Halbuki onu açklamasayd

iki

ey

elde

edecekti;

Gayesi-

ne

kavuur,

satvet

ve ehvetten

kurtulurdu.

Hikâye

:

Hz.

Osman'n Hemran

isminde

bir

kâtibi

varm.

O'na,

Abdurrahman

b.

Avf

vali

tayin edeceini

söyler.

96



îmam- Gazali

Kâtip bunu duyar

duymaz

hemen gidip

AMurr^^cnan'a

bildirir.

Abdurranman

ise

Hz. Osman'a

gelerek durumu

anlatr. Bunun üzerine

halife kâtibe kzar ve

«Bundan

sonra

devlet

hizmetinde

kullamlmamasm

ve

Basra'ya

atlmasn» vasiyet

eder. Bütün

akll

olan

kimselere

gö-

re srr

saklama: akim

üstünlüüne

delalet

eder.

Ibni Abbas hazretlerine bir

gün babas

:

«Olum Hz.

Ömer senden fazla tecrübe

sahibi

kim-

seleri

bir tarafa

brakarak

seni müslümanlarn ileri hak-

knda

sn* sahibi

yapt,

korkarm ki;

bir

gün

mü'minlerin

bakannn

kzgnlna

urayp

hakszla uryasn...»

deyince

O:

jj

«Babacm Ben de

u

üç

haslet

olunca

ve

bunlarn

icabna göre

hareket

ettiim

müddetçe,

korkum olmaz

:

I

—

Ben

O'nun

srrn

yaymam.

II

—

Dilime

yalan alp,

onunla

dilimi kirletmem.

IH

—

Halifenin

huzurunda

bakasn

çekitirmem.

Babakan, u

dört

eye

devam

etmeli

ve

onlarla

ken-

dini bezemelidir.

I

—

Bakanla

konuurken

dikkatli

olmal,

konutu-

u

eyin gayesini

iyi

düünerek konumak.

II

—

Arkadama

kar

alçak

gönüllük

gösterip

bü-

yüklenmeden

saknmal.

III

—

Dümanlarna

kar

açkça

dümanlk

gös-

termemeli,

gayet

iyi

bir

çalma ile

onlar darmadaan et-

meli.

IV

—

Bütün halka güzel muamele

yapmal,

baka-

nn ahsm deil,

iyilik

ve

eserlerini

halka övmeli,

halkn

baklarm bakann

meydana

getirdii

eserlere çekmeli-

dir.

Bakan,

Babakann

yapt

icraat duydua

zaman

Devlet

Bakanlar

7

97



Devlet

Bakanlarna

«m<

unu

yalanlar,

söylemedii

eyleri

ederse,

halkn

nazarnda

i'tibar

sarslr.

Bakanla

görüme

:

Babakan,

Bakan'n

huzuruna

vard

zaman

ayet

o nazik

bir

ifade

ile

Babakan'

karlarsa

O'nun da

Ba-

kan

hakknda

duada

bulunmas

iyi olur.

Yapmack

ifade-

lerden

her

ikisi

de

kaçnmaldr.

Gayesi

Bakan'a

itaat

olmayan,

Babakanlk

merte-

besini

idrak

edemiyen,

dünya

malm

elde

etme

pah

asma,

devletin

kanunlarn

düünmeyen,

halkn

menfaatim

hiç

aklna

getirmiyen,

günden

güne

fitne

ve

fesada

girien

babakann

böyle

faaliyetleri

çok

geçmeden

ayana

do-

lar.

Babakan,

bakann

her

sözüne

karlk

dua

etme-

melidir.

Bu

durum

Onun

görgüsüz

olduu

hissini

verir.

Fakat

memleketin

ileri

gelenleri

ve

devlet

adamlar

bir

araya

geldikleri

zaman,

bütün

halkn

karsmda

bakan

için

dua

yapmakta bir

saknca

yoktur.

K

Babakan

u

üç

zorlukla

kar

karyadr.

V

i

—

Birinin

rzasn

gözetmek,

II

—

Bakann

honutluunu

gözetmek.

HI

—

Bütün

halkn

rzasn

göz

önünde

bulundur-

mak.

Bu

üç

esasa

kendini

verip

çalan

Babakan her

iki

dünyann

seadetini

elde

etmi

olur.

Babakan; Bakann

tebessümüyle

gururlanmama-

ldr. unu unutmamak

gerekir ki;

Bakanlarda

yaknlk

ve

sedakat

yoktur.

Menfaatlar

olmadan

bakasma

sayg

ve

hürmette

bulunmazlar.

lminden

dolay

bir

alime

ya-

hut

kahramanlndan

dolay

bir

98



Fakat

istekleri

hasl olduu

zaman

onlardan

uzaklar-

lar.

Bakanlarn

çou

ileri

riyaya

(desinlere)

dayanr.

Kendi

kabahatlarm

küçük

bulmalarna

ramen,

halkn

i-

ledii

en

küçük

kusuru

çok

görürler.

J$

Eski

devlet

bakanlarndan

biri,

babakan

seçecei

ahs

iyice

aratrp

uygun

bulduktan

sonra

yine

de

üç

art ileriye

sürmütür :

I

Bakanlk

perdemi

rzam

olmadkça

tahrik

etme.

II

_

Devletimin

namus

ve

rz

üzerinde

önemle

dur,

Onu

dünyaya

rüsvay

etmekten

sakn.

III

__

Ülkemde

birinin

çkan

varsa,

bunu

bana

bil-

dirmeden

ve

benimle

istiare

etmeden

ona

izin

verme.

Babakan

da

bunun

karsnda:

«Bakanm

Benim-

de

sizden

üç

isteim

var.

ayet

bunlar

kabullenirseniz

arzettiiniz

hizmeti

devletinizde

yerine

getirmek kolay-

dr.

Buna

müsaade

etmezseniz

bu

hizmete

ehil deilim»

deyince,

bakan

isteklerini

kabul

edeceine

söz

verir,

O'da :

i

—

Srrnz hiç

kimseye

açmyacam.

n

—

Hatrma

gelen

nasihatlar

size

sunacam.

III

—

Görüümde

bamsz

olacam.

—

yalnz

kim

se

ile bu

hususta

ortak

olmamak

artiyle

—

sizin

üzeri

-

nize

hiç

kimseyi

tercih

etmiyeceim.

Bakan

olduu

gibi

kabul

eder.

Bakan

Allah'n

emrine

aykr

bir

direktif

verirse

buna

itaat

etmemeli

ve

balanm

amalidir. uras

unutul-

mamaldr

ki;

Allah'n

ihsan

Bakan'n

ihsanndan

üs-

tün,

gadab

O'nun

gadabmdan

daha

fazladr.

KULA

ÎTA-

99



Devlet

Bakanlarna

AT

EDP TE

YARADANINA

SYAN

ETMEDE

BR

FAYDA

YOKTUR.

Babakan

bir anda

devlet

bakannn

önünde

olanca

ma'rifet

ve

zekâsn

ortaya

sermemeli,

müteaddit

görü-

meler

yaptktan

sonra

kendi

seviyesini

göstermelidir.

Böyle olursa

günden

güne

O'nun

sevgisini

kazanr.

uras

iyice

bilinmelidir

ki;

ayet

Babakan

kötü

ah-

lâkl

biri

olursa,

kötü

yollarla

gayesine

eriir,

ortaya

ser-

dii

çirkin

davranlardan

dolay

kendisini

kurtarr.

Bu

karekterdeki

babakan

daima

yapt en'i

ilere

önem

verir;

kendisine

yakn

olanlar

bama

toplar

ve

günden

güne

yaptklarn

bakana

güzel

göstermeye

çalr.

Böy-

lece

bütün

halk

düzenü

hayattan

çkarr.

Halk

ve devlet

memurlar

hiç

bir

meseleye

vakf

ol-

mayan ve

gayet

ahmak

olan

babakandan

kskanmazlar,

bunu

hayvan

mertebesine

indirirler.

Böyle

biri

bulundu-

u

görevde

devaml

olarak

kalr.

Fakat

Babakann

düzenü

bir hayat

olur,

doruluk

tan ayrlmaz,

daimî

surette

bakana

öüt

verir

ite

böy-

le biri

ayet

bakan

akll

ve

dindar

olmazsa

çok geçme-

den

bulunduu

makamdan

azledilir.

Bakan

akll,

uya-

nk

ve dürüst

olursa

Babakan

hakkmda

ne

söylenirse

söylensin

buna

kulak

asmaz.

Yol

gösterici

Babakann

dümanlar

ve

çekemiyen-

leri

O'nun

bakana

en yakn

bir

ite

çalmasn

çekeme-

diklerinden,

hergün

yapacaklar

düzenbazlklarla

baka-

nn gözünden

onu

düürmeye

çalrlar.

Bu

sebepten

ba-

kanlara

dürüst

ve yol

gösterici

Babakanlar

yaramaz.

Kendi tabiatlarna

uygun bir

babakan

isterler.

Akll

kimseler,

Bakanlarn

bir

grup

hayasz

kim-

selere

sevgi

göstermelerini

garipsemesinler.

Çünkü ken-

100



îmam- Gazali

dileri

de

ayn

gruptan

olduklarndan

onlara

muhtaçtrlar.

Bunlar

erlilere önem

verdikleri

zaman

akll

kimseler

köelerine

çekilmeli ve

kendi

dünyalarm

yaamaldrlar.

Çünkü

alçak

kimselerden

hilim

(yumuak

huyluluk)

ve

kötü

Bakan'dan

doruluk

beklenemez.

Böyle bir Ba-

kan'la

terik-

mesaide

bulunan

devlet

adamlar,

halkn

durumunun

ne

olduunu

unuturlar,

yalnz

ferclerine

ve

karnlarna

hizmet

ederler.

Hepsinin

ortak

yaps:

Hrsz-

lk

ve

yamaclktr.

Böyle

bir günde

Allah

halka yardm

etsin.

,

^

u

dört

eyin

iyice

anlalmas

için

açklamak

gere*

kir :

I

—

Birinin

yalnz

aklna

güvenmemen,

ayn

za-

manda

deneye

tabi

tutulmal.

II

_

«slâm'n

bu

meseledeki

hükmü

udur.»

ek-

lindeki

birinin

mücerret

ifadesine

güvenilmemeli, bunu

bir

de

bildiini

yayan

bilginden

sormal.

III

—

Bir

ticaret

kervannn

yolunda

bulunan

tehli-

kenin

nerede ve

nasl

bir

tehlike

olduu

bütün

detaylariy-

le

izah

edilmeden

kurtuluun

olmyaca

bilinmeli.

IV

—

Bakann

görüünü

babakan

hiç

tahrif

et-

meden

halka

bildirmeli.

Bakan'a

lâyk

olmayan

bir

hareket

sadr

olduu

za-

man,

Babakan

büyüklenmeden

Onu

reddetmeli,

bunu

en

iyi

bir

yolla

düzetmeye

çalmaldr.

ayet

sinirli

bir ka-

Tekten

varsa

Babakan

Onu

müdara

etmelidir.

Marip

Bakanlarndan

biri

gayet

diktatörmü.

Bir

gün

gayr-

kanunî

bir direktif

vermi.

«Memurlara,

kendilerine

tahsis

edilmi

maan

üs-

Hikâye

:

101



Devlet

Bakanlarna

tünde

verilecek

bir

para

yoktur.

steyen

bu

durumuna

raz

olur,

devlet

ilerinde

çalr,

istemiyene

izin verilmi-

tir,

çekip gitsin.»

Babakan:

«Bu

tutumunuzun

sebebi

nedir?»

Bakan:

«Mehur

bir

atasözü

vardr;

«Köpeini

acktr

ki;

sana

bal

olsun.»

Babakan:

«Bir

atasözü

daha

var:

«Sahibi

köpeini

doyurmazsa,

bir

gün köpek

sahibini

yer»

der.»

Bakan

vazgeçmez,

daha

fazla

tazyik

eder,

bir

gün

gelir

Bakann

taraftarlariyle

halk

birleir

ve

Onun

haki-

miyetine

son

verirler.

102



BENC

BÖLÜM

Bakan satranç, tavla v.s. gibi

oyunlar oynamam

a-

ldr. Çünkü bu çeit oyunlar, oynyanna çok

kötü

al-

kanlklar

verir

ve

bakan

halkn

gözünden

düürür.

*4s

îki eyin

oluunda halk

hissedar

olmayp o

iteki

hayrn

kesilmesine sebep olur:

I

—

mamlna

cemaatn

raz olmad

kimsenin

imaml

abestir. Cemaat

istemiyerek

camiye girer.

II

—

Devlet Bakanna halk

bal olmasna

ramen,

o

halkm

genel

teamülüne

aykr hareket

ederse,

halkn

nefretini üzerine

çeker ve bütün

didinileri bir

sonuç

ver-

mez.

Bakan alkollü içkilerden sakumaldr. «Bütün kö-

tülüklerin

anas

olduu»

herkes tarafndan bilinen içkiyi

devlet bakan

ayet

içerse halk

ta bu

duruma

bakarak

içmede bir

saknca görmiyecektir.

Bu

gibi

durumlar Ba-

kan'm

faaliyetlerini

engeller

ve

onu

megul

eder.

Her

iin

bir zaman

vardr,

vakit kaybedilince, fayda görülecek

yerde zarar, sevinç yerine üzüntü

getirir.

/

Eski Devlet Bakanlar günlerini öyle

plânlard

:

1

—

Allah'a ibadet.

2

—

Devlet

ilerine bakmak,

hakly haksz ayr-

mak, ilerin

planlanmas,

devletin politikas,

resmî

kabul-

lerin yaplmas,

mektuplarn

yazlmas

ve elçilerin gön-

103



Devlet

Bakanlarna

derilmesi

için

dirayetli ve

bilgili

kimselerle

oturup istia

re etme.

3

—

Yeme, yatma

ve

dünyann dier lezzetleriyle

megul

olma.

4

—

Gezinti

ve

çevresini

tetkik.

Bakan,

halkn

durumunu iyice anlamas için

önem

göstermelidir.

Nuirevan

bir Mecusi

olmasma

ramen

ev-

lerde

yemek

piip

pimediini

anlamak için baz memur-

larn

yüksek evlerin

üstüne

çkartr, bunlar tütmeyen

bir

baca

gördükleri zaman bunu

gelip

bakana

bildirirlermi.

Bakan

bundan

sonra o evin

sahibiyle

görüür,

ayet

darlk

içinde bulunuyorsa ihtiyaçlarn giderilmi.

Bakan, çocuklarnn haksz olarak

halktan

bir

ey

al

m

alarma

raz

olmamaldr.

Halktan

aldn

olduu gibi tekrar

halka

vermeli-

dir.

Devlet ilerinde

çalan

memurlarnn

maa

durum-

larn

farkl

bir

ekilde

birbirinden

fazla

olarak

arttrma-

maldr.

—Ayn hizmeti yerine getirenlerin— maam

eit

seviyeye

getirmelidir.

Devlet

Bakan

maa durumu-

nu

böyle

yapmaz,

baz

idarî

emirlerinin

maan

yükseltir-

ken

bazlarn eksiltirse bir

kargaaln

domasna se-

bep

olur,

dolaysiyle devlet ileri

de

sarsür.

Hikâye

:

Me'mun

1

dört

kiiyi

dört

ayr vilâyete tayin ettii

zaman,

her birine

üç

bin

dinar

para

ve valilik

kaftan

ve-

rir.

Valileri

huzuruna

çarr

ve :

«Duyduuma

göre,

eski

îran Bakanlar valilere

verdikleri

kaftann deeri dört

bin

dirhemmi»

der.

Valilerden

biri: «Allah

ömrünüzü uzun

yapsm,

yal-

104



—

tmam-

Gazali

nz îran

Bakanlarnda

üç

meziyet

vard

ki;

bunlarn

içinden

biri

sizde

yoktur.

Me'mun:

«O

bende

olmayan

hangisidir?»

deyince

vali

:

I

—

Onlar

halkn gücüne

göre

alrlard,

gerekli

yer-

lere

harcama

yaparlard.

II

—

Almmas

caiz

olan

yerlerden

alrlar

ve

verilme-

si

gereken

yerlere

verirlerdi.

III

—

Ancak

içlerinde

bulunan

günahkârlardan

kor-

karlard»

der.

Me'mun:

«Doru

söyledin»

eklinde

tasdik

eder.

Me'mun bu

yüzden

Nuirevan'n

kabrini

ziyaret

eder,

kabrini

açar, tabutunu

çkarr ve

onu

kontrol

eder.

Vü-

cudunun

ve

elbisesinin

çürüdüünü

görür.

Parmanda

yakuttan

yaplm gayet

kymetli

bir

yüzük

bulur.

Yüzü-

ün

kanda:

«Bin,

mih,

neh,

mih,

bih»

yani:

«Cömertlik

en

büyüklüktür,

yoksa

büyüklenmek

cömertlik

deildir.»

yazldr.

Bakan kalbine

kötü

bir

ey

ve

dümanlk sokmama-

ldr.

Çünkü bakanm

ismi

gibi kalbi

de

bakandr.

Bakan

kalbini

vezir yapmal,

faaliyetlerinde

içtihat

üzere olmaldr.

Müavere

etmeksizin bir ie

balamama-

ldr. Adaletinde

ve

insafnda hiç

kimseye

muhabbet

gös-

termemelidir.

Böyle

durumlarda

gösterilecek

en

küçük

muhabbet

ve

dostluk, halk tarafndan

bakann

adalet

kurallarna riayet etmedii

eklinde

yorumlanr.

Vakur

ve

hilim sahibi olmal,

aceleci

ve

hafif

me-

rep olmaktan

çekinmelidir.

Dünyada

çok

çirkin

eyler

vardr. Bu çirkinliklerden

üçü

u

üç

kimsede

bulunursa

daha

çok

çirkin

olur

:

I

—

Bakanlarda hiddet,

105



Devlet Bakanlarna

II

—

Bilginlerde

dünya

ihtiras,

III

—

Zenginlerde

cimrilik.

Babakan Yunan

Nuirevan'a

unu

yazyor

:

«Sizde

daimi

olarak

u

dört

eyin

bulunmas

zaru-

ridir

:

I

—

Adalet, II

—

Akü,

III

—

Sabr,

IV

—

Haya.

Dört

eyi

kendinizden

uzaklatrnz :

I

—

Haset,

II

—

Gururlanmak,

m

—

Nekeslik,

IV

—

Haksz

yere

dümanlk.

nsanlar içinde u

üç

grup

sadk kimselerdir:

Pey-

gamberler,

iyi

yola

tutunmu

devlet

Bakanlar,

Akimi

kaybetmi mecnunlar.

Bakanm sarholuk

belirtisi ve delilik

keyfiyeti

öy-

lece anlalr: Bir

Babakan

seçer, bütün ilerini

ona tes-

lim

eder,

babakan

bu

frsattan

yararlanarak

zenginliin

zirvesine

ular.

ayet bu

raddeye

gelmi

babakan

tu-

tup

azlederse

onun

deliliine

hükmedilir.

Böyle

bir

ba-

kann

durumu,

bir

çocua

gereken

terbiyeyi

verip

ondan

tam

yararlanacak

srada

öldüren

ve onun

yerme

bakas-

n

yeniden

alp yetitirmeye

uraan

adama

benzer.

Bakan, idaresi

altnda

bulunan

halkn,

kendi

poli-

tikasn

benimseyip

benimsemediini

iyice

anlamaldr.

hsanlarn

çou çirkin

fiilleri

ileyip

dünya gafletiy-

le

kendilerini

kirletmilerdir.

Devrimizde

Bakanlar

da

dünya

sevgisi

ve

mal

elde

etme

kaygusuyla

dolmulardr.

Bakan,

tabiatlarnda

kötülük

bulunan kimselerin

davra-

nlarndan gafil

olmamaldr.

Tarihte

baz

?.nlar

olmu,

bir

insan

çkm

herkesi kendisine

balatmtr.

Hz.

Ömer

devrinde

mevcut

olan

adalet,

huzur

emniyet

ve

iç ba-

106



mam-

Gazalî

r§

temin etmitir.

Hz.

Ömer'in yapü

muamele

bugün-

de

olsa

yine

toplumun

düzelmesi

mümkündür.

Zaman-

mzda

Bakan

tam bir

politika ve

otoriteye

sahip

deil-

dir.

Halkn

kendi

iiyle

megul

olmas

ve

insanlarn

bir-

ebirlerinden

emin

olarak

yaamas

için

bakan

halknn

kalplerine

korku

sokmaldr.

Hz.

Ali'ye

sorulur:

«Hangi

sebepten

insanlara

öüt

fayda

vermiyor?»

O

öyle

cevap

verir

:

«Hz.

Peygamber

vefatna

yakn,

tavsiyede

bulunur-

ken

üç

parmaiyle

iaret

etti

ve

«ya

Ali

u

üçten

sonra

gelen

halkn

durumunu

soruturma»

buyurdu.»

Baz

sa-

habe

bu

üç

parmaktan

gayenin

üç

ay,

bazlar

üç

yü

ba-

zlarda

üç

yüz yla

iaret

ettiini

söylemilerdir.

Bu

ekildeki

baka

bir

soruya

da

öyle

cevap

veril-

mitir

4

:«O

zamanda

insanlar uykudayd

bilginler

uyank-

1

t,

bugün

bilginler uykuda

halk

ise

ölü

vaziyettedir. Ölü-

nün

yannda

uyuklayan

dirinin

ona

ne

faydas

olur?.»

Bakan

müavereyi,

kalbinde

adalet

duygusunu

top-

lam,

görü

ve

plân

bilginlerinkine

uymu görü

sahip-

leri

ve

tecrübe

görmü

kimselerle

yapmas

uygun

olur.

Dinî

meselelere

bütünüyle

saygl olmaldr.

Hasan'

Bas-

ri'nin de

belirttii

gibi:

«Dinî

ileri yücelten

her

bakann

halknn

yannda

ii

yücelir»

Allah'n

bilen

kimseye

Hz.

Allah baka

kullarnn

durumunu

bildirir. Bu

bakmdan

bakanlarn

deeri ve

erefi

üç

eye

baldr:

I

—

Allah'a itaat

üzere

bulunmaldr.

Böyle

olursa

Allah

kullarn

ona

yardmc

yapar.

II

—

Bakann esas

itaati

ve

kulluk

kvam

ancak

insanlarn

ileri

gelenleri

olan

bilginlere

muhabbetle

mey-

dana

gelir.

107



Devlet

Bakanlarna

,

III

—

Halkn

hepsine

ve

bütün

dükünlere

adalet

göstermekle,

ereflenir

ve yükselir.

Bütün

insanlarn

u dört

eyi

muhafaza

etmesi

ve

gereiyle

hareket

etmesi

gerekir

:

I

—

Birinin

hakknda

dümanlk

beslerseniz

bunu

deruhte

etmeye

aklnz ermiyorsa,

dümanlnz

açkla-

yp

kendinizi

dümann karsna

çkarmaynz.

II

—

Fayda

vermeyen

ii

braknz.

III

—

Hiç

kimse

kendi

hanuniyle

gururlanmasn.

IV

—

Ne kadar çok

olursa

olsun

malnza

itimat

et-

meyiniz.

Bakanda

u

dört

karakterin

bulunmas

ve

bunlara

riayet

etmesi

zaruridir:

I

—

Direktiflerinde

aka

yapmaktan

saknmaldr.

II

—

Yalan

vaadlarda

bulunup,

kendisinden

idare-

cileri

ve

halk

soutmamaldr.

IH

—

Kanatkâr

ve

halkn

gözünde

ayplanmyan

bir

Babakan

seçmelidir.

IV

—

Suçlu

ve gayr-

ahlâki

hayat

yayanlara

ah-

si

arzu

ve

kzgnln

gidermek

için

deil,

onlar

islâh

et-

mek

için

vermelidir.

V

—

Bütün halkn

kalplerine

sevgisini

yerletirip

onlar

kendisinden

honut

etmelidir.

VI

—

Halkna

korku

vermeksizin,

ülke politikasn

yürütmeli

ve otoriter

idaresini

onlara kabul

ettirmelidir.

VII

—

Daima

kendisine

güç

ve

otorite

salyacak

eylerle

megul

olmal,

fayda

vermeyen

eylerden

yüz çe-

virmelidir.

VIII

—

Babakann

hiyaneti

görülmedikçe

azlet-

mekten

çekilmelidir.

Bakan

uyank olmal,

arzusunu

uyutmal,

eyaletle-

108



nram-

Gazali

rin

kendilerine

seçtikleri

valileri

kabullenmeli,

vilâyetle-

rin

ilerini

onlara

brakmal,

müfettiler

göndertip

dav-

ran

ve

tutumlarn

kontrol

etmelidir.

Zaman

gelmeden

babakanna

bile

srrn

vermeme-

lidir.

Bu

davraniyle

bakanlar

dikkatli

hareket

ederler-

ken,

halk

ta onu

gözlerine

büyütür.

Böyle bir

durumda

kendi

hallerinde

ileriyle

babaa

bulunan

kimseler

hu-

zur

içinde

ilerine

devam

ederler,

gayr

meru

bir

hayat

yaayanlar

ise

korku

içinde

bulunurlar.

En

iyi

bakan,

karekter

sahibi

kimselerin,

yöneti-

minden

dolay

rahat

ettii,

karaktersizlerin

ise

korku

içinde

yaadklar

kimsedir.

Kötü

Bakan

ise

bunun

ak-

sinedir:

iyi

karekterli

insanlar

korkulu

bir

hayat

içinde

bulunurlarken,

kötüler

ise

istedikleri

gibi

yaarlar.

Üç

kimseden

uzak

durmak

gerekir :

I

—

iyilik

gördüü

zaman

gizleyen,

fakat

küçük

bir

hata görür

görmez

onu

hemen

yayan

komudan.

II

—

Kocas

yannda bulunduu

zaman çeitli cil-

velerle

onu

kendisine

çeken, kocas

yannda

bulunmad

III

—

Kendisine

sedakatla hizmet

edildii

zaman

bir

karlk vermeyen,

küçücük

bir

kusur

görünce onu

hemen görevden

uzaklatran

Bakan'dan.

insanlar

u

üç

kimseden

tamamiyle

saknmaldr

:

I

—

Kendisinde

zerrece

Allah korkusu

bulunmayan

dümanndan.

II

—

Arkada

olmasna

ramen,

bazan

kendisine

kar

gaddarca

davranmaktan

saknmayan

kimseden.

III

—

Hiç

faydas

olmayan,

üstelik

faydasn ve

za-

rarn

anlamayan

Bakan'dan.

Dünyann en zor

eyi,

kötü

karekterli ve

anlaysz

bir bakanla

dostluk

yapmaktr.

109



Devlet

Bakanlarna

Büzür

Cümhür: «Bakan

bir

bahçvan

gibi

olmal-

dr.

Bahçvan diktiini

korur,

yok

edici

unsurlar

berta-

raf eder. Bakan

da idare

ettii halkn

korumal,

kitle-

nin

düzenini

sarsc

bulunan

mütecaviz,

hrsz

v.s.

gibi

kimseleri

terbiye

etmeli ve

bunlarn

faaliyetlerini engel-

lemelidir.

Bunlarn

içinde

bulunan

anarist

tabiatl kim-

seleri,

devlet hudutlarnn

dna çkarp

atmadr.

Bakan

kalpleri

enlendirmek

istiyorsa

idarecilere,

subaylara ve

din

ilerini

deruhte

eden

kimselerle

dost-

luk

ve

yaknlk kurmal, savalardan uzak durma-

maldr.

Halkn dilinde

övgüye

mazhar olmak istiyorsa,

örencilerden yardm

ksmaman,

akll

kimselerden

ol-

mak

istiyorsa

fazilet

sahibi

ve bilgili kimselerin

toplan-

tlarndan

uzak bulunmamaldr.

Geçen

örneklerde

de be-

lirtildii

gibi

zulümle

zafer

elde

edilemez,

zorla

nefes

alan

kimseden

hayat

ümit

edilmez.

Bir

maddenin

temeline

varmadan

hüküm

yürüten

kimse alim

olarak

deil,

cahil

olarak

nitelenir.

Yaplan

kötülüe

kar

iyilik

yapmayan,

üstün in-

san

olmaya

lâyk

deildir.

Ülkesine

bakmayan

bakann

yönetimi

devaml

ola-

maz.

îüm

ve

anlama

gücü

olmayan

biri,

babakanlk

mer-

tebesine

lâyk

deildir.

Maddî

güçle dümanna

galebe

çalamayan

bakan,

hasmmda

bulunmayan

güzel bir

ahlâkla

ahlâklanrsa

onu

malûp

etmi olur.

Birinin

bakasna

dünyevî

ve

uhrevî

bir fayda temin

etmesi,

onun

dostluunu,

zarar

vermesi

onun

dümanl-

n

kazanr.

110



Bir

bakann

dürüst

hareketleri,

dierlerinin

ona

itaat

Emanete

riayet

etmesi,

bakalarnn

ondan

emin ol-

masn,

Adil davran,

bütün

kalplerin

kendisine

yönelme-

sini,

Zulüm

yapmas,

halkn

kendisinden nefret

edip

uzak-

lamasn,

cömertçe

davran:

halkn

övgüsünü, cimrilik,

yerilmesini,

hmalkârlk: lerin

aksamasn,

Gayret:

lerin

meydana

gelmesini,

Tevazu: ahiretteki sevinci,

Tedbirli

olmak,

ni'metin

bekasm,

Yerinde

susmak, otoriteyi, temiz

ahlâk güzel

i

yap-

masn,

Sefihlerin

davranlarna,

hilimle

kar

koyma,

on-

lar

malûp

etmeyi,

Yumuak

davranma,

üstün insan

olarak

adlandrl-

may,

Payda

vermeyen eyi

brakmak,

fazüetli

ve

akll

ol-

masn

dourtur.

Bakanm

gerekeni

yapmas, bütün

halkn

sevgisini

kazandrr. Bunu ihmal

etmesi,

deerini,

otoritesini

sar-

sar.

Dostunun

elinde bulunan

eye haset,

basitliktir.

lerin sonucunu

düünen ve

gören kimse

kurtulua

erer.

Kendisine yapan

baz ilere

kar

yumuak

davran-

mayan, sonunda

piman.

Her

eye

sabrla

kar

koyan, kazançl.

Çou

durumlarda

susan,

bütün

tehlikelerden

salim

olur.

111



Devlet

Bakanlarna

Bir

eyden

korkan

ondan

korunur.

Bir

ite

ibret

almak,

dier

ilerde

basiretle hareket

etmeyi

kazandrr.

Nefsinin

arzusuna

uyan,

hüsranda

kalr.

ilerinde

aceleci

olan,

sonunda

piman,

teenni

eder-

se kurtulur.

Akll

ve zeki kimselere

çou

insan

haset

eder.

Cahili dost

yapan kimse,

kendisini

meakkata

atm

Olgun akim

semeresi,

bilmedii

eyleri

örenmektir.

Zillete

düen,

kötü

ilerinden

dönmelidir.

Bakasna

kötülük

yapan

kimse

piman

olup, kötü-

lük

yapt

kimse

ile

dostluk

kurmaldr.

lerinden,

tedbirinden

ve aklmdan

dolay,

bakala-

rna

tercih

edilen

kimse,

susup zekâsm

ve

akimi

halk

topluluunda

yaymamahdr.

Bakan

böbürlenme

ve

gururu

kendisinden

uzakla-

trmandr.

Çünkü

bu

iki

sfat

sahibini

faziletlerden

yok-

sun

brakr,

kötülükleri

kazandrr,

bir

dierinin

görüü-

nü

kabul

etmekten

mahrum

brakr,

müavere

ve

lerle

görümeyi

terk

ettirir,

sonunda

bozukluk

eserinin

görülmesine

sebep

olur.

Dört

eyin

düzeltilmesi

imkânszdr

:

I —

Devlet

ilerinde

tedbirsiz

hareket

eden

ve

hal-

kn

durumundan

habersiz

olan

bakann

durumunu,

II —

Akrabalar

arasmda

olan

dümanlk

ve

didi-

meyi.

III

—

Vekilin

vekile,

bilginin

bilgine,

tüccarn

tüc-

cara,

hakimin

hakime,

yani

ayn

meslekte

olanlarn

bir-

birlerini

çekememelerini.

112



mam-

Gazali

IV

—

Akü

zayfl

birinde

görülmeye

balaynca,

onun

bütün

ileri

bir

tarafa

kalr.

Bu

durum

alelade

bir

insanda

olursa,

bir

zarar

vermez.

Fakat

devlet

hizmetin-

de

bulunan

birinde

bulunursa,

bir

çok

büyük

zararlara

sebep

olur.

îte bu

gibi

eyleri

düzeltmek

çok

zordur.

Eflatun:

2

«Dümann

malûp

etmek

arzusunda

olan

bakan,

çok

konumaktan

çekinmeli,

içkiden

alaca

ted-

birleri

düünmeüdir.

Akll,

erefli

ve

halkn

kalbine

gir-

mi

babakaniyle,

yapaca

ileri

konumal,

kendisine

ulatrlan

haberler

üzerine,

onunla

eilmelidir.

Bu

has-

letleri

toplam

bulunan

bakan

dümannn

gözünü

kor-

kutur,

hiç

kimse

de

onda

bir

kusur

göremez»

demiür.

Bakan

devletin

temelini

dört

kimse

ile

kuvvetlen-

dirmelidir

:

I

—

Bildiini

yayan ve

üstelik

yerilmekten

kork-

myarak

Allah

rzas

için

slâm'

bildiren

bilgine.

n

—

-

Fakirlerle

zenginleri

bir

tutan,

bakann

direk-

tiflerini

yerine

getirmekte

kusur

etmeyen

ve

insaf

elde

brakmayan

bir

dürüst

babakanla.

m

—

Taradaki

cizye,

3

öür ve

baka

Vergileri

âdilce

alan

müfik

tahsildarla.

IV

—

Çaltrd

memurlarn

durumunu

olduu

gibi

rapor

edip

bildirecek,

doru

sözlü

ve

akül

görev-

lilerle

(müfettilere).

Bakann

otoritesini

günden

güne

arttran

u

alt

eydir :

I

—

Kötü

tabiatl

ve

kozmopolit

kimseleri,

n

—

üpheli

bir

inaca

sahip

olanlar

parlemento-

dan

ve

baka

devlet

ilerinden

uzaklatrrsa,

Devlet

Bakanlar 8

113



Devlet

Bakanlarna

Ü

—

Her an bir eyler

koparmak gayesiyle

yakla-

an kimseleri

huzurundan

def

ederse,

IV

—

Bulunduu

i hakknda

hiç

bilgisi

olmayan

kimseleri

—

Bunlar

devlet

hizmetinde

kullanmak

kabir-

dekilere

komuluk

yapp

ihtiyacn

onlara

arzetmek

gibi-

dir

—

Meclisinden uzaklatrmak.

V

—

Ahmak ve sefihleri

(rz

ve

namustan uzak ha-

yat

yayanlar)

IV

—

Halkn

durumunu

bakana

iletmedikleri

hal-

de,

bakandan

duyduklarn hemen

onlara

ileten

kimse-

leri

parlementodan

ve

dier

devlet

ilerinden uzaklatr-

mak.

Sokrat: «Bakanln

devamllna

sebep olan

görü-

nürdeki

faktörler

u

dört

esastr

:

I

—

Bakan

din

ile

ilme

gözünü

dikerse

halknn

sevgisini

kazanr.

II

—

Ülkesinin

ilerinde

çaltrmak

için

memur

kadrosunu

yahut babakan

deerli

kimselerden

seçer ve

akll

kimseleri

kendisine

yaklatrrsa,

m

—

Bir

eyler

örenebilmek

için

bilginlere

ö-

renci

olmay

kabullenirse

ve

kendisinin

iyi

bir ekilde

anlmas

için

faziletli

bir hayat

yaamaya

devam

ederse.

IV

—

Dürüst

babakanndan

bilgi,

hocasndan

ma'-

rifet

alrsa

devlet ileri

daimî

surette

ileri

gider ve bir

karklk

meydana

gelmez»

demitir.

Bakan

adil olmal,

emrettii

eyin

mahiyetine ve

etrafndakilerin

durumlarna

vakf

olmaldr. Çünkü

ba-

kann

yürüttüü politika,

adalete

bak

ve

gayesi yakn-

larnn

tarafndan

verilir.

Bu

sebepten

bakann

bunlar

iyi

seçmesi

gerekir.

114



I

mam-

Gazali

Hikâye :

îran

devlet

bakanlarndan

Getaseb'u

Rast

Ruen

isminde

bir

bakan

varm.

Bakann

yaknlar,

baba-

kann

ald

tedbirleri

ve

faaliyetlerini

sitayile

bahse-

derlermi.

Bir gün

gelir,

halktan

bir

grup

bakana

O'nu

ikâyet

ederler.

Fakat

bakan

bunlar

duymamazlktaa

Babakan:

«Bakanm

î Bizim

çokça

adil

davran-

mz,

halka

az

ceza

veriimiz

onlar

azdrmtr.

öyle

bir

ey

iitmiimdir:

«Bakan

adil

olduu

zaman,

halk

akp

gider».

Bugün de

durum

öyledir,

fesat

kokusu

onlar

ko*

kutmutur,

onlarn

terbiyesini

vermeliyiz,

zecri

tedbir-

ler

almalyz,

mütecaviz ve

bozguncular

uzaklatrman-

yz.»

der.

Bakan halk

onun

eline

teslim

eder,

O

da

rüvetle

onlar soymaya devam

eder. Halk

günden

güne

zayflar,

durumlar

skr

ve

hazine

bombo

kalr.

Hiç beklenilmeyen

bir

zamanda

bakann

bir düma-

n

belirir.

Bakan askerlerini

donatmak için hazineye ba-

kar.

Fakat oray bombo

bulur.

Çok endielenir,

atma

binip

yola

koyulur,

uzaklarda

bir

koyun

sürüsü

görür

oraya doru

yollanr. Orada

bir

çadr,

uykuya

dalm

koyunlar ve

aslm

bir köpek

görür.

Çadra yaklat

zaman,

içinden

bir genç

çkar, ona

selâm verir,

geliinin

sebebini

sorar

ve

gereken

ikramda

bulunur.

Bakan:

«u

asl

bulunan

köpein durumunu

bana

anlatmadan

yemeini

yemem»

der.

Çoban:

«Bu koyun

sürüsü

köpee

teslim edilmitir.

Köpek

bir

gün

bir kurtla

karlar,

onunla arkadalk

kurar.

Artk

köpek

onunla

geziyor

ve

onunla

yatyordu.

Bir

gün

mer'ann

sahibi

geldi,

hakkn istedi,

bende otu-

115



Devlet

Bakanlarna

rup

koyunlar

hesaplamaya

baladm.

Hesap

eksik

çkü.

Bir

de

baktm ki;

kurt bir

koyun

kapyor,

köpek

onun

yanmda hiç

sesini

çkarmyor.

Koyunlarn

azalmasna

sebep

köpein

olduunu

anladm.

Böylece

o

emanete

hi-

yanetlik

yapmt,

onu

asmak

zaruri

olmutu»

eklinde

anlatr.

Bakan

bu

hikâyeden

ibret

alr

ve «Biz

çobanz, halk

bizim

koyunlarmzdr.

Onlarn

dunmlarm

iyi anlamak

için onlardan

sormamz

gerekir»

der.

Babakan

ne ka-

dar

srar ederse

de o

hiç onun

srarna

kulak

vermez

ve

onu

astrr.

Ürdüir

4

öyle

demitir

:

«Bakan

önce kendi

etrafmdakileri

islâh

etmeli

ve

dürüst

olan

kimseleri

etrafna

toplamaldr.

Bunu

yapma-

ya

gücü

yetmiyen

bakann,

halka

yönelmeye

ne hakk

vardr»

der.

Hz.

Allah: «Önce

en

yakm

hsmlarm

uyar, sana

uyan

mü'minleri

kanatlarn

altna al»

5

buyuruyor.

Bakann

yanma

güç

belâ

girmek,

perde arkasmdan

görümek ülkenin

durumunu

bozan

ve bakam

düüren

bir

eydir.

Kolayca

görüme,

halkn

kalbinde

bir

sevgi

meydana

getirir.

Görümenin

kolaylamas

neticesinde

devlet

memurlar

halka

zülüm

yapamaz.

Halkta birbirle-

rine

zulüm

yapmaktan

çekinir.

Bakanla

direk

görüme,

onun

bütün ilere

vakf

olmasn

salar.

Hikâye

:

öyle anlatlr:

Urduir

zekâ

ve uyanklndan

do-

lay

bütün

devlet

ilerine

vakfm.

Yardmclar sabah-

leyin

kendisine

geldikleri

zaman,

bir

gün

önce

her

biri-

nin ne

yaptn

onlara

söylermi.

Meselâ:

«Sen

dün ge-

116



lmam-

Gazaiî

ce

unu

yaptn,

unu

yedin,

filân

hanmnla

yahut

cari-

yenle

yattn»

dermi.

Öyleki;

yardmclar,

babakana

bir

melein

gelip

onlarn

ne

yaptklarm

bildirdiini

zan-

nederlermi.

Bu

yüzden

herkes

dürüstçe

bir

i

yaparm.

Aristo:

«Bakanlarn

en

hayrls

dier

kular

ken-

di

etrafna

toplam

bulunan

kartal

gibi

olan

deildir.

Yani

bakan

ilerin

varaca

sonuç,

hakknda

son

dere-

ce

uyank

ve

görü

sahibi

olursa

kendi

yannda

veya

dev-

letin

dier

hizmetinde

çalanlar

da

onun

gibi

olurlar.

Böylece

bakan

ülkesinin

durumunu

düzene

sokar

ve

va-

tandalarnn

ileri

de

yolunda

olur»

der.

skender

6

öyle

demitir:

«Bakanlarn

en

üstünü

kötü

yolu

iyi

yolla,

en

erlisi

ise

iyi

yolu

kötü

yolla

dei-

tirendir.»

Hikmet

:

Perviz

7 :

«u

üç

kiiyi

bakann

affetmesi

ve

kusur-

larm

balamas

doru

deildir»

der.

I

—

Ülkesinin

iini

sarstan,

II

—

erefini bozmaya

çalan,

Ü

—

Bakann

srrm

yayan.

Süfyani

Sevri:

«En hayrl

bakan,

ilim

adamlarnn

toplantsnda

bulunandr»

der.

öyle

denilmitir

:

Bütün eya

insanla,

insan

ise

ilimle

güzelleir.

Ky-

metleri;

akü

ve

anlaylariyle

yücedir.

Bakanlar

için

akl ve

ilimden

daha

hayrl

bir ey

yoktur.

zzetin

ve

be-

kann

devamll

ilimle,

sevincin

ve

düzenin

kal

akala-

dr.

limle

akl

birletiren

kimse on

iki

meziyeti

kendisin-

de

toplam

olur:

1

—

Fkh

(dini

anlama),

2

—

Edep,

3

—

Allah

kor-

117



Devlet

Bakanlarna

———__

kusu,

4

—

Emniyet,

5

—

Shhat,

6

—

Haya, 7

—

ef-

kat,

8

—

Güzel

ahlâk,

9

—

Vefa, 10

—

Sabr,

11

—

Hi-

lim, 12

—

Müdara (güzel

muamele)

Bakann

iyi

bir

politika

yürütebilmesi

için

bütün

bunlara

muhtaç

olduunu

iyi bilmelidir.

Aküla ilmin,

eeaatla sabrn,

ni'metle

ükrün

ve çalmakla

devletin

beraber

olmas

zaruridir.

Hikâye

:

Yakup

b.

Leys'n

8

hakimiyeti

geliip

ismi

her

tara-

rafta

duyulmaya

balaynca

zamann

halifesi

ona

bir

^mektup yazarak:

«Sen

alalâde

bir insandn.

Ülkeyi

yö-

netme hususundaki

bu plânlar

nereden

aldn»

diye

sorar.

Ya'kup

ona

cevap olarak

:

«Tedbiri

bana

veren

mevlâdr.

Ürdüir'in

resmi

bel-

gesinde

unlar

yazldr:

«ilim sevgisi üzerine

ayan

koymam

her

erefin

sonu

zillettir.

Tam da olsa,

kendisinde

Allah

korkusu

bu-

lunmayan

her adaletin

varaca

sonuç

pimanlktr».

Hikâye :

Abdullah

b. Zahir

9

babasna:

«Bu

devlet kaç yl de-

vam

edebilir

ve

idaresi

ne

kadar

elimizde

kalabilir»

ek-

linde sjorunca,

babas :

«Bu

sarayda

adalet ve insaf

sergisi

serildii

müd-

detçe» cevabn

verir.

Eb-ül-Hasan el-Ehvazi

10

«Kitab-ül-Ferayîd

vel-Ka-

layid»

adl

kitapta

öyle

yazar:

«Dünya

saf

bir su olarak

tasvir

edilemez

ve

kimseye

kalmaz.

Bu

sebepten

bugün-

'

den

yarn

için

bir

azk

al.»

118



fmam-

Gazali

Hikâye

:

Emevüerin

son

bakan

Mervan

300.000

mevcutlu

As-

kerlerini

meydanda

toplar.

Babakan

«Ne

büyük ordu »

diye

hayret

eder.

Mervan:

«Sus,

müddet

bitince

hazrlk

fayda

vermez.

Süren

dolunca

büyük

bir ordun

da

olsa

yine de

dümeye

doru

Soru

ve

Cevap

:

Bakanl

elinden

gitmi

bir

bakana:

«Yönetimin

neden

elinden

alnd

ve

ülke

neden

elinden

çkt»

eklinde

bir

soru

sorulunca, O:

«Devlet

ve

kuvvete

gururlanmam,

müavereden

uzaklamam,

ehliyetsiz

kimseleri

önemli

ilere

tayin et-

mem,

ihtiyaç

anmda

gereken çarenin

ne

olduu

hususun-

da,

fikrimin

azl,

acele

istenen

yerde

acele

etmemem,

frsat

çknca

deerlendiremem

ve

halkn

ihtiyacn

kar-

lamak

için

az

çaba

göstermem...»

cevabn

verir.

Sakt

bakana:

«insanlarn

en

erlisi

kimdir»

diye

so-

rulur: O

da

:

«Hrslarndan

dolay

gönderilen mektuplara

hiyanet-

lik yapan

elçiler memleketin

harap olmasma sebep

olur-

lar» der.

Hikâye :

skender Marip

bakam

olan

Dar b.

Dar'a

11

bir el-

çi

gönderir.

Elçi gider bir

cevapla

döner.

skender cevap-

tan

üphelenir ve «bu

ifadeler

mektupta

yok»

der.

Elçi

•

«Efendimiz

ben onlar

kulaklarmla

duydum.»

iskender,

elcinin

söyledikleri sözlerin

aynen

yazü-

masn

ve

dier bir elçiyle

gönderilmesini

emreder. Yeni



Devlet

Bakanlarna

elçi

cevab

marip

bakanna

sunar.

Bakan

gelen

bu

ikinci

mesaj

okur.

Belirtilen

eylere

dikkatla

eilir.

s-

kender'e

mektup

yazar.

Elçi

mektubu

getirince

skender

alp

okur

ve

o

sözleri

sarfetmediini

anlar.

Hemen

eski

elçiyi

çarr, kendisine

kzar.

Elçi:

«Bakan

beni

iyi

karlamadndan

bunlar

kendi

kendime

uydurdum»

der.

skender:

«Sübhanellah

Demek

ki

biz

seni

ilerini

düzene

sokman,

bizimkilerini

bir

tarafa

atman

için

gön-

dermiiz.

ayet o

bakan

sana

itibar

etseydi,

yanl ha-

reketlerini

bize

iyi olarak

anlatacakta»

der

ve

boynunun

kesilmesini

emreder.

120



ALTINCI

BÖLÜM

DARLII

GDERME

Bakan,

halk

bir darlkla,

bir zorlukla ve

bilhassa

bir

ktlkla

kar

karcya

bulduu

zaman,

devlet hazine-

sinden

onlara

yardm edip

onlar

kurtarmaldr.

dareci-

lerden biri

halk

bir

afetle

kar karya bulduu

zaman,

bunu

hemen

devlet

bakanna

bildirmelidir.

Haber alr

almaz

devlet

Bakan'da hemen

gereken

tedbiri

alrsa,

bakann

halk yanmda

prestiji fazlasiyle

artar.

Aks

olursa

halk

memnuniyetsizliini

izhar

eder

ve

bakana

beddua

ederler.

Üst kademedeki

devlet

memurlarnn

alt kademede

bulunan devlet

memurlarna

bask

yapmamalar

gerekir.

Hak

olan

eyleri

göstermelidirler.

Balkanlarna

itaat edip

isyandan

kaçnmaldrlar.

Hz. Allah:

«Ey inananlar Al-

lah'a

itaat edin,

peygambere

ve

sizden buyruk

sahibi

olanlara

itaat

edin»

12

Hz. Allah bir adam bakanlk

gibi

üstün bir merte-

beye getirir o

da

O'na

ve Hz. Peygambere

itaat

ederse

ismi

yücelir.

Bakan

bu ni'mete ükretmeli,

Rabbma ita-

at etmeü, emredilen

adalete ve ihsana balanmal,

ve

mazlumlarn iniltisinden korunmaldr.

Hz.

Peygamber:

«Mazlumun

duasndan

saknn. Çünkü

mazlumun

duasiy-

le Allah arasnda perde

yoktur» buyuruyor.

121



Devlet

Bakanlarna

tKÎNCt

KISIM:

Bakan

yardmcsna

üç

eyle

muamelede

bulunma-

ldr

:

I

—

Onda

kötü

bir

ey

belirince,

bir

sürçme

bulun-

ca

ceza

vermede

acele

etmemelidir.

n

—

Zengin

olduu

ve

ülkedeki

hizmeti

geni

bir

alana

yayld

zaman

bakan

onun

hizmetine

ve

serveti-

ne

göz

dikmemelidir.

III

—

htiyacm

bildirdiinde

hemen

onu

giderme-

üdir.

Bakan

Babakan

üç

eyden

alkoymamaldr

:

I

—

stedii an

kendisini

görmek

ve

görümekten.

II

—

Bozguncu

kimselerin

babakan

hakknda

söy-

lediklerine

kulak

vermemek.

III —

Dürüst

babakanndan

srlarn

gizlememek.

Babakan,

bakanm

srlarnn

muhafz,

iç

ilerinin

tedbircisi,

ehirlerin

ve hazinelerin

imaretcisi,

memleke-

tin

süsü

ve

asayiin

koruyucusudur.

Bakan

u alü

grupla

herhangi

bîr

hususu

müavere

etmemelidir

:

I

—

Bir

hususta

ihtisas

olmayan

kimselerle,

II

—

Kadn

grupuyla çok

oturup

onlarla

har

neir

olanlarla,

III

—

Zaman

zaman

ahsî

ihtiyaçlarm

bakana

bil-

direnlerle,

IV —

Toplantlarda

sesi

pek

hafif

çkanlarla,

V

—

Homoseksüellerle,

VI

—

Cevap

vermeye

cesaret

edemiyenlerle.

122



Bakanlarla

görüme

:

Bakan,

vekilleriyle

istiarede

bulunacak

olursa,

on-

lar

teker

teker

dinlemeli,

ayr

ayr

görülerini

almaldr,

îran

bakanlarndan

biri

vekillerini

huzuruna

toplar

ve

«u

hususta

görüünüz

nedir?»

diye

sorar.

Vekillerden

biri ayaa

kalkarak :

«Allah

shhatlar

versin.

Siz

bakanlk

usulünü

boz-

dunuz.

Bu

sebepten

bakanlarnzn

görülerinde

isabet

etmiyecekleri

apaçktr»

der.

Bunun

üzerine

bakan :

«Bakanlk

usulünü

ihlâl

ettiimizin

sebebi

nedir?»

diye

sorunca

bakan:

«Bakanm

Size

gerekli

olan

bizle-

ri

birer birer

çartp

görüümüzü

sormakt.

Bize

düen-

de

akllarmzn

erdii

kadar

söylemekti.

Fakat

imdiki

durumda

biz aydnlatc

bir

ey

söyliyemeyiz.»

ekünde

cevap

verir.

Bakan bakann uyarmasna

göre hareket eder.

Nuiveran

oluna:

«Olum

Babakana

ikramda

bu-

lun. Çünkü

O,

sana uygun

olmayan ie

rza

göstermez»

demitir.

Babakan hayre

yönelmeli,

erden

kaçnmaldr.

Bakan

güzel inançl,

halkna

kar efkatli olduu za-

man

her hususta

ona

yardmc olmal ve

hayrl

faaliyet-

lerini arttrmasn

söylemelidir.

Bakan kindar ve

efkat-

siz ise,

babakan

tatllkla

onu

azar azar

yola

koymaya

çalmal

ve

onu tertemiz bir yola

koymaya

uramazdr.

Babakan,

dünyann

devamllnn

bakanla olaca-

n,

onun hayrsz

eylere

önem

vermiyeceini ve

her

in-

sann

ona muhtaç

olduunu

bilmelidir.

Behram'a:

«Bakann

idaresini

tamamlamas

ve

bakanlk

süresini sevinçle

geçirmesi

için

kaç

eye

muh-

taç

olduu

sorulur.

O

da

:



Devlet

Bakanlarna

«Yedi

arkadaa

muhtaçtr»

:

I

—

Srrn

kendisine

açacak,

bir

mesele

hakknda

görüebilecek

ve

ilerini

yürütebilecek

bir babakana,

II

—

htiyaç

annda

onu

kurtaracak

sür'atl

bir

ata,

Ü

—

Kesici

bir klca,

IV

—

Koruyucu

silâha,

V

—

Yükü hafif pahas çok

mala,

VI

—

Kederini

giderecek,

yalnzlnda arkada

olacak güzel ahlâkl

bir kadna,

VII

—

Stok edilmi aza.»

Hikmet

:

Ürdüir:

«Bakan yanma ald

u

dört

kiinin

ky-

metini

bilmelidir» der :

I

—

Emîn

bir

babakana.

II

—

Bilgili kâtibe.

Ü

—

efkatli

muhafza.

IV

—

Öüt

veren bir

nedime.

I

—

Babakan

emîn

biri olursa,

ülkenin

bekasna

ve

selâmetine.

II

—

Kâtip bilgili

biri

olursa

bu bakann

aklna ve

vekarma.

Ü

—

Muhafz

efkatli

biri

olursa,

— halkn

ba-

kanla

görümesine

imkân

salyacandan

—

halkm

ba-

kana

kzmam

asma.

IV

—

Nedim

öüt veren

biri

olursa

bu durum

iim

intizamna

ve

yararna

delâlet

eder.»

Hikmet

:

Mubed

Mubezan

1

öyle

demitir

:

«Saltanatn

muhafazas,

ancak

öüt

veren

ve

ilerde

yardmc

olan

hayrl

arkadalar

sayesindedir.

Hayrl

124



arkada,

bakan muttaki olduu

zaman fayda verir.

Çün-

kü önce

asim (kökün)

sonra

daim

iyi

olmas

zaruridir.»

Bakann mütteki

olmasnn

anlam:

Doruluu ve

salamldr.

Bu

da

bakann

dier

ilerinin

doru

olma-

s yanmda

çalanlar

ve

halk

düzeltmesi

için

i ve sö-

zünde

doru

olmasdr.

Kalbinin Allah'a güvenmesi,

gü-

cünün,

takatinin,

dümanlarna kar kazand zaferin

gayesine eritirir. Bu zaferlerin

Allah'tan olduunu bil-

meli ve

kendini

beenmemelidir. ayet

kendini

beenir

ve gururlanrsa aadaki hikâyede

de

anlatld

gibi

he-

lâkndan

korkulur.

Hikâye

:

Hz. Süleyman,

saltanat

tahtnn üzerinde

oturmu,

rüzgâr

o'nu havada

sevkediyormu. Gururla ülkesine in-

sanlarn,

cinlerin itaatma, büyük siyaset ve

heybetinden

dolay

onlarm

ballna

böbürlenerek

bakar.

Taht

bir-

denbire

sarslr

*

ve devrilmeye

doru

yönelir.

Hz.

Süley-

man'

tahta

«dorul»

der.

Tath

konuur

ve

«Sen

do-

ru

olunca

bizde

doru

oluruz.»

Ayn ekilde

Hz.

Allah:

«Bir

millet kendini

bozma-

dkça

Allah

onlarm

durumunu

deitirmez.

Allah bir

mil-

letin fenaln

dileyince

artk

durdurulamaz.

Onlar için

Allah'tan

baka

hami

de bulunmaz

2

».

Babakan

akl,

bilgili

ve ihtiyar

olmaldr. Çünkü

genç akllda

olsa

ihtiyar

gibi tecrübeli

olamaz. htiyar

yalnz birinden

deil,

bir

çok insanlardan

zamanla

tec-

rübeler

almtr.

Babakan,

bakann

ve

idarenin

süsüdür.

Süsün pis-

liklerden

arnm,

temiz

ve

düzgün

olmas

gerekir.

Bü-

tün ilere

bakabilmesi

faaliyetlerinin

övülmesi

ve iyi

bir

125



Devlet Bakanlarna

tutuma

sahip

olabilmesi

için

u

be

eye

muhtaçtr.

I

—

Güzel eylerin kendisine belirlenmesi için ilim,

II

—

Hiç

bir eyden korkmamas için ecaat,

m

—

Doru

olmayan

hiç bir

ii

yapmamas

için

sedakat,

IV

—

Ölünceye

kadar

bakann

srrn

saklamas,

(Ürdüür:

«Babakan,

susan,

yumuak

kalpli, yiit

ge-

ni

tabiatl,

güzel sözlü, güleç yüzlü;

utanan,

susmas

gereken

yerde

susabilmeli

ve yeri

geldiinde konuabil-

melidir» demitir.

V

—

Bunlarla beraber

—

Tutumunun

iyi, nefsinin

temizlenmesi için

mütteki olmal

ve

inanç bakmndan

güzel

olmayan

her

eyi

nefsinden

atmaldr.

Bütün bakanlara,

babakanlar

sevimli

onlara

ef

katldrlar.

Babakann

dümanlar

dostlarndan daha

çoktur.

Dostlarnn

çekememezliine, dümanlarnn

onu

harcamak için

yaptklar çalmalara ve

hakknda

çkart-

lan

dedikodulara

bakan kulak

vermemelidir.

Zeki kimseler

öyle

demilerdir:

«Birine bir ey

verdiinde, yaptn

sayp

dökersen,

bu

yaptn

melanet,

verdiin er

olur.»

Babakan ve

bilhassa

bakan

yaptklar

her iyi

eyin

bakanln

erefini

yükselteceini

ve

hakimiyeti

geli-

tireceini

iyi

bilmelidirler.

Bakann

ülkesinde en

büyük

karklk iki

iten

do-

lay

doar:

I

—

Hain

babakandan,

II

—

Bakann niyyetinin bozuk ve kötü

olmasndan.

Sulh

Yolunu Tercih:

Nuirevan öyle demitir:

126



«Babakanlarn

en

kötüleri bakan

harbe çeken ve

durum harpsiz

halledileceine

ramen

onu

sava

alanna

sürükleyendir.

Bilgisiz

bir

bakana

sahip

bakan,

görünmesine

ra-

men yamur

getirmiyen

bulut

gibidir.»

Aristo: «Birinin

harpsiz

ve

zorlamakszm

yerine ge-

tirdii

her

i,

harp

ve

kzgnlkla

yerine

getirmesinden

daha hayrldr»

der.

Bir yerde

herhangi

bir

düman

kendisini

gösterdii

zaman,

ayet diplomatik yazmalar ve baz hal çevreleri

bir

sonuç

vermezse

o

zaman

devlet

bakan

askerî

gü-

cünü

kullanmaldr.

Askerleri

hezimete

urad zaman

hemen onlar muahaza

etmemeli

ve

onlar

öldürmede

ace-

le

etmemelidir. Çünkü diriyi öldürmek

mümkündür.

Fa-

kat öldürüleni

diriltmek kabil

deüdir.

Bir insann

olgun

bir hale

gelmesi

en

azndan

krk

yla

baldr.

Babakan,

harp

meydannda

korkusuzca

harp

eden

askerlerini

kendisine

yaklatrmal

ve

onu

dier askerle-

rin

önünde

mükâfatlandrmaldr.

Askerî

mühimmat

de-

polamak,

silâhlar

kahramanlara

vermelidir.

Onlara

en

gü-

zel

bir

ekilde

hitap etmeli,

sertlikten

kaçnmal,

ütif

atl

ce-

vaplar

vermelidir.

Çünkü,

geçmite

bir

çok babakanlar

askerler

öldürmülerdir.

Allah'n

bakana,

dürüst,

öüt

verici,

yol

gösterici

bir

babakan

vermesi onun

erefinin

yücelmesine

ve sea-

detine sebeptir.

Hz.

Peygamber

:

«Allah

bir

bakana

hayr

düedii

zaman

ona

dürüst

ve

öüt

verici

bir yardmc

verir:

Unuttuu

zaman

ha-

trlatr,

yardm

istedii

zaman

ona yardm

eder»

buyu-

ruyor.

Babakan,

fakirlerin,

tüccarlarn

ve

dier

sanayi kol-

127



Devlet

Bakanlarna

lannda

çalan

kimselerin

durumunu

olduu

gibi

ba-

kana bildirmeli

ve

mükül

durumda

bulunanlarn

durum-

larm

arzetmelidir.

BABAKANLIIN

KADRN

BLME:

Hikâye:

Biri

Mansur'a

3

gelir ve

«Babakannz

filân

mahalle

de bulunan

bahçemi

gasbetti.

imdiki durumda

perian

bir

vaziyettedir»

der.

Mansur

babakana

döner:

«Kalk

bu

davaya

burada

baklsn»

der.

Gayet

zeki

©lan

babakan

hemen:

«Müminlerin

Babakan

Bu

ada-

mn

zerrece

bahçede

bir ilgisi

varsa,

bahçeyi

ona brakyo-

rum,

ayet benimse

ona

balyorum.

Ben

mahkemede

bu

davacyla beraber durmak

istemem.

Çünkü bana

tev-

di

ettiiniz

babakanlk

görevini,

yüzbinlerce

bahçeye

deitirmem» eklinde

müdafaasn

yapar.

Mansur:

«Babakan

ayet

bir

bahçe

için

babakan-

ln kadrini

düürseydin

seni

öldürtürdüm.

Gayem

seni

tecrübe

etmekti.

Demek

ki

;

babakanlk

görevini

^müd-

rik

insanlar

yönetimimde

varm»

der.

ÜÇÜNCÜ

KISIM

Kâtipler

ve onlarn takip

edecei yol

Bilginler,

«kalemden

daha

üstün bir

ey

yoktur.*

demilerdir.

«Çünkü onunla

geçmiin

ve

geçenlerin

su-

nulmas

kabil olur».

Bizzat

Allah'n

O'nun üzerine yemio

etmesi

onun

üstünlük ve

eref

indendir:

«Nun;

kalem

ve

onunla

yazlanlara

and

olsun »

«Oku

kalemle

öreten,

insana

bilmediini

bildiren

Rabbn en büyük kerem

sahibidir»

2

.

128



Hz. Peygamber:

«Allah'n

ilk

yaratt

kalemden»

buyuruyor.

Abdullah

ibni Abbas, Hz.

Yusuf'un

«Beni

memleke-

tin

hazinelerine

memur

et,

çünkü

ben

korumasn

ve

yö-

netmesini bilirim»

3

ayetinin

tefsirini

Yeryüzünün

ha-

zineleri

üzerine

beni

vekil

yap,

ben

kâtip

ve hesapçym»

eklinde

yapar.

öyle denilmitir:

«Kalem

sözün

kuyumcusudur»

ibni mu'tez: «Kalp madendir,

akl

cevherdir.

Kalem

kuyumcudur

ve hat sanattr» demitir.

Calinos

4

öyle

der: «Kalem

sözün

doktorudur.»

skender:

«Dünya

iki

eyin

üstündedir:

Klç

ve

ka-

lem.

Klç

kalemin

altndadr.

Kalem

öretmenlerin

ser-

mayesidir.

Uzak ve

yaknda

bulunan

bütün insanlarn

görüü,

onunla

bilinir.

însanm

zaman

dardr. Kitaplara

bakmazsa

olgun

bir

akla sahip olamaz.

Çünkü

insan

öm-

rü

bellidir. Yine uras

da

bir

gerçektir:

insan

kalbinde

her

eyi

muhafaza edemez.

Klç

ve

kalem

bütün

eyada

hakimdir.

ayet

klç

ve

kalem olmasayd

dünya

ayakta

kalmazd.

Kâtibin bir

hizmeti

deruhte etmesi

için her eyi bil-

mesi art deildir. Eski filozof

ve devlet bakanlar:

«Katip

10

ey

bilmelidir:

I

—

Suyun uzakln yer altndaki

sularn yer

üstüne

yaknln,

II

—

K

ve yaz aylarnda,

gece-gündüzün

uzamas

ve ksalmasn,

güne,

ay

ve

yldzlarn

seyir

durumlar

III

—

Toplama,

karlama,

hesap,

takvim

ve

ziraat-

çlara

uygun

olan

eyleri,

IV

—

Tb

ve

ilaçlar,

129



Devlet

Ba

k

an

l

a

rn

a

V

—

Rüzgarlarn

esiini,

imal

ve cenup

rüzgarla

nn,

VI

—

iir

ve kafiye

bügisini,

VII

—

Temiz

ruhlu,

ho

karüayc

olmak,

Vm

—

Kalemin

yapüd

maddeyi,

yontulmasn

ve

iyi

yazmay

bilmelidir.

IX

—

Hangi harfi

uzatacan,

hangisini

birletire-

ceini

bilmelidir.

X

—

Hatlarn

arasm

açk

brakmal

ve

her harfin

hakkn

vermelidir.

DÖRDÜNCÜ

KISIM:

Filozoflarn

hikmetlerini

bildirmeye

dairdir:

Hikmet;

Allah'tan

bir

atiye

ve kudretinin

bir esen

olup

düedii

kullarna

verir.

Sokrat

öyle

der:

«Allah'n

hikmet

verdii

kimse,

—

ayet bunun

kad-

rini

bilirse

—

kendini

korur.

Hikmetin

meyvesi,

rahat

ve

yüceliktir.

Mala

dükün

olmann

meyvesi

ise yorgunluk

ve belâdr»

îbni

Mukaffa

1

:

«Hint

meliklerinin

çokça kitaplar

vard.

Öyleki;

bunlar

fil

üzerinde

tarlard.

Bunlarn

özetlenmesini filozoflarna

emrettiler.

Bilginler

onlar

özetlemek

için

toplandlar

ve

onlar

dört

kelime

içinde

özetlediler:

I

—

Melikler

için:

Adalet

n

—

Halk

için:

itaat

IH

—

Nefs

için:

Çok

ackmadan

yememek

IV

—

an

için..

Kendisinden

bakasna

bakmamak.

130



1

mara-

Gazali

Hikmet:

2

Baz

filozoflar

öyle

demilerdir:

I

—

Bilir, bildiini yapar. Bu

bilgindir,

ona

uyunuz.

II

—

Bilir,

bildiini

yapmaz.

Buna

uyulmas

doru

olmaz.

UT

—

Bilmiyor fakat dinliyor.

Bilmedii için

irat

stiyor.

Onu

irat

ediniz.

IV

—

Bilmiyor ve

üstelik

dinlemiyor.

Bu

cahildir,

ondan

saknnz.

Birine

sorarlar:

«Hangi

ey

en

yakndr?»

—

Ölüm

—

Hangi ey en uzaktr?

—

Arzu.

Ahnef

b.

Kays

öyle

demitir:

«iki

ey

vardr ki; çaresi

mümkün

deildir.

a) Bir i olunca,

onu geriye,

b)

Geride

kalnca ileriye

döndermenin

çaresi

yok-

tur.

Lokman Hekim

3

oluna:

«îki eyi koruyunca,

sonunda kaypl çkmazsn

a)

Yaayn için

param

b)

Ahiretin

için

dinini

Hikmet:

Nuirevan Büzüm

Cümhürden

sorar.

«Hangi sebepten

dolay dostun, düman

dümann

dost

olmas mümkündür.

öyle cevap

verir:

«Binay

harap

etmek,

harab

ta'mir

etmekten,

sa-

lam

cam

krmak, krld zaman

onu yapmaktan daha

181



Devlet

Bakanlarna —

.

kolaydr.

Cismin

shhata

kavumas

ilâçlar

gerei

gibi

kullanmaktan,

sarslmas

ilaçlar,

tevbeyi

terkedip

eh-

vete

ve

üzüntüye

tutunmaktandr.

Nefsin

arzularna

mu-

halefet

ve

onu

krmak

atee

girmekten

daha

hayrldr.

Hikmet:

Filozoflardan

biri

dünyay

gezerek

insanlara

u alt

cümleyi

öretirmi.

I

— lmi

olmayann

dünya

ve

ahirette

erefi,

II

—

Sabr

olmayann

dinde

selâmeti,

IH

—

Bir

adam

olursa,

IV

—

Takvas

olmazsa

Allah'n

yanmda

deeri,

V

—

Cömert

olmayann

malndan

bir

nasibi,

VI

—

Nasihati

olmayann

Allah'n

yanmda

delili

yoktur.

Hikmet:

Büzür

cumhüre

sorulur:

Hangi

izzet

zilletle

bitiik

olur?»

fk^t^

C6VaP

V6rr:

<<Ba§bakana

hizmette

»

hrsta

ve

«Ülkenin

geümesi

nasl

olur?»

diye

sorulur.

«Faal

çalmalarn

çoalmasn

emretmekle»

«Cömert

kimdir?»

«Verdiini

hatrlamyandr.»

Soru:

nsanlar

mal için

neden

kendilerini

yok eder

ler?.

Cevap:

Çünkü

onlar

mal

eyann

en hayrls

zanne-

derler.

Malm

yalnz

hayr

için

istenilebileceini

bilmezler.

Soru:

Ruhtan

daha

üstün

bir

ey

varm

ki

;

insanlar

132



ruhlarn

hiç

çekinmeden

bu

uurda

verirler?

Cevap:

Üç

ey ruhtan

daha

üstündür

Din,

kin

ve

zor-

luklardan

kurtulma.

Soru:

Hangi

ey

ilmin,

keremin

ve

ecaatin

zineti

olur?.

Cevap:

lmin süsü

doruluk, keremin

süsü

güler

yüz-

lülük

ve

ecaatin süsü

kudretli

olduu anda

affetmektir.

Yunan öyle

der:

Uç

ey

belâlarn

büyüklerindendir:

Az

malla birlikte

aile

fertlerinin

çokluu,

kötü komu,

namus

ve

vekar

ol-

mayan

kadm.

Dünya ehli,

dünya

ilerinin

yirmibe

ksm

olduuna

ittifak

etmilerdir:

Be

ksm

kaza ve

kadere

baldr:

Kadm,

çocuk, mal,

bakanlk ve

mevki

Bei

çalma

ve

kazanca:

tlim,

yazma,

binicilik,

cennete

girme

ve

ateten

kur-

tulma.

Bei

insan tabiatna:

Vefa,

müdara,

tevazu,

cömertlik

ve

doruluk

Bei adete

baldr:

Yolda

yürüme,

yeme,

uyku, cima,

küçük ve

büyük

ab-

dest

yapma.

Bei

irsidir:

Güzellik,

güzel ahlâk,

ülûvvü

himmet,

gurur,

denaet

öyle

denilmitir:

Üç

çetin ey

vardr

ki; akll

kimselerin

onlar

unut-

mas

doru

olmaz.

I

—

Dünyann

faniliini,

n

—

Sonunun

geleceini

III

—

Zamann

mihnetlerini

133



Devlet

Bakanlarna

Hikmet:

Hekim

öyle demitir:

Be

eyin

deeri kaybolur:

I

—

Günein

douundan

sonra

Lâmbann

II

—

Çorak topraklarda

yamurun,

m

—

Körün yannda

güzel kadnn

IV

—

Tokun

yannda

tatl

yemein

V

—

Zalimin karsnda

Allah

kelâmnn.

iskender'e

«hocana niçin babandan

fazla

ikram

edi-

yorsun»

diye

sorduklarnda,

o

öyle

cevap

verir:

«Ba-

bam fani hayata

gelmemin sebebi,

hocam ise bakideki

ha-

yatmn

sebebidir,

istediin ekilde zaman

seninle

yürü

mezse, sen

onunla

yürü. insan

zamann kölesidir.

Zaman

ise insann

dümandr, insann ald

her nefes

onu

o

miktar

hayattan uzaklatryor,

ölüme

ise

yaklatryor.»

Hikmet:

Filozoflardan

bir

grup

Büzür

Cfömhür'e unu söyler-

ler:

«Ruhlarmzn

ve

cesetierimizin

faydalanaca

hik-

met kapüarm

bize

tant

ki;

onlara göre

hareket

edelim,

bize

zarar

verecek

eylerden

de

o sayede

uzaklaann.

Al-

lah

söyliyecein

eylerden

dolay

seni

mükafatiandrsn»

0 öyle

konuur:

«Bilin

ve inannz

ki;

dört

ey

gözün

aydnln

ar-

trr.

Bakn

sonsuzlatnr.

Dört

eyde

aydnln

azal-

tr.

Dört

ey vücudu yalatr

ve imanlatr.

Dört

ey

kalbi

diriltir

ve

dört

ey

de onu

öldürür.

Gözün

aydnlm

arttran

dört

ey:

1

—

Yeillik

134



n

—

Akan

su

EH

—

Tertemiz

su

IV

—

Dostlarn

yüzlerine

bakmak

Aydnln

azaltan:

I

—

Tuzlu

yemek

yemek

II

—

Scak

su

baa

dökmek

TTT

—

Günein

ziyasna

bakmak

IV

—

Dümann

görmek.

Vücudu

shhatli

yapan:

I

—

Yumuak

elbise

II

—

Kalbi

üzüntüden

uzaklatrmak

m

—

Güzel

koku

IV

—

Sert

yatakta

yatmak

Vücudu

zayflatan:

I

—

Günete

kurutulmu

et

yemek

n

—

Çokça

cinsî

münasebet

m

—

Hamamda

fazla

kalmak

IV

—

Akam

namaz

vaktinde

uyumak

ve

bise

giymek.

Vücudu

shhatli

yapan:

I

—

Vaktinde

yemek

yemek

n

—

Eyann

ölçüsünü

muhafaza

m

—

Zor

eylerden

çekinmek

IV

—

Gereksiz

üzüntüyü

brakmak

Vücudu

ypratan:

I

—

Zor

yollarda

yürüme

II

—

Hain ata

binme

III

—

Yorgun

yorgun

yürüme

IV

—

htiyar

kadnla

cinsi

münasebet

Kalbî

dirilten:

I

—

Faydal

akü



Devlet

Bakanlarna

II

—

Bilgili

üstad

m

—

Emin

ortak

IV

—

Yardmc dost

Kalbi

öldüren

I

—

iddetli

souk

II

—

Zehirin harereti

III

—

Kötü duman

IV

—

Düman

korkusu.

Sokrat

«Be

ey

insan

helâka

götürür»

der.

I

—

Dostlarn aldatmas

II

~

Bilginlerden

yüz

çevirme

III

—

Kiinin kendine

hakaret

etmesi

IV

—

Seviyesinde olmayanlara

kar

böbürlenme

ihtimali

V

—

Arzuya

uyma.»

Hipokrat

4

öyle

demitir:

«Be

ey

be

eyden

doymaz:

I

—

Kadn

erkekten

II

—

Göz

bakmaktan

Ut

—

Kulak

haberden

IV

—

Ate

odundan

V

—

Bilgin

bilgiden

Hikmet:

Bir

filozofa

sorulur.

—

Dünyada

en

ac

ve en

tatl

eyler

nelerdir?

A'

*

*

—

En

ac

eyler:

Sert

söz

iitmek,

mahkum'

edici

din

ve

el darldr.

En

tatl

eyler:

Çocuk,

güzel

söz ve

kolaylk

göster-

mektir.

Soru:

Ölüm

ve uyku

nedir?

136



lmam-

Gazali

Cevap:

Uyku

hafif

bir

ölüm,

ölüm

ise ar bir

uyku-

dur.

Soru:

Zenginlik

nedir?

.

rr

-.

.

,

{

Cevap:

Kanaat

ve

Rzadr.

Soru:

Ak

nedir?

Cevap:

Ruhun

hastal,

ve

insann

hasret

içinde

ölmesidir.

'

Aristo'ya

«Hangi

dost

daha

itimada

ayan

ve

han-

gisi

daha müfiktir

diye

sorulur.

«Köklü

arkadalk

daha

itimatl,

eski

dost

daha

üs-

tündür.»

cevabn

verir.

Calinos

öyle

der:

«Alt

ey

unutmay

getirir:

I

—

Sert

söz iitmek

II

—

Durgun

suya

iemek

in

—

Eki

ve

ac

ot

yemek

IV

—

ölünün

yüzüne

bakmak

V

—

Çok

uyumak

^oV

,

VI

—

•

Harap

yerlere

fazla

bakmak.

,

;

J

lâç

kitaplarmda

unlar

yazldr

Unutma

alt

eyden doar:

I

—

Balgam

II

—

Kahkaha

ile

gülme

IH

—

Tuzlu

ve

yal

et

yeme

IV —

Çokça

cinsî

münasebet

V

—

Yorgunlua

ramen

uyumamak

VI

—

Rutubetli

eyler.

Hikmet:

Eb-ül-Kasm

el-Hekim

öyle

der:

Dünyann

fitneleri

üç

kimseden

doar:

137



Devlet Bakanlarna

—

I

—

Haberi verenlerden

II

—

Haberlere

kulak

kabartanlardan

II

—

Haberlerin

arkasnda

hemen

koanlardan

Bu

üç

grup

melâmetten

kurtulamazlar.

Hikmet:

öyle

denilmitir:

«Üç

ey

üç

eyle bir arada

bulunmaz

I

—

Arzulara

taklmakla

beraber

helâl yeme,

H

—

Kzgnlkla

efkat,

m

—

Çok

konumann

yansra

doru

sözlülük»

Filozof

Büzür

Cümhür öyle der:

«Bütün

skntlar-

dan kurtulmak

istiyorsan

ahlâkn

çocuklarn

ahlakna

tahvil

et.»

«Onlarn

ahlâklar

nasldr »

diye

sorulunca

o

öyle

cevap

verir:

«Çocuklarda

be haslet

vardr:

gayet

bunlar

büyük-

lerde

bulunsayd,

bir

skntlar

kalmazd.

Çocuklar

rzk

için

endielenmezler,

hastalandklar

zaman

Rab'larna

ikayette

bulunmazlar,

topluca

yemek

yerler,

kavga

yap-

tklar

zaman

birbirlerine

kin

tutmazlar,

korkarlar,

bunu

az

bir

korku

ve

gözyalariyle

gösterirler»

Hikmet:

Vehb

b.

Münebbih-

^«Tevratta

yazl

dört

söz var-

dr»

der.

«Kendisinde

vera'

(Haramdan

sankmma)

bu-

lunmayan

her alim

hrsz

gibidir.

Akl

olmayan

kimse

hayvanla

denktir.»

Ahnef

b.

Kays:

«Bakanlarda

dostluk,

yalanclarda

vefa,

haset

edende

rahat

alçak

kimselerde

mürüvvet

[*]

ve kötü

ahlâklda

büyüklük

yoktur.»

der.



Hikmet

Bûzûr

Cumhur

öyle

der:

«Shhat

dörttür:

Din,

mal,

beden

ve

ailenin

shhati»

Dinin

shhati

üç

eyden

ibarettir:

I

—

Arzuna

uymaman,

n

—

Allah'n

emirlerini

yapman,

III

—

Bakasna

haset

etmemen.

Maln

shhati

üç

eye

baldr.

I

—

Dikkatli

olarak

muhafaza

etmek,

II

—

Emaneti

vermek,

in

—

Zekatn

hakkiyle

vermek.

Bedenin

shhati

üç

eydedir

:

I

—

Az

yemede

n

—

Az

konumada,

m

—

Az

uyumada

Ailenin

shhati

üç

eydedir:

I

—

Kanaatda,

n

—

îyi

geçinmede,

Ü

—

Allah'a

itaati muhafaza

etmek.»

Hatem-ül-îsam'a

«Bizden

öncekilerin

bulduklar sea-

deti

bizim bulamamamzn

sebebi

nedir?»

diye

sorulur.

O'da öyle

cevaplandrr:

«Siz

de

be

eyi

yerine

getiriniz:

Öüt

veren

öret-

men, uygun

arkada, devaml

hamd,

helâl

kazanç

ve

mü-

sait

zaman.»

Hikmet:

Filozoflara

«Halk arasnda

hangi

eyin daha

büyük

olduu»

sorulur.

Onlar

da

:

«Çokça

tedbir,

büyük

ölçüde

ihtiyaç

gidermesine

ra-

139



Devlet

Bakanlarna

men

deeri

yoktur.

Kul, fakirlikten

baka her eye

dü-

kündür,

fakat hiç kimse fakir

olmay

arzulamaz.

Çünkü

insanlarn

hepsi zengin

olmak isterler. Hiç kimse

keder

istemez,

hepsi

sevinç

isterler,

refaha

dükündürler. Hiç

kimse ölüme dükün deildir.

Zira hepsi

yaamaya

dü-

kündürler.» cevabm verirler.

Eb-ûl-Kasm el-Hekim

:

«Kulun helaki iki

eyden

do-

laydr»

der.

H

—

Alimlerin görülerinden

yüz

çevirmek.

Hikmet:

Halkn

belaya

uramas

üç

kimse

yüzündendir.

I

—

Sapk bilginler,

H

—

Ahmak

idareciler,

HI

—

Hiç kimseyi

çekemiyenler.

Aslen

cimri

olandan

vefa,

tama'kârdan

salamlk

bekleme.

Hekîm

öyle

der

:

«Bu

zamanda

M ey tuhaf

olmu:

Dîn

ve

fakirlik.»

Hikmet

Üç

eye

ayn

tarzda

bakmak

gerekir.

I

—

Fakire

kibir

gözüyle

deil,

tevazu gözüyle,

n

—

Zenginlere

çekememezlik

gözüyle deil,

öüt

verme gözüyle,

m

—

Kadnlara

ehvet

gözüyle

deil, efkat gözüyle.

Hikmet:

Vehbi.

b.

Münebbih

«Tevrat'ta

günahn

anasnn

üç

ey

olduunu

okudum»

der.

140



tmam- Gazali

«Kibir, hrs

ve

haset.

Bunlar da be

eyin

neticesinden

meydana

gelir.

I

—

Çok

uyuma,

n

—

Çok

yeme,

m

—

Vücut

rahatl,

V

—

insanlarn

övgüsü.

IV

—

Dünya

sevgisi,

Üç

eyden

kurtulan

kimsenin

yeri

cennettir

I

—

Minnetten.

(Verdiine

minnet etmez),

n

—

Zahmet

(Halka zahmet

vermekten

çekinir.)

m

—

Rüsvaylk

(Birinde

bir

kötülük

gördüü

zaman

onu

knamaz.)

Hikmet:

Ibn-ül

Kary'e Hoccac'n yanma

gittii

zaman Hoccac

O'na

unlar sorar:

S

—

Küfür

nedir?

C

—

Ni'mete

fazla

sevinmek,

S

—

Rza

nedir?

re

sabr.

S

—

Sabr nedir?

C

—

Kzgnl

tutma.

S

—

Hilim nedir?

C

—

Güçlü anda

evkatli davranmak,

S

—

Kerem nedir?

C

—

Dostluu

koruma

ve

haklar

yerine

getirmek

S

—

Kanaat

nedir?

C

—

Açla

ve

elbisesizlie

sabr

S

—

Zenginlik nedir?

C

—

Basit vastasyla,

küçük

olan

eyi

büyütme

141



Devlet

Bak

a

nl

a

rna

S

—

Hamiyet nedir?

C

—

Kendinden

aada

bulunan

ba üstünde

dur-

durmak.

S

—

ecaat

nedir?

,

C

—

Dümanlarn,

kafirlerin

yüzüne

hamle

yapmak

ve sava

mevznnde

sebat

etmek.

S

—

Akü nedir?

C

—

Doru konumak

ve

insanlar

sevindirmek

S

—

Adalet

nedir?

C

—

steini bir tarafa

atp, gidi

ve

inancn

sa-

laml

atrmak

S

—

nsaf

nedir?

C

—

Davalüar arasnda eitlik

S

—

ZiUet nedir?

C

—

Eü boken hastalanmak

ve rzkn azlndan

dövünmek

S

—

Emanet nedir?

C

—

Gerekeni yerine getirmek

S

—

Hiyanetlik

nedir?

C.

—

Güçlü

olmakla

beraber

gevek

davranmak

S

—

Anlamak

nedir?

C

—

Düünmek ve

eyann

hakikatim

anlamaktr.

Hikmet:

Hekim

öyle der:

«Sekiz

ey sahibine

zillet

verir:

I

—

Çarlmayan

sofraya

oturmak

II

—

Ev

sahibine

emretmek

IH

—

Dümanlarndan

yardm

beklemek

IV

—

Konuan

iki

kiinin

arama

sokulmak,

V

—

Bakana hakaret

yadrmak

142



tm&ra-

Gazali

VI

—

Rütbesinin

götürmedii mevkide oturmak,

VII

—

Kimse dinlemedii halde

konumak

VIII

—

Yaknlarndan

olmayanla

dost

olmak.

Hikmet:

Bûzûr Cumhür'e

sorarlar: «Hangi

ey-doruluuna

ramen

—

söylese

de,

sahibini

kötü bir duruma

düürür?»

«Kiinin

kendini

övmesi.

Çünkü bakasn

çekemiye-

nin övüldüünü,

kzgnn

müfik olduunu,

bulamazsn.

Haset

edici

bir

cömert,

ümitsiz

bir

zengin

ve

dostu

olan

bir

bakan

göremezsin.

—

«Bilginlerin

kalplerini

mal bürür mü?»

«Kalbine

mal sokan

bilgin

deildir» cevabn

verir.

Hikmet:

Hekim:

«Dtaki

zorluk,

içteki

kinden

daha

iyidir»

der.

Bûzûr Cumhür'e: «Dünyada

gaml

ve

kederli

olanlar

u üçüdür»

der.

I

—

Sevgilisinden

ayrlan

ak,

II

—

Çocuunu kaybeden anne

ve baba>

m

—

Zenginken

fakir

olan kimse.

Hikmet:

Amr

b.

Ma'di

:

«Yumuak söz, kayalardan daha

sert

olan

kalpleri

yumuatr.

Fakat sert

söz,

ipekten daha

yumuak olan

kalpleri

sertletirir»

der.

Hekim

öyle der:

Ar,

sz

cesedin

hastal

olduu

gibi,

hüzün

de

ru-

hun hastaldr.

143



Devlet

Bakanlarna

Yemek,

cesedin

gdas

olduu

gibi,

sevinç

te ruhun

gdasdr.»

BENC

KISIM.

AKLIN

VE

AKILLILARIN

ÜSTÜNLÜÜ

HAK-

KINDADIR:

an

yüce olan

Allah

akl

en

güzel

ekilde

yarat-

mtr.

O'na:

«Herle»

diyor.

O'da

hemen

ilerliyor,

«geri-

le»

diyor,

O'da

geriliyor.

öyle

buyurmutur:

«zzetime

ve

celâlime

yemin

ederim

ki

senden

(akldan)

daha

üs-

tün bir

ey

yaratmadm.

Seninle

alyorum,

seninle

veriyo-

rum,

seninle

hesaplyorum

ve

seninle

cezalandryorum».

Bunun

doruluuna

delil

udur:

Allah

kullarna

iki

eyle

emretmitir:

Yap

ve

yapma.

K.

Kerîmde

belirtildii

gibi,

bunlarn

ikisi

de

akl

üzerine

mevkuftur:

«Akl

sahipleri».

«Ey

akl

sahipleri

Allah'tan

korununuz.»

Akü

kelimesinin

itikak

olan

«Ukkal»

dan

«ma'-

kl»

snlacak,

saknlacak

yer,

tepenin

bama

kurulmu

ve

zorla

snlan

kale

anlamna

gelir.

Hiç

bir

güç

onu

aamaz,

O'nu

ykamaz

ve

ezemez.

Hikmet:

îran'l

bir

filozofa

akllya

«niçin

akll

denildiini»

sorarlar,

O

da:

«Akll

kimseyi

tantan

u

dört

belirtidir.

I.

Kendisine

zulmeden

kimseyi

günahndan

dolay

bir

tarafa

brakmak,

144



tmam-

Gazali

n.

Kendinden

aa

bulunanlara

tevazu

göstermek,

m.

Hayr

yolunda

birisi,

kendisini

geçtii

zaman,

O'nu

geçmek

için

yarmak,

IV.

Allah'n

daima

anmak;

ilim

hakknda konumak,

sözün

fayda

verecei

yeri

bilmek ve

bir

zorlukla

kar-

lat

zaman

Allah'a

snmak.»

CAHLNDE

AKETLEBÎ

VARDIK:

nsanlara

zorluk

çkarmas,

zülüm

yapmas,

kendi

du-

rumunda

bulunanlara eziyet

vermesi,

ileri

gelenlere

kar

kibirli

olmas,

bilgisizce

konumas,

hatadan

dolay

sus-

mas,

bir

zorlukla

karlat

zaman

kendisini

yok

etmesi

ve

hayrl bir

i

gördüü

zamn

ondan

yüzünü

çevirmesi.

Hikmet:

Said

b.

Cübeyr

öyle der:

«nsann

akldan

daha üstün bir ey

giydiini

gör-

medim:

O,

krhrsa düzeltir,

yklrsa kaldrr, zelil

olduu

zaman

azizlendirir,

fakirleirse

zenginletirir.»

lk önce muhtaç

olduu

ey

—

aadaki

hikâyede

de

görülecei gibi

—

Aklla

kaynam

ilme

ulamasdr:

Hikmet:

Babakan

Yunan Nuirevan'a

akl

ve

akln

yapaca

iler

hakknda

bir mektup yazar.

Nuirevan'da O'na

teek-

ikür

eder ve:

«Ey

filozof Akl hakknda

takdim ettiin

mektup

cidden

güzeldi.

Ben ve

benden

önce

geçen Devlet ba-

kanlar yalnz

aklla

sü^lenmiizdir.

O'na

aykr

hareket

etmek

bize

nasl

mümkün

olur?

Çünkü Allah'a en

yakn

Devlet

Bakanlar

10

145



Devlet

Bakanlarna

olan akldr.

Akü

dünyada

güne

gibidir,

güzelliklerin

kal-

bidir.

Her

insandaki

güzellik,

akldan

dolaydr.

însan

vü-

cudundaki

akl

aaçtaki

rütubet gibidir.

Bu

rutubet

aaç-

ta

olduu

müddetçe

aaç

yeillenir,

büyür

ve

meyve

ve-

rir.

ayet

rütubet olmazsa

aaç

kurur,

dolaysiyle

kesilir,

insan

da

böyledir:

Akl

tam,

bedeni

salam

oJduu

müd-

detçe arkadal,

yolculuu

iyi

ve

faydal

olur.

Fakat ak-

l

olmaz,

cehalette

ona

galip

gelirse

bu

durum

hayat

için

iyi olmaz,

ölümden

baka

hiç

bir ey

onu

temiz çkartmaz.

Akla

aykr

ve

onun

emrettii

eküde

hareket

etmez-

sem

nasl

yardm

alabilirim?

Çünkü

bakan

ve

halk

için

akldan

daha

iyi bir

ey

yoktur.

O'nun

aydnlyla,

çir-

kin

—

güzel,

iyi

—

kötü,

hak

—

batü,

doru

—

yalan

tefrik edilir.

Buzür Cumhûr

öyle

demitir:

u iki ey birinde

bulunmazsa,

kii

olgun

olamaz:

ecaat

ve akl.

Hikmet:

Lokman

Hekim

öyle

demitir:

«Ününden

yararlajnlmyan,

aklm

ilmine

arkada

yap-

mayan

alim

olamaz.»

Nuirevan

Büzur

Cumhûr'den:

«nsanlar

içinde

en

aküh

olmasn

isteyen

kimdir?»

diye

sorunca,

o'da

öyle

cevap

verir:

—

Bana

dümanlk

yapmak

isteyen

dümandr.

—

Niçin?

—

Kötülükten

emin

olmak

için.

Çoalan

her

ey o

nisbette

tehlike

getirir,

fakat

akü

gelitikçe

dostu

artar.

—

nsan

için

en

lüzumlu

ey

nedir?

146



—

Akldr.

Bütün filozoflar öyle demilerdir:

«Bütün

eya

akla, akl

ise

deneye

muhtaçtr.

Akldan

daha

üstün

bir zenginlik,

cehaletten

daha

iddetli

bir

fa-

kirlik

yoktur.

lmi çok

olann

akla ihtiyac

daha

fazladr./

Bilginler :

«Akl

bakandr,

askerleri

vardr:

Temyiz,

hfz,

düünce,

anlama, ve

ruhun aklla

sevinci. Çünkü

vü-

cudun

durmas

akl

sayesindedir.

Ruhun aydnlk

lâmba-

s odur.

Oradan

vücudun

her

tarafna

k

dalr.

Akll

kimse

hiç bir zaman

kederlenmez.

Çünkü o

üzüntüyü ge-

rektiren

eyi

yapmaz

*

ve

akim

önem

vermediine

o

önem

vermez.

Hikmet:

I

bni Abbas'a

öyle sorulur

:

—

Akl

m yoksa

edep mi

daha hayrldr?

—

Akl.

Çünkü

akl

Allah'tan,

edep

ise

kuldan

bir

tek-

liftir.

Abdullah

b.

Mubarek'e

de ayn soruyu

sorarlar.

O

da:

—

Akl

—

Akü nedir?

—

lmi

örenmek ve onunla amel

etmek.

Hz. Peygamber öyle buyurmutur:

«Allah kullarna

akldan

daha

hayrl

bir

ey

verme-

mitir.»

Oklidese biri öyle der:

«Ruhumu mahv etmede rahat

etmem.»

O'da:

«Kalbimden

kini

çkarmadan rahat etmem»

der.

Hekim öyle der:

«Lâeden

kötü

koku

geldii

gibi,

cahilden

de

cehalet

kokusu kokar. Dolaysiyle komu ve

yaknlarn rahat-

sz eder.»

147



Devlet

Bakanlarna

—

—

Hikmet:

Hekime

«Akl

nedir»

diye sorulur.

«u

yirmi

üç

eyi

birbirine

balayan

düümdür.

Bu

düüm olmasayd iyi

ile

kötü

birbirine

karrd»

der.

«Tevhitle-irki,

imanla-küfrü,

tedbirle-tedbirsizlii,

islâmla-gafleti,

yakinle-ekk,

kurtulula-belây,

cömert-

Hkle-cimrilii,

güzel ahlâkla-kötü

ahlak,

tevazu ile-guru-

ru, dümanhkla-dostluu,

övgü

ile-yermeyi,

sehv

üe-ceh-

li haya

ile

-

hayaszl,

hakla-bath,

vakarla

-

hafifme-

replii,

aydmlkla

-

karanl,

keremlikle

-

devleti,

taatla

masiyeti,

Allah'

zikirle

-

gafleti,

rza

ile

-

hasedi,

sün-

netle

-

bid'at,

rahmetle

-

kasaveti

ve

hikmetle

-

ahmak-

l. Kitabn

sahibi

öyle der:

«nsanlarn

bütün

güzellii

akldadr,

ilimler

ve

ameller

akla racidir.»

Tercümenin

bittii

tarih

22

Austos

1969

Süleymaniye

148



t

NOTLAR

VE

ZAHLAR

Birinci

Kaynak:

1

K.

Kerim, brahim

suresi

A.

24

.'

2

Cuma

hakknda bir çok

hadisi

erifler vardr:

Muhaddis-

ler

ve fakihler, cuma

için

kitaplarnda

hususi bölümler ayrm-

lardr.

3-4

K.

Kerimde geçen bu

iki kelime

(ar ve

kürsi) hakkn-

da

kelâmclar ve

müfessirler

çeitli

açklamalarda

bulunmular-

dr.

Kürsi Arapça

bir isimdir, taht

mânasna gelir.

(Bak.

îslâm

Ans.

6/1088) Bu

kelime K.

Kerimin

iki

yerinde

geçmektedir.

(2/256,

34/33)

Birinci

ayeti

kerimede

kürsi

kelimesi

geçtii

için

buna

ayet-el-Kürsî

denilmektedir.

kinci

ayetteki

kürsi kelimesi

Hz. Süleyman'n tahtn ifade etmektedir

(a.

g.

y)

Bu kelimenin

«Ar'm» bir müteradifi olduunu iddia edenler

de

vardr (Hasan-

Basri)

Arap dilinde

bir

çok

deiik

manalar

tad gibi, bu

millet-

le

kültürel

balar

kuvvetli

olan

dier

milletler

de,

deiik

ekil-

lere

bu ismi vermilerdir (îran'llar,

üstüne keçe

örtüp

altna ate

mangal

koymak suretiyle

kn

snmay temin ettikleri tahta-

dan yaplm

bir

çerçeveye

bu

ismi

vermilerdir.

Dou

illerimizde

de bunu

yer yer görmek

kabildir)

Daha

geni

malumat

için

Cl.

Huart'm

îslâm

Ansiklopedisindeki

«Kürsü»

maddesine

(V/1085)

baknz.

5

Ayet

i kerime

(ktibas)

6

Ayet-i

kerime

(tktibas)

149



Devlet

Bakanlarna

7

Münker

ve Nekir:

ölüyü

kabirde

sorguya

çeken

iki

melein ismi.

Kaynaklarn

bildirdiine

göre,

mü'minler

kolaylkla

onlarn

suallerini cevaplan-

drabilecekler,

günahkârlar

ve

inkârclar

ise

zor

cevap

verebilecek-

lerdir. Ayn ekilde

mü'min

kabirde

ceza

ile tazyike çarptrlmaya-

cam

fakat inkarcnn

bir tazyikle

karlaacan

-bu kaynaklar-

bildirerek

kabirdeki sorgu

ilemini bir

ayrma

tabi

tutmulardr,

bk.

al-Nesafi,

ark

Ebu hanife,

Haydarabad

1321, S.

22)

K.

Kerim bu azaptan

bahsederken,

«Melekleri

onlarn

yüzle-

rine ve arkalarna vura

vura

canlarm

alrken,

nasl olacak, ba-

kalm» (VI

/

93)

Münker

ve

Nekir

isimleri

K.

Kerimde

açkça

geçmektedir*

Hadiste Tirmizi'de (cenaiz

bab:

70) geçer.

8

tbnl

Ab has:

Eb-ül-Abbas

Abdullah b.

Abd-ül-Muttalib

b. Hiam

büyük

sehabilerden

olup

Hz.

peygamberin

amcazadesidir. Hicretten

üç

yü

önce Mekke'de domu,

68 tarihinde

Taif'te vefat

etmi,

ce-

naze

namazn Muhammed

b.

Hanife

eda etmitir. Îim

ve

anla-

ynn

gelimesi

için

Hz.

Peygamber

dua

etmitir.

Devrinde

ki

îslâm

cemaat

her

hangi

bir mesele

ile

kar

karya

bulunduk-

lar

zaman

O'na

müracaat

ederler

ve

gereken

cevab

O'nda

bu-

lurlarcm.

K.

Kerimi

tefsir

eden ilk

sahabedir.

9

Hzr:

El-Hadr

(bozulmu

ekli

Hzr)

yeillik

anlamnadr.

Bunun

hakkndaki

malumat

K. Kerim'in,

(XVIH/59-81)

ayetlerine

ba-

ldr.

Hz. Musa

yanndaki

delikanl

ile

mecma'al-Bahreyn'e

doru

yol alr.

Buraya geldikleri

zaman

yanlarnda

bulunan

bal

-ey-

tan

eseri-

unutmu

olduklarn

görürler.

Halbuki

balk

frlayp,

suya atlar

ve kaybolur.

îki

seyyah bal

ararlarken

Allah'n

bir

kulunu

(Hzr') bulurlar.

Hz.

Musa'

kendisini

irad

etmesini

is-

ter.

O'da kendinin

yapacana

Musa'nm

tahammül

edemiyeceini

söyler.

Bu

husus

için

baknz.

1

—

K.

Kerim

XVIII/59-81,

11/261

(Bunlarla

ilgili

tefsirler)

150



2

—

Buhari

«ilm» Bölüm:

16, 19,

44,

Enbiya,

27

3

—

Müslim,

fezail'ül-Hadis

170-174

4

—

El-Trmizi,

Tefsir

XVTII/I,

5

—

Taberi

vs.

10

—

Öür:

Lügat

manas

«Ondan

bir» olup,

içtimaî

yardm

için

mal-

dan alman onda

bir

nisbetindeki

verginin

addr. Bu

tabir ekse-

riya zekât ve

sadaka

manasma

da

kullanlmaktadr,

(b.k

Is.

Ans.

DC/482

den Ebu Yusuf

s.

31,

yahya

b. Adem,

s.

78,

83,

121, 123)

Bu

ifade

K. Kerimde

bulunmamaktadr.

Hukuk kitaplarnda

da zekât

ile

öür

vergileri

arasnda

ayr bir

hususî

bölüm yok-

tur,

(a.g.y)

Bununla

beraber,

K.

Kerimde

(VI,

141)

ile

O'nda

bir

vergi arasmda

bir

münasebet

kurulmutur.

Daha fazla bilgi

için baknz:

Yahya

b.

Adem

el-Kurei

Kitab-ül-Harac.

Ebu

Yusuf Ya'-

kub

b. brahim: Kitab'ül-

Haraç al-

Maverdi; Kitab-ül-Ahkam as-

Sultaniye.

11 HAM):

Snr,

hudut

anlamnadr,

çoulu

«Hudud»

gelir.

Çeitli

ilim

dallarnda

hususi

bir mana

almaktadr

(meselâ:

Felsefede

hadd:

Tarif;

Astronomide

12 ourcun,

her

birine

ait

sahalarn,

5

seyya-

reden

birine

nisbet

edilen,

muayyen

bir

ksmna

delalet

eder.

Ta-

savvufta:

Allah'n

snrszl

karsnda

kulun

snrll.

(Bk.

slâm.

Ans.

V-l/41)

K. Kerimde:

Allah

tarafndan

tayin

edilmi,

olan

hududa,

yani

eriatin

hükümlerine,

emir

ve

nehiylerine

delalet

eder.

Orucun

farz

olduunu

bildiren

ayette:

«îte bunlar

Allah'n

hududur;

öte

taraf

ma

geçmekten

kendinizi

korumak

için,

sakn

bunlara

yaklamayn

(11/183)

Bu

ceza

islâm

eriat

tarafndan

kesin

olarak

belirtilmi,

de-

itirilmesi

caiz

olmayan

bir ceza

manasna

gelir.

Bu

cezalar

un-

lardr:

1

—

Kadnla

erkein

gayr-

meru

münasebeti;

talama,

ve-

ya dayak,

2

—

iftira

(bunun

için dayak)



Devlet

Bakanlarna

3

—

Alkollü

içküer

(dayak)

4

—

Hrszlk

(ellerin

kesilmesi)

12

—

Huzeyfe:

13

—

Davud

(A.S.)

srail

peygamberlerinden

biri

olup,

kendisine

Zebur

gönderil-

initir.

K.

Kerimde

bu

peygamber

hakknda

bir

çok kssalar var-

dr. «Ya

Davud

Dünyada

insanlar

arasnda

hak

ile hüküm

et-

mee seni

vekil

kldk»

(XXXVIII/25)

Taberi

Hz. Davut

hakkn-

da

mufa3sal

bilgi

vermektedir

(Terceme-i

Taberi

373-375)

14

—

Kayser.

Arapça'da

Bizans

imparatorluu

için

kullanlan

bir

tabirdir.

Hz.

Peygamberden

önce, Araplar.

Bizans'la

münasebet

kurmu-

lard.

Bu

sebepten

airler

(özellikle

îmr-ülKays)

sk sk Kayser')

zikrederler.

Hz.

Peygamber

devrindeki

Bizans

imparatorluunun

banda

bulunan

Heraclius'a

mektup

gönderdiini

biliyoruz.

(Dana

ge-

ni

bilgi

için saym

hocamz

Prof.

Dr.

Muhammed

Hamidullah'n

«îslâm

Peygamberi»

adl

önemli

eserinin

birinci

cildine baknz»

15

—

Melik.

«Hükümdar

anlamna

gelen

bu

kelimeyi,

müslümanlar

kul-

lanmaktan

bazan

çekinmilerdir.

Çünkü

K.

Kerimin

birçok

yer-

lerinde

(meselâ

Allah

yüce

hükümdar

ve

haktr.

XX/133)

bu ke-

limenin

Allah'n

kudretini

ve

mutlak

hakimiyetini

bildirmesi,

müs-

lümanlarm

bu

kelimenin

dnda

kalan

bir

kelimeyi

kullanmaya

yöneltmitir.

Bu

sebepten

Muaviye'nin

«malik»

(tavann

alma-

sn

iyi

karlamamlardr.

(tsl.

Ans.

vn/664)

Bu

ünvan

etrafnda

Melik'm

politika

ve

tutumunu

ortaya

seren

çou

da

öüt

mahiyeticde

bulunan

birçok

eserler

vardr,

(meselâ:

îbn-i

Abi-l-Rab'-nm

«Suluk-ül-malik

fi-tedbir-l-Mema-

lik)

adl

eseri.

6

—

Emir:

«Emr»,

«îmar»

ve

«Amire»

buyurmak

manasmadr.

Bu

kök-

ten

gelen

«Emîr»

bir

millet

üzerinde

hüküm

ferman

olan

kimse

(bk.

Firuzabadi,

Kamusta.

11/132),

reis

ve

kumandan

(ist.

Ans.



tmam-

Gazal

Emir

mad.

IV/260) anlamna

gelir.

Bu

kelime

ile

tekil

edilmi

u mürekkep

kelimelere bakalm.

1

—

Emir-ül-mü'minin

:

(Müminlerin

Babuu)

Bu

unvan ilk

defa

olarak

halife Ömer'e (R.A.)

verilmitir.

(a.g. yer s.

263)

2

—

Emir-ül-Müslimin:

(

müslümanlarn

Babuu)

Evvela

murabitler tarafndan kullanlmtr.

3

—

Emir'ül-Umera: (Emirlerin emiri, ordunun bakuman-

dan) Abbasiler devrinde askeri vazifeleri deruhte edene verilirdi.

Osmanl

devletinin

eski tekilâtmda

eyalet

valileri demek

olan

beylerbeyine ait

lakaplarn

banda

Emîr-el-Umera tabirini

görüyoruz,

(feridun

Bey,

Müna'at-es-Selatin,

ist.

1274,

1, 9,

462,

542)

XIX.

asrda

mülkiye rütbeleri ihdas

ve

tevsî edilirken, amir'-

el-Umera'lk

rütbe-i

saniye

snf-

sânisi

derecesinde,

bir

mülkiye

rütbesi

addedilmi, daha

sonra

bu

iki

rütbe miralay ve

nihayet

kaymakam rütbesine muadil ve

fakat terifattan onlara mute-

kaddim

tutulmutur, bu

vaziyet

mülkiye

rütbelerinin

ilgasna

ka-

dar devam

etmitir.

(Devlet Salnamesi sene 1269,

1278, 1328.

slâm

Ansk.

IV/264)

17 ekik Belhi:

Mehur

Sofi

ve airlerden

olup,

ibrahim Edhem'in

mürididir.

Tekva ve

arifane

sözleriyle

mehurdur.

Hicrî 153

tarihinde

vefat

etmitir.

18

Hann

Reid:

(tbni

Muhammed-el-Mehdi

b. Ebu

Cafer el-mensur)

Abba-

silerin

beinci

halifesidir.

147

de domu,

170

de

büyük karde:

Musa

Hadi'nin

yerine Badat'ta

tahta

geçmitir.

Baa

geçmeden

önce

Rumlara

kar

yapt

savala,

mehur olmu

Bu

giritii

savalarla

Üsküdar'a kadar

gelmitir.

Baa

geçince ülkenin

snaî

yönünden

gelimesi

için gayret

göstermi,

arlman'la

dostluk

münasebetleri

kurmutur.

Hicrî

193

tarihinde

Tus'ta

ölmü,

türbesi bugün mevcuttur.

(Kamus-ül-A'lam-

dan

ksaltlarak.

VI

(4722)

19

Abbas:

Harun

Reid'in

veziridir.

20

Fudayl

b.

lyaz:

Abû.

«Ali

el-Fündînî

et-T

ALAKAN

I

(

?

—

803)

Eski devrin

en mehur sofilerinden

olup.

Harun Re-

153



Devlet

Bakanlarna

id'in

muasrdr.

Künyesinde

Horasan'l

olduu

anlalyorki,

genç-

liinde

Abivard

ve

Sarahs arasnda

yol

kesen

bir ekiya

efradn

dan olmas

da bununla

tevafuk

etmektedir.

Bir

gün naslsa

K.

Ke-

rîm'in:

«îman edenler

için Allah'n

zikri

önünde

kalplere

huu

gel-

mek

zaman

gelmedi

mi?»

(LVII/15)

âyeti

okunurken

iitmi

ve

bunun üzerine

hidayete

kavumutur.

(ÎSL

Ans.

IV/6S1)

ilk

tahsilini

Ebîverd'te yapm,

Kûfe'ye

gitmi

züht,

tekva, irad

ve

mevize

ile

uram,

ömrünün

son

ksmn

Mekke'de

geçirmitir.

Harun Reid'le bir

çok

konumalar

vardr.

(Kamus-ül-A'lam

V/3416).

21 K.

Kerîm

el-Casiye

S A.

21

22

Ömer

b.

Abd-ül-Aziz.

(682-720)

b. Mervan b. el-hakem, Abu

Hafs

e-aec, Emevî halifesidir.

Babas Abd-ül-Aziz

uzun

yllar

Msr'da valilik

yapmtr,

annci

tarafndan Hz. Ömer (I) den

gelmektedir.

Küçük yatan

itibaren

adalete

dükünlüü

ile dikkatlar çek-

mi,

baa getirilince bunu

icraatmda

göstermitir.

Giritii

—

Is-

lama

bal olarak

—

îç

ilerindeki

reformlarla,

devlet

mekaniz-

masn tslâm'm rayna

oturturken, bir

yandan da îslâm

kültürünün

ikinci

kayna

olan hadislerin

toplatlmasn

valilere bir

mektupl-

bildirmitir.

23

24

Ebu

Kulabe-i

Rekka

(Abdül-Melik

b. Muhammed).

Me-

hur

muhadislerden

olup,

ittikasiyle

tannmtr.

Ezberinde

altm

bin hadisin

olduu

rivayet

edüir.

Hicrî

276

tarihinde

Badat'ta

ve-

fat

etmitir.

(Kamus-ül-A'lam.

I

1755)

25

Süleyman

b. Abdül

Melik

(b.

Mervan

b. Hekim)

Emevî

Meliklerinin

yedincisi,

Mervanoullarnn

dördüncüsüdür.

Hicrî

54 te domu, kardei

Velid'in

ölümü

üzerine

96

tarihinde

baa

geçmi, iki yl

8

ay

bata bulunmu,

99

da vefat etmitir.

Ömrü

harple

geçmi adîl

bir

melîkdir.

(Kamus'ül

A'îam,

IV/2618)

26 Ebu Hazm

:

27 Ebu Musa

ei-A'ari:

(Abdullah

b. Kaya)

(?

—

663

?)

154



mam-i

Gazali

Sehabeden olup

hicretten

önce Yemen'den

Mekke'ye

gelerek

îslâmiyeti kabul etmi,

Habeistan'a hicret etmi,

Hayber

fethe-

dilince

Medine'ye

dönmütür.

Peygamberimiz

zamanmda Aden

ve

Yemen'in

sahil bölgelerinde

valilik

yapm.

Hz.

Ömer

zamanmda

ise

Küfe

ve

Basra

valilikle-

rinde

bulunmu, îsfehan

ve

Nuseybini fethetmitir Sffn vak'a-

smda

Hz.

Ali'nin

hakemliini

yapm;

hadiseden

sonra

Mekke'ye

gitmi, en eski rivayete

göre

42

(662/663)

yahut

52 senesinde

vefat

etmitir.

(Bak. Kamus'ül A'lam

1/764)

îsl.

Ans.

IV/392;

îbni Sa'd

Ya'kûbi Belazuri)

28

Biat: «Bey'»

ve

«Mebi'» satmak

(Kamus

C. HI/194),

sat-

n

el

skmakla

tamamlanmasdr.

(Lisan-ül

Arab. DC/374)

Ha-

lifenin

baa geçmesiyle

birlikte

onu

tasdik etme gayesiyle

eli

üze-

rinde yaplan sadakat yeminine

denir.

Bu husus

Sakîfe gönünde,

halife Ömer

tarafndan

tesbit

edil-

mitir:

«Ömer

«—

Ey Ebu Bekr, elini

aç-dedim;

o

elini

açt

ve

ben

O'na

biat

ettim»

demitir.

(îbni Hiam'

S.

1013

den îsl.

Ans-

11/582).

29 Mansur;

(Ebu Ca'fer

Ahd-ul-lah

b.

Muhammed)

Abbasî'lerin

ikinci

halifesidir.

Hicrî

95 tarihinde domu,

136

y-

lnda

tahta

geçmi.

Anadolu'nun

garp

cihetlerinden

bir çok yeri

fethetmi,

145

tarihinde

Badat'

tesis

ederek

hilâfet

merkezini

oraya kaydrm

158

tarihinde,

Hac

için

gittii Mekke-i

Mükerre

-

mede

ölmütür.

(Ya'kubî

11/409,

420,

425, 430 v.s.)

80 Mübarek

b. Fudayl

31

Hasan-

Basri:

(el-Hasan

b.

Eb-l

Hasan

el-Basri)

(642-728)

Hicretin

ilk

asrnda

yaam

büyük

bir

tabi'dir. Sehabeden

Os-

man b. Affan

ve Abdullah

b Abbas

(R.A.) gibi

önemli

sehabelerle

görümütür.

(Kamus-el-A'lam

III/1944).

Babas

fütuhat

esnasnda

esir

edilerek

Maysan'dan Medine'ye

götürülmü

idi.

Orada mehur

Zeyd

b. Sabit'n azadllar arasna

girerek.

Ummu Salame

azadllarmdan

Hayre adnda bir

kadmla

evlenir.

(îsl. Ans.

V-I/314).

Hasan-

Basri

er'i

ahkam,

fkh

ve

hadis

zamannda

devril

en

mümtaz

simas olur.

ders halkasna bir

çok

bölgelerden

gelen

155



Devlet

Bakanlarna

Örenciler devam

ederler.

Yapt

büyük

hizmetlerden

sonra 110

tarihinde

vefat etmitir.

32

Zeyn'ül Abîdin: (Ali

b.

Hüseyn, b. Ali

b. Ebu

Talib)

Oniki

imann

dördüncüsüdür.

Hicrî

46

da

dünyaya

gelmi.

15

yanda iken Kerbelâ

hadisesiyle

karg karya

gelmi, am'a

gö-

türülmü oradan kurtulduktan

sonra

Medine'ye

çekilmi

ve

ken-

dini ibadete

vermitir. 94 te Medine'de ölmü ve

amcas

Hz. Hü-

seyin'in yanma

defnedilmitir. (tbn-i

Hallkan.

vefayat

s.

320)

33 Ibn-i

Mes'ud:

(?

—

625)

Büyük

Sehabilerdendir.

Gözde

bir

aileye mensup

deildi.

Gençliinde

çobanlk

yapard.

îslâmiyeti

nasl

kabul

ettii hususunda

deiik rivayetler

var-

dr.

Bunlar

arasnda u

rivayeti kaydedelim. Hz.

Peygamber

Hz.

Ebû

Bekr'ile

birlikte

müriklerden

kaçarken

koyunlar

otlatmakta

bulunan

Abdullah

ile

karüarlar. Süt

isterler,

O'da

vermez.

Bunun

üzerine

Hz.

Peygamber hiç

yavrulamam bir

koyunu çarr,

me-

mesini

svazlar, süt

akmaya

balar, daha

sonra memeyi

eski du-

rumuna getirir.

tslâmiyete

büyük

bir gönülle

bal

ve Hz.

Peygambere

hiz-

metten

baka hiç bir ey

düünmiyen

bir

sehabidir.

Açkta

ilk

defa

Kur'an O'nun okuduu

rivayet

edilir.

Hemen hemen bütün sava-

larda

bulunmutur.

K.

Kerîme

ve

hadise

olan

vûkufuyla mehurdur

848 hadis

riva-

yet

etmitir. (Bunun

için bak:

îbn-el-Haceri

(îsabe,

tbn-i

Sa'd:

Tabakat).

34

Hiam

b.

Abd-ül-Melik

:

(?

—

743)

Emevî

halifelerindendir. 724

tarihinde

halife

oldu. tik

yapt

i Ömer b. Yezîd b. Hübeyre'yi

Irak valüiindcn

azledip

yerine

Halid b. Abdullah

el-Kasr'yi

tayin

etmek oldu

Ez-Terceme-i Ta-

beri HI/435).

35

Muaviye:

Ebu Süfyan'm

olu

olup.

îlk

Emevî

saltanatn

kurmutur.

Mekke'nin

fethinde

müslüman

olduktan

sonra

Hz.

Pey-

gamberin

yanma

katip

olarak

girer,

dört

halife

zamannda

önemîi

görevlerde bulunur,

Hz.

Osman ehid

edilince

o'nun

intikamnn

156



alnmasn

ister.

htilâflar

alp yürür.

Hz.

Ali'nin ehadetindeu

sonra

kendini

yegâne

halife

ilân eder.

craat

ve

politikas

hakknda

«Asr-

Seadet»

adl eserin

onuncu

cildine,

îslâm Ansiklopedisinin

«Muaviye» maddesine baknz.

36 Harut

ve

M

ant:

Bu hususta

K.

Kerîm'

de geçen ifade

öyledir: «ki melek:...»

ve

Süleyman

küfre

sapmad. Babilde'ki iki melee,

Harut

ile Ma-

rufa

bildirilmi

olan

eyler

ile

insanlara

sihri öreten

bu suretle insanlar bunlardan

kar

ile

sna ayrlk

sokmann

yolunu Örendiler»

(Bakare

Sûresi

A.

Çeitli rivayetlerin

yansra u rivayeti alalm:

Melekler insan-

olunun

yaptklar

kötü

fiillere

bakarak,

onlar

küçümserler.

Hz.

Allah ise

«sizde

ayn

durumda

bulunsaydmz,

öyle

yapardnz» der.

Ama

melekler «biz

onlarn

durumunda olsak

dahi

böyle

eylere

teebbüs etmiyeceimizi» söylerler. Allah'tan gönderilmesini

ister-

ler.

O'da

aralarnda

Harut ile

Marut'u yeryüzüne

gönderir.

Büyük

günâhlardan

saknmalarn

söyledi.

Fakat

baktklar

bir dâvâda

(kan

koca arasndaki

bir

ihtilâf

sebebiyle)

kadn

güzel

bulunca,

haksz

karar verirler.

Suç ilerken

yakalanrlar.

«Dünyada

m

yok-

sa ahirette

mi

ceza

çekmek

istediklerini»

sordular.

Onlarda

dün-

yada çekmeyi

kabullendiler.

Böylece

Babü'de

hapsedildiler.

(Bu

hususta

yukarda

verilen Ayet-i

Kerîme'nin

tefsirlerini

yapan tef-

sir kitaplarna

ve

Sa'lebinm

Ksas-ül-Enbiyasna

baknz.)

ÎKÎNCÎ

KAYNAK

1

—

Velid

(Velid

b. Abd-ül-Melik

b. Mervan b.

Hakem).

Emevîlerin altnc

melikidir.

Hicrî 48

de

dünyaya

gelmi,

68

de babasnn

yerine geçmi,

Endülüs,

Portekiz ve

Türkistan'n

bir çok

yerlerini fethetmi.

Harem erifi

(Medine'de)

ve

Mes-

cid- Aksa'y

(Kudüs'te)

tamir

etmi, büyük para

harcyarak

amda

Cami'i

Emeviyye'yi

tesis

etmitir.

96

da

vefat

etmitir.

A'lam

VI/4692)

157



Devlet

Bakanlarna

2

—

Abd-ül-Melîk:

(b.

Mervan)

Emevlîerin

beinci

melikidir.

Babas

Mervan

1. annesi

Alge

binti Muaviye'dir.

Hicrî

26

(646/647) domu.

Babas

sa iken

kendisine biat edilmi,

halife

olduu

zaman

islâm devletinin

yars

Abdullah

b.

Zübeyr'in

hakimiyeti

altnda

yirmi

bir

sene

hüküm

sürmü H.

86

de

ölmütür.

8

—

Bakara

Sûresi A.

247

4

—

Ali

mran

S. A.

269

5

—

Ardûsir: Arapça

tereemede

(Nasiha'nn)

bu

isim

«tiz-

duir»

olarak

geçtii halde tarih

kitaplar

bu

ismi

yukarda ver-

diimiz

ekilde

zikretmektedirler.

(Baknz:

el-A'lam

1/106-7,

ez

Terceme-i Taberi

H/162-63,

Firdevsi,

ehname).

Gazali' Nasiha'dâ

bu isimden

çokça zikretmesine

ramen,

bunun hangi Ardûir olduunu

belirtmiyor.

«Bu

isimle

ran'da

bir

kaç

hükümdar

geçmitir,

Bunlarn üçünün

Sasanî Sülâlesinden

olduklar

tarihen

sabittir. Kiyaniyan

sülâle-

sine mensup

bir

Ardüir'in

olduu

ran

ve

slâm tarihleri

belirttikleri halde Yunan

kadim

tarihlerinde

ve

onlardan

alnm

Avrupa

tarihleri

üç

tane

gösteriyor.

(Geni malûmat

için

ad

ge-

kaynaklara

baknz).

6

— Behram.

(Behram

Gür)

(421

—

438

veya

439)

Yezdgird

I. nn

oludur.

Kardei

(ahpur)

ve kabilenin

baka

bir

kolundan

olan

Husravla

yapt

savatan

sonra

baa

geçti.

iddetli

bir mizac

olduundan

O'na

«Gûr»

(yaban

merkebi)

de-

milerdir.

16-17

senelik

saltanattan

sonra

eceliyle

ölmütür.

Nuirevan'

(Enuirevan)

dan

sonra

en

öhretli

bir

hükümdardr.

(Firdevsi:

ehname.

Hikmet

îlydm,

Behram-

Gun

menkbeleri,

TM,

V,

275-290.

si.

Ans.

II/452-3

de Ahmet

Ate'in

makalesi).

7

—

Nuirevan

Enuirevan

Hz.

Muhammed:

«Ben

Nuirevan

gibi adil

bir

melikin

zama-

nnda

dodum»

diyerek

bu

melikin

adaletini

dile

getirmitir.

Ha-

dis için

bak:

Taberi

H/265)

Eski

ran

Meliklerinden,

Sasanîler,

sülâlesinin

yirmincisi

olup

Araplarca

«Kisra»

Rumlar'ca

«Chosroes»

ismiyle

mehurdur.

(El-

li»



mam

Gazalî

Alam

VI/4621) 531

tarihinde

babasnn

yerine geçmi, Hint'lilerle.

Rumlar'la

ve Turanîlerle

harp

ederek ülkesinin

hudutlarn geni-

letmitir.

579 ylnda

vefat etmi,

adaleti dillere destan olmutur.

(Geni bilgi

için

ehnameye'ye baknz)

Burhan- K&t'i,

kendisine

Nuirevan-

Adil

denilirdi.

(si.

Ansk

IX/370).

Dehhak:

Mitolojiyle Jîark

eski îran tarihine göre, ranllara

hücum

etmi kahraman

oir

Arap'tr.

Zerdüt'ün

kitab olan Zend

Avesta'da

buna benzer

bir efsane

vardr.

(El-A'lam

V/2977 ve

ehname).

Efrasiyab

ehname

ve

dier ran geleneklerine

göre

Turanllarn

büyük

ve

kahraman

kaânmm

farsça

ad

olup,

ran

destanlarnda

mü-

him

bir rol oynar (Bak. îsl. Ans. n/192.

ehname

M.E.B.

Klasik-

leri

arasnda

Necati

Lugal

çevirisi.

Ü/170, 230, 425,

431, 438 v.s.)

10

—

Yezdicurd:

Sasanî

krallndan

üç

kraln

ismidir.

I

—

Sasanî'lerin XIII. kral olan IV.

Behram'n oludur,

n

—

XV. kraldr.

Zerdütligin yaylmas için

çalmtr.

III

—

XXIX.

kraldr.

Sa'd

ibni

Ebu

Vakkas

ordusuyla

sava-

m

ve neticede

malup

olmutur.

11

— Tabiî:

Hz.

Peygâmberin

sehabesiyle

görümü kimseye

denir.

12

—

Süfyan-

Sevrî

:

(Ebu

Abdullah

b. Saîd)

Müctehit

imamlardandr.

95 de

Küfede

dünyaya

gelmi,

161

de Basra'da

vefat etmitir.

Mezhep sahibidir.

Süfyan

b. Uyeyne

(108-198)

«Ben

helâl ve

haram

tefrikte bundan

daha

bilgin kim-

se

görmedim»

demitir.

13

—

Marib:

Arap

müelliflerinin

Berberistan

veya

küçük Af-

rika denilen

(Trablus,

Tunus,

Cezayir

ve

Fas) ksmna verdikleri

isimdir.

14

—

Feridun-:

îran efsanelerine

göre

Dahhak'm

istilasiyle

da-

lara

kaçp,

Dahhak'm

ykln

:

asiyle

ran

tahtna

geçmi

Pidadiyan

sülâlesinin

V.

hükümdardr.

159



Devlet

Bakanlarna

—

»

15

—

Zülkarneyn:

K. Kerîm'de

XVÜ/59

(ve.

devamn) da ad

geçen Zülkarneyn

büyük

bir

Cihangir

adalete

tutkun ve her türlü

savunma

vastalarn

bilen bir

hükümdardr.

(Bu

hususta

yukarda

verilen sûreye

baknz.)

îbn-

Esir K.

Kerîm'de

geçen

Zülkarneyn'in

Büyük

iskender

olduunu

belirtiyorsa

da,

müfessirler

bu

görüü

kabul etmeye yana-

mamlardr. (Fazla bilgi

-

için

baknz:

si.

Ansk. V-II/1078 sken-

der

Mad. Hzr, Md., Ta'lebi:

Kises'ül

Enbiya, Kahire

1310

v.s.)

ÎKNCl

BÖLÜM

:

1)

Aristo: (ARtSTUT

AL

slâm

felsefecilerinin iyi tand

ve tantt

bir Yunan

fey-

lesofudur.

M.Ö.

384'te Makedonya'nn stajire

ehrinde domu

ve

322

se-

nesinde Halki'de kasabasnda

ölmütür.

Eflatun'un

derslerine

yirmi

yl

devam etmi, sonra

skender'in

hocalmi

yapmtr.

2)

Sokrat:

(Socrate)

[470-400]

Eski

Yunan'n

mehur

fi-

lozofudur.

Eski

Yunan'n

binlerce

Tanr

anlayna

lJar

çkt,

tek

Tanrj

fikrini

savundu.

Dümanlar

gençlie

dinsizlik

alyor

diye it-

ham ettiler.

Mahkeme

zehir

içerek

ölmesine

karar

verdi.

O'da

mah-

kemenin

kararma

uydu.

3)

Büz

ur

£

Mihr

(b. Bahtagon)

Merv'li

olup Sasanî

hükümdar

Anuirevan'n

mehur

veziridir.

Rivayete

göre,

darb-

mesel

olmu

bir

çok

hakimane

sözleri

vardr.

(îsl.

Ans.

U/846)

Kitapta

Büzûr

Cümhur

olarak

geçmektedir.

4)

Ksas: Kelime

lügat

bakmndan,

müsavat

mânasma

olup,

«cinayette

ödeme>

«misli

üe cezadr».

Bu

husustaki

ayet-i kerimeler:

n/178,

n/179

«Ksas'ta

sizin

için

hayat vardr»

(Bu

konu

için fkh

kitaplarna

balanz.)

5)

Katade:

(Ebu

Amr

Katade

b.

en-Nu'man

el

-En

sari

el-Evsî

ez-Zeferi)

160



tmam-

Gas&a3

Ebu

Said

el-Hudri'nin

kardeidir.

Bedir

ve

diter

savalarda

bulunmu,

Uhut

savanda

bir gözünden

yaralanmtr Çokça hadis

rivayet

etmi, hicrî

23 de

ölmütür.

6)

Rahman

Sûresi:

8

7)

Ahnef

b. Kay»

(?

—

687)

Beni

Tamim

kabilesine

mensup

olup, Tamimlilerin

slâmiyet

cabul

etmelerine ön-ayak

olmutur.

(Çocukluunda geçirdii

bir

hastalk

sebebiyle

bacaklar

çarpk kalm,

bu

yüzden

«çarpk

ba-

cakl»

mânasnda

«Ahnef»

denilmitir.»

8)

Yunan.

9)

Kayser: (Yukarda

bilgi verildi)

10)

Fafur:

Fergana'dan

ran'a geçmi

bir tabir

olup

Çin mparatoru

ma-

nasna gelir

ve Çin'ce tien-tsâ

(göün

og;lu)

nun

tercümesidir. (Ibn-

al-Esr,

VII/221

den si. Ans.

IV/446).

11)

Zeyd

b.

Elem:

Hz. Peygamberin

eshabndandr.

Z.

Sabit b. Akrem'in

amcaza-

desi

olup,

Bedir

savama

itirak

etmitir.

12)

Emir

(yukarda

izah

edilmitir)

13) Abdurrahman

b.

Avf.

Eshab-

Kiramdan

ve

Aare-i

mübeereden

(cennetle

müj-

delenmi

on

kii)

olup,

künyede

ismi Abd-

Amr

ve bir

dier ri-

vayete

göre

Abd-ül-Ka'be

imi.

Hz.

Peygamber

bu

ismi

vermitir.

Hicretin

31 inde

75

yamda

iken

vefat

etmitir.

14)

Halid

b.

Velid:

Sehabenin

ileri

gelenlerinden

olup

büyük

bir

slâm

kumandan-

dr. lk önce mürik

ordularna

kumanda

ederken

(Uhut taki

rolü

büyüktür)

daha sonra Hicretin

altmc

senelerine

doru Amr

b.

el-

As ile

beraber müslüman

olmutur.

Büyük

savalar

vermi

bulu-

nan

bu

ünlü

kumandan

hicretin

21

inde

Humus'ta

(dier

bir

ri-

vayette Medine'de)

ölmütür.

Devlet

Bakanlar

11

16J



Devlet

Bakanlarna

BÖLÜM:

III

1)

Raiyye:

Dil

bakmndan

bu

kelime «otlayan hayvanlar

mâ-

nasna ölüp, stlah bakmndan

«yöneticinin yönetiminde bulunan

bütün

halk»

mânasmadr.

(bk.

firuzabadi,

Kamus

IV/983).

2)

Haraç: Lügat mânas yerin

haslatndan

veya

içi

olarak

çaltrlan

kölelerin

ve

çocuklarn

emeinden

elde

edilen

ey» olup

sonralar, toprak

mülkiyetinden

dolay,

devletçe

fertlerden alman

resme

tlak

olunmutur. er*i lisanda gayr-

müslim

tebadan alman

resimleri ifade eder» (Geni bilgi için

bk.

îsî. Ansk.

V-I/222,

Bb-ül-

A'la Mardi'nin

makalesine)

S)

Öür:

(Yukarda izah edilmitir.

4)

Sasanîler:

îran hükümdarlar

sülalesi,

5)

Mehdi:

(el-Mehdi,

Ebu Abd-ul-lah Muhammed)

Abbasî

halifesidir.

Cömert

ve

hilmiyle

tanmmtr.

6)

Humus:

Suriye'de

Asî

nehrinin

meydana

getirdii geni

vadide

kurulmu

bir

ehirdir

50,000 nüfusludur. Osmanl

idarest

zamanmda

am

vilâyetine

bal

bir

sancakt.

7)

Said

b.

Ömer:

8)

Al-i mran

sûresi

A. 159

9)

Tana

sûresî: 29

10)

Süleyman

b. Abd-ül-Melik

(bilgi

verildi)

11)

Haccac: (Haccac

b. uYsuf:

661-714)

Devlet

adamdr.

Emevîler

zamannda

çeitli

valiliklerde bulun-

mu,

birçok

isyanlar bastrmtr.

craat hakknda

bir çok eyler

söylenir.

Hssî

feveranlara eilmeden

o'nu tetkik etmek

yerinde olur.

BÖLÜM:

rV

1)

Me'mun

(786

-

833)

(Abdullah

b.

Harun

el-Reîd)

Abbasî

halifelerinin

yedincisidir.

162



mam-

Gazali

2)

Eflâtun

(M.ö. 429-347).

«Platon»

isminin

Arapçalatrlm eklidir.

Eserleri slâm

düünürlerine

tesir

etmitir.

Bu eserler üzerine

gereken erhler

yaplmtr.

Eflatunun brakt

eserler,

bu

sayede

korunmu

ve

Bat'ya

takdim

edilmitir.

3)

Cizye: îslâm

devleti snrlar

içinde

kalmay

isteyen

gayr-

müslimin,

hukukunun

korunmas

için

hükümete verdikleri verginin

addr. (Bütün fkh kitaplarnda

bu

husus «cihad»

bölümünde i-

lenmitir.

Bilhassa:

Ebû

Yusuf.

«Kitab-ül-Harac»

maverdi:

«Ah-

kam-üs-Sültaniyye»

afî': Kitabül-TJmm»

v.s.)

4)

Üzdüir.

(Ardeir) Eski

fars dilinde Artahasra

Yu-

nan: Artaxerxes.

ran

hükümdarlarndan

bir kaçmn

adddr.

îs-

lâm âleminde ancak bu

ismi

tayan

muahher

Sasanîler

hakknda

doru

malûmat vardr.

Ardair

I.

(226-241) Ardair II. (379-383)

ve

Ardair m.

(628-629)

Isl.

Ans. IV/306.

5)

e-uara Sûresi:

214-215

6)

skender

-

(bilgi

verilmitir.)

7)

Perviz.

(Hüsrev

Perviz)

Sasanîlerin XXII. kraldr.

Adaleti

ile

mehur

Nuirevan'n

(mânas:

tatl ruhlu,

si.

Ansk.

3X/370)

torunudur.

(El-A'lam, III/

3045).

8)

Ya'kub b. Leys. (es-Sfar) Horasan taraflarnda

hükün*

sürmü bulunan «Beni Leys»

devletinin kurucusu

ve ilk

hüküm-

dardr (el-A'lam, VI/4801).

9)

Abdullah

b.

Zahir:

10)

Ehvaz:

Abbasî

devletinin

bir

eyaleti

olup,

garpta

—

Irak,

ark

ve

cenupta

—

fars eyaleti

ve imalde

—

Cibâl

eyaleti

ve

hu-

susiyle bu eyaletin

bugün

Lûristan

denilen

ksm

üe

çevrilmitir

(si. Ans.

IV/210,

Streck'm

hazrlad

madde) kitapta

geçen eb-

ül-Hasan

el-Ehvez

ismine kaynaklarda

rastlyamadm.

11)

Dara:

(Darayavahu)

(Darius)

adnn

Arapçalatrlm

eklidir.

Darob ve Dârâv eklindeki

yazllarna

da rast

gelinir.

163



Devlet

Bakanlarna

îslâm müellifleri

iki Dâr&

tanr:

I

—

tsfendiyar'n

olu Bahman'n

olu Kadim Dârâ,

H

—

Kadim Dârâ'nn olu

Daradr

(Kitapta geçen bu ikin-

cisidir.)

ehname sahibi

firdevsi

her

ikisi

için de

bir

bölüm ayrmtr.

12

—

en-Nisâ

sûresi

A. 12

KNC KISIM

:

1)

Mubed

Mubezan (F.)

Arapça'ya

«Mubez»

eklinde geçmi-

tir.

Mobezan, çouldur.

Mânas:

Mecusilerin

reisi, demek olan

peh-

levî'dekî magupat'tan gelmektedir.

Bunlarm

kralln muhtelif

yer-

lerinde görev görürler,

ruhani

smf

tekilâtlandrrlar. (Bunun için

baki Ya'kubî

Tarih

1/207,

Mes'udi VII/103,

ehname

v.s.

tsl.

Ansk.

Vni/394)

2)

er-Ra'd sûresi A. H

S)

Mansur

(Ebu

Ca'fer

b.

Muhammed

b.

Ali b.

Abdullah

b.

Abbas) Abbasî

halifelerinin

ikincisi

olup

H.

95

te

domu

158

de

ölmütür.

ÜÇÜNCÜ KISIM

:

1)

Kalem

sûresi A.

I

2)

Alak

sûresi:

A:

3-5

3)

Yusuf

sûresi A.

55

4)

Calinos

(Gailen,

Galenus).

Mehur

Yunan

filozofu

ve

doktorudur.

Milâdn

131

tarihinde

Bergama'da

domu, 200 tarihinde

ölmütür.

Bir

çok

eserleri vardr.



mam

Gazali

DÖRDÜNCÜ

KISIM:

1)

tbn-

Mukaffa»

Mehur

edebiyatçlardan

olup,

önceleri

iranl

bir

mecusi

iken,

Abbasî

halifelerinden

Seffah'n

amcas îsa

b.

Ali'ye

müracaat

ede-

rek

islâm'a

giriyor

ve

O'nun

kâtibi

oluyor.

Nuirevan

zamannda

pehleviye

terceme

edilmi

bulunan

«Kelile

ve

Dimne»

yi

Arapça'y

çeviriyor.

Daha

sonra

Basra

valisi

Süfyan b.

Muaviye

ile

istihza

ettiinden

o

tercemeye

garaz

balar,

dinsiz

olarak

itham

edilir

ve

bu

durum

O'nun

kzgn

bir frn

içinde

yaklmasna

sebep

olur.

2)

Hikmet:

ilk

nazil

olan

âyeti

kerimelerde

Hz.

Peygamberin

vaaz ve

irad-

lar

mânasna

kullanlmaktadr,

(bk. K.

Kerim

XVI/126,

LTV/4

j.

Bundan

baka

«mukaddes

vahyolunmu

kitab»

(bk.

K.

Kerîm Ü/

43,75

158;

V/110;

XVÜ/41;

incil'i

ifade

eder.

XLII/63)

Bizzat

K.

Kerimin

müradifi

olarak

alnmtr,

(bk.

K.

K.

ü/231;

IV/113;

XXXni/34;

LXH/2)

U/252;

XXXVIII/19

da

Davud

(A.S.)

V3

XXXI/II

de

hakim

Lokman

için

geçer.

Bu

son

Ayet-i

Kerimedeki

tabir

Taberî

(Tefsir

XXI39)

tarafndan

«din

ilmi

(fkh),

akl, do-

ru

sözler

eklinde

ve

Beyzavi (ner)

Fleischer,

11/113)

tarafndan

«Hikme,

ulamaya

göre

nazarî ilimleri

iktisap

etmek ve

yapabildii

kadar iyi,

mustahsen

ameller

ilemek

itiyad-

tamn

kazanmak

sa-

yesinde,

insan

ruhunun

kemalim

ifade eder»

eklinde

izah olun-

Lugatcüar

Hikme'yi

aadaki

ekillerde

tarif

ederler:

«En

iyi

ilim

vastas

ile,

en

iyi

eyin

bilinmesi»

(Lisan, XV/30)

«Kazaî

bir

hükümde

adü

olmak,

eyann

hakikatim

oldua

gibi

bilmek

ve

ik-

tizasna

-öre, hareket

etmek

T

ne-el-

As,

VII/253)

mevzuun se-

beplerini,*

Hakikatini,

be^^TlSSSR^IRebildiri

kadar,

haddi za-

tnda

olduklar

gibi

aramak

olan

'ÎM^^âtip

Çelebi

)

filhakka

bu

kelime

ibtidâ

Arap

dilinde

Yunan

Sophia'smda

delalet eden

falsafa

kelimesi

ile

müradif olmutur,

(bk. tbn-i

Haldun,

Mukaddine,

Bu-

lak

1/399;

Kâtip

Çelebî, m/89;

islâm

Ansiklopedisi

V-l/481'den)

Hakknda

birçok

rivayet

bulunan

ve

halk

tarafndan

isabetli

olarak

en

çok

hikmetiyle

bilinen

Lokman

Hekim

hakknda

aa-

daki

yazy

veriyoruz

:

165



Devlet

Bakanlarna

3)

Lokman

:

Hangi

yemin?

K.

Kerîm'deki

Lokman

Hekimin

mi?

Hipokratn

m?

Hipokrat

yemininin

Bat

tb

okullarna

girii

Avrupa

Röne-

sansnm balad srada idi

ki

Sicilya'daki

müslüman Arap

tb

okullarnn direkt nüfuzunun bir

sonucu

olarak

Palermo

ehrinde;

ilk modern tb

okulu kurulmutur.

Lâkin

o günlerin Hristiyan

âleminin, faydalandklar müslüman tb

otoritelerini

zikrederek

on-

larn

düünce

ve

kültürlerine

olan borçlarn

belirtmekten

kaçn-

malar karekterleri icab bulunuyordu.

Katolik kilisesi

bu

sebeple

tb

öretimini

eski putperest okullarndan

almay

tercih

etmiti.

Hristiyan

dünyasnn

frsat

dükünü

(Optonist)

siyasetine

o

gün-

lerin ileri müslüman bilginlerine tercihan,

tb

alannda putperest

hekimleri otorite olarak tutmak daha

uygun

geliyordu.

te

Palermo

Tb

Okulunun

ve ondan

sonra

Avrupa'da

kurul-

mu

olan, bütün dier Arap. müesseselerinin

eski dinsiz Yunan

filozof ve tabibi Hipokratn (M.Ö. 460

—

377) ad

ile

Hipokratik

Tb Okullar

diye

adlandrlmasnn

tarihî gerçei

budur. u

da

kayda deerki;

Hipokrat

yazmalarnda

(Asklepiadis

yemini)

diy

:

anlan

tören,

eski

dinsizler

törenlerinden

bir

parça

olup

bugünüa

tb

çalmalarnda

hekimlere

yaptrlan

«Hipokrat

yemini»

diye

bi-

linmiti.

Bu

yeminin

gerçekçi

olmayp

modas

geçmi

bulunan

baz

meslekî

ahlâk

unsurlar

tada nadiren

düünülmütür.

Bun-

dan

maâda

bu unsurlar

slâmî

bakmdan

hattâ

noksan

ve

kusur-

ludur

da. (Lokma

yemini)

ise

hasta

ile

hekim

arasndaki gerçek

psikolojik

iliki

ile ilgilidir.

Hipokrat

yemininde

ise

durum

böy-

le

deldir.

Lokman,

modern

maddeci

hekimlerin

kaba

ve gayr

ahsî

davranlarn

mahkum

eder ve

kendilerine

daha

insanî ruhî

bir

yaklama

empoze

ed^^^„.

,

KRAT

YEMNNN

METN:

I

u

imdi Hipokrat

yeminini birlikte

okuyalm:

«Kendilerini

ahit

tuttuum

Hekim

Apollon,

Asklepios,

«Hy-

gicia»

ile bütün ilâh ve

ilâhelere

yemin

ederimki

bu yemini v±

içindeki

taahhütleri yerine

getirmee

söz

veriyorum:

1. Bana

tb

hükümlerini

öretmi

olan

kimseye

ebeveynim,

166



-tmam-

Gazali

çocuklarna

da

kardelerim

gibi

muamele

yapacam.

Kazancm

onlarla

paylaacam

ve

tb

hünerini

ücretsiz

olarak

onlara

ö-

reteceim.

Konferanslar

vereceim

ve

kendi

oullarma

yapm

olacam

gibi onlara

öütler

vereceim.

Tb

teminatn

verip

zorunlu

yemla

yapmadkça

dardakilere

tbbn

esrarn

vermiyeceim.

2.

Öüdüm

hastaya

sadece

fayda

getirmek

ve

zarar

verme-

mek

olacaktr.

Hiç

kimseye

kendi

isteiyle

de

olsa,

zehir

vermi-

yeceim

ve

o

yolda

tavsiyede

bulunmayacam.

Çocuk

düürmeyi

tevik

edici

öüt

vermiyeceim.

3.

Hayatm

ve

mesleim

kutsal

ve

temiz

olacaktr.

Evlere

sadece

hastalarmn

hatr

için

gireceim.

Onlara

hiç

bir

suretle

zarar

vermiyeceim.

Kadnlar,

erkekleri,

hürleri

veya

köleleri

kendi

zevkim

için

kullanmyacam.

Muayene

esnasmda

veya

tesadüfen,

insanlarn

hayat

ile

ilgili

eittiklerimi

bakalarna

söyemyeceim,

onu

bir

sr

olarak

saklyacam,

yeminimi

yerine

getirirsem

daima

baarl

olacam

ve

hayatmda

mesleimde

erefli

olup

bütün

halktan

sayg

göreceim.

Yeminimden

dönersen

hakszlk

ola-

caktr.»

Montpellier

okulundan

bize

geldii

muhtemel

olan

dier

bir

yemin

metninde

bir ek

yemin

vardr:

«Mesane

talarn

asla

kal-

dramayacama

ve

onlar

daha

ehil

olanlara

brakacama

yemin

ederim» (o

zaman

cerrahî

iini

yapan

berberler

vard.)

ALKMEON'un

ÖRETM

ÎLE K.

KERÎMDEK

LOKMANIN

ÖRETTKLER

ARASINDA

GÖZE

ÇARPAN

BERABERLK:

Hipokrat'tan

100

yl önce bir

dier

filozof ve

hekim

domutur.

Bu, Güney

talya'da

Kroton

Yunan

kolonisinin

bir

üyesi

olan

Pei-

ritoos'un olu

Alkmeon

(M.Ö.

511-497)

idi.

Avrupa

literatüründe

se

Alsimon,

Almon,

Alcimon,

Lokman

gibi

çeitli

adlarla

anlmak-

tadr.

Kendisi

Pitagoras'n bir

akirdi

ve

Sokrat

öncesi

ünlü

filozof-

lardan

biri

idi ve âaha

ziyade

profesyonel

olarak

örencilerine

tb

üzerim»

dersler

veriyordu.

Bunlardan üçü

—

Botinos,

Leon

ve

Batil-

los—

eserlerinin

kalntlarnda

geçmemktedir.

Alkmeon

hakknda

en

167



Devlet Bakanlarna

fazla bilgi,

bize Diogen

Lertios'un vakayinamesi

ile ulamaktadr,

süresindeki ayetlerine

benzemektedir.

Bu sure

Mekke'de

nazil

olmu

tek ve

ayn

ahs olduu

hükmettirmektedir.

ALKMEON'UN

DERSLER:

Alkmeon'un dersleri

aadaki esaslarda

özetlenmektedir.

1

—

Alah'n

birlii,

Bilinmezlii her eyden haberdar

(HabirV

olma

sfat,

snrsz ilmi.

2

—

insan ruhunun ölümsüzlüü.

3

—

Sezilerimizle

haber,

bilgi ve tahminlerimizin yegâne

se-

bep ve

kaynan tekil eden aksiliklerle zddiyetlerin

sonsuz

te-

valisi,

4

—

Yükselmi bir insann

en iyi

vasflan, namus ve teva-

zu'dur.

5

—

insan bilgisinin

karaszl

ve bundan elde edilen

faydalan

Alkmeon

(Lokman)

tevhid

akidesine gelince,

kendisi bir pita-

goreon olduuna

göre

buna

almaz. Alkmeon salam bir

vahdet-i

vücudcu olup

politeizm ve polipragmatizm diye bilinen

tabiatn «mü-

teaddit

yaratc

kuvvetleri

bulunduu»

inancnn

müthi

düman

idi.

Alkmeon'un

birçok

çadalan

bir

Allah'a

inanyorlard.

O çada

Tek

Allah'a

inanan

yalnz

Alkmeon

deüdi. Ayn inan-

ca

sahip

filozoflar

arasnda

Miletli

Anaksimandros

(M.Ö.:

610-545)

hereyin

Apeiron

tarafndan

yaratldn

beyan etmitir. (Apeiron:

«Belli olmayan

sonsuz» anlamna

gelir).

Bu

filozofa

göre Apeiron'-

un

ya yoktur,

ölümsüzdür,

balangç

ve sonu yoktur.

Bir

dier

filozof, Kolofon'lu

Ksenofoni

(M.

Ö.

580)

Politeizmin

büyük düman idi. «Elegien»

eserinde

yalnz

bir

Allah

bulundu-

unu,

dierlerinin

Homer

ile

Hesiod'un

artistik

hayalerinde yara-

tüm olduunu

söyler. Burada «Bir

her eyden,

herey Bir'den>

demi

olan

Efes'li

Heraklitos'u

da

zikredebiliriz.

Alkeon'un

inan-

cna

göre güne, ay

ve

yldzlar

da insan

ruhu

gibi bir tek ilâhî

168



tmam- Gazali

kuvvetle

hareket

ederler. K.

Kerîm'de

öyle

diyor: «Görmez misin

kî:

Allah

geceyi

gündüze

ve gündüzü

geceye

çevirir,

günei ve ay

âli mukadder bir zamana

kadar herbiri

yolunda

hareket halinde

yaratmtr. Ve

Rabbn her yaptndan haberdardr» keza: «Yerde

ve

göklerde

ne

varsa

Allah'ndr,

üphesiz

Allah kendi

kendine

yeterdir

ve

Hamd

O'na

mahsustur» demektedir.

Alkmeon,

Diogen Lertios'a

göre,

sonraki

nesillere

«Peri

Fisesos»

(tabiat hakknda) adl

bir eser brakmtr. Bu eserden ancak

baz

parçalar kalmtr:

«Ey

benim olum»

sözleri

ile

balyan

bu eser-

deki

sözler,

K.

Kerîmde Lokman'n

oluna ana babasna

minnet-

tar

olmasna dair verdii öütlerindeki sözlerin

ayndr:

31 nci

sû-

renin

15

nci

âyetinde

öyle

devam ediyor:

«...

Ve

onlar

seni

Alah'a

erik

komaya

zorlarlarsa

onlara

taat etme» Alkmeon'un bununla kendi oluna

deil, kendi olu

gibi sayd

halkn, müridlerini,

kastettii

anlalyor.

LOKMAN'IN K. KERÎMDE

YAZILI

ÖÜTLER:

Alkmeon,

insann

dünyadaki

durumunu

sistematik olarak ince-

leyen Pitagorcu'larn

ilkidir.

O'na

göre

insan zekâs (bilgisi) ile

Al&h'n

bilgisi

(ilmî)

öyle

farkldrki:

Allah

yaratc

sf

atiyle

her-

eyi

katiyetle bildii

halde insan zekâs tahmin

ve

ihtimalle

bilir

Hayvanlar

ise

daha az gelimi, bir

farketmeye

sahiptirler.

Onlar

görüp

geçirirler

ve sadece

tepki

gösterirler.

. K.

Kerîmde Lokman

öyle

der:

«Olum .

Küçük

bir

hardal

tohumu bile, yerde, gökte

veya

bir

kaya üzerinde

olsun,

Allah'n izniyle yeerir,

zira

Alah

bütün

incelikleri

büendir.»

«Saat

ilmi

Allah'tadr.

Yamuru

gönderir,

rahimdekini

bilir, hiç

htr

injan yarn ne

kazanacan

veya

bama ne

geleceini

ve

nere-

de öleceini

bilemez.

Ancak

Allah hereyi kesin olarak bilir.»

Alkmeon'un

akirtlerinden Brotinos'tan unu öreniyoruz:

«Peyritoos'un

olu

Kreton'lu

Alkmeon,

Brotonos

ile Leon ve Ba-

tillosa

öyle demitir:

«Dtan

ve

içten eyler hakkmda

yalnz

Allah'n kesin bilgi-

si

vardr;

insan

onlar

hakknda

ancak

tahminde

bulunabilir.»

Domam

bir ceninin

-gerçek

cinsiyetinin

tesbiti

ve

karakte-

169



Devlet

Bakanlarna

ristiklerinin

tarifi, insanlarn

bilgisi

dahilinde

olmadna dair

K.

Kerîmdeki

ayetlerle

Alkmeon'un

eserinde

bu konudaki

Lâtince me-

tin arasndaki

benzerlikte

yukardaki

misâllerle

birlikte mütalaâ

edildiinde

Alkmeon

ile Lokman

arasnda bir

çeit manevî ve ide-

lojik

bir

ba:

olduu

ve

her

ikisinin

de

ayn

ve

tek

kii

olduu

hak-

kndaki kanaat

kuvetlenmektedir.

Alkmeon ile Hipkrat

arasnda

bir

kyaslama:

Alkmeon'dan

bir

yüz

yl sonra

domu

olan Hipokrat,

sadece

çann

tb bilgisinin

bir allamesi

idi.

O

daha

ziyade Helen

(Yu-

nan)

âleminde

Alkmeon'dan

fazla tannm

ve

popüler

olmutur.

Bu

da

Alah'n

birliine (monoteist)

inanan

filozoflarn,

ister

de-

mokratik

ister diktatörlük

olsun, Helen

müesseseleri

tarafndan

devlet dinine

uymadndan ho

görülmedii ve

Hipokrat'n

Poli-

teist ve

Konformist

olduu

sebeblerine

balanabilir. Bu görü,

Sok-

rat zamannda resmî

politeist

akidesine

hücum ederek

Monoteizmi

va'zetmi olan Sokrat'n

idam ile

de

desteklenebilir.

Maruf

ve

mehur

bir hekim ve

terihç (Anotomist) olan Alk-

meon, insan azas

tahlil

ve terihlerini

yapp tarif ederek kendi

duygu

ve

bulu

teorisini

gelitirmitir.

O'na

göre:

Ik

ve

ses

hz-

lar

gözlerden ve

kulaklardan

küçük

sinir

mesanat

ile

ruhun

mad-

dî

merkezi

olan

beyine

aktarlr.

Duygu

ve

bilgimiz

kartlar üze-

rine kurulmutur.

Ancak

karanlk

mevcut

olduu'

için

göre-

biliriz.

O'nun

kartlar

sistemi,

Pitagor

faraziyesi

gibi

yalnz 4 uc

noktadan

ibaret olmayp,

d

dünyadan

görüp

not ederek

bilgi

alabildiimiz

sonsuz

tamamlayc

bir

kartlar

silsilesine

(deva-

mna)

de maliktir.

Fizikî

hayatmz

süresince

elde

ettiimiz

izle-

nimler

bu

prensibe

dayanmaktadr. Hastalk

veya

salk

kartlar

sayca ahenkli

olmasma

baldr

ve

tedavi ile

kartlarn

kay-

bolmu tabiî

ahengini

(Harmonisini)

tekrar

kurmaya

yardm edil-

mi

olur. Bu

demektirki;

(Contraria

Contraribus

Curan

tur)

pren-

sibi Hipokrat'tan

yüzyl önce,

Alkmeon

tarafndan

ileri

sürül-

mütür.

Alkmeonu'un

ruhun

ölümsüz

olduu

ve

fizikî

ölümle yok olma-

d

inanc

yukarda

belirtilen

eserlerde

geçmektedir.

Ayn ey Lok-

man'm

tasavvufu

ile

ilgili

olarak

Kur'an'da

da

açklanmtr.

«Ya-

ratlnz

veya yetitirilmeniz

ruh

gibidir»

âyetinde tslâm

tasav-

.

.

170



îmam-

Gazali

vufun «Nefs-ül-Küllî,

Vahdet--Vücud» esasn Hint'li islâm

düü-

nürü

ah Veüyulah'n

Apparentizm'inin balca hükmü

olarak iz-,

leyebiliriz.

Alkmeon diyorki:

«Birisinin ölümünün derhal yeni bir

doua

dönecei

hayat

devresinin

nasl

kapanacan hâlâ

kefedemediimiz için

fizikî

ölüm

vukubuluyor» Lokman,

Alah'tan ilham alm

bir filozof

ve

hekim-

dir. O'nun tarihî

ahsiyeti

müslümanlar

için,

bir imansz

Ansiklope-

dist olan

Hipokrat'n ahsiyetinden çok

daha

mühimdir.

K.

Kerîm,

insann

ruhî gelimesini

önemli

sosyolojik

anlam

tayan u derece-

lere ayrmaktadr.

1)

Allah'n

Elçileri

(Resulleri),

2)

Enbiya

(Nebîler)

3)

Hükema

(Filozoflar),

4)

Rasihûn

fil-îlm (tümde

derinleenler).

Kur'an,

LOKMAN

'DAN

BAKASI

OLMAYAN

BÜYÜK

filo-

zof

ve

Hekim

ALKMEON'UN

HATIRASINI

MUHAFAZA

EDEN

YEGANE LÂHÎ

VAHYDR:

Lokman bir filozof

ve

aratrc

olarak bir

tb

otoritesi

idi.

Hipokrat'tan yüzyl

önce

yaam

ve

ün

yapmtr.

K. Kerîm'de

:

«Muhakkak biz Lokman'a

hikmet verdik»

eklinde

bahsedilmitir.

Müslümanlar

ayn

eyi

Hipokrat

için söyleyemezler.

Hz.

Muhammet

kendi

dili Arapça'y

bile

okuyup yazamayan bir ümmî olduundan

eski Yunan perâmenlerini okuyamyaca

tabiî

idi ve yine

iyi

bi-

linmektedirki; Alkmeon'un hatras Hipokrat tarafndan

gölgelen-

migtir. Sokrat öncesi çan büyük Yunan

(?)

filozofu

ve

hekimi

olan

Lokman'n

(Alkmeon)

hatrasm anan

yegâne ilâhî kitap

Kur*andr. Eski

çan

bu oüyük

ahsiyeti

hakknda

yahudi

ve Hris-

'

tiyan edebiyatnda sükût etmitir.

üphesiz

Hz. Allah K.

Kerîm'de

Lokman' beürli bir

maksatla

zikretmitir. Bu bakmdan,

bir

müslüman hekîm için

«Asklepid

veya Hipokrat yemini»

yapmann

uygun

olmamas

gerekir.

O'nun

.

yerine K.

Kerîm'de sözü

edilen «Lokman

yemini»

ninin

aadaki

metni kabul

edilmelidir.

171



Devtot

Bakanlarna

1)

Bana hayat verip

rehberlik eden ve

pek

az

kiinin

bildii

bir

örenim

imkân vermi olan

Ulu Tanrya ükredelim.

ükreden

kendi

ruhu

için ükretmi

olur.

2)

Kullukta

devama,

iyilii

öfttleyip

kötülükten

alkoymaya

ve

karlaacam

her olay

sabrla

karlamaya söz

veririm.

3)

Benden

yardm

isteyen

herhangi

bir

hastay

asla

reddet-

meyeceim.

4)

Asla

marur,

kibirli

ve

kendimi beenmi

olmayacam

gfibi

bakalarma

üstün bir

tavr

taknmayacam.

5)

Asla

kimseyi

tahkir

etmiyeceim

ve

daima

tevazu ve

iti-

dal

ile

konuacam.

6)

Domam

bir çocuk

hakknda

herhangi

bir

ön

mütalâa,

tavsiye

veya

kötü bir

el

ilemi

yapmyacagm.

Herhangi

bir

insann

hastal

ve

yaama

ihtimali

hakknda

1

asla bir

ön

hükümde

bulun-

mayacam,

yarn

ne

olabileceini

ancak

Allah'n bildiine

inan-

yorum.

NÎÇÎN MÜSLÜMAN

ÜNVERSTELERNN

TTB

FAKÜLTE-

SNDE

LOKMAN YEMN

YAPILMALIDIR

Yukardaki

Lokman

yemininin tb

örenimine balyacak her

örenciye kabulünden önce, yaptrlmas

gerekli Ve yararldr.

Bir

hekimin

millî,

rkî,

sosyal,

mezhebî ve

ahs,

bütün etkilerin üstünde

olmas gerektii

Kur'

anda belirtilmitir.

Bu demektir ki,

bir

hekim

kendinebavuran

herkesin

yardmma

komaldr.

Bilhassa

yeminin

6

nc maddesi

pek

ilginç

olup

üzerinde

durul-

maya

deer,

Rahmin

içinde

ne olduunu

yalnz Allah bilir ve

bizim

ona

müdahale etmeye, ana-babas ve belki

de bütün

insanlk

için

faydal

olabilecek

bu

yeni

hayat

yok etmeye

hakkmz yoktur.

Hekim,

hastasn

veya

akrabalarn,

ya da herhangi birisini

hasta-

nn

durumunun

ümitsiz olduu

veya

ölüme

mahkûm

oldu^

hak-

knda

haberdar

etmemelidir

Bu

gibi

telkinler

çou

defa

bir

ihti-

malden öteye

geçmedii

halde hastann durumunu

daha da

kötü-

172



letirir. Böyle ihtimallerle

bir hekim, hastay

ne

kadar

ihtiyar,

za-

yf,

itibarsz ve kötürüm

de

olsa; ümitsizdir»

diyerek

tedaviden

ve

ona her

yardm yapmaktan

kaçnmamaldr.

He**

ite

Allah'n

takdiri

olduuna

göre, son

dakikada

bile yeni

metod

veya ilâç

il-

ham

ile

hastay kurtarmak

ümidim

kaybetmiyerek

onu

terketme-

melidir. Hekîm hastaya

yalnz maddî

imkânlarla

deil, moralini

de

takviye suretiyle yardm etmelidir.

Müslüman

hekimler

bu yemin

öretilimi izah edilmekle yalnz

profesyonel mahir

hekimler deü,

ayn zamanda

slâm

ideolojisine

göre büyük moral ve

faziletli ahsiyetler

de

yetitirilmi

olacaktr.

«Çünkü

Allah Hak'tr. Ondan gayrisine

çarma

batldr. Allah

ulu

ve

güçlüdür.)

(Bak. îslamic

Rewlew*den

kalkman Dünya mec. (S.K.) S.

64,

65-66).

4

—

Hipokrat:

(M.Ö. 460

—

377

Istanköylu, Eski

Yunanis-

tan'n ünlü hekimidir.

Demokritos'tan

felsefe okumu,

anatomi

üzerindeki

deneyleriyle herkesi

hayrete

düürmü.

lâçtan

ziyade

perhize

önem

verirmi.

5)

Vehb.

b.

Münebbih.

BENC

KISIM:

1)

Said

b.

Cübeyr.

(Ebu Abdullah

yahut

Ebu

Muhammed

el-

Esedi)

Tabi'lerin

ileri

gelenlerindendir.

Kûfeli'dir.

Abdullah

b.

Abbas

ve

Abdulah

b.

Ömer'den ilim

alm,

fkh ve

tefsir

sahasnda

asr-

nn en ileride

olan

idi.

95

tarihinde

ehit

olmutur.

2)

ökiid

(Eueiide)

Yunan

matematikçisidir. Matematik

ilmi-

nin

mûcidi

ve piri

saylr.

16 Eylül

1969

Süleymaniye

173



t

Ç

1

N

D

E

KLER

Sahife

Kitap

Hakknda

umumi Bilgi

...

5

BRNC

BÖLÜM

lk Mektup

17

imann Temeli

olan

itikad ...

19

Allah' Tenzih

etme

19

KUDRET

20

îlim

20

RADE

21

itme

ve

görmesi

21

KELÂM

22

EF'AL

22

AHÎRETÎ

ÖVME

23

HAZRETt

PEYGAMBER

AN-

MA

HAKKINDA

24

ÎMAN

AACININ

DALLARI-

NI

BLDRME

25

BLGNLERLE

OTURMA

32

YARDIMCILARIN

DURUMU

37

KIZMAMA

39

MERHAMETL

OLMA

43

HTYAÇLARI

GDERME

...

44

EFKAT

45

HALKI

SEVNDRME

46

SLÂM'IN

PRENSPLERN

EMR

47

KENDN

BLME

51

ADALET

VE SYASET 52

KNC

BÖLÜM

U

DÖRT

EY

BAKANLA-

RA GEREKLDR

61

ZULÜM

66

ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

DEVLET

HAZNES

VE

VER-

G POLTKASI

75

VERGY

ARTIRMA

76

BEYT-ÜL-MAL

78

ÖÜT

85

BAKANDA

BULUNAN ME-

ZYETLER

86

Sayfa

BAKANA

YAKLAMAKTAN

KAÇINMAK

87

BABAKANIN

TAKP

EDE-

CE

YOL

90

BABAKANIN

YAI

94

KARAKTER

95

SR

SAKLAMA

'..

96

BABAKANLA

GÖRÜME

98

DÖRT

EYN

DÜZELTL

MES

MKANSIZDIR

112

BAKANIN

OTORTESN

GÜNDEN

GÜNE

arttran

u

alt

eydir

113

HKMET

117

SORU

CEVAP

119

DARLII

GDERME

121

Bakan,

Babakan

üç

eyden

alkoymamaldr

122

Bakan

u alt

gurupla

herhan-

gi

bir

hususu

müavere

etme-

.

melidir.

122

Bakanlarla

görüme

123

SULH

YOLNDA

TERCH

... 126

BABAKANLIIN

KADRN

BLME

128

KÂTPLER VE ONLARIN

ta-

kip

edecei yol

128

DÖBDÜCÜ BÖLÜM

Filozoflarn Hikmetlerini

bildir-

meye

dairdir

130

BENC

BÖLÜM

AKLIN VE AKILLARIN

ÜS-

TÜNLÜ HAKKINDADIR

144

0O0

CAHLNDE

ARETLER

VARDIR

145

NOTLAR

VE

ZAHLAR

149

Birinci

kaynak

149

Münker

ve

Nekir

150

174



Sayfa

Ibni

Abbas

150

Hzr

150

ÖÜR

151

HADD

151

HUZEYFE

152

DAVUD

(A.S.)

152

KAYSER

152

MELK

152

EMR

:

152

EKK

BELHÎ

153

HARUN

RED

153

Abbas

153

Fudayl.

b.

ÎYAZ 153

Ömer.

b.

Abdül AZZ

154

Ebu

Kulabe-i

Rekka

154

Süleyman

b.

Abdül

Melik

154

Ebu

Musa

El-As'eri

154

Biat

155

Mansur

155

Hasan-

Basri

155

Zeyn'ül

Abidin

156

îbni

Mes'ud

156

Hiam b.

Abd-ül-Melik

156

Muaviye

156

HARUT VE

MARUT

157

t

K

t

N

C

1

KAYNAK

Velid

...

157

Abdül-Melik (b.

Mervan)

158

Ardüir

158

Behram

(Behram

Gür)

158

Nuirevan

158

Dehhak

159

Efrasiyab

159

Yezdi curd

159

Tabii

159

Süfyan-

Sevri

159

Marib

159

Ferudin

159

Zülkarneyn

160

ÎKtNCÎ

BÖLÜM

ARSTO

160

SOKRAT

160

Büzurg

Mihr.

160

160

Ahnef

b.

Kays

161

Sayfa

Fafur

161

Zeyd

b. Elem

161

Abdurrahman

b.

Avf

161

Halid b.

Velid

61

m.

BÖLÜM

Raiyye

162

Haraç

162

Sasaniler

162

Mehdi

162

Humus

162

Haccac

162

IV.

BÖLÜM

Me'mun

162

Eflâtun

163

Cizye

163

Üzdiir

163

Hüsrev

Perviz

(Perviz)

163

Ya'kub

b. Leys

163

Ehvaz

163

Dârâ:

(Darius)

163

KNC

KISIM

Mubed

Mubezan

(F)

164

ÜÇÜNCÜ

KISIM

Calinos

164

DÖBDÜCÜ

KISIM

bn-i

Mukaffa

165

Lokman

166

Hipokrat

yemininin

Metni ... 166

ALKMEON'un

öretimi

ile

K.

Kerimdeki

Lokman'n

öret-

tikleri

arasnda

göze

çarpan

beraberlik:

167

ALKMEONUN

DERSLER

...

168

Lokman

(A.S.)m

K.

Kerimde

yayl

öütleri

167

Niçin Müslüman

Üniversiteleri-

nin

TIP

FAKÜLTESNDE

...

172

LOKMAN YEMN

YAPILMA-

LIDIR:

Hipokrat

173

Beinci ksm

173

Said

b.

Cübeyr

173

ÖKLD

(Euelide)

173

175



cjft

|

iyi

bakan,

karekter

sahibi

kimselerin,

yö-

netiminden

dolay

rahat

ettii,

J

ar

ekter

sizlerin

ise

korku içinde

yaadklar

kimsedir.

Kötü

bakan

ise

buri/un

aksinedir: yi

karekterli

insanlar

korkulu

bir

hayat

içinde

bulunurlarken,

kö

iiler ise

istedikleri

gibi

yasarlar.*

Documents

Imam Gazali - Devlet Baskanlarina Nasihatler_text.pdf