Jarðargæði – kafli 10:Jarðargæði – kafli 10:

JARÐSKORPANJARÐSKORPAN

Uppbygging jarðskorpunnarUppbygging jarðskorpunnar

Um 98,5% jarðskorpunnar eru byggð upp af Um 98,5% jarðskorpunnar eru byggð upp af átta frumefnum:átta frumefnum:

SúrefniSúrefni KísliKísli ÁliÁli JárniJárni KalsíumKalsíum NatríumNatríum KalíumKalíum

MagnesíumMagnesíum

Frumefnin bindast saman Frumefnin bindast saman á ýmsan hátt og mynda á ýmsan hátt og mynda steindirsteindir..

Ólivíndíll í basalti

Uppbygging jarðskorpunnar Uppbygging jarðskorpunnar frh.frh.

Skilgreining á steindumSkilgreining á steindum: Steind er kristallað : Steind er kristallað frumefni eða efnasamband sem finnst frumefni eða efnasamband sem finnst sjálfstætt í náttúrunni og er myndað á sjálfstætt í náttúrunni og er myndað á náttúrulegan hátt.náttúrulegan hátt.

Um 2000 steindir þekktar en aðeins 9 mynda Um 2000 steindir þekktar en aðeins 9 mynda að magni um 95% allra steinda í yfirborðsbergi að magni um 95% allra steinda í yfirborðsbergi jarðar.jarðar.

Steindir, einar sér eða nokkrar saman, mynda Steindir, einar sér eða nokkrar saman, mynda bergtegundirbergtegundir sem jarðskorpan er gerð úr. sem jarðskorpan er gerð úr.

Má líkja við innihaldsefni í kökum!Má líkja við innihaldsefni í kökum!Pýroxendíll í storkubergi

Bergtegundir jarðskorpunnarBergtegundir jarðskorpunnar

Bergtegundir geta verið:Bergtegundir geta verið:

1.1. Samlímdar (t.d. móberg)Samlímdar (t.d. móberg)

2.2. Harðstorknar (t.d. basalt)Harðstorknar (t.d. basalt)

3.3. Lausar í sér (t.d. leir eða Lausar í sér (t.d. leir eða möl)möl)

Móberg

Basalt

Möl

Bergtegundir jarðskorpunnar Bergtegundir jarðskorpunnar frh.frh.

Bergtegundum er skipt í þrjá flokka eftir Bergtegundum er skipt í þrjá flokka eftir uppruna:uppruna:

1.1. StorkubergStorkuberg

2.2. SetbergSetberg

3.3. Myndbreytt bergMyndbreytt berg

Basalt

Sandsteinn

Myndbreytt berg

Hringrás bergsinsHringrás bergsins

Barátta útrænu og innrænu aflanna veldur Barátta útrænu og innrænu aflanna veldur því að allt efni er í stöðugri hringrás.því að allt efni er í stöðugri hringrás.

Innræn öflInnræn öfl Fá orku við klofnun geislavirkra efna í iðrum jarðarFá orku við klofnun geislavirkra efna í iðrum jarðar Birtast okkur sem eldgos, jarðskjálftar, jarðvarmi Birtast okkur sem eldgos, jarðskjálftar, jarðvarmi

og við myndun fellingafjallaog við myndun fellingafjalla Vinna að því að byggja upp landiðVinna að því að byggja upp landið

Útræn öflÚtræn öfl Fá orku sína frá sólinni Fá orku sína frá sólinni Skiptast í veðrun, rof og setmyndunSkiptast í veðrun, rof og setmyndun Vinna að því að brjóta niður landiðVinna að því að brjóta niður landið

Hringrás bergsins frh.Hringrás bergsins frh.

1. Veðrun og rof1. Veðrun og rofAllar gerðir bergs molna og grotna Allar gerðir bergs molna og grotna

niður með tímanum.niður með tímanum.

2. Samlíming og samþjöppun2. Samlíming og samþjöppunBergmylnsna harðnar, uppleyst Bergmylnsna harðnar, uppleyst

efni falla út eða lífrænar leifar efni falla út eða lífrænar leifar safnast fyrir.safnast fyrir.

3. Myndbreyting3. MyndbreytingUmkristöllun storku- eða setbergs Umkristöllun storku- eða setbergs

djúpt í jörðu.djúpt í jörðu.

4. Uppbræðsla4. UppbræðslaBergið bráðnar og storknar aftur.Bergið bráðnar og storknar aftur.

Byggingarefni storkubergsByggingarefni storkubergs

Storkuberg verður til við storknun Storkuberg verður til við storknun bergkviku úr iðrum jarðar.bergkviku úr iðrum jarðar.

Súrefni (O) er algengasta frumefnið í Súrefni (O) er algengasta frumefnið í storkubergi, en kísill (Si) næst storkubergi, en kísill (Si) næst algengast.algengast.

Þegar kvikan kólnar myndast örsmáir Þegar kvikan kólnar myndast örsmáir fjórflötungar úr kísli og súrefni: fjórflötungar úr kísli og súrefni: Sílíköt.Sílíköt.

Raðast saman í keðjur, lög eða þrívíð Raðast saman í keðjur, lög eða þrívíð form og mynda mismunandi kristalla.form og mynda mismunandi kristalla.

Sílíköt eru algengasti flokkur steinda í Sílíköt eru algengasti flokkur steinda í storkubergi.storkubergi.

Efnasamsetning storkubergsEfnasamsetning storkubergs

Veltur aðallega á því hvort kvikan hafi borist Veltur aðallega á því hvort kvikan hafi borist skjótt upp á yfirborð eða haft viðdvöl í skjótt upp á yfirborð eða haft viðdvöl í kvikuhólfi. kvikuhólfi.

Kvikan verður súrari (hærra SiOKvikan verður súrari (hærra SiO22 innihald) við innihald) við dvöl í kvikuhólfi: Lengri tími = súrari kvika.dvöl í kvikuhólfi: Lengri tími = súrari kvika.

Flokkun storkubergs eftir kísiltvíoxíðinnihaldi:Flokkun storkubergs eftir kísiltvíoxíðinnihaldi: Basísk: <52% SiOBasísk: <52% SiO22

Ísúr: 52-65% SiOÍsúr: 52-65% SiO22

Súr: > 65% SiOSúr: > 65% SiO22

Storknunarstaður storkubergsStorknunarstaður storkubergs

Útlit og áferð storkubergs fer mikið Útlit og áferð storkubergs fer mikið eftir því hvar kvikan storknaði:eftir því hvar kvikan storknaði:

Storknar djúpt í jörðu:Storknar djúpt í jörðu: Kvikan kólnar hægt Kvikan kólnar hægt →→ stórir stórir

kristallar vaxa kristallar vaxa → → djúpberg djúpberg (stórkornótt berg).(stórkornótt berg).

Storknar á yfirborði:Storknar á yfirborði: Kvikan kólnar hratt Kvikan kólnar hratt → → kristallar ná kristallar ná

ekki að vaxa mikið ekki að vaxa mikið → → gosberg (fín- / gosberg (fín- / dulkornótt).dulkornótt).

Storknar mjög hratt (t.d. í vatni):Storknar mjög hratt (t.d. í vatni): Kristallar ná ekki að myndast Kristallar ná ekki að myndast → →

myndlaust berg (glerkennt).myndlaust berg (glerkennt).

Granít

Líparít

Hrafntinna

Dílótt gosbergDílótt gosberg

Stundum byrjar kvika að Stundum byrjar kvika að storkna djúpt í jörðu þannig storkna djúpt í jörðu þannig að stakar steindir ná að vaxa að stakar steindir ná að vaxa í henni.í henni.

Ef hálfstorknuð (eða að hluta Ef hálfstorknuð (eða að hluta til storknuð) kvikan berst svo til storknuð) kvikan berst svo upp á yfirborðið storknar upp á yfirborðið storknar restin af henni hratt þar.restin af henni hratt þar.

Afraksturinn er Afraksturinn er dílótt gosbergdílótt gosberg þar sem stóra díla er að finna þar sem stóra díla er að finna innan í mun fínkornóttari innan í mun fínkornóttari bergmassa.bergmassa.

Plagíóklasdílar í basalti

Ólívín- og plagíóklasdílar í basalti

Flokkun storkubergsFlokkun storkubergs Storkuberg er flokkað niður eftir efnasamsetningu og storknunarstað

MóbergMóberg Mjög sérstök bergtegund – Mjög sérstök bergtegund –

flokkast sem gosberg en er það flokkast sem gosberg en er það samt ekki alveg!samt ekki alveg!

Getur verið basískt, ísúrt og súrt.Getur verið basískt, ísúrt og súrt.

Myndast við að vatn kemst að Myndast við að vatn kemst að kviku í eldgosum – t.d. undir kviku í eldgosum – t.d. undir jöklum eða í sjó.jöklum eða í sjó.

Móberg það berg sem kannski Móberg það berg sem kannski kemst næst því að vera sér-kemst næst því að vera sér-íslenskt.íslenskt.

Myndun Myndun móbergsmóbergs

Bólstrabergið myndast Bólstrabergið myndast þegar ofanáliggjandi þegar ofanáliggjandi farg (t.d. jökull) er það farg (t.d. jökull) er það mikið að kvikan nær mikið að kvikan nær ekki að splundrast.ekki að splundrast.

Túffið byrjar að Túffið byrjar að myndast þegar kvikan myndast þegar kvikan nær að splundrast í nær að splundrast í fína gjósku.fína gjósku.

Ef hraunkollur Ef hraunkollur myndast efst á fjallinu myndast efst á fjallinu kallast það kallast það móbergsstapi.móbergsstapi.

Myndun móbergs frh.Myndun móbergs frh. Móbergið sjálft verður til þegar Móbergið sjálft verður til þegar

gjóskan úr gosinu límist saman gjóskan úr gosinu límist saman og ummyndast.og ummyndast.

Gjóskan verður s.s. að hörðu Gjóskan verður s.s. að hörðu bergi: Móbergi.bergi: Móbergi.

Nokkrar mismunandi tegundir Nokkrar mismunandi tegundir móbergs:móbergs: TúffTúff (eingöngu úr ösku) (eingöngu úr ösku) ÞursabergÞursaberg (úr ösku og (úr ösku og

gjallmolum)gjallmolum) BólstrabrotabergBólstrabrotaberg (úr ösku, (úr ösku,

gjallmolum og bólstrum)gjallmolum og bólstrum)

Bólstraberg við Kleifarvatn

Þrjár tegundir móbergsfjallaÞrjár tegundir móbergsfjalla

Móbergshryggir

Móbergsstapar

Móbergskeilur

Surtsey - móbergSurtsey - móberg

Surtseyjareldar stóðu Surtseyjareldar stóðu yfir frá 1963-1967.yfir frá 1963-1967.

Þegar kvikan var ekki lengur í snertingu við sjóinn hætti að myndast gjóska / móberg og hraun fóru að flæða.

Jarðfræðilegar einingar Jarðfræðilegar einingar landsinslandsins

Tertíer berggrunnur – eldri en 3 m.á. Finnst á vestur-, Tertíer berggrunnur – eldri en 3 m.á. Finnst á vestur-, norður- og austurlandi. Stundum kölluð norður- og austurlandi. Stundum kölluð blágrýtirsmyndunin.blágrýtirsmyndunin.

Grágrýtismyndunin frá ísöld 10.000 til 3 m.á. – Grágrýtismyndunin frá ísöld 10.000 til 3 m.á. – Hraunlög frá hlýskeiðum ísaldarHraunlög frá hlýskeiðum ísaldar Eldri grágrýtismyndunin á jaðri gosbeltannaEldri grágrýtismyndunin á jaðri gosbeltanna Yngri grágrýtismyndunin inn á milli móbergsmyndanir.Yngri grágrýtismyndunin inn á milli móbergsmyndanir.

Móbergsmyndunin frá ísöld 10.000 til 3 m.á. – Móberg Móbergsmyndunin frá ísöld 10.000 til 3 m.á. – Móberg og bólstraberg frá kuldaskeiðum ísaldar. Um miðbik og bólstraberg frá kuldaskeiðum ísaldar. Um miðbik gosbelta.gosbelta.

Nútíma hraun – Hraun í gosbeltunum sem leggjast Nútíma hraun – Hraun í gosbeltunum sem leggjast ofan á eldri myndanir og eru yngri en 10.000 áraofan á eldri myndanir og eru yngri en 10.000 ára

Setlög frá nútíma – finnast um landið allt í bland við Setlög frá nútíma – finnast um landið allt í bland við jökulurð frá ísöld.jökulurð frá ísöld.

JARÐFRÆÐI ÍSLANDS