ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ ÖRNEKLEMİNDE DUA TUTUMU ve …isamveri.org/pdfdrg/D03296/2014_2/2014_2_SEYHANBY.pdf · 2015-09-08 · db 14/2 si 2, 2014 . 1 7 5-2 04 ÜNİVERSİTE

db 14/2

Din

bili

mle

ri A

kad

emik

Ara

ştır

ma

Der

gisi

C

ilt 1

4, S

ayı 2

, 20

14

ss. 1

75

-20

4

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ ÖRNEKLEMİNDE DUA TUTUMU ve

TANRI TASAVVURU

Beyazıt Yaşar SEYHAN*

Özet

Bu makalenin amacı, üniversite öğrencilerinin dua tutumu ile olumlu-olumsuz Tanrı tasavvuru arasındaki ilişkileri incelemektir. Araştırma, Sivas Cumhuriyet Üniversitesinde okuyan toplam 670 öğrencinin katılımı ile yapılmıştır. Cinsiyet değişkeninde dua tutum boyutları ile olumlu-olumsuz Tanrı tasavvuru arasında fark görülmüştür. Kız öğrencilerin dua tutum boyutları ve olumlu Tanrı tasavvu-ru anlamlı olarak erkek öğrencilerden daha yüksek iken olumsuz Tanrı tasavvuru daha düşüktür. Hem kız hem erkek öğrencilerin olumlu Tanrı tasavvurlarını dua amaç ve his boyutu yordamaktadır. Dua amaç boyutu kız ve erkek öğrencilerin olumsuz Tanrı tasavvurunu -düşük oranda- negatif yönde yordarken, dua sıklık boyutu ise sadece erkek öğrencilerin olumsuz Tanrı tasavvurunu -düşük oranda- pozitif yönde yordamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Dua, Tanrı Tasavvurları, Dua Tutum Boyutları, Üniversite Öğren-cileri.

In The Sample Of Universty Students Prayer Attitude And Image Of God

Abstract

The purpose of this article is to examine the relationship between prayer atti-tudes and (negative/positive) image of God in university students. This study was conducted with the participation of a total 670 students read in Sivas Cum-huriyet University. In terms of gender, between attitude of prayer demensions and (negative and positive) images of God were showed significantly different. While attitudes of prayer dimensions and positive images of God at the girls are significantly higher than male, negative images of God at the girls are signifi-cantly lower than male. The porpuse and feel dimensions of prayer are predicted both male and female student's positive image of God. The female and male stu-dents of the purpose of prayer dimension is predicting negative images of God -low extent- in negative direction. The frequency of prayer dimension is predict-ing negative images of God -low extent- in positive direction.

Key Words: Prayer, İmages of God, Attitude of Prayer Dimansions, University Students.

* Yrd. Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim

Dalı, [email protected].

BEYAZIT YAŞAR SEYHAN

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 14 SAYI 2

176| db

Giriş Tanrı tasavvuru ile dua tutumu din psikolojisinin temel konula-

rından sayılabilir. Her iki konu da büyük oranda insan tecrübesine dayanır. Çünkü Tanrı tasavvuru ve dua, bireyin inandığı kutsala dair kişisel ilişki sonucunda ortaya çıkmaktadır. Dahası, Tanrı'yı belirli bir biçimde anlama ve tasavvur etme temelde insan tarafın-dan gerçekleştirilen zihinsel bir süreç olduğu için tek biçimli bir Tanrı tasavvurundan bahsedilemeyeceği1 gibi, dua da herhangi bir kutsala inanan her kadın ve erkeğin kendine uygun bir tarzda geliş-tirebileceği, en basit tabiri ile bireysel bir ritüeldir2.

Din psikolojisi, pratikte sübjektif olan yani bireyden bireye fark-lılaşabilen bu iki kavramı ele alırken, bireylerin üzerinde bıraktığı psikolojik etkiyi inceleyerek genellemelere gitmektedir. Mesela, din psikolojisindeki bazı dua çalışmaları, bireylerin kendi dilinde farklı sözel ifadelere dökülen dua formlarını kavramlaştırıp gruplandırır-ken3, dua üzerinde yapılan bazı çalışmalar ise duanın insan üzerin-de bıraktığı psikolojik etkilere odaklanmıştır4. Aynı şekilde din psi-kolojisindeki Tanrı tasavvuru çalışmaları da bireyin inandığı Tanrı ile arasındaki ilişkinin niteliğini kavramlaştırıp gruplamışlardır5.

1 Ay, Mahmut, "Tanrı Tasavvurlarının Politik Tasarımlara Yansıması", Ankara İlahiyat

Fakültesi Dergisi, 2005, c. XLIV, s. 2. Ankara. 2 Janssen, J., de Hart, J. & den Draak, C, Praying as Individualized Ritual. Ed.: H-G.

Heimbrock & H.B. Boudewwijinse, Current Studies on Rituals: Perspective for The Psychology of Religion, 1990, ss. 71-82. Amsterdam: Rodopi.

3 Foster, R. J., Prayer: Finding the Heart's Truth. 1992, San Francisco: Harper; Ladd, K. L. ve Spilka, B. "Inward, Outward, and Upward: Cognitive Aspects of Prayer", Jo-urnal for The Scientific Study of Religion, 2002, 45; Poloma, M. M. ve Pendleton, B. F., Varieties of Prayer: A Survey Report. 1991, Philadelphia, Pa: Trinity Press Interna-tional; Hood, R. W., Morris, R. J. ve Harvey, D. K. "Religiosity, Prayer and Their Re-lationship to Mystical Experience". Paper Presented at the Annual Meeting of the Reli-gious Research Association, 1993, Raleigh, NC; akt. Cirhinlioğlu, F. Gül. Din Psikoloji-si, 2010, Ankara: Nobel Yay; Albayrak Ahmet, Acuner Yusuf ve Seyhan, B. Yaşar, "Dua Tutum Ölçeği Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması", Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2014, s.: 34, ss. 365-372.

4 Collip, P. "The Efficacy of Prayer: A Double-Blind Clinical Trial", Medical Times, 1969, s.: 97, ss. 201-204; Byrd, R. "Positive Therapeutic Effects of Intercessory Pra-yer in a Coronary Care Unit Population". Southern Medical Journal, 1988, 81, 826-829; Benor, D. J. Spiritual Healing: Scientific Validation of a Healing Revolution. So-uthfield, 2002, MI: Vision Publications; Dossey, L. Healing Words: The Power of Pra-yer and the Practise of Medicine, 1993, c. 3(6), 10-17, 113-120; Cirhinlioğlu, F. Gül, Din Psikolojisi, 2010, Ankara: Nobel Yay.

5 bkz. Benson, P. ve Spilka, B. "God Image as a Function of Self-esteem and Locus of Control", Journal for the Scientific Study of Religion, 1993, s. 12, ss. 297-310; Cava-nagh, M. "The Perception of God in Pastoral Counseling", Pastoral Psychology, 1992, 41(2), ss. 75-87; Foster, R. A. ve Babcock, R. L."God as a Man Versus God as a

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ ÖRNEKLEMİNDE DUA TUTUMU ve TANRI TASAVVURU


db | 177

Araştırmanın bu teorik kısmında, dua ve Tanrı tasavvuru üzerinde yapılan çalışmaların ortaya koyduğu bazı bilgiler sunularak dua tutumu ile Tanrı tasavvuru arasındaki ilişkiye değinilecektir.

1. Dua Tutumu

Dua tutumu hakkında bilgi vermeden önce tutumun ne olduğu hakkında kısa bir bilgi vermekte fayda vardır. Tutum bireyin her-hangi bir insana, konuya, olaya veya davranışa ilişkin olumlu veya olumsuz bir şekilde takındığı tavır olarak tanımlanabilir6. Tutum kavramı sosyal psikolojide üzerinde çok durulan en eski konular-dandır. Sosyal psikolojide tutum genellikle üç boyutlu olarak ince-lenmiştir. Söz konusu bu üç boyut tutumun "bilişsel", "davranışsal" ve "duygusal" boyutlarını ifade etmekteydi. Ancak daha sonraları tutum üzerindeki çalışmalar sadece bu üç boyut ile sınırlı kalmayıp farklı açılardan da ele alınmıştır. Dini tutumu ele alan bir uzman dindarlığı bilişsel, davranışsal ve duygusal boyutları ile birlikte fark-lı açılardan da ele alır. Dini tutumun güdümü (kaynağı) açısından ele alınması dindarlığa farklı bir açı kazandırmıştır. Bu açıdan dini yaşayışın derinlemesine boyutlarını koyan ve Allport tarafından geliştirilen içsel-dışsal güdümlü dindarlık buna örnek olarak göste-rilebilir7.

Tutum veya dini tutum farklı boyutlarda ele alındığı gibi dua tutumu da farklı boyutlarla ele alınabilir. Bazı çalışmalarda dua tutumunun farklı boyutları elde edilmiştir. Poloma ve Pendleton tarafından yapılan 15 maddelik dua tutumu ölçeğinde üç boyut

Woman: Perceiving God As a Function of the Gender of God and the Gender of Par-ticipant". International Journal for the Psychology of Religion, 2001, c.: 11(2), ss. 93-104; Bacanlı Hasan, "Tanrı ve Peygamber Kavramları", Din Eğitimi Araştırmaları Der-gisi, 1995, 2, 155-163; Güngördü, M. Allah'a Atfedilen Özellikler ile Depresyon Arasın-daki İlişki Üzerine Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2001, İzmir: Dokuz Eylül Ünv. SOSBE; Mehmedoğlu A. Ulvi, Tanrıyı Tasavvur Etmek, 2011, İstanbul: Çamlıca Yay; Güler Özlem, Tanrı'ya Yönelik Atıflar, Benlik Algısı ve Günahkârlık Duy-gusu (Yetişkin Örneklem), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2007, Ankara: Anka-ra Ünv. SOSBE; Seyhan, B. Yaşar, "Üniversite Öğrencilerin Tanrı Tasavvuru ve Psiko-lojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler", Sivas Cum. Ünv. İlh. Fak. Dergisi, 2014, 18/1, baskıda.

6 bkz. Budak Selçuk, Psikoloji Sözlüğü, 2009, s. 747, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları; Kağıtçıbaşı Çiğdem ve Cemalcılar Zeynep, Dünden Bugüne İnsan ve İnsanlar, 2014, İs-tanbul: Evrim Yayınları

7 Allport Gordon W. ve Ross, J. M. “Personel Religious Orientation and Prejudice”, Journal of Personality and Social Psychology, 1967, s. 5, ss. 432–443.



178| db

elde edilmiştir8. Hood, Morris ve Harvey de benzer bir çalışma ile dört çeşit boyut ortaya koymuşlardır9. Meadow ve Kahoe ise dua etmenin beş değişik biçimine işaret etmişlerdir10. Bu gibi çalışmalar özellikle Batı'da çoktur. Ancak dikkat çekilmesi gereken nokta dua etme davranışı ile dindarlık arasında güçlü bir ilişkinin var olduğu-dur. Çünkü Albayrak'ın da ifade ettiği üzere dua insan için fıtri bir değer olup hem ibadetin hem dinin özüdür. İnsanın dua pratiğinin özünde - Allport'un iç güdümlü dış güdümlü dindarlık tutumlarına benzer şekilde- iç güdümlü dış güdümlü dua formlarından bahsedi-lebilir11.

Albayrak'a göre, içsel güdümlü dua formunda insan kendi varo-luşunun derinliğinden kaynaklanan doğal bir etkiyle duaya yönel-mektedir. Dış güdümlü dua formunda, dua insanın beklentilerini karşılaması gereken temel bir araç iken, iç güdümlü dua formunda ise bazen dolaylı olarak araç gibi olsa da temelde insan varlığını, yaratıcıyı ve evreni idrak etmesini sağlayabilir12. Albayrak'a göre itiraf, şükür, bağışlanma, tefekkür, itiraf gibi dua formları iç gü-dümlü dua formu; istek, alışkanlık, başa çıkma dua formları ise dışsal güdümlü dua formlardır13.

İnsanlar dua etme nedenleri arasında çeşitli psikolojik süreç-lerden bahsedilebilir. Horozcu'ya göre iki farklı psikolojik süreçten bahsedilebilir. Bunlardan biri, "geçici psikolojik süreçler" olup bir anlık korku, acziyet, şükür, yardım isteği gibi bir anda ortaya çıkan durumlar karşısında bireyi duaya sevk eder. Bu durumlar duayı ortaya çıkaran geçici güdülerdir. İnsanı duaya iten ikinci psikolojik süreç "uzun vadeli psikolojik süreç" olarak isimlendirilir ki bu varo-

8 Poloma, M. M. ve Pendleton, B. F. Varieties of Prayer: A Survey Report, 1991, Phila-

delphia, Pa: Trinity Press International. 9 Hood, R. W., Morris, R. J. ve Harvey, D. K. "Religiosity, Prayer and Their Relations-

hip to Mystical Experience". Paper Presented at the Annual Meeting of the Religious Re-search Association, 1993, Raleigh: NC.

10 Meadow, M. J. ve Kahoe, R. D., Psychology of Religion: Religion In Individual Lives. 1984, New York: Harper and Roe; Cirhinlioğlu, F. Gül, Din Psikolojisi, 2010, ss. 171-179, Ankara: Nobel Yay.

11 Albayrak, Ahmet, "Dindarlık Tipleri Açısından Dua Formları". Marife Dergisi, 2007, s. 7(2), ss. 189-201.

12 Albayrak Ahmet, agm. s. 195. 13 Albayrak, A. agm. ss. 189-201.



db | 179

luşsal bir gerçekliği ifade eder. Her din ve gelenekte insanların dua etmelerini sağlayan psikolojik süreçtir14.

Din psikolojisindeki bazı uzmanların ifade ettiği "Homo Religi-ous" kavramı çerçevesince Tanrı modülünün bireyde fıtri bir yapı gibi var olduğu15 düşünüldüğünde dua olgusunun da "uzun vadeli psikolojik süreç" içinde yer alması makuldür. Zira insanda fıtri ola-rak Tanrı kavramı var ise o kavram ile bireyin psikolojik iletişimine dua deniyorsa duanın da fıtri bir boyutundan söz edilebilir. Mari-nier'e göre her medeniyette kendine has özellikler içinde benimse-nen değişik dua şekillerinin bulunması duanın fıtriliğine yani evren-selliğine işaret eder16. Hökelekli de duanın fıtri olacağını tüm top-lumlarda ve insanlarda dua kavramına rastlanacağını düşünenler-dedir17.

2. Tanrı Tasavvuru

Tanrı tasavvuru veya -modern psikolojideki tabiri ile- Tanrı imajı her yaştaki bireylerde farklı olabilir. Din psikolojisi bireylerin farklı Tanrı tasavvurlarının neler olduğunu tespit ettiği gibi çocuk-luktan itibaren bireylerde Tanrı tasavvurlarındaki farklılıkların nasıl oluştuğunu da inceler. Özellikle çocukluk döneminde Tanrı tasav-vurunun nasıl oluştuğu psikolojinin erken dönemlerinden itibaren ele alınmıştır. Buna dair psikolojide farklı tezler ileri sürülmüştür. Bu tezlerden en önemlilerinden birisi Piaget'nin kuramını temel alan "bilişsel" tezlerdir18. Piaget'nin bilişsel gelişim teorisi içindeki dört dönemin ilk ikisi olan duyusal motor ve işlem öncesi dönemde insan biçimci olan (antropomorfik) ve somut özellikler gösteren Tanrı tasavvuru, sonraki (yani somut işlemler) döneminin sonuna doğru somut-soyut arası geçişli özellikler arz edebilir. En son dö-nem olan soyut işlemler döneminde ise Tanrı tasavvuru soyut ka-rakterlere bürünmektedir19. Piaget'nin bilişsel gelişimine dayanan Kohlberg'in ahlak gelişiminde de benzer durumlar söz konusu olup

14 Horuzcu, Ümit, Din Psikolojisi Açısından Dünyevi İstek Duaları, (basılmamış Doktora

Tezi), 2010, s. 82, İstanbul: SOSBE. 15 Kirkpatrick, L.A. "Evrimsel Psikoloji: Din Psikolojisi İçin Yeni Bir Zemin, Din ve Mane-

viyat Psikolojisi, çev.; Z. Ağılkaya, 2013, s. 207-240,Ankara: Phoenix Yayınları. 16 Marinier Pierre, Dua Üzerine Düşünceler (Psikofizyolojik Sebepleri ve Sonuçları), çev.:

Sadık Kılıç, 1990, ss. 54-55, İzmir : Nil Yay. 17 Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, 2008, s. 218; Ankara: TDV Yayınları. 18 Mehmedoğlu, A. Ulvi, Tanrıyı Tasavvur Etmek, 2011, s. 34,İstanbul: Çamlıca Yay. 19 Mehmedoğlu, A. Ulvi, age. s.35; Yıldız, Murat, Çocuklarda Tanrı Tasavvurunun Geli-

şimi, 2007, s. 227, İzmir: İzmir İlh. Fak. Yayınları.



180| db

bilişsel gelişime dayanan Tanrı tasavvurları dini bilgi ve düşünceler tarafından bireyin yaşına bağlı olarak gelişmektedir.

Tanrı tasavvurunun oluşumu konusundaki tezlerden ikincisi, insanların temelde ilişkisel varlık oldukları düşüncesinden hareketle ortaya çıkan "ilişkisellik" tezidir. Vanderploeg, "insanların temelde ilişkisel varlıklar olduklarını" iddia etmektedir20. Hall ve Brokaw21 da Tanrı tasavvurunun temel olarak "ilişkisel" olduğunu kabul eder-ler. Shea, yetişkin benliğinin "zorunlu olarak ilişki içinde bir benlik" olduğunu dile getirir ve bu görüşünü desteklemek adına McDargh'tan insanların "birincil ve indirgenemez bir doğrulama ve onaylama ile doğdukları" ifadesini aktararak bunun sadece ilişkiler-le düzenleneceğini ön görür22. Burada bahsi geçen "ilişkisellik" kav-ramında sadece bireyler arası ilişki değil aynı zaman da bireyler üstü ilişkiyi de anlamak gerekir. Çünkü Vanderploeg'e göre23 "insa-nın Tanrı suretinde yaratılması (imago Dei)", insanların "ilişkiselli-ğine" işaret eder. Bu ilişkisellikte iki saha mevcuttur: insanı Tanrı'ya çağıran "dikey saha" ve ötekilere çağıran "yatay saha".

Yukarıda bahsi geçen "ilişkisellik" tezleri ontolojik anlamda teo-lojinin bakış açısı ile oluşmuştur denilebilir. Aynı şekilde Batı'daki bu görüşlere paralel olarak İslam düşüncesinde de Tanrı tasavvuru-nun oluşumunda "fıtrat" kavramından bahsedilir. Buna göre İs-lam'da her insanın dini kapasite ve eğilimi ile donanımlı olarak yaratıldığı (Rum, 30/30) ve Hz. Peygamber tarafından "her doğan fıtrat üzere doğar, sonra ebeveyni onu Yahudi, Hıristiyan, Mecusi yapar...24" şeklinde mealen bildirilen hadiste fıtratın evrensel oldu-ğu anlaşılmaktadır. Hökelekli, Peker ve Yavuz'a göre de bütün in-sanlar için evrensel bir yaratılıştan yani fıtrattan bahsedilir ve söz konusu fıtrat gelişip olgunlaşabildiği gibi bozulabilir25. Bu yüzden insanlardaki bu doğal dini yapı Batı'da dile getirilen insanın "ilişki-

20 Vanderploeg, R. D., "Imago Dei as Foundational to Psychoterapy: Integration versus

Segregation", Journal of Psychology and Theology, 1981, s. 9(40), ss. 299-304. akt. Mehmedoğlu, A. Ulvi, age. s.36.

21 Hall, T. W. ve Brokaw, B. F. "The Relationship of Spiritual Maturity to Level of Rela-tions Development and God Image", Pastoral Psychology, 1995, s. 43(6), ss. 373-391.

22 Shea, J. "The God Beyond", Pastoral Psychology, 1995, s. 43(6), ss. 411-431.akt. Mehmedoğlu, A. Ulvi, age. s. 36.

23 Vanderploeg, R. D. agm., ss. 299-304. 24 Buhari, Ebu Abdullah M. El-Camiu's-Sahih, 1981, c. I-VIII. s.84, İstanbul: Çağrı Yay.;

Müslim, Ebu'l-Huseyn M. El-Camiu's-Sahih, 1981, c. I-III. s.24, İstanbul: Çağrı Yay. 25 Hökelekli, Hayati, age. s.128, Ankara: TDV Yayınları; Peker Hüseyin, Din Psikolojisi,

2008, s. 97, Samsun: Aksiseda Matbaası; Yavuz Kerim, Çocukta Dini Duygu ve Düşün-cenin Gelişmesi, 1983, s.159, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.



db | 181

sel" yapısına işaret edebilir. Gerek İslam'da gerekse Batı'da, Tanrı tasavvurundaki "ilişkisellik" düşüncesi insana bahşedildiği/verildiği için başlangıçta aşkın bir ilkeye dayanmakta ve sonra ebeveyn etkisi ile sosyo-kültürel çevrenin yönelimi içinde gelişmektedir diyebiliriz.

Tanrı tasavvurunun nasıl geliştiğine dair çalışmalarla birlikte Tanrı tasavvurlarının çeşitleri üzerinde de çalışmalar mevcuttur. Felsefi açıdan bazı Tanrı tasavvurlarından bahsedilse de26, din psi-kolojisi felsefi boyutlu Tanrı tasavvurlarını incelemekten ziyade bireyin iç dünyasından Tanrı'ya bakışını veya Tanrı kavramının bireye verdiği olumlu veya olumsuz duygu durumlarını ele almayı tercih eder. Bu yüzden birçok din psikoloji uzmanı Tanrı tasavvur-larını olumlu (pozitif) ve olumsuz (negatif) Tanrı tasavvuru adı altında incelemişlerdir27. Çünkü bir dine inanan bireyin sahip oldu-ğu Tanrı tasavvuru, o dinin insana öğrettiği Tanrı kavramından etkilenebilir28. Ayrıca inandığı dinin Tanrı kavramını öğrenen birey, kendi yaşadığı duygular, düşünceler, sosyo-kültürel ortam veya bazı hayati yaşamsal olaylar ile kendine has Tanrı tasavvurunu oluştura-bilir. Bu açıdan bakıldığında Tanrı kavramı bilişsel veya teolojik boyutlu iken Tanrı tasavvuru ise bireyin duygusal olarak tecrübe edilmesidir29. Bu yüzden Tanrı tasavvuru bireyin Tanrı'ya yönelik tüm atıflarını, duygu ve düşüncelerini oluşturduğu için inanan inanmayan tüm insanların zihninde Tanrı ile ilgili bir şema vardır30. Tüm insanların kendi inandıkları Tanrı'ya ilişkin tasavvurlarını te-ker teker incelemek yerine din psikologları söz konusu tasavvurla-rın iki zıt kutbunu ele alarak tüm insanların Tanrı'ya ait tasavvurları olumlu ve olumsuz Tanrı tasavvuru şeklinde ikiye ayırmışlardır.

Söz konusu iki zıt kutuptaki Tanrı tasavvurlarının insan üze-rinde bıraktığı izlerin nasıl olduğuna dair araştırmalar mevcuttur. Bu araştırmaların genelinde olumlu Tanrı tasavvuruna sahip birey olumsuz Tanrı tasavvuruna sahip bireye göre -düşük düzeyde de olsa- psikolojik olarak daha sağlıklı olabilir. Ancak din psikolojisinin birçok çalışmalarında daha bariz olan durum ise negatif yani olum-

26 bkz. Aydın Mehmet, Din Felsefesi, 1987, s.170 vd., İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi

Yayınları. 27 bkz. Mehmedoğlu A. Ulvi, age. s.22 vd., Özlem Güler, agt. s. 4. 28 Yapıcı Asım, Ruh Sağlığı ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık, 2007, Adana: Kara-

han Kitabevi; Mehmedoğlu A.Ulvi, age., s. 29; Seyhan, B. Yaşar, "Üniversite Öğrenci-lerin Tanrı Tasavvuru ve Psikolojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler", Sivas Cum. Ünv. İlh. Fak. Dergisi, 2014, 18/1, baskıda.

29 Mehmedoğlu A.Ulvi, age. s. 29. 30 Güler Özlem, agt. s.4.



182| db

suz Tanrı tasavvuruna sahip olan bireylerin bu durumları onların psikolojik sağlıkları ile daha doğrudan ilişki içindedir. Yani olumsuz Tanrı tasavvuruna sahip bireyin Tanrı tasavvuru ne kadar negatif ise psikolojik sağlığı da o kadar negatiftir31. Bunun nedeni olarak, yaşamda olumsuz duygu ve düşüncelerin insan sağlığı veya psikolo-jisi üzerinde daha keskin ve daha net bir etki bırakabiliyor denilebi-lir32. Çünkü insan psikolojisinde olumlu psikolojik durum her za-man arzu edilen ve hedeflenen bir durumdur. İnsan, ömrü boyunca dini inancında negatif düşüncelere sahip olamaz. Fizyolojideki he-moestatik dengeye benzer şekilde Frued'un "psişik dengeye ilişkin belli bir durum bozulduğunda, dürtülerin, her şeyi eski haline ge-tirme yönünde bir eğiliminin" olduğunu belirttiği "denge" kavra-mındaki33 gibi, birey ömür boyu çelişki halinde kalamayacağından çelişkili inançtan (veya inançtaki negatif düşüncelerden) uzaklaşıp kendince olumlu düşüncelere doğru ilerlemektedir34.

3. Dua Etme ile Tanrı Tasavvuru

Bireylerin ister geçici isterse uzun vadeli psikolojik süreçler içinde olsun dua etmeleri fıtri bir durum kabul edilirse -mantıksal bir çıkarımın öncülü gibi- herhangi bir kutsalla irtibat halinde ol-dukları mecburen düşünülür. Dua eden bireyin bir kutsala ait inan-cının olduğu açıktır. Özellikle savaş, deprem, hastalık, kaza, ölüm gibi büyük sorunlarla karşılaşan bireyler dua etmek için çok kuvvet-li bir meyil içerisinde bulundukları bilinen bir gerçektir35. Sıkıntı anlarında edilen dua sonucu refaha eren birey, kendi inandığı Tan-rı'ya şükür, minnet içinde olacağı için olumlu düşünceler sergileye-bilir. Bazen de inanan bireylerin yaşamdaki çeşitli istek ve arzuları-nın kendilerini tatmin edecek şekilde gerçekleşmediği durumlarda da Tanrı'ya karşı öfke ve nefret duyguları gözlenebilir36.

Dua etmenin birçok çeşitlerinin ve boyutlarının olduğu bilinen gerçektir. Söz konusu dua çeşitlerinden bazılarında birey Tanrı'ya

31 Yapıcı Asım, age. s.46 vd. ;Mehmedoğlu A. Ulvi, age. s. 29; Seyhan, B. Yaşar, agm.

18/1, baskıda. 32 Güleç Cengiz, Pozitif Ruh Sağlığı, 2010, s., 91-112, Ankara: Arkadaş Yayınevi. 33 Güleç Cengiz, age., s. 145. 34 Fowler, W. James, Stages of Faith, the Psychology of Human Development and The

Quest for Meaning, 1981, San Francisco: Harper and Row; Seyhan, B. Yaşar, Üniversi-te Öğrencilerinin İnanç Tarzları, Denetim Odağı ve Psikolojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2013, Ankara: Ankara Üniversitesi SOSBE.

35 Hökelekli Hayati, age. s. 128 vd. 36 Vergote Antonie, Din, İnanç ve İnançsızlık, çev.: Veysel Uysal, 1999, s. 47 vd., İstan-

bul: Marmara Ünv. İlahiyat Fak. Vakfı Yay.



db | 183

karşı daha olumlu bir düşünce içerisinde yer alabilir. Mesela, birey-sel yapılan dualarda duanın içeriğini bireyin içinde bulunduğu duy-gu ve düşüncelerin yoğunluğu belirliyorsa37, bu durum birey ile Tanrı arasındaki ilişkinin yapısı hakkında bir bilgi verebilir. Bu du-rumu daha farklı bir izah şekli olarak, şu da iddia edilebilir: Du-rumsal kaygı anında Tanrı'ya yapılan duanın birey üzerinde bıraktı-ğı psikolojik yoğunluk, sürekli kaygı durumlarında yapılan duanın yoğunluğu ile çoğu kez aynı değildir. "Dertsiz dua soğuktur, dert-liyken yapılan dua gönülden kopar" diyen Mevlana'nın vurgusun-daki gibi insanın duanın ruhuyla ruhunu onarabilmesi için dertli olması gerekir38.

Dua etme sıklığı ile psikopatolojideki birçok semptomlar ara-sında pozitif ilişkinin görüldüğü çalışmalar da vardır. Bunun sebebi olarak stresli durumlarda veya ızdırap verici anlarda bireylerin da-ha sık dua etmesi gösterilmiştir39. Ayrıca dua etme sıklığı ile psiko-patoloji arasındaki pozitif ilişki özellikle, Tanrı'yı sevilen olarak algılamayanlar ile aşkın (ulvi) Tanrı algısına sahip bireyler arasında bulunmaktadır. Sevilen Tanrı algısı, psikopatolojinin belirtileri ile tutarlı ve ters ilişki içindeyken; aşkın (ulvi) Tanrı algısı, sinirsel sağlık problemleri ile pozitif ilişki göstermiştir40.

Tanrı tasavvurunun bireydeki gelişimi açısından dua etme dav-ranışına bakıldığında ise nesne ilişkisi kuramının kökenini oluşturan bağlanma stilleri dua etme biçim ve formlarını çeşitlendirebilir. Kirkpatrick ve Shaver, güvenli bağlanma stiline sahip olanların, kaçınan bağlanma stiline sahip olanlara göre daha olumlu Tanrı imajına sahip olduklarını tespit ettikler için41, bu durum onların hem ibadet hem de ibadetin özü olan dua etme durumlarına da yansıyacağı aşikârdır42. Bağlanma teorisinde dua etme, bireyin inandığı Tanrı ile ilişkiye girdiğini açıklayan bir davranıştır. Duada Tanrı'ya gerçek ve doğrudan yakınlık amaçlanırsa dua etme sıkıntılı

37 Kayıklık Hasan, Kur'an Işığında İnanan İnsanın Duasına Psikolojik Yaklaşımlar, (Ya-

yınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 1994, Kayseri: Erciyes Ünv. SOSBE. 38 Albayrak Ahmet, Gençlerde Dua Psikolojisi (Üniversite Gençlerinin Dua Tutum ve

Davranışları), 2013, s. 84, İstanbul: Düşünce Kitapevi Yayınları. 39 Bradshaw, M., Ellison, C. G. ve Flannelly, K. J. "Prayer, God Imagery, and Symptoms

of Psychopathology", Journal for The Scientific Study of Religion, 2008, c.: 47(4), ss. 644-659.

40 Bradshaw, M., Ellison, C. G. ve Flannelly, K. J. agm. ss. 654-659. 41 Horozcu Ümit, agt., s. 94. 42 Hayta Akif, "Anneden Allah'a Bağlanma Teorisi ve İslam'da Allah Tasavvuru", Değer-

ler Eğitimi Dergisi, 2006, c.: 4, s. 12. ss. 29-63.



184| db

anlarda Tanrı'ya ulaşmada bir yol olur43. Byrd ve Boe tarafından yapılan çalışmada kaçınan bağlanma tarzındaki bireylerin başkala-rıyla yakınlık kurmaları durumunda kendilerini daha rahatsız his-settikleri için stresli zamanlarda dua etmekten de kaçındıkları tespit edilmiştir. Ayrıca kaygılı bağlanmaya sahip bireyler zor durumlarda güvenli tip ve kaçınan tipten daha fazla dünyevi istek duasına mü-racaat etmektedirler44.

Araştırmanın Yöntemi

Araştırmanın Amacı

Bu araştırmanın en önemli amacı nicel yöntem kullanılarak dua tutumu ile Tanrı tasavvuru üzerinde bulgular elde edip bu bulgular ile din psikoloji sahasında yapılan önceki araştırmalara katkı sağ-lamaktır. Dua tutumu ile Tanrı tasavvuru arasındaki ilişkiyi incele-yen çalışmaların azlığı bu çalışmanın gerekliliğini göstermektedir. Böylece olumlu-olumsuz Tanrı tasavvurları ile dua tutumu arasın-daki ilişkinin incelenmesi belki de bu sahada yapılan önemli çalış-malardan biri olacaktır.

Ayrıca araştırma üniversite öğrencileri üzerinde cinsiyet değiş-keni dikkate alınarak dua tutumu ile olumlu-olumsuz Tanrı tasav-vuru arasındaki ilişkiyi incelemeyi amaçlamaktadır. Bu araştırma bu değişkenler açısından da dua tutumu boyutları ile olumlu-olumsuz Tanrı tasavvurları arasındaki ilişkileri incelemeyi hedefleyerek Tür-kiye'de din psikoloji alanındaki dua ve Tanrı tasavvurları hakkında yapılan çalışmalara katkı sağlayabilir. Bu araştırmanın bir diğer amacı da üniversite öğrencilerinde cinsiyet özellikleri dikkate alına-rak duanın çeşitli boyutlarından hangilerinin, olumlu-olumsuz Tan-rı tasavvurunu yordadığını tespit etmektir.

Araştırmanın Problemleri

Bu araştırmada cevap aranmaya çalışılacak problemler şunlar-dır:

a) Birçok araştırmada kadınların dini tutum veya dindarlıkları-nın erkeklerden daha yüksek olduğu bilinmektedir. Bu yüzden din-darlık ile yakın ilişkisi olan dua tutumunun boyutları ve (inansın

43 Choi, K. A. The Relationship Among Adult Attachment, Attachment to God, And Prayer,

(Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2006, s. 1, Biola Ünv. USA.; akt. Horuzcu Ümit, agt. s. 93.

44 akt. Horuzcu Ümit, agt. s.94.



db | 185

inanmasın) tüm bireylerde görülen olumlu/olumsuz Tanrı tasavvu-ru ile cinsiyet değişkenleri arasında anlamlı ilişkiler var mıdır?

b) Bu araştırmaya katılan kız öğrencilerin olumlu ve olumsuz Tanrı tasavvurları erkek öğrencilerden anlamlı olarak daha yüksek midir?

c) Ayrıca kız öğrenciler ile erkek öğrencilerin dua tutumunun boyutları arasında anlamlı fark var mıdır?

d) Cinsiyet değişkeni açısından araştırmaya katılan öğrencilerin dua tutum (amaç, sıklık ve his-şuur) boyutları olumlu Tanrı tasav-vurlarını yordamakta mıdır?

e) Son olarak, cinsiyet değişkeni açısından araştırmaya katılan öğrencilerin dua tutum (amaç, sıklık ve his-şuur) boyutları olumsuz Tanrı tasavvurlarını yordamakta mıdır?

Araştırmada Kullanılan Veri Toplama Araçları

Bu araştırmada Dua Tutumu Ölçeği ve Tanrı Tasavvuru Ölçeği olmak üzere iki veri toplama aracı kullanılmıştır. Bu iki ölçek hak-kında teferruatlı bilgiler aşağıdadır.

1. Tanrı Tasavvuru Ölçeği: Beşli Likert tipi ölçek olarak hazırlanan Tanrı Tasavvuru Ölçeği Mehmedoğlu tarafından gelişti-rilmiştir45. Ölçeğin geliştirilme sırasında yapılan faktör analizi sonu-cunda, Tanrı tasavvuru ile ilgili olan 76 cümlelik Tanrı tasavvurunu ölçmek için hazırlanmıştır. Bu 76 maddelik Tanrı tasavvuru ile ilgili cümlelere Allah inancını ve ibadet/dua tutumlarını ölçmek için 16 cümle daha ilave edilerek 92 cümleden oluşan maddeler geçerlik güvenirlik sonucunda iki alt ana faktörde çıkmıştır. Bu faktörlerden birincisi pozitif Tanrı tasavvuru iken diğeri negatif Tanrı tasavvuru-dur. Pozitif Tanrı tasavvuru da kendi içinde 9 alt boyuttan, negatif Tanrı tasavvuru da 2 alt boyuttan oluşmuştur. İki üst faktörü oluş-turan toplam 11 alt boyut Tanrı tasavvurunu oluşturan boyutlar olarak ele alınmaktadır46.

Mehmedoğlu'na göre "Tanrı Tasavvuru Ölçeğinin" geliştirme sürecinde yapılan iç tutarlılık analizine göre, ölçeğin iç tutarlılığının yüksek olduğu görülmektedir (KMO: ,915; p=,000; Varyans %61,597; Cronbach Alfa= ,893). Bu sonuçlar ölçeğin kendi içinde

45 Mehmedoğlu A.Ulvi, age. s. 183. 46 Mehmedoğlu A.Ulvi, age. ss.183-184.



186| db

yüksek tutarlılığa sahip olduğunu ve ölçeğin güvenilir olduğunu göstermektedir47. Araştırmada bu ölçeğin kısa formu kullanılmış-tır48.

2. Dua Tutumu Ölçeği: Araştırmada Albayrak, Acuner ve Seyhan tarafından geliştirilen 34 maddelik "Dua Tutum Ölçeği" kullanılmıştır49. Başlangıçta, Albayrak ve Acuner tarafından 48 maddelik oluşturulan ölçek, Rize Üniversitesi'nde okuyan 417 öğ-renciye uygulanmış ve 14 madde çıkarılmış geriye kalan 34 madde-lik beşli Likert tipi ölçek şeklini almıştır50. Ancak ölçeğin bu ilk ge-çerlik güvenirlik çalışmasında dua tutumun boyutları ortaya çık-mamıştır. Daha sonra, ölçek üzerinde Seyhan tarafından Cumhuri-yet Üniversitesi'nde okuyan 672 öğrenci ile tekrar bir çalışma başla-tılmış ve dua tutumunun üç faktörlü bir yapıda olduğu tespit edil-miştir. Söz konusu bu üç faktör "Dua'da Amaç", "Dua'da Sıklık" ve "Dua'da His-Şuurluluk" şeklinde adlandırılmıştır51. "Dua'da amaç" boyutundaki maddeler genellikle ".....için dua ederim" şeklinde iken, "Dua'da sıklık" boyutundaki maddeler ise duanın ne kadar sıklık veya aralıklarla yapıldığından bahseder. Örneğin, duanın sıklığı ile ilgili maddeler "....en az bir kere dua ederim" şeklindedir. "Dua'da his-şuurluluk" boyutundaki maddeler ise bireyin dua eder-ken kendini nasıl hissettiğini ifade eden maddelerdir. Mesela, "dua ederken kendimi .... hissederim" şeklindeki maddeler duanın his-şuur boyutuna vurgu yapmaktadır.

Ölçeğin geçerlik güvenirlik çalışmasının yapıldığı iki uygula-mada da örneklem uygunluğunu belirlemek için KMO değerleri bulunmuştur. Buna göre birinci uygulama için ,927, ikinci uygula-ma için ise ,960 olarak hesaplanmıştır. Bulunan bu değerlerin açım-layıcı faktör analizi için geçerli ölçüt olarak kabul edilen ,60’dan büyük olduğu görülmektedir. Bunun yanında Ki-Kare değerleri an-

47 Mehmedoğlu, A.Ulvi, age. s.184. 48 Araştırmada bu ölçeğin kısa formu, ölçeği geliştiren Mehmedoğlu tarafından izin

alınarak kullanılmıştır. Ölçeğin negatif ve pozitif ana boyutlarının içindeki on bir alt boyutlardan bazı maddeler alınarak 33 maddelik kısa form kullanılmıştır. Kısa form-lu ölçeğin iç tutarlılık analizleri yeter düzeyde olduğu görülmüştür (KMO=,916; p=,000; Varyans %50,814; Cronbach Alfa= ,771).

49 Albayrak Ahmet, Acuner Yusuf ve Seyhan B. Yaşar, "Dua Tutum Ölçeği Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması", Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2014, s. 34, ss.: 365-372.

50 Albayrak Ahmet, age. s. 5 vd. 51 Albayrak Ahmet, Acuner Yusuf ve Seyhan, B. Yaşar, agm. ss. 365-372.



db | 187

lamlı düzeydedir. Ayrıca her iki uygulama için yapılan Bartlett Test sonuçlarına göre “p<.01” değerinde anlamlı olduğu bulunmuştur52.

Üç boyuttan oluşan Dua Tutumu Ölçeği'nin doğrulayıcı faktör analizi uygun değerlere sahip olduğunu göstermektedir (x²=3,46, p=0,00000, RMSEA=.061, RFI=.831, GFI=.852, ve SRMR=.050). Dua Tutum Ölçeğini oluşturan Amaç, Sıklık, His-Şuurluluk boyutla-rı arasında pozitif anlamlı bir ilişkinin olduğu görülüp her bir boyut için hesaplanan Cronbach Alpha iç tutarlık katsayılarının Amaç boyutu için ,88; Sıklık ve His-Şuurluluk boyutları için ,87 olarak bulunduğu anlaşılmaktadır. Dua Tutumu Ölçeğinin iç tutarlılık kat sayısı .94'tür. Tüm bu sonuçların 34 maddelik "Dua Tutumu Ölçe-ğinin" geçerlik ve güvenirliliğinin istatistiksel anlamda yeterli oldu-ğunu göstermektedir.

Araştırmanın Denenceleri

Araştırmada test edilecek denenceler şunlardır:

a) Dua tutumu boyutları ile olumlu Tanrı tasavvuru arasında pozitif yönlü anlamlı ilişki varken, olumsuz Tanrı tasavvurları ara-sında negatif yönlü anlamlı ilişki vardır.

b) Araştırmaya katılan kız ve erkek öğrencilerin dua tutumu boyutları arasında anlamlı fark vardır. Kız öğrencilerin dua tutum-ları erkek öğrencilerden anlamlı olarak daha yüksektir.

c) Kız ve erkek öğrencilerin olumlu-olumsuz Tanrı tasavvurları arasında anlamlı fark vardır. Kız öğrencilerin olumlu Tanrı tasavvu-ru puanı erkek öğrencilerin puanından daha yüksek iken erkek öğ-rencilerin olumsuz Tanrı tasavvuru puanı ise kız öğrencilerinden anlamlı olarak daha yüksektir.

d) Cinsiyet değişkeni açısından hem kız hem erkek öğrenciler-de dua tutumunun boyutları olumlu Tanrı tasavvurunu yordamak-tadır.

e) Cinsiyet değişkeni açısından hem kız hem erkek öğrencilerde dua tutumun tüm boyutları olumsuz Tanrı tasavvurunu yordama-maktadır.

52 Albayrak Ahmet, Acuner Yusuf ve Seyhan, B. Yaşar, agm. ss. 365-372.



188| db

Örneklem

Araştırmanın örneklemi Cumhuriyet Üniversitesinin çeşitli fa-kültelerinde okuyan 670 lisans öğrencisinden oluşmaktadır. Örnek-lemin 431'i (%64,3) kız öğrenci, 239'u (%35,7) erkek öğrencidir. Araştırmaya katılan öğrencilerin 118'i (%17,6) İlahiyat Fakültesin-de, 188'i (%28) Eğitim Fakültesinde, 126'sı (%18,8) Edebiyat Fa-kültesinde, 108'i (%16,2) İktisat Fakültesinde, 130'u (%19,5) Mü-hendislik Fakültesinde okumaktadır. Araştırmanın sınıf değişkenin-de birinci sınıflar 92 (%13,7), ikinci sınıflar 186 (%27,8), üçüncü sınıflar 190 (%28,7), dördüncü sınıflar 200 (%29,8) öğrenciden oluşmaktadır.

Araştırmanın Varsayımları ve Sınırlılıkları:

Bu araştırmanın temel varsayımları ve sınırlılıkları şunlardır:

1. Araştırma, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat, Edebiyat, Eğitim, İ.İ.B.F ve Mühendislik fakültelerinde okuyan (n=670) lisans öğrencileri üzerinde yapılmıştır. Örneklemi oluşturan lisans öğren-cilerinin anket formuna verdikleri cevaplardan elde edilen veriler ile sınırlıdır. Ayrıca öğrencilerin anket formuna içtenlikle doğru cevap verdikleri var sayılmaktadır.

2. Ayrıca araştırma eğitim öğretimin devam ettiği 2013 Aralık ayında yapılmış olup bu zaman dilimi ile sınırlıdır. Söz konusu za-man diliminin uygun olduğu varsayılmıştır.

3. Araştırma, nicel yöntem ve anket tekniği ile sınırlıdır. Araş-tırmada kullanılan nicel yöntem ve anket tekniği örneklem üzerinde araştırma yapmaya yeterli olduğu varsayılmaktadır.

4. Araştırmanın örneklem grubu da evreni temsil etme yeterli-liğine sahip olduğu varsayılmıştır.

İşlem:

Araştırmadaki anket maddeleri örnekleme bizzat kendi sınıf ortamlarında uygulanmıştır ve araştırmaya gönüllülük esasınca katılanlar uygulamayı tek başlarına yapmışlardır. Araştırmada elde edilen veriler SPSS 16.0 istatistik paket programında araştırmacı tarafından değerlendirilip söz konusu verilerin analizi yapılmıştır.



db | 189

Bulgular

Araştırmada ilk olarak tüm değişkenlerin kendi aralarındaki ilişkiye bakmak için, sınıf, cinsiyet ve fakülte değişkenleri ile olum-lu-olumsuz Tanrı tasavvuru ve dua tutumunun boyutları olan dua-da amaç, duada sıklık ile duada his-şuur değişkenlerinin kendi ara-larındaki ilişkiyi gösteren korelasyon tablosu oluşturulmuştur (bkz. Tablo-1). Daha sonra cinsiyet değişkeni açsından Tanrı tasavvurları ve dua tutum boyutları arasındaki t-Testi analizlerine bakılmıştır (bkz. Tablo-2). En son olarak cinsiyet değişkeni açsından dua tutum boyutları ile olumlu-olumsuz Tanrı tasavvurları arasındaki ilişkiyi derinlemesine analiz için aşamalı regresyon analizlerine başvurul-muştur (bkz. Tablo-3 ve Tablo-4).

Buna göre olumlu Tanrı tasavvuru ile olumsuz Tanrı tasavvuru arasında negatif yönlü ilişki vardır (r=-,172; p<,01). Dua amaç boyutu, olumsuz Tanrı tasavvuru ile anlamlı olarak negatif yönlü (r=-197; p<,01); olumlu Tanrı tasavvuru ile pozitif yönlü anlamlı ilişki içindedir (r=,615; p<,01). Dua sıklık boyutu, olumsuz Tanrı tasavvuru ile anlamlı olarak negatif yönlü (r=-115; p<,01); olumlu Tanrı tasavvuru ile pozitif yönlü anlamlı ilişki içindedir (r=,461; p<,01). Dua his-şuurluluk boyutunun olumsuz Tanrı tasavvuru ile anlamlı olarak negatif yönlü (r=-167; p<,01); olumlu Tanrı tasav-vuru ile pozitif yönlü anlamlı ilişkisi bulunmuştur (r=,564; p<,01). Cinsiyet değişkeni ile olumlu Tanrı tasavvuru negatif (r=-,112; p<,01) olumsuz Tanrı tasavvuru ile p<,05 düzeyinde pozitif (r=,093) yönlü ilişki içinde bulunmuştur. Ayrıca cinsiyet değişkeni-nin duada amaç, duada sıklık ve duada his-şuurluluk boyutları ile negatif yönlü anlamlı ilişkileri görülmüştür (sırası ile r=-128, p<.01; r=-,180, p<,01; r=-,209, p<,01; bkz. Tablo-1).



190| db

Tablo-1 Değişkenler Arası Korelasyon Tablosu

Değişkenler O.suz T. Tasavvuru

O.lu T. Tasavvuru

Dua Amaç B.

Dua Sıklık B.

Dua His B.

Cin-siyet

Fa-külte

Sı-nıf

Olumsuz T. Tasav-vuru r 1

Olumlu T. Tasavvu-ru r -,172** 1

Dua Amaç Boyutu r -,197** ,615** 1

Dua Sıklık Boyutu r -,115** ,461**

,738** 1

Dua His Boyutu r -,167** ,564**

,773** ,725** 1

Cinsiyet r ,093* -,112**

-,128** -,180**

-,209** 1

Fakülte r ,081* -,156**

-,140** -,063

-,158**

,188** 1

Sınıf r -0,044 -0,055

-0,068 -,105**

-,138** -0,02

,176** 1

**. p< 0.01. *. p< 0.05.

Araştırmaya katılan öğrencilerin kız ve erkek öğrencilerin olumlu-olumsuz Tanrı tasavvuru ile dua tutum boyutları açısından alınan puanların karşılaştırılması için t-Testi yapılmıştır. Kız öğren-cilerin olumsuz Tanrı tasavvuru (X=19,116) puanları, erkek öğren-cilerin puanlarından anlamlı olarak daha düşüktür. Ayrıca kız öğ-rencilerin olumlu Tanrı tasavvuru (X=92,487) ise erkek öğrencile-rin puanlarından (X=89,740) daha yüksek bulunmuştur. Kız ve erkek öğrencilerin olumlu-olumsuz Tanrı tasavvuru puanları ara-sındaki fark p<,05 düzeyinde anlamlıdır.

Duada amaç boyutuna bakıldığında, kız öğrencilerin ortalama puanı (X=54,366) erkek öğrencilerin puanından (X=52,631) an-lamlı olarak daha yüksektir (p>,05). Duada sıklık boyutunda, kız öğrencilerin ortalama puanı (X=43,431) erkek öğrencilerin pua-nından (X=40,656) anlamlı olarak daha yüksektir (p>,05). Son olarak, duada his-şuurluluk boyutuna bakıldığında da kız öğrencile-rin ortalama puanı (X=49,375) erkek öğrencilerin puanından



db | 191

(X=46,573) p<,05 düzeyinde anlamlı olarak daha yüksektir (bkz. Tablo-2).

Tablo-2 Olumlu-Olumsuz Tanrı Tasavvuru ile Dua Tu-tumu Boyutlarının Cinsiyet Değişkeni Açısından Karşı-

laştırılması (t-Testi)

Değişkenler Cinsiyet N X S t p

Olumsuz Tanrı Tasv.

Kadın 431 19,116 6,60623

-2,418

Erkek 239 20,493 7,82577 ,022

Olumlu Tanrı Tasv.

Kadın 431 92,487 10,45429

2,905

Erkek 239 89,740 13,71834 ,007

Dua Amaç Boyutu

Kadın 431 54,366 5,5986 3,055

Erkek 239 52,631 7,72467 ,002

Dua Sıklık Boyutu

Kadın 431 43,431 6,86103 4,544

Erkek 239 40,656 7,93669 ,001

Dua His Boyutu

Kadın 431 49,375 5,46641 5,036

Erkek 239 46,573 7,58051 ,001

Araştırmanın amaçları doğrultusunda, cinsiyet açısından dua tutum boyutlarının olumlu Tanrı tasavvurunu yordayıp yordamadı-ğını saptamak amacıyla hiyerarşik regresyon analizi uygulanmıştır. Analiz sonucunda elde edilen bulgular Tablo-3'te verilmiştir. Buna göre kız öğrencilerin dua amaç boyutu tek başına olumlu Tanrı tasavvurunu %37 oranında açıkladığı yani kız öğrencilerde olumlu Tanrı tasavvuru %37 oranında duanın amaç boyutuna bağlı olarak pozitif yönde şekillendiği bulunmuştur (R2=,368; R=,606; p<,05). İkinci aşamada kız öğrencilerin dua amaç ve dua his boyutu ile birlikte olumlu Tanrı tasavvurunu %39 oranında açıklamaktadır (R2=,392; R=,626; p<,05). Bu yüzden kız öğrencilerde olumlu Tanrı tasavvuru yaklaşık olarak %39 düzeyinde dua amaç ve his boyutuna bağlı olarak şekilleneceği tahmin edilebilir (bkz. Tablo-3).

Erkek öğrencilerde de benzer durum söz konusu olup birinci aşamada, dua amaç boyutu olumlu Tanrı tasavvurunu %38 oranın-da; ikinci aşamada ise dua amaç ve dua his-şuur boyutu ikisi birlik-te olumlu Tanrı tasavvurunu %39 oranında açıklamaktadır. Diğer bir deyişle erkek öğrencilerde olumlu Tanrı tasavvuru yaklaşık ola-



192| db

rak %39 düzeyinde dua amaç ve his boyutuna bağlı olarak şekille-neceği tahmin edilebilir (R2= ,39; R=,625; p<,05). Ancak hem erkek hem kız öğrencilerin olumlu Tanrı tasavvurunu her iki aşa-mada da dua sıklık boyutu açıklamamaktadır (bkz. Tablo-3).

Regresyon katsayılarının anlamlılığına ilişkin F Testi sonuçları-na göre kız öğrencilerin dua amaç boyutu (F (1; 429)=249,619; p<,05) ile erkeklerin dua amaç boyutu (F (1; 238)= 143,017; p<,05) olumlu Tanrı tasavvuru üzerinde pozitif yönde anlamlı bir yordayıcı olduğu belirlenmiştir (bkz. Tablo-3). Aynı şekilde regresyon katsa-yıların anlamlılığına ilişkin F Testi sonuçlarına göre kız öğrencilerin dua amaç ve dua his boyutu (F (1; 429)= 138,039; p<,05) ile erkekle-rin dua amaç ve dua his boyutu (F (1; 238)= 75,446; p<,05) olumlu Tanrı tasavvuru üzerinde pozitif yönde anlamlı bir yordayıcı olduğu belirlenmiştir (bkz. Tablo-3).

Tablo-3 Cinsiyet Açısından Dua Tutum Boyutlarının Olumlu Tanrı Tasavvurunu Yordamasına İlişkin Aşamalı

Regresyon Analizi

Cinsiyet Aşama Yor. Değişkenler B S. E. R R2 F p

Kadın

1.

Dua Amaç Boyutu

30,917 1,133

3,918 ,072

,606a

0,368

249,619

,001a

2. Dua Amaç Boyutu

Dua His Boyutu

25,985 ,838 ,424

4,027 ,1 ,102

,626b

0,392

138,039

,001b

Erkek

1. Dua Amaç Boyutu

32,4 1,089

4,846 ,091

,613a

0,376

143,017

,001a

2. Dua Amaç Boyutu Dua His Boyutu

30,915 ,786 ,374

4,846 ,16 ,163

,625b

0,39

75,446

,001b

a. Yordayan Değişken: Dua Amaç Boyutu

b. Yordayan Değişken: Dua Amaç ve Dua His Boyutu

c. Bağımlı Değişken: Olumlu Tanrı İnancı

Kız ve erkek öğrencilerin dua tutum boyutlarının olumsuz Tan-rı tasavvuru üzerinde yapılan aşamalı regresyon analizi Tablo-4'te verilmiştir. Buna göre kız öğrencilerin dua amaç boyutu tek başına olumsuz Tanrı tasavvurunu %5 oranında açıkladığı yani kız öğren-cilerde olumsuz Tanrı tasavvuru %5 oranında duanın amaç boyu-tuna bağlı olarak şekillendiği bulunmuştur (R2=,051; R=,230;



db | 193

p<,05). Kız öğrencilerin dua amaç boyutunda bir birimlik artış olduğunda olumsuz Tanrı tasavvuru negatif yönlü ,272 birimlik azalış olur. Kız öğrencilerin diğer dua tutum boyutları olumsuz Tanrı tasavvurunu yordamamaktadır (bkz. Tablo-4).

Erkek öğrencilerde ise söz konusu olup birinci aşamada, dua amaç boyutu olumsuz Tanrı tasavvurunu %2 oranında; ikinci aşa-mada ise dua amaç ve dua sıklık boyutu ikisi birlikte olumlu Tanrı tasavvurunu yaklaşık olarak %4 oranında açıklamaktadır. Diğer bir deyişle erkek öğrencilerde olumlu Tanrı tasavvuru yaklaşık olarak %4 düzeyinde dua amaç ve sıklık boyutuna bağlı olarak şekillene-ceği tahmin edilebilir (R2= ,037; R=,192; p<,05). Ancak hem er-kek hem kız öğrencilerin olumlu Tanrı tasavvurunu her iki aşamada da dua his boyutu açıklamamaktadır (bkz. Tablo-4).

Tablo-4 Cinsiyet Açısından Dua Tutum Boyutlarının Olumsuz Tanrı Tasavvurunu Yordamasına İlişkin Aşama-

lı Regresyon Analizi

Cinsi-yet

Aşa-ma

Yor. Değişken-ler B S. E. R R2 F P

Kadın

1. Dua Amaç

Boyutu 33,885 -,272

3,03 ,055

,230a

,051

24,009

,001a

Erkek

1. Dua Amaç Boyutu

28,004 -,143

3,466 ,065

-,141a

,020

4,797

,029a

2.

Dua Amaç Boyutu Dua Sıklık Boyutu

28,127 -,299 ,199

3,443 ,1 ,097

,192b

,037

4,518

,012b

a. Yordayan Değişken: Dua Amaç Boyutu

b. Yordayan Değişken: Dua Amaç ve Dua Sıklık Boyutu

c. Bağımlı Değişken: Olumsuz Tanrı İnancı

Regresyon katsayılarının anlamlılığına ilişkin F Testi sonuçları-na göre kız öğrencilerin dua amaç boyutu (F (1; 429)=24,009; p<,05) ile erkeklerin dua amaç boyutu (F (1; 238)= 4,797; p<,05) olumsuz Tanrı tasavvuru üzerinde negatif yönde anlamlı bir yordayıcı oldu-ğu belirlenmiştir (bkz. Tablo-3). Aynı şekilde regresyon katsayıların anlamlılığına ilişkin F Testi sonuçlarına göre erkeklerin dua amaç boyutu negatif yönde ancak dua sıklık boyutu ise (F (1; 238)= 4,518;



194| db

p<,05) olumlu Tanrı tasavvuru üzerinde pozitif yönde anlamlı bir yordayıcı olduğu belirlenmiştir (bkz. Tablo-4).

Tartışma ve Yorum

Araştırmanın bu bölümünde elde edilen bulguların ne anlama geldiği bilimsel yazın dikkate alınarak tartışılacak ve yorumlarda bulunulacaktır. Bulgular bölümünde gösterilen korelasyon tablosu-na bakıldığında, duanın amaç, sıklık ve his boyutları ile olumsuz Tanrı tasavvuru arasında -yüksek derecede olmasa da- negatif yön-lü ilişkinin olması demek dua tutumu bireyde arttıkça olumsuz Tan-rı tasavvuru da bireyde azalmakta demektir. Ancak olumlu Tanrı tasavvuru ile dua tutumunun boyutları arasında -olumsuz Tanrı tasavvurundaki ilişkiden daha kuvvetli olarak- pozitif yönlü ilişkiler elde edilmiştir. Bu durum araştırmaya katılan bireylerin çoğunlu-ğunun olumlu Tanrı tasavvuruna sahip olduğunu göstermekle bir-likte, dua eden bireyin inandığı Tanrı'ya da olumlu tasavvurlar ge-liştirdiği söylenebilir. Gerek İslami kaynaklarda gerekse bazı Batı kaynaklarında duanın ibadetin veya dinin özü53 olarak belirtildiği düşünüldüğünde ibadet eden bireyin inandığı varlığa karşı olumlu tasavvurlar veya düşünceler sergilemesi beklenen bir durumdur. Cilacı'ya göre "duanın ana hedefi insanın kendini Allah'a arz etmesi ve niyazda bulunarak diyalog kurmasıdır"54. Bu yüzden İslam'a göre bireyin kulluk esası olan dua, psikolojik açıdan ilahi yardım için başvurulan genel ruhi bir mekanizma olup insanın yaratıcısına doğru bir yakınlaşmayı ifade eder55. Duanın bu yakınlaşma özelliği-ne istinaden birey ile Tanrı arasında olumsuz tasavvurların oluşma-sı yerine olumlu tasavvurların oluşması daha mantıklı gelmektedir. Bunun için dua tutum boyutlarının pozitif yönden olumlu Tanrı tasavvuru ile daha yüksek ilişkili çıkması beklenen bir durumdur.

Araştırmanın önemli değişkenlerinden biri olan cinsiyet değiş-keni üzerinde elde edilen bulgulara göre kız öğrencilerin dua tutum boyutları ile olumlu Tanrı tasavvurları erkek öğrencilere göre an-lamlı olarak daha yüksek çıkmıştır. Olumsuz Tanrı tasavvurunda ise erkek öğrencilerin ortalama puanı kız öğrencilere göre anlamlı ola-rak daha yüksektir (bkz. Tablo-2). Araştırmada cinsiyet değişkeni açısından elde edilen bu bulgular bilimsel yazınla uyumludur. Bir-

53 İslami kaynaklarda bahsedilen hadise göre dua ibadetin özüdür (bkz. Tirmizi, Dua;

İbn-i Mace, Dua, 1). Brown (1994) gibi düşünürlere göre de dua dinin özüdür. 54 Cilacı Osman, "Dua" (maddesi), DİA, 1994, c.IX, ss. 529-530. 55 Parladır Selahattin, "Dua", (İslam'da Dua maddesi), DİA, 1994, c. IX, ss. 530-535.



db | 195

çok çalışmada kadınların dini tutumları erkeklere göre daha yüksek elde edildiği gibi56 dua tutumları da yüksek bulunmuştur57. Ayrıca kadınların olumlu Tanrı tasavvurları da erkeklere göre daha yüksek çıkmıştır58. Bu gibi çalışmalar göstermektedir ki, ibadet ile anılan

56 Cornwall, M. "Faith Development of Men and Women Over tie Life Span", ed.: S.

Bahr ve E. Peterson, Aging and the Family, 1989, Lexington Mass: Lexington Books; Beit-Hallahmi B. ve Argyle, M. The Psychology of Religious Behaviour, Belief and Expe-rience,1997, London: Routledge. De Vaus, D., ve McAllister, I. (1987). "Gender Diffe-rences in Religion: A Test of the Structural Location Theory". American Socilogical Review, 1987, c.: 52, ss. 472-481. De Vaus, D. ve McAllister, I. "Gender Differences in Religion: A Test of the Structural Location Theory". American Socilogical Review, 1987, s. 52, ss. 472-481; Davis, J. A., ve Smith, T. W. General Social Surveys, 1991, ss. 1972-1990. Chicago: National Opinion Research Center; Donahue, M. J. "Instrin-sic an Extrinsic Religiousness: The Empirical Research". Journal for the Scientific Study of Religion, 1985, s. 24, ss. 418-432. Gallup Report. Political, Social, and Eco-nomic Trends,1987, Princeton, NJ: Gallup Report; Gallup, G., ve Lindsay, D. M. Sur-veying the Religious Landscape, 1999, Harrisburg, Pennsylvania: Morehouse Publis-hing. Maltby, J., ve Day, L. "Should Never the Twain Meet? Integrating Models of Religious Personality and Religious Mental Health". Personality and Individual Diffe-rences, 2004, c. 36(6), ss. 1275-1290. Wright, L., Frost, C. ve Wisecarver, S. "Church Attendance, Meaninfulness of Religion and Depressive Symptomalogy Among Ado-lescents", Journal of Youth and Adolescence, 1993, s. 22, ss. 559-568. Wuthnow, R. The Restructuring of American Religion: Society and Faith Since World II. Princeton, 1988, NJ: Princeton University Press.; akt. Cirhinlioğlu, F. Gül ve Ok, Üzeyir, “Kadın-lar mı Yoksa Erkekler mi Daha Dindar?” Zeitschrift für Die Welt der Türken, 2011, c.3 (1), ss. 121–141; Kayıklık Hasan, Orta Yaş ve Yaşlılıkta Dinsel Eğilimler, 2003, ss. 13–146; Adana: Baki Kitabevi. Kimter, Nurten, Benlik Saygısı ve Dindarlık İlişkisi, (Yayın-lanmamış Doktora Tezi), 2008, Bursa: Uludağ Ünv. SOSBE. Yapıcı Asım, “Yeni Bir Dindarlık Ölçeği ve Üniversiteli Gençlerin Etkisini Hissetme Düzeyi”, Çukurova Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, c.: 6, ss. 65–115. Ayten, Ali, Pro-Sosyal Dav-ranışlarda Dindarlık ve Empatinin Rolü, (Doktora Tezi), 2008, İstanbul: Marmara Ünv. SOSBE. Çapcıoğlu, İhsan, Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık İlişkisi (İlahiyat Fakülteleri Örneği), 2008, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: AÜ. SOSBE. Abuzer, Celil, Üniversite Gençliğinin Değişen Din Anlayışı, 2010, İstanbul: İpek Yay. Seyhan, B.Yaşar, agt. s.150 vd., .

57 Seyhan, B. Yaşar, agm. baskıda.; Albayrak Ahmet, age. 2013; Koç Mustafa, "Ergenlik Döneminde Dua ve İbadete Yönelik Tutum ve Davranışlar Üzerine Bir Saha Araştır-ması", Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2004, s. 3(6), ss. 147-178.

58 Low, C.A. & Handal, P.J. "The Relationship Between Religion and Adjustment to College", Journal of College Student Development, 1995, c. 36, ss. 406-412; Poulson, R. L., Eppler, M. A., Satterwhite, T. N., Wuensch, K. L. & Bass, L. A. "Alcohol Con-sumption, Strength of Religious Beliefs and Risky Sexual Behavior in College Stu-dents". Journal of American College Health, 1998, s. 46, ss. 227-232; Nelsen, H. M. & Potvin, R. H. "Gender and Regional Differences in the Religiosity of Protestant Ado-lescents", Review of Religious Research, 1981, s. 22, ss. 268-285. Nelson, H.M., Cheek, N.H. & Au, P. "Gender Differences In the Images of God", Journal for The Scientific Study of Religion, 1985, s. 24, ss. 396-402; Roberts, C.W. "Imagining God: Who is Created in Whose Image?", Review of Religious Research, 1989, s. 30, ss. 375-387; Larsen, L. & Knapp, R. H., "Sex Differences in Symbolic Conceptions of Diety", Jour-



196| db

dua etme davranışı kadınlarda daha fazla görüldüğünde kadınların Allah'a karşı geliştirdikleri tasavvurları da olumlu/pozitif olarak artmaktadır. Bu durum kadınların biyolojik açıdan erkeklere göre daha farklı bir yapıda olduklarını da gösterir59 ki birçok çalışmada "diğer insanlar ile olumlu ilişkiler kurma" noktasında kadınlar er-keklere göre daha başarılıdır60. Tanrı tasavvuruna dair bazı çalışma-larda kadınlarda duygusal içerikli tasavvurların (yani bakıp göze-ten, şifa veren, koruyan özelliklerin) Tanrı'yı daha güçlü, intikam alıcı, kontrol edici olarak algılayan erkeklere61 göre bariz bir şekilde bulunduğuna dair Batı literatüründe rastlanır62.

Türkiye'de Kuşat tarafından gerçekleştirilen çalışmada da 14-18 yaş arası ergen kızlar, Allah'ın seven koruyan sıfatlarından daha yüksek alırlarken, ergen erkekler Allah'ın güçlü ve cezalandırıcı özelliklerinden daha yüksek almışlardır63. Mehmedoğlu tarafından yapılan çalışmada da birçok olumlu (pozitif) Tanrı tasavvuru alt boyutlarından kadınlar daha yüksek almıştır64. Mehmedoğlu'na göre bu durum, araştırmasına katılan katılımcılardan kadınların

nal of Projective Techniques and Personality, 1964, s. 28, ss. 303-306; akt. Mehme-doğlu A. Ulvi, age. s. 208.

59 Tarhan Nevzat, Kadın Psikolojisi, 2011, s. 329 vd., İstanbul: Nesil Yayınları. 60 Ryff C. De, “Happiness is Everything, or It? Explorations on the Meaning of Psycho-

logical Well-Being”, Journal of Personality and Social Psychology, 1989, c.: 57(6), ss. 1069–1081. Ryff, C. De ve Keyes, C. L. M., “The Structure of Psychological Well-Being Reviseted”, Journal of Personality and Social Psychology, 1995, s. 69, ss. 719-727. Cirhinlioğlu F. Gül, Üniversite Öğrencilerinde Utanç Eğilimi, Dini Yönelimler, Benlik Kurguları ve Psikolojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler, (Yayınlanmamış Dok-tora Tezi), 2006, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, SOSBE; Cenkseven Fulya, Üniversi-te Öğrencilerinde Psikolojik İyi Olmanın Yordayıcılarının İncelenmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2004, Adana: Çukurova Üniversitesi SOSBE; Seyhan, B. Yaşar, agt. s. 150 vd.

61 Krejci, M. J. "Gender Comparissons of God Schemas: A Multidimensional Scaling Analysis", The International Journal for the Psychology of Religion, 1998, c.: 8(1), s.57-66.; Foster, R. A. ve Babcock, R. L., "God as a Man Versus God as a Woman: Perceiving God As a Function of the Gender of God and the Gender of Participant", International Journal for the Psychology of Religion, 2001, c. 11(2), ss. 93-104.; akt. Mehmedoğlu A. Ulvi, age., s. 208.

62 Nelson, H.M., Cheek, N.H. & Au, P. "Gender Differences In the Images of God", Journal for The Scientific Study of Religion, 1985, s. 24, ss. 396-402; Roberts, 1989 Roberts, C.W. "Imagining God: Who is Created in Whose Image?", Review of Religious Research, 1989, s. 30, ss. 375-387. Ladd, K. L. ve Spilka, B., "Inward, Outward, and Upward: Cognitive Aspects of Prayer", Journal for The Scientific Study of Religion, 2002, s. 45; akt. Mehmedoğlu, age. s.209.

63 Kuşat, Ali, "Ergenlerde Tanrı Tasavvuru", Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi, (ed. Ünver Günay, Celaleddin Çelik), Adana: Karahan Kitabevi, 2006, ss.113-156.

64 Mehmedoğlu, A.Ulvi, ege. s.210.



db | 197

erkeklerden daha yüksek dindarlık puanına sahip olmasındandır65. Bu açıdan, gerek yurt içinde gerek yurt dışında yapılan bu araştır-malara bakılırsa, dindarlık ve dua tutumlarının erkeklere göre daha yüksek olmasından dolayı kadın katılımcılar bu araştırmada da, anlamlı olarak, olumlu Tanrı tasavvurundan yüksek, olumsuz Tanrı tasavvurundan ise düşük almıştır denilebilir.

Cinsiyet değişkeni açısından dua tutum boyutlarının olumlu Tanrı tasavvurunu yordayıp yordamadığına bakıldığında hem kız hem de erkek öğrencilerde dua amaç ve dua his boyutu olumlu Tanrı tasavvurunu yordamakta iken dua sıklık boyutu yordama-maktadır. Dua amaç ve his boyutlarının olumlu Tanrı tasavvurunu pozitif yönde yordaması, öğrencilerin dua etmedeki amaçlarının ve dua ederken hissettikleri duyguların, Tanrı'ya karşı olumlu duygu, düşünce ve tasavvurları öğrencilerde kuvvetli bir şekilde geliştirdi-ğini düşündürmektedir. Aynı durum, duada sıklık boyutu için söy-lenememektedir. Dua amaç ve his boyutlarında böyle bir durumun çıkması hakkında şunlar söylenebilir: Bireyler, dua ederken belli bir amaca odaklanıp Allah'tan onu diledikleri zaman, isteklerinin karşı-lığının verileceğini ve Allah'ın bu duruma olumlu cevap vereceğini ümit edebilirler. Özellikle sıkıntılı zamanlarında kurtulmayı, affe-dilmeyi veya daha iyi şeyler edinmeyi düşündüklerinde, bireyler Allah'ın bu isteklere olumlu cevap vereceğine olan inançları da ar-tar. Aynı durum duanın his boyutunda da geçerli olup birey dua ettiğinde kendi iç dünyasında ortaya çıkan olumlu duygulanım o kişinin Allah'a olan tasavvurunu veya algısını da olumlu yapacaktır. Hatta dua tutum ölçeği içindeki bir maddede belirtildiği üzere, "hasta olduğumda ilaç alsam da iyileşmek için dua ederim" (bkz. madde15) diyen bir birey hastalığına ilacın iyi geleceğini düşünse de şifayı verecek olanın aslında inandığı Tanrı olduğunu tasavvur etmektedir. Dua amaç ve his boyutunda yapılan dualar bireyin bi-linçlilik düzeyinin daha çok arttığı anlarda yapıldığından duanın bu boyutları olumlu Tanrı tasavvurunu da pozitif yönde açıklamakta-dır.

Olumsuz Tanrı tasavvuruna bakıldığında, kız öğrenciler ile er-kek öğrenciler arasında değişik bir tablo ortaya çıkmıştır. Kız öğren-cilerin dua tutumunda amaç boyutu kız öğrencilerin olumsuz Tanrı tasavvurunu negatif yönlü -yüzdelik oranı az olmasına rağmen- yordamaktadır. Erkek öğrencilerde ise duada amaç boyutu, olum-

65 Mehmedoğlu, A.Ulvi, ege. s.210.



198| db

suz Tanrı tasavvurunu negatif yönlü, duada sıklık boyutu pozitif yönlü olarak -yüzdelik oranı az olmasına rağmen- yordamaktadır (bkz. Tablo-4). Kız ve erkek öğrenciler arasındaki fark duada sıklık boyutunun erkek öğrencilerde pozitif yönlü bir yordayıcı olması dikkat çekici durumdur. Buna göre erkek öğrencilerin dua etme davranışlarında ortaya çıkan tekrar ve alışkanlık durumu erkek öğrencilerde olumsuz Tanrı tasavvurunun neden pozitif yönlü yor-dadığını açıklayabilir.

Erkek öğrenciler dua etmeyi belli aralıklarla yaptıklarında, on-ların bilinçlilik düzeyleri azalmakta olup duanın kabul edilmemesi veya yaşam olayları sonucu Allah ile aralarında oluşan bir hayal kırıklığı neticesinde, bu durum erkeklerin Tanrı'ya olan olumsuz duygu, düşünce ve algılarını artırabilir. Kız ve erkek öğrenciler ara-sında ortaya çıkan bu farklı durum duaları veya dini davranışları kadınların daha bilinçli şekilde yaptıkları anlamına da gelmektedir. Hem kız hem erkek öğrencilerde dua amaç boyutunun olumsuz Tanrı tasavvuru negatif yönlü yordaması göstermektedir ki, dua ederken belli bir hedefe odaklanıp bilinçlilik düzeyi arttığında öğ-rencilerin duada amaç boyutu ile olumsuz Tanrı tasavvurları ara-sında negatif yönlü bir artış olmaktadır. Buna göre öğrencilerin dua amaç boyutundaki bir birimlik artış onların olumsuz Tanrı tasavvur-larında da belli oranda bir azalışı beraberinde getirir denilebilir. Fakat bu araştırmada erkek öğrencilerde dua sıklık boyutundaki bir birimlik artış onların olumsuz Tanrı tasavvurlarında da belli bir oranda artış meydana getirmektedir.

Araştırmada yapılan regresyon analizleri göstermektedir ki, duada ki bilinçlilik artıkça Tanrı tasavvurlarındaki olumluluk düzeyi artmaktadır. Hem kız hem de erkek öğrencilerde özellikle dua amaç ve his boyutu dualarda bilinçliliğin arttığına işaret etmektedir. Bu durum kız öğrencilerde dua sıklık boyutunda da görülebilir. Ancak erkek öğrencilerde ise dua sıklık boyutunda bilinçlilik düzeyi art-madığından olumsuz Tanrı tasavvuru artabilir. Tekrarlanan aynı kelime ve cümleler, Allah'ın huzurunda bulunma ve O'nunla iletişi-me geçme heyecanını kaybetmiş insanda, anlamı düşünülmeden ezbere okunur hale gelebilir ve bu ezberlenen dua belli zaman di-limlerin aynen tekrarlanabilir66. Albayrak'a göre bu durum dış gü-dümlü dindarlığın dua etme davranışına yansımasıdır67. Bu araş-

66 Albayrak Ahmet, agm. s. 189-201. 67 Albayrak Ahmet, agm. s. 189-201.



db | 199

tırmada erkek öğrencilerin dua sıklık boyutundaki durumları buna benzemektedir. Kız öğrencilere göre dua tutum puanları daha dü-şük olan erkek öğrencilerin ezbere ve belli aralıklarla sık sık yapılan dualardaki düşük bilinçlilik hali erkeklerde olumsuz Tanrı tasavvur-larını artırabilir.

Sonuç ve Öneriler

Dua tutumu ile olumlu-olumsuz Tanrı tasavvurları arasındaki ilişkinin incelendiği bu araştırmaya Cumhuriyet Üniversitesinde okuyan 670 öğrenci katılmıştır. Araştırmanın yöntem kısmında oluşturulan denenceler, bulgular bölümünde test edilmiş ve çoğun-lukla desteklenmiştir. Araştırmanın bulgular kısmında ilk olarak tüm değişkenlerin kendi aralarındaki ilişkinin yönüne bakmak için korelasyon tablosu oluşturulmuştur. Bu korelasyon tablosunda tüm dua boyutları ile olumlu Tanrı tasavvuru arasında pozitif; olumsuz Tanrı tasavvuru ile negatif yönlü ilişki bulunmuştur. Yani öğrencile-rin dua tutumları arttıkça olumlu Tanrı tasavvurları da artmakta iken, olumsuz Tanrı tasavvuru düşmektedir.

Değişkenlerin kendi aralarındaki ilişkilerinin yönünü ortaya koyduktan sonra cinsiyet, değişkeni ile olumlu-olumsuz Tanrı ta-savvuru ve dua tutum boyutları arasında t-Testi analizi yapılmıştır (bkz. Tablo-2). Buna göre kız öğrenciler dua tutumunun tüm boyut-larında erkek öğrencilere göre anlamlı olarak daha yüksek ortalama puanlara sahip olmuşlar ki bu durum, araştırmanın tartışma kıs-mında da belirtildiği üzere genel olarak bilimsel yazınla uyumludur. Ayrıca bilimsel yazınla uyumlu olarak, kız öğrencilerin olumlu Tan-rı tasavvurları puanı erkek öğrencilere göre daha yüksek iken olum-suz Tanrı tasavvurları ise daha düşük bulunmuştur. Bu durum gös-termektedir ki, dua etmeye daha meyilli olan kız öğrencilerin Tan-rı'ya karşı duyguları, düşünceleri, algıları ve kavramları erkek öğren-cilere göre daha pozitif yani olumludur.

Araştırmanın en önemli bulgularından biri de cinsiyet değişkeni açısından dua tutum boyutlarının olumlu-olumsuz Tanrı tasavvurla-rını yordayıp yordamamasıdır. Kız öğrencilerin olumlu Tanrı tasav-vurları daha yüksek olumsuz Tanrı tasavvurları ise daha düşük ol-duğu için dua amaç ve his boyutu kız öğrencilerde olumlu Tanrı tasavvurunu pozitif yönde yordamaktadır. Aynı durum erkek öğ-renciler için de geçerli olup dua amaç ve his boyutları erkek öğren-cilerin olumlu Tanrı tasavvurlarını pozitif yönde yordamaktadır. Ancak kız öğrencilerin olumsuz Tanrı tasavvurlarını dua amaç bo-



200| db

yutu -düşük oranda olsa da- negatif yönde yordamaktadır. Buna göre kız öğrencilerin dua amaç boyutundaki bir birimlik artış Tanrı tasavvurlarında belli bir oranda azalışı meydana getirmektedir. Ayrıca erkek öğrencilerde dua amaç boyutunun olumsuz Tanrı ta-savvurunu da benzer şekilde yani -düşük orada olsa da- negatif yönde yordaması göstermektedir ki, hem kız hem erkek öğrenciler dua ederken belli bir amaca odaklandıklarında bilinç düzeyleri arttığı için bu durum onların olumlu Tanrı tasavvurlarını artırırken az da olsa olumsuz Tanrı tasavvurlarını düşürmektedir. Aynı durum dua sıklık boyutu için söylenmeyebilir. Çünkü dua sıklık boyutu sadece erkek öğrencilerin olumsuz Tanrı tasavvurlarını düşük oranda pozi-tif yönde yordadığı görülmüştür. Buna göre regresyon analizi sonu-cuna göre, erkek öğrencilerde dua sıklık boyutundaki bir birimlik artış olumsuz Tanrı tasavvurunda ise -az ama- belli bir oranda artış meydana getirmektedir (bkz. Tablo-4). Bu durum erkek öğrencile-rin dua etme davranışındaki sıklık veya tekrar duada bilinçliliği azalttığını düşündürmektedir. Zaten kız öğrencilere göre daha dü-şük dua tutumuna sahip olan erkek öğrencilerde, sadece dua sıklık boyutunun olumsuz Tanrı tasavvurunu bu şekilde yordaması, erkek öğrencilerin dua etmede ezberden ve belli aralıklarla sık sık yapılan dualar sonucunda ortaya çıkan düşük bilinçlilik hali Tanrı'ya karşı olumsuz tasavvurları az da olsa artırabilir anlamına gelmektedir.

Araştırmanın bu sonuçları doğrultusunda bu konu üzerinde ile-ride yapılacak araştırmalara çeşitli öneriler verilebilir. Bu araştırma nicel bir araştırma olduğu için elde edilen sonuçların nitel çalışma-larla da ele alınması elde edilen sonuçlara bir katkı sağlayabilir. Anlamacı yaklaşıma dayanan nitel yöntemlerle yapılan çalışmalar sonucunda erkek öğrencilerin dua sıklık boyutunun olumsuz Tanrı tasavvurunu neden pozitif yönde yordadığı daha iyi anlaşılabilir. Ayrıca bu çalışma örneklem olarak sadece üniversite öğrencilerini kapsarken daha geniş ve daha farklı örneklem üzerinde çalışmalar yapılabilir. Farklı yaş örneklem üzerinde yapılan çalışmaların so-nuçları ile bu araştırmanın sonuçları karşılaştırılarak daha farklı yorumlar elde edilebilir.



db | 201

Kaynakça Abuzer, C. (2010). Üniversite Gençliğinin Değişen Din Anlayışı, İstanbul: İpek

Yay. Albayrak, A. (2007) "Dindarlık Tipleri Açısından Dua Formları". Marife Dergisi, 7(2),

189-201. Albayrak, A. (2013) Gençlerde Dua Psikolojisi (Üniversite Gençlerinin Dua

Tutum ve Davranışları), İstanbul: Düşünce Kitapevi Yayınları. Albayrak, A., Acuner, Y. ve Seyhan, B. Y. (2014). "Dua Tutum Ölçeği Geçerlik ve Güvenir-

lik Çalışması", Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 34, 365-372. Allport, G. W. ve Ross, J. M. (1967), “Personel Religious Orientation and Prejudice”, Jo-

urnal of Personality and Social Psychology, 5, 432–443. Ay, M. (2005). "Tanrı Tasavvurlarının Politik Tasarımlara Yansıması", Ankara İlahiyat

Fakültesi Dergisi, c. XLIV, s. 2. Ankara. Aydın, M. (1987). Din Felsefesi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Ayten, A. (2008). Pro-Sosyal Davranışlarda Dindarlık ve Empatinin Rolü,

(Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Ünv. SOSBE. Bacanlı, H. (1995). "Tanrı ve Peygamber Kavramları", Din Eğitimi Araştırmaları

Dergisi, 2, 155-163. Beit-Hallahmi, B. ve Argyle, M. (1997). The Psychology of Religious Behaviour,

Belief and Experience, London: Routledge. Benor, D. J. (2002). Spiritual Healing: Scientific Validation of a Healing Revo-

lution. Southfield, MI: Vision Publications. Benson, P. ve Spilka, B. (1973). "God Image as a Function of Self-esteem and Locus of

Control", Journal for the Scientific Study of Religion, 12, 297-310. Bradshaw, M., Ellison, C. G. ve Flannelly, K. J. (2008). "Prayer, God Imagery, and Symp-

toms of Psychopathology", Journal for The Scientific Study of Religion, 47(4), 644-659.

Budak, S. (2009). Psikoloji Sözlüğü, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. Buhari, Ebu Abdullah M. (1981). El-Camiu's-Sahih, c. I-VIII., İstanbul: Çağrı Yay. Byrd, R. (1988). "Positive Therapeutic Effects of Intercessory Prayer in a Coronary Care

Unit Population". Southern Medical Journal, 81, 826-829. Cavanagh, M. (1992). "The Perception of God in Pastoral Counseling", Pastoral Psycho-

logy, 41(2), 75-87. Cenkseven, F. (2004), Üniversite Öğrencilerinde Psikolojik İyi Olmanın Yor-

dayıcılarının İncelenmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Adana: Çukurova Üniversitesi SOSBE.

Choi, K. A. (2006). The Relationship Among Adult Attachment, Attachment to God, And Prayer", (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Biola Ünv. USA.

Cilacı, O. (1994). "Dua" (maddesi), DİA, IX, 529-530. Cirhinlioğlu, F. G. (2010). Din Psikolojisi, Ankara: Nobel Yay. Cirhinlioğlu, F. G. ve Ok, Ü. (2011). “Kadınlar mı Yoksa Erkekler mi Daha Dindar?”

Zeitschrift für Die Welt der Türken, 3 (1), 121–141. Collip, P. (1969). "The Efficacy of Prayer: A Double-Blind Clinical Trial". Medical Times,

97, 201-204. Cornwall, M. (1989). Faith Development of Men and Women Over tje Life

Span. (edt. S. Bahr ve E. Peterson), Aging and the Family. Lexington Mass: Lexington Boks.

Çapcıoğlu, İ. (2008). Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık İlişkisi (İlahiyat Fakülteleri Örneği), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: AÜ. SOSBE.

Davis, J. A., ve Smith, T. W. (1991). General Social Surveys, 1972-1990. Chicago: National Opinion Research Center.



202| db

De Vaus, D., ve McAllister, I. (1987). "Gender Differences in Religion: A Test of the Structu-ral Location Theory". American Socilogical Review, 52, 472-481.

Donahue, M. J. (1985). "Instrinsic an Extrinsic Religiousness: The Empirical Research". Journal for the Scientific Study of Religion, 24, 418-432.

Dossey, L. (1993). Healing Words: The Power of Prayer and the Practise of Medicine, c. 3(6), 10-17, 113-120.

Foster, R. A. ve Babcock, R. L. ( 2001). "God as a Man Versus God as a Woman: Perceiving God As a Function of the Gender of God and the Gender of Participant". Interna-tional Journal for the Psychology of Religion, c. 11(2), 93-104.

Foster, R. J. (1992). Prayer: Finding the Heart's Truth. San Francisco: Harper. Fowler, W. J. (1981), Stages of Faith, the Psychology of Human Development

and The Quest for Meaning, San Francisco: Harper and Row. Gallup Report. (1987). Political, Social, and Economic Trends, Princeton, NJ:

Gallup Report. Gallup, G., ve Lindsay, D. M. (1999). Surveying the Religious Landscape. Harris-

burg, Pennsylvania: Morehouse Publishing. Güleç, C. (2010), Pozitif Ruh Sağlığı, Ankara: Arkadaş Yayınevi. Güler, Ö. (2007). Tanrı'ya Yönelik Atıflar, Benlik Algısı ve Günahkârlık Duy-

gusu (Yetişkin Örneklem), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Ünv. SOSBE.

Güngördü, M. (2001). Allah'a Atfedilen Özellikler ile Depresyon Arasındaki İlişki Üzerine Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Ünv. SOSBE.

Hall, T. W. ve Brokaw, B. F. (1995). "The Relationship of Spiritual Maturity to Level of Relations Development and God Image", Pastoral Psychology, 43(6), 373-391.

Hayta, A. (2006). "Anneden Allah'a Bağlanma Teorisi ve İslam'da Allah Tasavvuru", De-ğerler Eğitimi Dergisi, c.4, 12, 29-63.

Hood, R. W., Morris, R. J. ve Harvey, D. K. (1993). "Religiosity, Prayer and Their Relati-onship to Mystical Experience". Paper Presented at the Annual Meeting of the Religious Research Association, Raleigh, NC.

Hökelekli, H. (2008). Din Psikolojisi, Ankara: TDV Yayınları. Janssen, J., de Hart, J. & den Draak, C. (1990). Praying as Individualized Ritual.

In H-G. Heimbrock & H.B. Boudewwijinse (Eds.), Current Studies on Rituals: Perspective for The Psychology of Religion, 71-82. Amsterdam: Rodopi.

Kağıtçıbaşı, Ç. ve Cemalcılar, Z. (2014). Dünden Bugüne İnsan ve İnsanlar, İstan-bul: Evrim Yayınları.

Kayıklık, H. (1994).Kur'an Işığında İnanan İnsanın Duasına Psikolojik Yakla-şımlar, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri: Erciyes Ünv. SOSBE.

Kayıklık, H. (2003). Orta Yaş ve Yaşlılıkta Dinsel Eğilimler, Adana: Baki Kitabevi. Kimter, N. (2008). Benlik Saygısı ve Dindarlık İlişkisi, (Yayınlanmamış Doktora

Tezi), Bursa: Uludağ Ünv. SOSBE. Kirkpatrick, L.A. (2013). "Evrimsel Psikoloji: Din Psikolojisi İçin Yeni Bir Zemin", (çev. Z.

Ağılkaya), Din ve Maneviyat Psikolojisi, Ankara: Phoenix Yayınları. Koç, M. (2004). "Ergenlik Döneminde Dua ve İbadete Yönelik Tutum ve Davranışlar Üzerine

Bir Saha Araştırması". Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(6), 147-178. Krejci, M. J. (1998). "Gender Comparissons of God Schemas: A Multidimensional Scaling

Analysis", The International Journal for the Psychology of Religion, c.: 8(1), s.57-66.

Kuşat, A. (2006). "Ergenlerde Tanrı Tasavvuru", Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi, (ed. Ünver Günay, Celaleddin Çelik), Adana: Karahan Kitabevi, 113-156.

Ladd, K. L. ve Spilka, B. (2002). "Inward, Outward, and Upward: Cognitive Aspects of Prayer", Journal for The Scientific Study of Religion, 45.



db | 203

Larsen, L. & Knapp, R. H. (1964). "Sex Differences in Symbolic Conceptions of Diety", Journal of Projective Techniques and Personality, 28, 303-306.

Low, C.A. & Handal, P.J. (1995). "The Relationship Between Religion and Adjustment to College". Journal of College Student Development, (36), 406-412.

Maltby, J., ve Day, L. (2004). "Should Never the Twain Meet? Integrating Models of Religi-ous Personality and Religious Mental Health". Personality and Individual Differences, 36(6), 1275-1290.

Marinier, P. (1990). Dua Üzerine Düşünceler (Psikofizyolojik Sebepleri ve Sonuçları), çev. Sadık Kılıç, İzmir : Nil Yay.

Meadow, M. J. ve Kahoe, R. D. (1984). Psychology of Religion: Religion In Indi-vidual Lives. New York: Harper and Roe.

Mehmedoğlu A.U. (2011). Tanrıyı Tasavvur Etmek, İstanbul: Çamlıca Yay. Müslim, Ebu'l-Huseyn M. (1981). El-Camiu's-Sahih, c. I-III., İstanbul: Çağrı Yay. Nelsen, H. M. & Potvin, R. H. (1981). "Gender and Regional Differences in the Religiosity of

Protestant Adolescents", Review of Religious Research, 22, 268-285. Nelson, H.M., Cheek, N.H. & Au, P. (1985). "Gender Differences In the Images of God",

Journal for The Scientific Study of Religion, 24, 396-402. Parladır, S. (1994). "Dua", (İslam'da Dua maddesi), DİA, c. IX, 530-535. Peker, H. (2000). Din Psikolojisi, Samsun: Aksiseda Matbaası. Poloma, M. M. ve Pendleton, B. F. (1991). Varieties of Prayer: A Survey Report.

Philadelphia, Pa: Trinity Press International. Poulson, R. L., Eppler, M. A., Satterwhite, T. N., Wuensch, K. L. & Bass, L. A. (1998).

"Alcohol Consumption, Strength of Religious Beliefs and Risky Sexual Behavior in College Students". Journal of American College Health, 46, 227-232.

Roberts, C.W. (1989). "Imagining God: Who is Created in Whose Image?", Review of Religious Research, 30, 375-387.

Ryff, C. D. (1989a), “Happiness is Everything, or It? Explorations on the Meaning of Psyc-hological Well-Being”, Journal of Personality and Social Psychology, 57–6, 1069–1081.

Ryff, C. D., ve Keyes, C. L. M. (1995), “The Structure of Psychological Well-Being Revise-ted”, Journal of Personality and Social Psychology, 69, 719-727.

Seyhan, B. Y. (2014). "Üniversite Öğrencilerin Tanrı Tasavvuru ve Psikolojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler", Sivas Cum. Ünv. İlh. Fak. Dergisi, 18/1, baskıda.

Seyhan, B.Y. (2013). Üniversite Öğrencilerinin İnanç Tarzları, Denetim Odağı ve Psikolojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler, (Yayınlan-mamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi SOSBE.

Seyhan, B.Y. (2014). "Dua Tutumu ile Psikolojik İyi Olma Hali Arasındaki İlişkiler: Üniver-site Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma", Sivas Cum. Ünv. İlh. Fak. Dergisi, 17/2. baskıda.

Shea, J. (1995). "The God Beyond", Pastoral Psychology, 43(6), 411-431. Tarhan, N. (2011). Kadın Psikolojisi, İstanbul: Nesil Yayınları. Vanderploeg, R. D. (1981). "Imago Dei as Foundational to Psychoterapy: Integration

versus Segregation", Journal of Psychology and Theology, 9(40), 299-304. Vergote, A. (1999). Din, İnanç ve İnançsızlık, (çev. Veysel Uysal), İstanbul: Marma-

ra Ünv. İlahiyat Fak. Vakfı Yay. Wright, L., Frost, C., ve Wisecarver, S. (1993). "Church Attendance, Meaninfulness of

Religion and Depressive Symptomalogy Among Adolescents". Journal of Youth and Adolescence, 22, 559-568.

Wuthnow, R. (1988). The Restructuring of American Religion: Society and Faith Since World II. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Yapıcı, A. (2006), “Yeni Bir Dindarlık Ölçeği ve Üniversiteli Gençlerin Etkisini Hissetme Düzeyi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6, 65–115.



204| db

Yapıcı, A. (2007). Ruh Sağlığı ve Din: Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık, Adana: Karahan Kitabevi.

Yavuz, K. (1983). Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi, Ankara: Diya-net İşleri Başkanlığı Yayınları.

Yıldız, M. (2007). Çocuklarda Tanrı Tasavvurunun Gelişimi, İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Yayınları.

Documents

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ ÖRNEKLEMİNDE DUA TUTUMU ve …isamveri.org/pdfdrg/D03296/2014_2/2014_2_SEYHANBY.pdf · 2015-09-08 · db 14/2 si 2, 2014 . 1 7 5-2 04 ÜNİVERSİTE