1

SOCIOLOŠKI REČNIK

Priredili Aljoša Mimica i Marija Bogdanović

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beogra 2006.

grad. Kao jedan od najznačajnijih oblika teritorijalnog grupisanja ljudi, g. je u isti mah

»deo« globalnog društva, ali i samostalan entitet koji ima svoju osobenu istoriju i posebna

strukturalna obeležja. Iako nikada nije puka kopija globalnog društva kojem pripada, g. je

neka vrsta društva u malom. A budući da bilo koje razvijenije društvo kao celina nije

dostupno neposrednom iskustvu, onda utoliko značajnije postaje proučavanje pojedinih

njegovih »delova« – među kojima g. zauzima jedno od najistaknutijih mesta – mada su oni i

sami, u većini slučajeva, suviše obimni i složeni da bi bili podložni direktnom istraživanju

kao celina.

Među prvim i najznačajnijim problemima koji se pojavljuju prilikom sociološkog

proučavanja g. jeste pitanje njegovog razlikovanja od sela i čitavog niza njihovih prelaznih

oblika. Pri razmatranju ovog pitanja uglavnom se zapada u dve vrste krajnosti: prvo,

teritorijalne zajednice se suviše kruto razdvajaju od globalnog društva i njegovih

»podsistema«; i drugo, selo i g. se oštro podvajaju, tako da se selo obično opisuje u

kategorijama izolovanosti, statičnosti i tradicionalnosti, a g. u kategorijama otvorenosti,

dinamičnosti i modernosti.

Razlike između sela i g. nesumnjivo postoje. One su dovoljno velike i suštinske da

se o njima može naučno raspravljati, ali nisu takve da bi upućivale na postojanje dva

potpuno različita i odvojena oblika ljudskog grupisanja i načina postojanja. Te razlike

iskazane su već i na nivou jezika, gde je u samom nazivu sadržan ne samo način njihovog

različitog nastanka, već i njihove bitne specifičnosti. Selo bi tako označavalo mesto gde se

neka grupa ljudi za stalno naselila, prešavši sa skitalačkog na sedelački način života; dok bi

g. označavao takvo naselje koje je iz nekih posebnih razloga (tržište, svetilište, političko

središte, vojno utvrđenje) izgrađeno i ograđeno. Kako je, međutim, ograđeni deo postajao

vremenom pretesan za svo stanovništvo u njemu, to se g. postepeno širio i izvan ovih ograda

i utvrda. Tako je nastao pojam varoši, koji je prvo označavao deo gradskog naselja što nije

bio ograđen i koji je činio poslovni deo g. u kojem je živeo srednji i niži društveni stalež,

dok je »g.« i dalje bio samo ograđeni deo. Ta razlika ukorenila se i održala u mnogim

jezicima do danas: u francuskom cité i ville, engleskom city i town, španskom ciudad i villa,

turskom hisar i čaršija i sl.

Razlike i suprotnosti između g. i sela naglašene su i potvrđene istorijskim, pravnim,

urbanističkim, ekonomskim, političkim, sociodemografskim i kulturnim razlozima i

obeležjima. Istorijski razlozi zasnivaju se na vremenu i načinu nastanka pojedinih naselja,

kao i značaju koji su imali za određenu zajednicu. Čini se da su istorijski prvobitno nastala

sela, i to onda kad su pojedine društvene skupine sa sakupljačkog, lovačkog i nomadskog

2

načina života prešle na obrađivanje zemljišta i naselile se na jednom mestu, obično u

plodnim rečnim dolinama. Ovaj preokret se vezuje za »neolitsku revoluciju« koja se zbila

pre desetak hiljada godina. Ali, iako su sela starija od gradova, ovi su u društvenom pogledu

bili daleko značajniji. G. izgleda nisu naprosto izrasli iz sela, kao što se uobičajeno zamišlja,

nego su neretko nastajali kao novoosnovana naselja. Bilo je, zapravo, potrebno da se desi

čitav niz promena u samom društvu da bi nastao g. (horizontalna i vertikalna diferencijacija,

nova uloga države, značaj trgovine, razvoj osobene kulture i sl.). Reč je o svojevrsnoj

imploziji, odnosno o sakupljanju mnogih elemenata koji su do tada bili raštrkani i

neorganizovani: »Mnogo onoga što pripada gradu bilo je već latentno, pa čak i vidljivo,

prisutno u selu; ali selo je postojalo kao neoplođeno jaje a ne kao embrio u razvoju«, veli

Luis Mamford.

Svako kompleksno sociološko istraživanje teritorijalnih zajednica, a posebno g. i

sela, moralo bi stoga uzeti u obzir čitav niz momenata – od jezičkih i istorijsko-pravnih,

preko statističkih, do urbanističkih i užih socio-kulturnih. Ovo, međutim, nije uvek bio

slučaj. Već od Tenisa, Zimela, Dirkema i Vebera, sociolozi su, ne bez primesa bilo

»negativnih« ili »pozitivnih« stereotipa, isticali da nasuprot »veštačkom« karakteru g., stoji

»prirodnost« seoskih zajednica; da nasuprot industrijskom radu, koji pustoši prirodu i stvara

veštačku sredinu, stoji agrarna delatnost koja ne narušava prirodne procese i cikluse već se

uklapa u njih; da nasuprot usklađenom radu velikog broja pojedinaca u veštački stvorenim i

zatvorenim prostorima grada stoji pretežno individualni ili porodični rad seljaka na

otvorenom prostoru (»svežem vazduhu«); da nasuprot diktatu sata, koji u g. ravnomerno

otkucava leti i zimi, i prema kojem se svi moraju ravnati, stoji seljakovo upravljanje prema

suncu i oštra podeljenost između zimskog i letnjeg perioda (sezonski karakter

poljoprivrednih radova); da nasuprot oskudici prostora, gužvama i »gomilanju masa« u

gradovima, kako u radu tako i u dokolici, stoje neuređena prostranstva ruralnih predela,

osamljenost i izdvojenost seoskih stanovnika, kao i njihova usmerenost na ekonomsku i

društvenu samodovoljnost; da nasuprot formalnoj teritorijalnoj povezanosti, vladavini

pravnih propisa i »veštačke solidarnosti« stoji vladavina nepisanih normi i »prirodne

solidarnosti«, u čijoj osnovi je najčešće krvnosrodnička veza ili prostornom bliskošću

uslovljena povezanost (susedstvo); da nasuprot oskudici prirodnih materijala i

preovladavanju sintetičkih, stoji obilje prirodnih i ređa upotreba veštačkih materijala; da

nasuprot vladavini ideja, ideologije i pisane reči stoji vladavina običaja, religije i tradicijom

uslovljenih ili navikama stečenih oblika ponašanja, itd.

Sve su to idealnotipske konstrukcije koje bi trebalo da važe za tzv. »tradicionalna«

sela i gradove. Ali, pod uticajem širih civilizacijskih procesa i promena (naročito

industrijalizacije i urbanizacije), postepeno se uobličuje i postaje sve rašireniji ne samo novi

tip g. nego i modernizovani tip sela, tako da se razlike između g. i sela, ako ne brišu, a ono,

svakako, smanjuju i transformišu, zadobijajući nove oblike. Stoga je veoma teško izdvojiti i

na tipološki način predstaviti razlike između sela i g., pogotovo ako se to čini sa ambicijom

da takvo određenje ima koliko-toliko univerzalno važenje. Pa ipak, prihvatajući rizik

3

uprošćavanja, moglo bi se reći da se glavne karakteristike grada, a istovremeno njegove

razlike od sela, svode na sledeće: to je, po pravilu, veće naselje, koje je urbanistički uređeno

i manje zavisno od spoljašnjih prirodnih uslova; u g. se većina stanovništva bavi

sekundarnim i tercijarnim delatnostima, pretežno izvan porodičnog domaćinstva, sa

razvijenom podelom rada, velikom specijalizacijom i međuzavisnošću društvenih uloga, te

širokom primenom tehničkih i tehnoloških dostignuća koja se neprekidno usavršavaju; ovde

dominiraju sekundarne veze i skupine, a društveni odnosi su uglavnom regulisani pravnim

propisima, na bazi interesa i ugovorne povezanosti; središnje ekonomske, političke i

kulturne funkcije i institucije, različitih nivoa opštosti i značaja, zastupljenije su i sa većim

stepenom nezavisnosti, tako da gradovu imaju daleko veću autonomiju ili joj barem teže; tu

preovlađuje razvijena i heterogena urbana kultura, sa diferenciranim kulturnim slojevima i

potkulturama i sa tendencijom ka neprekidnom širenju i univerzalizaciji.

Sociološka istraživanja grada imaju bogatu tradiciju i raznovrsna interesovanja.

Začetnici ove grane sociologije bili su nemački formalisti i Maks Veber, a najvažniji njeni

osnivači bili su predstavnici Čikaške sociološke škole u Americi (Robert Park, Ernest

Bardžes, Luis Virt i dr.), koji su upotrebom »kvalitativne metodologije« izgradili specifičnu

teoriju o g. i njegovoj prostorno-socijalnoj strukturi (tzv. »koncentrične zone«), za koju su

bili uvereni da ima i univerzalniji značaj i važenje, a koja je podstakla brojna istraživanja

slične vrste. Poseban aspekt sociološkog proučavanja grada predstavljaju pokušaji da se,

pomoću uspostavljanja modela »novog grada«, razreši ili barem radikalno ublaži stara

antinomija selo–g. (»socgorod«, »zeleni g.«, »vrtni g.« i sl.).

Uopšteno govoreći, glavni rezultati socioloških istraživanja g. mogli bi se ukratko

rezimirati u nekoliko osnovnih tačaka: pokazalo se da je njegova struktura određena

delovanjem prirodnih uslova i svih onih faktora koji utiču na oblikovanje globalne društvene

strukture, s tim da je u ranijim periodima veći značaj imala prva grupa činilaca (prirodno-

geografski uslovi), dok kasnije preovlađuje uticaj drugih (istorijske okolnosti i društveno-

kulturne osobenosti); u strukturi g. ne odslikava se naprosto struktura globalnog društva, već

se ona na osoben način prelama, naročito u pogledu društvenih nejednakosti, zatvorenosti i

otvorenosti, profesionalne strukture, socijalne pokretljivosti, kulture i potkultura i sl.;

socijalne karakteristike g. pokazuju tendenciju ka sličnim oblicima prostorne distribucije

stanovništva (koncentrični krugovi, zone, četvrti), a danas i tendenciju ka tehničkoj

univerzalizaciji, kao i prema homogenizaciji, osobito kulturnoj, do čega dolazi najvećim

delom zbog sve raširenije masovne kulture; pa ipak, ne postoje neki univerzalni modeli

strukture g., već je ona uvek istorijski, prostorno, socioekonomski, politički i kulturno

diferencirana, te se mora istraživati kao konkretna celina; ono što je možda univerzalno, to

je opšta kriza urbanizacije koja se delimično može posmatrati kao posledica, ali i kao jedan

od uzroka globalne krize industrijske civilizacije, s tim da ona ima svojih specifičnosti od

jednog društva i kulture do drugog.

M. Tripković

4

urbanizacija (lat. urbanus – gradski). Pojam u. može se razumeti na tri načina: (1)

nastanak i ekspanzija gradova; (2) proces širenja ideja, normi i životnih obrazaca iz

gradskih središta na okolne zone; (3) proces promene stila života (pojava i širenje oblika

ponašanja koji se smatraju tipično gradskim).

Proces u. odvija se na više ravni i na svakoj od njih može imati drugačiju

dinamiku. Razlikuju se sledeće dimenzije u: statistička (porast postotka gradskog

stanovništva na određenoj teritoriji); demografska (pojava demografskih pokazatelja

karakterističnih za grad – npr. prirodni priraštaj ili prosečna starost pri sklapanju braka);

prostorno-geografska (stepen koncentracije gradova na određenom području); prostorno-

arhitektonska (vrsta i veličina zgrada, rasprostranjenost gradskog načina gradnje);

tehnička (izgrađenost tehničke infrastrukture i pokazatelji njene iskorišćenosti); kulturna

(korišćenje kulturnih usluga i ustanova, nastanak »gradskog« stila života, vrednosti i

normi tipičnih za grad); društvena (karakter društvene strukture, pokazatelji životnog

standarda, odlike tržišta rada, nastanak društvenih kategorija karakterističnih za grad).

Mogućno je da u. na statističkoj ili prostorno-arhitektonskoj ravni odmakne znatno dalje

od u. u društvenoj ili kulturnoj sferi. Na razne nivoe u. primenjuju se različiti pokazatelji.

Uzmimo, recimo, one koji se odnose na u. porodice: gubljenje autoritarnih tendencija

(porast egalitarizma), promene u navikama i običajima, dnevni ritam, promene u

prostornom obliku i opremljenosti kuće (stana). S druge strane, među pokazateljima u.

lokalne zajednice možemo pomenuti: društveno-profesionalnu diferencijaciju, slabljenje

društvenih kontakata, porast kontakata sa svetom izvan lokaliteta, nastanak gradskih

ustanova ili pojavu novih tipova arhitekture.

U procesu u. obično razlikujemo tri faze. Prva faza u. (koncentracija) bila je tesno

povezana s procesima industrijalizacije, mada su u njoj, naravno, i drugi činioci igrali

određenu ulogu: postepeno odvajanje ljudi od zemlje, usled promena u organizaciji

poljoprivrede, te razvoj trgovačkih središta. Među dodatnim činiocima možemo pomenuti

kulturne promene koje su se izrazile npr. u promenama vrednosti i ličnih ideala. Druga

faza u. bila je suburbanizacija, odnosno seljenje pripadnika više i srednje klase iz gradova

u prigradska područja. Činioci koji su doprineli tom procesu, pre svega, su specifični

karakter ranih industrijskih gradova – velika koncentracija radničkih kvartova u blizini

fabrika, nizak nivo zadovoljavanja potreba stanovništva i neefikasan, spor i skup sistem

javnog prevoza. Gradski prostori suviše gusto prekriveni građevinama često su se

pretvarali u slamove, u koje nije ulagano čak ni zarad popravljanja uslova života.

Pronalasci kao što su lift, nove građevinske tehnologije, tramvaj, razvoj prigradske

železnice i, napokon, automobil podstakli su, s jedne strane, osavremenjivanje arhitekture

u centru (visoke zgrade), a s druge tendenciju preseljenja u prigradski pojas. Najzad,

suburbanizaciji su doprinele i kulturne promene, porast značaja vrednosti kao što su

individualizam, nezavisnost, sloboda i preduzetnost.

5

Treća faza u. je metropolizacija, o čemu je reč na odgovarajućem mestu. U. i

razvoj gradova uopšte često se povezuju s procesima industrijalizacije. Zaista, industrija

je, naročito u XIX i početkom XX veka, predstavljala jedan od najsnažnijih činilaca koji

su uslovljavali rast gradova. Ipak, razvoj industrije često je dovodio do stvaranja

»urbanizovanih oblasti« koje nisu predstavljale gradove u smislu vršenja gradskih

funkcija, naročito onih koje se odnose na grad kao ljudsku životnu sredinu. Takve oblasti

često nisu u stanju da zadovolje individualne i kolektivne potrebe, naročito potrebe višeg

reda; one nisu gradovi u punom smislu reči ni sa stanovišta funkcija u odnosu na okolinu,

odnosno kao element širih društvenih, ekonomskih, kulturnih struktura. Na ovakve

slučajeve često primenjujemo pojam defektne ili nepotpune u.

U ranijim fazama u. gradovi su se prostorno širili, postepeno uključujući u sebe

okolna sela ili prigradska naselja; taj proces je doveo do sužavanja prostora sa osobinama

sela. U narednim etapama u. prevazilazi prostornu ekspanziju – globalno društvo koje

nastaje ima karakter gradskog društva, bez obzira na to što nezanemarljiv deo tog društva

živi u suburbanim naseljima ili, jednostavno, beži iz grada, nastojeći da spoji ono što je

najbolje u gradskom životu (mogućnosti profesionalne karijere, učešća u kulturi,

razvijenih obrazovnih šansi) – a što danas, zahvaljujući savremenoj tehnici, može biti

dostupno i van teritorije grada – i onoga što je najlepše u seoskom životu (zajedništvo u

društvenim odnosima, mogućnost dodira sa prirodom, osećanje bezbednosti). Možda bi

se moglo reći da se na taj način na mnogim tačkama sveta ostvaruje ideja hauardovskog

grada-vrta, čija je osnovna ideja bila da u praksi poveže najveće vrline grada i sela.

Savremena istraživanja u. uključuju, pre svega, probleme metropolizacije, kao i

nastanka gradova koji se označavaju kao »gigantski« ili »super-gradovi« (supercities),

zatim nove činioce razvoja grada koji istiskuju tradicionalne činioce vezane za razvoj

industrije.

A. Karwińska

(prev. s poljskog I. Spasić)

dezurbanizacija (fr. dés; lat. urbanus – gradski). Pojam delimično suprotan pojmu

urbanizacija, jer označava urbanu decentralizaciju stanovništva ali ne i smanjenje udela

gradskog stanovništva u ukupnoj populaciji. Pojam d. je nastao uopštavanjem iskustva

razvijenih kapitalističkih zemalja u ekološkoj teorijskoj tradiciji, koja d. smatra jednom

od faza univerzalnog modela urbanizacije, karakterističnu za završnu fazu industrijskog

razvoja društva. Sadržaj pojma d. je prevashodno demografski i ukazuje na nastavak

decentralizacije gradskog stanovništva započet procesom suburbanizacije. Dok su veliki

gradovi razvijenih kapitalističkih zemalja tokom urbanizacije rasli po oba osnova,

mehaničkog i prirodnog priraraštaja, tokom suburbanizacije zabeležen je mehanički

prirast rubnih delova velikih gradova uz istovremeno pražnjenje centralnih područja

(inner cities). U situaciji opadanja prirodnog prirasta smanjivao se rast gradskog

6

stanovništva. D. obeležava period stagnacije mehaničkog prirasta stanovništva na svim

područjima velikih gradova, što je – uz nulti ili negativan prirodni priraštaj – uslovilo

njihovu demografsku stabilizaciju pa i stagnaciju. D. se ispoljila u drugoj polovini

sedamdesetih i početkom osamdesetih godina XX veka, u periodu ekonomske stagnacije

industrijske osnove velikih gradova i začetaka njihovog značajnijeg restrukurisanja ka

postindustrijskom modelu. Teoretičari ekološkog pravca potvrdu svoje teze o

univerzalnosti procesa d. nalaze u demografskoj stabilizaciji Praga i Budimpešte u istom

periodu, gradova socijalističkih zemalja razvijene industrijske osnove, iako d. nije

zabeležena u ostalim zemljama socijalističkog uređenja u Evropi, na istom nivou

industrijskog razvoja.

M. Petrović

suburbanizacija (lat. sub – pod, pre; urbs – grad). U prostornom smislu, sadržaj pojma s.

odnosi se na proces nastanjivanja slobodnog prostora van granica, gusto i kontinuirano

izgrađenog gradskog tkiva. Prostor nastanjen procesom s. naziva se suburbija. U ovom

značenju s. ima dugu tradiciju, ali masovne razmere dobija u periodu industrijalizacije,

kada postaje i osnovni obrazac prostornog širenja velikih gradova. U demografskom

smislu, s. označava početak dekoncentracije gradskog stanovništva jer je populacioni rast

suburbija praćen opadanjem broja stanovnika centralnih gradskih područja (inner cities).

U funkcionalnom smislu, suburbije modernog doba bile su dominatno rezidencijalne do

perioda postindustrijskog restrukturisanja, kada postaju multifunkcionalne zone. U

sociološkom smislu, s. podrazumeva specifičan vid projekcije socijalne stratifikacije

savremenog društva u prostoru. Sa nastankom sociologije grada, stvara se ekološka

zamisao univerzalnog modela razvoja gradova u kome s. obeležava industrijski period

razvoja. Istraživanja s. svode se na iznalaženje pravilnosti između porasta broja radnih

mesta u industrijskoj proizvodnji i nivoa s. U teoriji susedske dinamike ekološkog

pristupa, eksluzivne suburbane lokacije smatrane su nečim što je naročito svojstveno

višim slojevima, sve do zamaha procesa »džentrifikacije«. Neomarksistička i

neoveberijanksa teorija ukazuju da se stepen obuhvaćenosti različitih socijalnih grupa

procesom s., kao i nivo stambenih nejednakosti koji s. uslovljava, razlikuje u zavisnosti

od tipa društva.

U iskustvenom okviru zapadnog sveta izdvajaju se američki i evropski model s. u

kapitalističkim zemaljama, kao i s. u evropskim zemaljama u periodu socijalizma.

Osnovne razlike nalaze se u dominatnom tipu stanovanja i vlasničkog statusa. U početku

se s. u kapitalističkim zemljama ispoljavala kao ekskluzivno individualno stanovanje u

vlasništvu pripadnika višeg socijalnog statusa. Od četrdesetih godina XX veka s. postaje

masovna pojava, a u evropskim razmerama dobija i druga morfološka i institucionalna

rešenja. Američki model podrazumeva individualnu porodičnu kuću u vlasništvu, a

evropski obeležava mešavina tipova stanovanja i vlasničkih statusa. I u evropskim

7

kapitalističkim zemljama preteže individualni i vlasnički tip stanovanja viših socijalnih

slojeva,, dok je kolektivni tip, posebno u državnom vlasništvu, po pravilu, vezan za

pripadnike nižih socijalnih statusa. U socijalističkom iskustvu suburbani tip stanovanja i

vlasničkog statusa su povezani na suprotan način, jer je individualni i vlasnički tip bio

nusprodukt socijalističke stambene politike, niskog standarda, često ilegalan, a njegovi

nosioci socijalne grupe nižeg statusa. Američki model s. je socijalno najekskluzivniji, jer

su suburbije dominatno rezidencijalna područja srednje i viših klasa, dok je socijalni

sastav suburbanih lokacija u Evropi širi i obuhvata gotovo sve društvene grupe. U svim

zemljama, s. produkuje visok nivo rezidencijalne segregacije jer stvara jasne granice

između plebejske (standardizovane) i elitne ili patricijske suburbije. Socijalistička s.

rezultirala je manjim razlikama unutar istog tipa stanovanja i vlasničkog statusa, ali i

visokim nivoom stambenih nejednakosti između različitih tipova. Ekološki pristup

prihvata razlike između kapitalističke i socijalističke s., u meri u kojoj se one mogu

objasniti nivoom ekonomskog razvoja, te ih svodi na odsustvo multifunkcionalne

suburbije u socijalizmu usled neostvarenog postindustrijskog razvoja.

Razlike između s. u kapitalističkim i socijalističkim sistemima neomarksitička i

neoveberijanska teorija neposredno povezuju sa osnovnim principima njihove ekonomske

organizacije i političkim vrednostima (tržišna naspram centralnoplanske privrede,

privatno naspram društvenog/državnog vlasništva, individualizam naspram

kolektivizma). Marksistička misao analizira kapitalističku s. u kontekstu teorije rentnog

raskoraka (rent gap theory), koja objašnjava profitabilnost ulaganja kapitala u suburbane

lokacije. Funkcionalnost s. za reprodukciju kapitala u periodu masovne proizvodnje

nalazi se i u kapitalnointenzivnoj izgradnji suburbija i standardizovanoj potrošnji

suburbane srednje klase. S. u socijalstičkim zemljama objašnjava se planskim odlukama u

funkciji rešavanja stambene nestašice. Neoveberijanski pravac bavi se i razlikama među

kapitalističkim zemljama, smatrajući da tipovi države blagostanja određuju socijalnu

dimenziju s. Teorijska pažnja usmerava se i na preferencije potrošača kao inicijatora

određenog tipa s. Sistemska ograničenja socijalizma ostavila su malo prostora ovom

determinističkom faktoru, dok se u tržišnim sistemima preferencija spram individualnog

tipa stanovanja na mikronivou smatra ključnom za s., kako u pogledu statusnog obeležja,

tako i u pogledu životnog stila u kojem se kombinuju prednosti urbanog i ruralnog načina

života. Ekološki pristup teoriji susedstva je, precenjivanjem značaja prostorne varijable,

smatrao suburbana područja individualnog stanovanja povoljnim za prevenciju lične i

porodične dezorganizacije i razvoja devijantnih supkultura. Sličan pristup prepoznje se i

u zamislima o kolektivnom tipu stanovanja u planovima socijalističke s. Dalji tok s. u

zemljama postsocijalističke transformacije dovodi u pitanje tvrdnju ekološkog pristupa da

je zamah rezidencijalne s. vezan za industrijski period razvoja. Promenom socijalne

strukture menjaju se i akteri individualog suburbanog stanovanja, što uz uvođenje rentnih

mehanizama daje nov podsticaj s. Demografska specifičnost s. tokom socijalizma, tj.

8

odsutvo populacionog pražnjenja centralnih gradskih područja, još je jedan argument u

prilog očekivanom porastu rezidencijalne s. i u periodu postindustrijskog restrukturisanja.

M. Petrović

reurbanizacija (lat. re ponovo, natrag; urbs grad). Pojam uveden u sociologiju

grada, kao i ostale discipline koje se bave proučavanjem prostora, da bi se označila nova

faza prostorno-demografskog razvoja gradova razvijenih kapitalističkih zemalja.

Teoretičari ekološkog pravca r. smatraju fazom univerzalnog modela urbanizacije koja

odgovara postindustrijskom razvoju društva. Nakon urbane dekoncentracije, koja je

obeležila procese suburbanizacije i dezurbanizacije tokom osamdesetih godina XX veka,

primetan je suprotan trend označen kao r. U užem smislu, pojam r. obeležava lagani

porast stanovništva centralnih gradskih područja (inner cities) usled mehaničkog prirasta,

sa veoma ograničenim uticajem na porast ukupnog gradskog stanovništva, jer je nivo

urbanizacije u razvijenim zemljama već dostigao svoj maksimum. U sociologiji grada

proces r. posmatra se u uzročnoj povezanosti sa strukturnim karakteristikama

postindustrijskog društva, posebno karakteristikama globalizacije, promenjenom ulogom

države blagostanja, izmenama u životnom stilu različitih socijalnih grupa, koje se na

nivou grada najuočljivije ispoljavaju u procesu deindustrijalizacije i »džentrifikacije«

centralnih gradskih područja. Činjenica da postsocijalističke zemlje ulaze u

postindustrijsku fazu razvoja istovremeno sa promenama socio-ekonomske organizacije

društva privlači pažnju teoretičara neomarksističkog i neoveberijanskog pravca. Oni

ukazuju na uticaj socijalističkog nasleđa koji ograničava proces »džentrifikacije« a

podstiče proces kapitalističkog modela suburbanizacije, što proces r. u ovim zemljama

može odložiti i/ili dovesti u pitanje.

M. Petrović

metropolizacija (gr. mētropolis – grad-matica, od mētēr – majka; polis – grad). Pojam m.

javlja se u više značenja: (1) gomilanje, koncentracija industrijskih objekata, kulturnih i

drugih ustanova u velikim gradovima (metropolama); (2) treća faza u razvoju grada:

koncentracija, suburbanizacija, metropolizacija; (3) nastanak osobenog tipa središta sa

globalnim, kontinentalnim ili regionalnim značajem, odnosno proces kojim nekoliko

velikih gradova preuzima vodeću ulogu u upravljanju postindustrijskom privredom; (4)

promene u društvenim strukturama, u mentalitetu i drugim elementima društvenog života,

a u vezi s procesima nastanka i razvoja metropola.

Veliki grad ulazi u fazu m. kad počne da funkcioniše u okvirima širim od

regionalnih, ili čak i nacionalnih. Takvi gradovi postaju svetski gradovi, centri

međunarodne trgovine i turizma. Taj tip grada (u odgovarajuće manjim srazmerama)

postoji od antičkih vremena: Kartagina i Rim u antici, Konstantinopolj, Napulj, Pariz,

Venecija u srednjem veku. U savremeno doba, m. se vezuje za nastanak globalnih i

informatičkih gradova.

9

Prema G. Martinotiju, proces m. može se podeliti u tri faze: prva (početak

dvadesetih godina XX veka) bila je obeležena nastankom kategorije »svakodnevnih

putnika« (commuters) – stanovnika prigradskih područja koji svaki dan putuju na posao u

metropolu, iskorišćavajući mogućnosti zapošljavanja i profesionalne karijere koje ona

pruža. Druga faza m. započinje s nastankom kategorije »korisnika« atrakcija metropole.

»Korisnici« putuju u metropolu radi učešća u kulturi, kupovine, zabave ili korišćenja

određenih usluga. Brojnu grupu među njima čine turisti, često sa specijalizovanim

potrebama u domenu kulture, zdravstvene zaštite, obrazovanja, itd. Treću fazu m.

karakteriše nastanak kategorije »ljudi metropolskih interesovanja«. Njima su potrebni

razni luksuzni prostori, hoteli, kongresni centri, banke, berze, izložbeni centri i druga

mesta povezana sa učešćem u globalnoj privredi.

Društvena m. odnosi se na promene društvene strukture. Kao posledica procesa

m., društvena struktura karakteristična za industrijska društva se preobrazila, mada je

teško oceniti kakav će biti krajnji ishod promena koje su uvek u toku. Sa sigurnošću se

može konstatovati formiranje kategorije koja se definiše kao metropolska klasa.

Karakteristična obeležja pripadnika te klase jesu visok položaj na skali prihoda, više nego

dobar ekonomski status, visok nivo obrazovanja i kompetencije, karakterističan stil

života, široko učešće u kulturi, kao i određene osobine mentaliteta. Ljudi koji se ubrajaju

u metropolsku klasu, dakle, imaju natprosečna primanja (sa tendencijom porasta) i osećaj

bezbednosti zbog sigurnog posla (što ne mora značiti da dugo rade u jednoj istoj firmi).

Njihovo radno mesto je, pre svega, u međunarodnim kompanijama, u globalnim

institucijama koje pružaju velike mogućnosti razvoja i pogoduju profesionalnoj i

prostornoj pokretljivosti. Materijalni položaj im je visok, što se može meriti imovnim

stanjem koje obuhvata znatan broj predmeta, uključujući i luksuzne, kao i načinom

zadovoljavanja stambenih potreba, zatim posedovanjem automobila (često određene

marke), kompjutera, mobilnog telefona, itd. Bitan je takođe obrazovni status, težnja ka

neprestanom usavršavanju profesionalnih kvalifikacija, poznavanje stranih jezika, veština

upotrebe raznih tehničkih uređaja. Karakteristična društvena struktura koja nastaje u

procesu m. liči u izvesnoj meri na strukturu srednjovekovne Evrope. S jedne strane, reč je

o suprotnosti između metropole i njene neposredne okoline (kao što se srednjovekovni

grad jasno razlikovao od seoskog područja), a s druge, o društvenoj polarizaciji gradskog

stanovništva metropole, u kojoj se »susedom« pripadnika metropolske klase pre može

smatrati drugi predstavnik iste kategorije koji živi u nekom drugom velikom gradu nego

nezaposleni ili marginalizovani radnik sa zastarelim kvalifikacijama, neprilagođenim

savremenom tržištu rada. Slično tome, u srednjovekovnoj Evropi »sused« (u društvenom

smislu) plemića (viteza) pre je bio plemić u nekom dalekom dvorcu nego njegov

sopstveni seljak koji živi (prostorno) mnogo bliže.

Savremena istraživanja m. uključuju i ispitivanje problema »neuravnotežene« m.,

koja je karakteristična za zemlje Trećeg sveta. Neuravnoteženost je posledica prevelike

10

brzine kojom se taj proces odvija, što donosi mnoštvo društvenih problema. Te pojave

često izmiču planiranju i imaju karakter stihije.

A. Karwińska

(prev. s poljskog I. Spasić)

geto (ital. ghetto, izvedeno iz hebrejskog ghet – razvod, razdvajanje). Tom rečju je najpre

nazvano jedno malo venecijansko ostrvo na kojem su Jevreji bili smešteni počev od 1516.

godine. G. označava gradski kvart u kojem je prinudno ili po sopstvenom izboru

koncentrisana jedna etnička ili religiozna grupa.

Tokom srednjeg veka, Jevreji su u evropskim gradovima živeli uglavnom

asimilovani. Ali vlasti Francuske i Engleske su ih proterale u XIII veku. U Španiji

progoni Jevreja počinju u XVI veku (prva juderia 1516), zatim u Italiji gde su ih

prinudno smeštali u vidljivo izdvojene delove grada. Ovakvom akcijom je većinsko

stanovništvo diskriminisalo manjinsku grupu, ali je to, koliko-toliko, doprinosilo

očuvanju integriteta i identiteta jevrejske zajednice, iako u skučenim i često nezdravim

uslovima. U istom periodu, u germanskim i slovenskim naseljima stavovi prema

Jevrejima su bili permisivniji i vlasti su im dopuštale više slobode u svakodnevnom

životu. Kasnije, a osobito sa napoleonovskim zakonodavstvom, mnoga geta su porušena i

tako iščezla iz gradova Zapadne Evrope. Ponegde, ipak, kao u Veneciji, Firenci i

Amsterdamu, ponovo su bili vidljivi elementi getoizacije. G. su se duže održavala u

Istočnoj Evropi, ali su tragično završila u rasističkim pogromima za vreme nacizma (npr.

Varšavski g.). Jevrejska g. su postojala i u Severnoj Africi i na Srednjem Istoku.

Danas se pojam g. najčešće koristi za svaku socijalnu segregaciju koja ima

prostornu podlogu, za svaku pojavu urbane koncentracije manjinskog stanovništva, kao i,

metaforično, za izolovanje i zatvaranje jedne grupe (»male manjine«) u samu sebe. Ova

nova g. imaju često tranzitorni karakter jer ih njihovo etnički i kulturno homogeno

stanovništvo posle izvesnog vremena napušta. Luis Virt je u svojoj studiji o čikaškom g.

(1928) pokazao da g. može da označava i ravnotežu između dve različite društvene

grupe, kompromis između suprotnih snaga tolerancije i konflikta, odbijanja i privlačenja,

volje da se održe distance i želje da se uspostave prijateljski odnosi. Zbog toga, s one

strane kompeticije i konflikta, g. omogućava modus vivendi između dominantne grupe

koja odbija da deli svoje privilegije i potčinjene ili imigrantske grupe koja hoće da sačuva

svoj kulturni identitet. Tako je, navodno, u američkim gradovima (Čikago, Njujork –

Bruklin), g. predstavljao međustanicu imigranata na putu asimilacije, igrajući dvojaku

ulogu segregacije i progresivne asimilacije.

S. Vujović

11

slam (eng. slum). Reč nepoznate etimologije koja se pojavila oko 1800. godine. Tim

izrazom označava se gusto naseljeni, obično urbani lokalitet obeležen prenatrpanošću,

stambenom bedom, siromaštvom i socijalnom dezorganizacijom. U raznim zemljama ova

socioprostorna tvorevina se različito naziva: u Francuskoj taudis, bidonvilles, u

Venecueli barrios, u Brazilu favelas, u Meksiku ejido, u Peruu barriadas, u Čileu

callampas, u Argentini villas miserias, u Kuvajtu ishish, u Nemačkoj

elendviertel, u Rusiji trušobi, u Indoneziji campungs u Srbiji nehigijenska naselja

(grupacije udžerica, straćara, ćumeza).

U literaturi iz urbane sociologije i srodnih disciplina susrećemo se s dvojakim

određenjem pojma s: urbanističkim i sociološkim. Urbanistički posmatrano, s. je

»rezidencijalna oblast u kojoj su zgrade toliko deteriorirane i toliko ispod propisanih

standarda i nezdrave da su opasne po zdravlje, sigurnost, moral i blagodet stanovnika«. U

ovom određenju naglasak je na fizičkom aspektu s. Fizička dimenzija s. preovlađuje i u

zvaničnoj definiciji »nehigijenskog naselja« u Srbiji kao »skupa stambenih i drugih

objekata u kojima stanuje više lica bez osnovnih sanitarno-higijenskih uslova i koji su

izgrađeni od slabog materijala, nemaju vodovodne i kanalazicione instalacije,

snadbevanje vodom se vrši iz zajedničke česme, nedovoljno su svetli, veoma su vlažni i

prenaseljeni«. Međutim, »nehigijensko naselje« obično nije samo fizička, već i socijalna

činjenica. Gotovo uvek postoji veza između degradiranog stanovanja i kvaliteta života,

između stambene bede i siromaštva kao takvog. Otuda adekvatne definicije s. treba da

sadrže i društvenu i prostornu dimenziju te pojave. Tim pre što uzroci nastanka i

opstajanja s. proističu iz osobenosti društvene strukture, tj. iz procesa klasne i etničke

diferencijacije, segregacije i društvenog isključivanja. Tako, prema definiciji Majkla

Haringtona, s. je stambena ćetvrt koja fizički, društveno i psihički negativno utiče na

zdravlje, ponašanje i osećanje njegovih žitelja. Harington smatra da s. postaje stvarno

ubitačan tamo gde se pretvara u sredinu sa kulturom siromaštva, u egzistencijalnu

(fizičku i duhovnu) realnost za njegove stanovnike, isto tako kao i u oronulu četvrt. To se

dešava kada slam postane plodno tle za kriminal, porok, kada stvara ljude izgubljene za

sebe i za društvo. Imajući u vidu ovakve i nešto drugačije situacije, neki autori (npr.

Herbert Gans) razlikuju »s. očaja« i »s. nade«.

Da bi se ocrtale razlike između žitelja s. i ostalih stanovnika, ukazuje se na

negativne sociodemografske osobine žitelja s: visoke stope smrtnosti, nezaposlenosti,

razvoda, mentalnih poremećaja, vanbračne dece, delinkvencije, kriminala, bolesti, itd.

Stanovništvo s. obično ima poremećenu demografsku strukturu u starosnom i polnom

pogledu, tj. veliki broj starih ljudi, žena i dece, što njihov loš ekonomski položaj još više

pogoršava.

Kulturalistički i antropološki usmereni istraživači s. navode sledeće vrednosne

orijentacije stanovnika ovakvih lokaliteta: autoritarnost, tradicionalizam, provincijalizam,

prezentizam i osećanje marginalizovanosti. Konkretnije, to znači: staromodnost,

sugestibilnost, otuđenost, netolerantnost, antiintelektualizam, osećanje bespomoćnosti,

12

zavisnosti, inferiornosti, slaba ego-struktura, fatalizam, rezignacija, itd. Ovakvo viđenje

»stanja duha« žitelja slama karakteristično je za protagoniste stanovišta o »kulturi bede«

(Oskar Luis) koja obeležava način života, svest i vrednosti ovog teritorijalnog

kolektiviteta.

Za razliku od ranijih konzervativnih ideologija, koje su stanovnike siromašnih

četvrti smatrale genetski defektnim i moralno nepodobnim, savremena ideologija

»okrivljavanja žrtve« usmerena je na podsticanje društvenih akcija čiji je cilj da menjaju

žrtvu, a ne društvo. Iznova se, na drugačiji način, opravdavaju društvene nejednakosti, a

okrivljuju žrtve te nejednakosti. Ova ideologija je uvijena u oblande karitativnosti i

dušebrižništva. Bilo o kojem problemu sirotinjske četvrti da je reč, odmah se u skladu sa

ideologijom »okrivljavanja žrtve«, nalaze argumenti protiv njenih stanovnika. Tako se,

primerice, za degradirano stanovanje okrivljuju siromašni, kao doseljenici sa sela

neprilagođeni urbanom načinu života, skloni prljavštini, velikom broju dece, itd.

Biti siromašan znači, po pravilu, biti prezren, nemerodavan i nemoćan. Ipak, u

sirotinjskim četvrtima ima slučajeva protesta i pobuna (urbanih socijalnih pokreta i

kontrapokreta, sukoba i borbi), građanskih inicijativa, samoorganizovanja i samopomoći,

što gradske društvene scene čini konfliktnijim i dinamičnijim i što je predmet brojnih

socioloških istraživanja.

S. Vujović

urbana segregacija (lat. urbanus – gradski; segregatio – razdvajanje). Sadržaj pojma u.

s. u sociologiji grada označava prostorno razdvajanje različitih gradskih funkcija

(stanovanje, rad, rekreacija, zabava, i dr.) i/ili kvalitativno različitih aspekata određenih

gradskih funkcija uz izražene razlike u socijalnom položaju gradskog stanovništva. U. s.

predstavlja (1) prostornu manifestaciju dostignute društvene podele rada i nejednakosti

koje nastaju na njenim osnovama u gradskoj sredini, kao i (2) mehanizam koji te podele i

nejednakosti reprodukuje i intenzivira. Prostorna udaljenost lokacija na kojima stanovnici

gradova obavljaju različite funkcije i zadovoljavaju različite potrebe u bitnoj meri

određuje njihov kvalitet života, posebno u uslovima neadekvatne razvijenosti saobraćaja

kao vezivne gradske funkcije. U periodu intenzivne industrijalizacije u. s. podvrgava se

urbanističkom planiranju i reguliše principom »zoninga«. Metod mapiranja gradskog

prostora i definisanja gradskih zona u zavisnosti od preovlađujućih društvenih/gradskih

funkcija i njihovih socijalnih aktera razvijen je i u ekološkoj teorijsko-metodološkoj

tradiciji Čikaške škole. Ova škola posmatra promene u nivou i karakteristikama u. s. kao

tehničku posledicu ekonomskog razvoja. Predstavnici neomarksitičkog i

neoveberijanskog teorijskog pravca posmatraju u. s. u kontekstu produkcije i

reprodukcije društvene moći u određenom društvu. Najuočljiviji i najviše proučavan

aspekt u. s. je u domenu stanovanja. Sa procesom dezindustrijalzacije velikih gradova

razvijenih kapitalističkih zemalja, u. s. se posmatra kao jedan od značajnih strukturalnih

faktora koji uslovljava pojavu urbane potklase. Ove promene kreiraju oštar kontrast

13

između vrste poslova i usluga dostupnih na centralnim gradskim lokacijama i lokalnog

stanovništva nižeg socijalnog statusa. Njihovo uključivanje u dominatne ekonomske i

društvene tokove je otežano jer su poslovi za koje imaju odgovarajuće kvalifikacije

dislocirani na udaljena suburbana područja.

M. Petrović

rezidencijalna segregacija (lat. residentio prebivalište; segregare odvojiti, rastaviti).

Sadržaj pojma r. s. u sociologiji grada upućuje na prostorno izolovanje određene grupe

ljudi specifične po nekom društvenom obeležju (statusnom, klasnom, etničkom) radi

sprečavanja i/ili kontrolisanja kontakata sa drugim grupama različitih obeležja. R. s. je

fenomen proučavan od samog nastanka sociologije grada. U ekološkom pristupu Čikaške

škole on se smatrao proizvodom osnovnih ekoloških procesa (kompeticija, dominacija i

sukcesija), a gradska područja nastanjena stanovništvom različitih društvenih obeležja

gledalo se kao na nešto prirodno, inherentno gradskoj situaciji i funkcionalno s obzirom

na integraciju njihovih pripadnika u šire društveno okruženje. Neomarksistički pravac

insistira na drugačijem pristupu u razumevanju r. s. Socijalna homogenost stambenih

područja smatra se jednim od moćnih mehanizama urbane i stambene politike u

obezbeđenju dominacije i regulacije interesa vladajućih klasa, odnosno represije i

integracije klasa kojima se vlada. Na ovaj način prostorna dimenzija kroz r. s. stavlja se u

direktnu funkciju postojećih socijalnih razlika i doprinosi njihovom intenzitetu.

Neoveberijanski tretman r. s. je širi od neomarksističkog jer stepen r. s. ne shvata samo

kao teritorijalizaciju socijalnih nejednakosti po osnovu položaja na tržištu rada i kapitala

već i pod uticajem drugih dimenzija socijalnog položaja i socijalnih vrednosti koje

operacionalizuju urbane/stambene politike različitih zemalja. Tako se stepen r. s.

značajno razlikuje među zemljama tržišnih sistema upravo pod uticajem različitih tipova

države blagostanja, dok je u socijalističkim sistemima bio prvenstveno određen stepenom

političke, a ne ekonomske moći. Sa stanovišta socijalnih aktera, u zavisnosti od njihovog

društvenog obeležja, r. s. se može smatrati dobrovoljnom ili prisilnom. U ovom pogledu,

ekskluzivne stambene četvrti elite, eksluzivističke enklave, suprotstavljene su

getoiziranim i slamiziranim područjima grada čiji su korisnici na najnižim pozicijama

socijalne piramide. Na mikronivou prepoznaju se i pozitivni i negativni elementi

socijalne homogenizacije stambenih područja. S jedne strane, razvijanje supkulturnih

obrazaca može olakšavati organizaciju svakodnevnog života i socijalnu integraciju

stanovnika nižeg socijalnog statusa: najpoznatiji primer su etničke enklave u velikim

gradovima razvijenih zemalja (italijanske, kineske četvrti). S druge strane, isti obrasci

mogu voditi dubljem izolacionizmu, čijoj reprodukciji doprinosi i sistem obrazovnih

institucija koji, distribuiran po teritorijalnom principu, odražava kvalitativne razlike

između stambenih područja. Najproučavaniji primer su crnačka geta u američkim

gradovima. Sadržaj pojma r. s. ulazi u sastav šireg pojma urbane segregacije.

M. Petrović