44
Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru Gofal a Chadwraeth Industrial Workers’ Housing in Wales Care and Conservation

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng NghymruGofal a Chadwraeth

Industrial Workers’ Housing in WalesCare and Conservation

© CadwPlas CarewUnit 5/7 Cefn CoedParc NantgarwCardiff CF15 7QQ

Oh CadwPlas Carew

Uned 5/7 Cefn CoedParc Nantgarw

Caerdydd CF15 7QQ

Page 2: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

Lleoedd i ymweld â hwy

1 Amgueddfa Werin CymruSain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XBFfôn 029 2057 3500 www.aocc.ac.ukMae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut ydodrefnwyd tai gweithwyr ar wahanol adegau.

2 Amgueddfa Lechi CymruLlanberis, Gwynedd, LL55 4TYFfôn 01286 870630 www.aocc.ac.ukRhes o fythynnod chwarelwyr wedi’u dodrefnu yn arddull gwahanol gyfnodau.

3 Bwthyn Joseph Parry4 Chapel Row, Merthyr TudfulFfôn 01685 723112 www.merthyr.gov.ukBwthyn gweithiwr haearn. Mae’r tu mewn wedi ei addurno a’i ddodrefnu yn yr 1840au.

4 Amgueddfa Drenewydd26–27 Lower Row, Y DrenewyddRhymni, NP22 5HQ Ffôn 01443 864224Mae un o’r bythynnod yn ail-greu digwyddiadaubob dydd mewn cartref prysur Fictorianaidd yn yr 1870au.

5 Amgueddfa Tecstilau Y Drenewydd5–7 Commercial Street,Y Drenewydd , Powys SY16 2BL Ffôn 01686 622024 yn ystod oriau agor Ffôn 01938 554656 (Amgueddfa Powysland) ar adegau eraillhttp://powysmuseums.powys.gov.ukMae’r ystafelloedd a’r gweithdai wedi’u dodrefnu i ddangos bywyd yn yr 1820au.

Places to visit

1 Museum of Welsh LifeSt Fagans, Cardiff, CF5 6XBTel 029 2057 3500 www.nmgw.ac.ukThe Rhyd-y-car cottages show how workers’houses were furnished at different times.

2 Welsh Slate MuseumLlanberis, Gwynedd, LL55 4TYTel 01286 870630 www.nmgw.ac.ukA row of slateworkers’ cottages furnished in the style of various periods.

3 Joseph Parry’s Cottage4 Chapel Row, Merthyr TydfilTel 01685 723112 www.merthyr.gov.ukAn ironworker’s cottage. The interior is set in the 1840s.

4 Drenewydd Museum26–27 Lower Row, Butetown, Rhymney, NP22 5HQ Tel 01443 864224One of the cottages recreates the everydayevents of a busy Victorian household in the 1870s.

5 Newtown Textile Museum5–7 Commercial Street, Newtown, Powys SY16 2BL Tel 01686 622024 during opening hoursTel 01938 554656 (Powysland Museum) at other timeshttp://powysmuseums.powys.gov.uk Rooms and workshops furnished to show life in the 1820s.

Darllen pellach/Further reading

Jeremy Lowe, Welsh Industrial Workers’Housing 1774–1875 (Caerdydd/Cardiff 1994)

Malcolm Fisk, Housing in the Rhondda1800–1940 (Caerdydd/Cardiff 1996)

R. Merfyn Jones, The North Wales Quarrymen1874–1922 (Gwasg Prifysgol Cymru/University ofWales Press 1981)

Stephen Hughes, Copperopolis: Landscapes of the Early Industrial Period in Swansea(Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru/RoyalCommission on the Ancient and HistoricalMonuments of Wales 2000)

© CadwPlas CarewUnit 5/7 Cefn CoedParc NantgarwCardiff CF15 7QQ

First published by Cadw 2005

ISBN 1 85760 226 9

Oh CadwPlas Carew

Uned 5/7 Cefn CoedParc Nantgarw

Caerdydd CF15 7QQ

Cyhoeddwyd yn gyntaf gan Cadw 2005

ISBN 1 85760 226 9

Page 3: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng NghymruGofal a Chadwraeth

Industrial Workers’ Housing in WalesCare and Conservation

Page 4: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 5: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

3

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Introduction

Terraced housing is one of the mostenduring characteristics of the industriallandscape in Wales, following the closureof the deep coal mines, the decline of the metallurgical industries and the near-disappearance of the textileindustries. As new industries grew in the eighteenth and nineteenth centuries it was necessary to provide housing forimmigrant workers close to their place of work. Terraces, though by no meansthe only answer to this problem, wereeconomical of space and materials andwere built throughout Wales. Becausebuilding styles varied in different areas,and local materials were used, the houseshelp to define the character of each area.

The oldest of these dwellings are nowvery rare. Many have been demolishedand those which survive have usuallyreceived extensive changes to meetmodern comfort standards and buildingregulations. Later houses however aregenerally more spacious both inside and in their setting, and they survive ingreater numbers. They are valued becausethey are convenient and are often locatedat the heart of a close-knit community,and they constitute a massive stock ofusable dwellings for today.

Gyferbyn:Terasau yng Nghwmparc,pentref glofaol yng Nghwm Rhondda Fawr (Photolibrary Wales). Top: Adeiladwyryn gweithio ar Stryd Tallis, Cwmparc, tua1890 (Llyfrgelloedd Rhondda Cynon Taf).Uchod: Bythynnod chwarelwyr llechi ymMethesda, Gwynedd, gyda’r domen lechi y tu ôl iddynt.

Opposite: Terraces at Cwmparc, a mining village in the Rhondda Fawr valley (Photolibrary Wales). Top: Builders working on Tallis Street,Cwmparc, about 1890 (RhonddaCynon Taf Libraries). Above: Slateworkers’ cottages at Bethesda,Gwynedd, with the slate tip behind.

Cyflwyniad

Yn dilyn cau’r pyllau dwfn, dirywiad ydiwydiannau metelegol a diflaniad ydiwydiannau tecstilau ymron yn llwyr oGymru, yr elfen amlycaf i oroesi yn ydirwedd ddiwydiannol yw tai’r gweithwyr.Wrth i ddiwydiannau newydd ddatblygu yn y ddeunawfed ganrif a’r bedwareddganrif ar bymtheg roedd angen darparu taiar gyfer y gweithwyr oedd wedi mewnfudoyn agos at eu gweithle. Er nad terasau oeddyr unig ateb i’r broblem hon, roeddynt ynddefnydd economaidd o le a deunyddiau ac fe’u hadeiladwyd ledled Cymru. Gan fod y dulliau adeiladu yn amrywio mewngwahanol ardaloedd ac i ddeunyddiau lleolgael eu defnyddio, diffiniodd y tai gymeriadpob ardal.

Mae’r hynaf o’r anheddau hyn yn briniawn erbyn hyn. Mae llawer wedi’udymchwel ac mae’r rhai a oroesodd wedicael eu haddasu’n sylweddol fel arfer ermwyn bodloni safonau cysur a rheoliadauadeiladu modern. Fodd bynnag, roedd taimwy diweddar yn fwy o faint, oddi mewn aco ran eu lleoliad, ac felly mae mwy ohonyntwedi goroesi. Cânt eu gwerthfawrogi gan eu bod yn gyfleus a chan amlaf maentwedi’u lleoli yng nghanol cymuned glòs,ac maent hefyd yn creu stoc anferth oanheddau y gellir eu defnyddio heddiw.

Page 6: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

4

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Mewn rhai ardaloedd mae’r tai yn atgof chwerw o’r caledi corfforol a’rgorthrwm cymdeithasol gan berchenogiona rheolwyr y diwydiannau; mae hyn wedi lleihau gwerthfawrogiad y cyhoeddo’u gwerth fel adeiladau o ddiddordebarbennig. Ond mae’r anheddau hyn yn arwyddocaol heddiw am eu bod yncynnig tystiolaeth o hanes cymdeithasol,economaidd a diwylliannol y mwyafrif o drigolion Cymru o ddiwedd yddeunawfed ganrif ymlaen. Gallwn ddangos parch tuag at yr hyn a gyflawnwyd ganddynt drwy gadw cymeriad ffisegol y tai lle bynnag y bo’n bosibl, yn yr un modd ag y cedwir tai tirfeddianwyr, ffermwyr a thai trefol y bobl gyfoethog.

Mae rhai enghreifftiau arbennig o dai gweithwyr yn adeiladau rhestredig,sy’n rhoi diogelwch statudol iddynt.Mae eraill mewn ardaloedd cadwraeth.Mae rhai enghreifftiau wedi’u cadw felarddangosiadau hanesyddol, er enghraifft ty Joseph Parry ym Merthyr Tudful.Adleolwyd y teras o Ryd-y-car ger MerthyrTudful i’r Amgueddfa Werin yn Sain Ffaganlle y mae’n cael y sylw na chafodd erioed yn ei leoliad gwreiddiol. Ond dim ond nifer fach iawn o’r anheddau hyn y gallamgueddfeydd a statws adeilad rhestredigeu diogelu.Y ffordd orau o gadw cymeriady mwyafrif o dai’r gweithwyr diwydiannol

In some areas the houses embody painfulassociations with physical hardship andsocial oppression by industrial ownersand managers, and this has deflectedpublic appreciation away from theirworth as specially interesting buildings.But these dwellings are significant todaybecause they provide evidence for thesocial, economic and cultural history of the majority of the inhabitants ofWales from the later eighteenth centuryonwards. We can show respect for their achievements by preserving thephysical character of the houses wherever possible, just as the houses of landowners, farmers and wealthytownspeople may be preserved.

Some special examples of workers’housing are listed buildings, giving them statutory protection. Others are in conservation areas. A few examples of workers’ housing have been preservedas museum displays, such as JosephParry’s house in Merthyr Tydfil. Theterrace from Rhyd-y-car, near MerthyrTydfil, has been relocated to the Museum of Welsh Life at St Fagans,where it enjoys a celebrity that it neverhad in its original use. But museums and listed building status can protect only a tiny number of these dwellings. It is through continued use andsympathetic improvement that the

Uchod:Teras Rhyd-y-car yn AmgueddfaWerin Cymru. Ni all cadw cartrefigweithwyr fel atyniad i ymwelwyr onddiogelu niferoedd bach o’r adeiladau pwysig hyn (Bwrdd Croeso Cymru).

Above: The Rhyd-y-car terrace at theMuseum of Welsh Life. Preservingworkers’ houses as visitor attractions can protect only small numbers of these important buildings (WalesTourist Board).

Page 7: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

5

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

yw drwy eu defnyddio’n barhaus a’ugwella mewn ffordd ystyrlon.

Mae rhan gyntaf y llyfryn hwn yn ceisio egluro a darlunio ychydig o hanes a nodweddion arbennig tai’r gweithwyrdiwydiannol. Mae’r ail ran yn dangosenghreifftiau o arfer da wrth eu haddasuar gyfer bywyd yn yr unfed ganrif arhugain, tra’n cadw eu cymeriad, ac mae’n egluro sut y gall dulliau adeiladutraddodiadol helpu i’w cadw mewn cyflwr da a chadw eu gwerth.

character of the majority of industrialworkers’ houses can best be retained.

The first part of this booklet sets out to explain and illustrate some of thespecial history and features of the housesof industrial workers. The second sectionshows examples of good practice inadapting them for life in the twenty-firstcentury, while preserving their character,and explains how traditional buildingmethods can help to keep them in goodrepair, thus maintaining their value.

… of all the achievements of the makers of Wales between 1850 and 1914, the greatest was to house the population …John Davies, The Making of Wales, (Cadw, 1996).

Uchod: Pan droswyd y teras hwn yng nghanol Treffynnon, Sir y Fflint,yn dai gwarchod, cadwyd yr ymddangosiad allanol.

Above: When this terrace in the centre of Holywell, Flintshire, was convertedinto sheltered accommodation, theexternal appearance was retained.

Page 8: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 9: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

7

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Mwynau, diwydiant a thwfy boblogaeth

Am wlad mor fach, mae Cymru’n gyfoethogmewn adnoddau mwynol a chawsant eu gorddefnyddio dros y canrifoedddiwethaf. Adnoddau mwynol enwocafCymru oedd ei dyddodion haearn a glo yng nghymoedd y De a’i gwelyau llechfaenyng Ngwynedd, ond yn ogystal â hynny, yn y gogledd-ddwyrain a’r Canolbarth roeddmwyngloddiau plwm cynhyrchiol iawn;roedd Dolaucothi a Dolgellau yn cynhyrchuaur gwerthfawr ; ac ar Fynydd Parys ar YnysMôn roedd un o’r dyddodion copr gorau yny byd. Erbyn ail hanner y ddeunawfed ganrifroedd twf y diwydiannau metelegol yngNghwm Tawe, yn ardal Blaenau’r Cymoeddac yn ardal y chwareli yn Eryri wedi cyflymuy tu hwnt i raddfa’r diwydiant gwledig a fu mewn safleoedd arloesol megis gwaithweiren Dyffryn Gwy, ac ardal mwyndoddiGreenfield ger Treffynnon.

Roedd y gwaith o gloddio, paratoi achludo mwynau Cymru yn mynd law ynllaw â grwpiau cynyddol o anheddau argyfer y gweithlu yng nghymoedd yr afonydd,ar lethrau creigiog ac ar hyd yr ardaloeddarfordirol. Roedd gweithwyr, a ddenwyd ganobeithion am gyflogau gwell a safon well o fyw, yn llifo o’r ardaloedd amaethyddolcyfagos i’r cymunedau trefol fel Bethesda ac

Minerals, industry andpopulation growth

For such a small country, Wales is rich in mineral resources, and they have been vigorously exploited over recentcenturies. The most renowned of these are the iron and coal deposits in the valleys of south Wales and the slate beds of Gwynedd. But in addition,north-east and mid-Wales had highlyproductive lead mines; Dolaucothi and Dolgellau produced gold in prizedamounts; and Parys Mountain onAnglesey had one of the greatest copper deposits in the world. By the end of the eighteenth century, the growthof metallurgical industries in the Swanseavalley and the Heads of the Valleys area,and slate quarrying in Snowdonia, hadaccelerated far beyond the scale of ruralindustry at such pioneering sites as theWye valley wire works and the Greenfieldvalley smelting area near Holywell.

The extraction, preparation and transportof minerals was accompanied by burgeoninggroups of habitations for the workforce inthe river valleys, on rocky hillsides and alongcoastal belts. Attracted by the prospect ofhigher wages and a better standard of living,labourers flooded in from the agriculturalareas to growing urban communities such as

Gyferbyn:Yn y dyddiau cynnar adeiladwyd taimewn ardaloedd a fu gynt yn wledig. Dymaddarlun o bentref Rhiwbryfdir, Gwynedd, yn1878 lle'r oedd gweithwyr yn chwarel lechiLlechwedd yn byw. (Casgliad John Thomas,Llyfrgell Genedlaethol Cymru). Uchod:Abermo, Gwynedd. Roedd safleoedd addas ar gyfer cartrefi gweithwyr yn brin mewnardaloedd bryniog a defnyddiwyd pob darn o dir posibl (Bwrdd Croeso Cymru).

Opposite: In the early days houses werebuilt in areas that had previously beenrural. This is a view of the village ofRhiwbryfdir, Gwynedd, in 1878, whereworkers at Llechwedd slate quarry lived(John Thomas Collection, NationalLibrary of Wales). Above: Barmouth,Gwynedd. Suitable sites for houses were in short supply in hilly areas and every available space was used (Wales Tourist Board).

Page 10: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

8

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Abertawe a threfi haearn Merthyr, Aberdâr,Tredegar, Pontypwl ac Acrefair (Wrecsam).

Yna yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, wrth i’r diwydiant glo dwfnynghyd â gwell cysylltiadau trafnidiaethweddnewid cymoedd y De, roeddmewnfudiad gweithwyr o siroedd cyfagosLloegr a chriwiau o Wyddelod a weithiai am gyflogau is, yn gyffredin. Mae’r cyfrifiadar gyfer sir Forgannwg yn cofnoditrawsnewidiad yn y boblogaeth: o 71,000 o drigolion yn 1801 i 232,000 yn 1851 i dros 1.1 miliwn erbyn 1911. O randatblygiadau diwydiannol a thai, yn y pum mlynedd ar hugain o 1861 fenewidiodd cymoedd y Rhondda o fod yn ardal wledig anghysbell gydag ambell i waith glo, i fod yn anheddiad strimynnogdi-dor o Bontypridd i Flaenrhondda a Glyn Rhedynog.

Yn y Canolbarth, denodd twf y systemffatri o gynhyrchu gwlân yn y bedwareddganrif ar bymtheg bobl o’r wlad i ddechrau,yna gweithwyr a’u teuluoedd o GanolbarthLloegr. Chwaraeodd mewnfudiad ar raddfa fawr hefyd ran yn natblygiad yporthladdoedd morol o Gaerdydd aChasnewydd i Lanelli a Chaergybi.Wrth i’r aneddiadau hyn ddatblygu, bu’n rhaid i’rrhesi gwasgaredig o dai ddatblygu yn rhesihir cyfochrog ac yna’n strydoedd o dai terasac mewn rhai lleoedd dyfeisiwyd cynllungrid a hyd yn oed gynlluniau geometrig.

Bethesda and Swansea, and the iron townsof Merthyr, Aberdare, Tredegar, Pontypooland Acrefair (Wrexham).

Then in the mid-nineteenth century, the deep mining of coal, allied to improvedtransport links, took over the south Walesvalleys. Immigration of workers from thenearest English counties and of low-wagedIrish gangs became commonplace. Thecensus for the county of Glamorganrecords a population transformation: from71,000 inhabitants in 1801 to 232,000 in1851 to over 1.1 million by 1911. As faras industrial and housing development isconcerned, in the twenty-five years from1861 the Rhondda valleys changed froman area of rural remoteness punctuated by isolated coal workings, into nearlycontinuous ribbon settlement fromPontypridd to Blaenrhondda and Ferndale.

In mid-Wales the growth of the factorysystem of wool production in thenineteenth century attracted first countrypeople, then operatives and their familiesfrom the English Midlands. Large-scaleimmigration also played its part in theexpansion of sea ports from Cardiff andNewport to Llanelli and Holyhead. Asthese settlements developed, scatteredrows of houses gave way to long parallelrows then to streets of terraced houses,and in some places grid layouts and evengeometric plans were devised.

Uchod: Datblygiad rhubanog ar hyd cwmRhondda Fawr, yn edrych i’r gogledd-orllewin (CBHC).

Above: Ribbon development along thevalley of the Rhondda Fawr, lookingnorth-west (RCAHMW).

Page 11: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

9

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Anheddau dros dro

Yn y cyfnod diwydiannol cynnar, roeddanheddau gweithwyr yn dal i berthyn i’rtraddodiad gwledig o adeiladu bythynnod.Adeiladwyd llawer o dai’r gweithwyr ac adeiladau diwydiannol ar dir diffaithneu ar dir comin agored.Yn ystodblynyddoedd cyntaf y diwydiant haearn yn ardal Merthyr, Blaenafon a Blaenau’rCymoedd, roedd nentydd neu dir garwyn rhwystr i godi safleoedd tai felly yr hyn a welwyd fel arfer oedd aneddiadauafreolaidd o fythynnod hwnt ac yma.Golygai hyn y gallai teuluoedd greu eullecynnau garw o dir ar gyfer eu trin.

Yn aml, tai unnos oedd yr anheddau iddechrau a godwyd dros nos er mwynsicrhau bod tân yn llosgi ar yr aelwyderbyn y bore.Yn ôl traddodiad gellidhawlio meddiannaeth ar y cwt ynghyd âthir cyfagos ‘cyn belled ag y gellid taflubwyell’. Nid oedd fawr o syndod felly mai o ddeunyddiau elfennol iawn ycodwyd yr adeiladau hyn, gan gynnwysclai a cherrig garw ar gyfer y waliau,mwd ar gyfer y lloriau a thrawstiau prentila y gellid eu gorchuddio â brwyn,rhedyn neu dyweirch ar gyfer y toeau.Ni fyddai gwydr yn y ffenestri a byddaimwg yn dianc drwy’r brwyn ar y to.

Tai unllawr gyda ffenestri bach oedd taisgwatwyr a glowyr y ddeunawfed ganrif a

Makeshift dwellings

In the early days of industry, workers’dwellings still belonged in the ruraltradition of cottage building. Mostworkers’ houses and industrial buildingswere built on unproductive land or on unenclosed commons. During the first phase of iron exploitation in the Merthyr, Blaenavon and Heads of the Valleys area, house sites were sorestricted by streams or rough groundthat scattered cottages in irregularsettlements on open land were usual. This meant that families could carve out their own rough plots of ground for cultivation.

Some dwellings may have started out as tai un nos (one-night houses)which were set up overnight to have a fire burning in the hearth by morning. By tradition, possession of the shackcould then be claimed along with thesurrounding land ‘as far as an axe could be thrown’. Not surprisingly, such makeshift buildings were made from basic materials, including clay and rough stones for the walls, mud for floors, and flimsy wooden struts,which could be covered with rushes, ferns or turf, for roofs. Windows wouldnot be glazed, and smoke escapedthrough the thatching.

Uchod:Adeiladwyd llawer o fythynnod ar dir a oedd yn dir comin agored neu dir nad oedd yn ddefnyddiol at unrhywddiben arall.

Above: Many cottages were built on land that was unenclosed common land or was not useful for any other purpose.

Page 12: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

10

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

godwyd gerllaw’r pyllau glo a’r twnelimwyngloddio yng nghwm Tawe.Y tu mewn iddynt byddai gwres mewn un pen gyda simnai a chroglofft fach ycyrhaeddid ati gan ddefnyddio ysgol.Yn y Rhondda, nid oedd y tai parhaol cyntaf yn fwy o ran maint na’r cytiau pridd a thyweirch a’u rhagflaenai o farnu yn ôl yr enghraifft a gofnodwyd yn Nhy Du, y Cymer. Bwthyn un ystafell â waliau o gerrig llanw oedd hwn;gydag un ffenestr a drws blaen ychydig oddi ar y canol gyda thalcen trwchus a ymgorfforai aelwyd a simnai. Roedd gofod cysgu ychwanegol o dan y to gwellt yn y groglofft y cyrhaeddid ati gan ddefnyddio ysgol.

Rôl y tirfeddianwyr a’r meistridiwydiannol

Ar y dechrau, bu’n rhaid i’r rhan fwyaf oberchenogion y mwyngloddio gymryddiddordeb yn lles y gweithwyr a dechreuwyddatblygu tai parhaol er mwyn denu llafurlu.Roedd partneriaeth ddiwydiannol Blaenafon,sef Hopkins, Hill a Pratt yn teimlo rheidrwyddi ddefnyddio rhan helaeth o’u cyfalaf prin igodi niferoedd mawr o dai gweithwyr o 1788ymlaen oherwydd bod eu gwaith haearn moranghysbell.Ym Merthyr Tudful ar ddechrau’rbedwaredd ganrif ar bymtheg hyd at ganol yganrif honno, roedd y tai yn amlach na pheidio

Eighteenth-century squatters’ andcolliers’ houses around coal shafts and mining tunnels in the Swansea valleywere of one storey with small windows.Inside there was a heated end with achimney and a small croglofft (half-loft)reached by a ladder. In the Rhondda, the first permanent houses were no largerthan their mud and turf predecessorsjudging by a recorded example at Ty Du, Cymmer. This is a one-roomedcottage with rubble walls; it has a singlewindow and an offset door to the front,and a thick gable end incorporating ahearth and chimney. The loft, reached bya ladder, gave some additional sleepingspace under the thatched roof.

The role of the landowners and industrial masters

Most early mineral owners had to takesome interest in the housing of theirworkers and began to develop permanenthousing in order to attract a labour force.The Blaenavon industrial partnership ofHopkins, Hill and Pratt felt compelled bythe remoteness of their ironworks to use a significant part of their scarce capital to build workers’ houses from 1788onwards. In Merthyr Tydfil in the early to mid-nineteenth century, much housingwas provided by the proprietors of the

Uchod: Cynllun a drychiad bwthyn syml un ystafell yn y Rhondda yn dyddio o adegcyn y cyfnod diwydiannol (Darlun ganChristopher Powell, drwy ganiatâd MertonPriory Press).

Above: Plan and elevation of a simpleone-room cottage in the Rhondda datingfrom before the industrial period(Illustration by Christopher Powell, by permission of Merton Priory Press).

Page 13: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

11

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

yn cael eu darparu gan berchenogion ygweithiau haearn, tra yn Nowlais adeiladoddhapfasnachwyr ac adeiladwyr lleol llawer o’rdref ar dir a brydleswyd. Er enghraifftadeiladwyd yr anheddau pedair ystafell ynChapel Row yn Georgetown yn 1825 ar gyfergweithwyr medrus Gwaith Haearn Cyfarthfa.

Ni ddarparwyd y rhan fwyaf o daigweithwyr gan y diwydianwyr ynuniongyrchol, ond gan hapfasnachwyr arraddfa fach a oedd yn adeiladu ar dir abrydleswyd.Wrth i’r diwydiant glo ffynnu,roedd tir yn y cymoedd ac yn nhrefi’r dociauyng Nghasnewydd a Chaerdydd a oedd yntyfu’n gyflym yn cael ei brydlesu ar gyfer tai.Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg,roedd prydlesau Ystâd Bute o naw deg nawmlynedd yn arferol, ac — yng Nghaerdydd o leiaf — roedd cyfyngiadau ar gynllun yradeiladau a’r dewis o ddeunyddiau, yn ogystalâ chyfamodau atgyweirio a phaentio wedi’uhymgorffori yn y cytundebau cyfreithiol.Ymmhen isaf cwm Tawe, ger Gwaith Copr yGraigwen, comisiynwyd rhai o’r tai gan yperchenogion a rhai a godwyd gan ygweithwyr eu hunain ar dir a brydleswyd.Yn yr un modd, yng nghanol y bedwareddganrif ar bymtheg yn Llanelli, cofnodwyd bod y teulu Neville wedi darparu tir ar renthirdymor rhesymol i’w gweithwyr copr a’uglowyr er mwyn iddynt adeiladu eu tai euhunain. Roedd y duedd hon o weithwyr yncodi eu tai eu hunain wedi’u hwyluso gan

ironworks, while at Dowlais localspeculators and builders built much of the town on leased land. For example,the four-room dwellings at Chapel Row in Georgetown were built about 1825 forskilled workers at the Cyfarthfa Ironworks.

Most workers’ housing was notprovided by the industrialists directly, but by small-scale speculators building on leased land. As the coal boomgathered force, land in the valleys and the expanding dock towns of Cardiff and Newport was leased out for housing.By the mid-nineteenth century, leases ofninety-nine years were usual on Buteland, and — in Cardiff at least —restrictions on the design of buildings and choice of materials plus repair andpainting covenants were incorporatedinto the legal agreements. In the lowerSwansea valley, near the White RockCopperworks, some housing wascommissioned by the proprietors andsome by the workers themselves on leased land. Similarly, in mid-nineteenth-century Llanelli, the Neville family isrecorded as providing land at a moderatelong-term rent for their copper workersand colliers to organize the building of their own houses. This house buildingby the workers was made possible by the workers’ own building clubs, savings banks and building societies.

Top:Adeiladwyd Chapel Row, Georgetownar gyfer gweithwyr medrus Gwaith HaearnCyfarthfa. Roedd y tai yn wynebu CamlasMorgannwg. Uchod: Roedd un o’r tai yngartref i’r cyfansoddwr Joseph Parry panoedd yn blentyn, ac mae ar agor i’r cyhoedd.Fe’i dodrefnwyd fel cartref o’r 1840au(Bwrdd Croeso Cymru).

Top: Chapel Row, Georgetown, was built for skilled workers at theCyfarthfa Ironworks. The houses faced the Glamorgan Canal. Above:One of the houses was the childhoodhome of the composer, Joseph Parry,and it is open to the public. It isfurnished as a home of the 1840s(Wales Tourist Board).

Page 14: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 15: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

13

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

glybiau, banciau cynilo ac adeiladaucymdeithasu y gweithwyr eu hunain.

Yng Ngwynedd, lle yr oedd gan yperchenogion afael mor gadarn ar dir,prydlesu oedd yr arfer o ddiwedd yddeunawfed ganrif ymlaen. Lledaenodd yr arfer o godi tai hapfasnachol ganweithredwyr bach oherwydd roedd arian ar gael drwy gymdeithasau cyfeillgar a chyrffbuddsoddi eraill.Yn ddiweddarach yn y ganrif yn Llanberis ymddengys mai’rchwarelwyr eu hunain a gododd y rhan fwyaf o’r tai neu a’u prynodd oddi wrthadeiladwyr lleol, er bod rhent tir yn parhau i gael ei dalu i’r ddau brif dirfeddiannwr yn y dref.Yn yr ardal rhwng Bethesda acAbergynolwyn, roedd trefniadau prydlesu yn anochel yn ymgorffori’r ddarpariaeth ybyddai’r eiddo cyfan gan gynnwys yr adeiladauyn trosglwyddo yn ôl i’r tirfeddiannwr pan fyddai’r brydles wedi dod i ben.Condemniwyd gorthrwm prydlesau o’r fathgan Lloyd George mewn araith yn 1903, lle ydynwaredodd agwedd a llais y tirfeddiannwr.

In Gwynedd, where the slate quarryproprietors had a strong hold over landownership, leaseholding was the practicefrom the late eighteenth century onwards.Speculative housing development bysmall-scale operators became widespreadbecause funds were made available byfriendly societies and other investingbodies. Later in the century, at Llanberis,the majority of houses seem to have been commissioned by the quarrymen or bought by them from local builders,though ground rent continued to be paid to the two main landowners in thetown. In the area between Bethesda andAbergynolwyn, leasehold arrangementsinvariably incorporated the provisionthat the entire property includingbuildings would revert to the landlordwhen the ground lease was up. Theoppressiveness of such leases wasfamously condemned by Lloyd George in a 1903 speech in which he mimickedthe landlord’s attitude and voice.

Gyferbyn: Roedd cynllun arfaethedigY Drenewydd yn cynnwys tai, llety baricsac ysgoldy. Fe’i hadeiladwyd ar gyfergweithwyr Gwaith Haearn Rhymni.Uchod: Mae’r ffotograff hwn o FlaenauFfestiniog oddeutu 1875 yn dangoscymysgedd o fythynnod unigol a thai teras (Llyfrgell Genedlaethol Cymru).

Opposite: The planned layout atButetown included houses, barrackaccommodation and a schoolroom. It was built for workers at theRhymney Ironworks. Above: Thisphotograph of Blaenau Ffestiniog in about 1875 shows a mixture ofsingle cottages with terraced housing(National Library of Wales).

…when you have built your house, it does not belong to you. Part of it will belongto me [the landlord], and that part will grow year by year. I will have a few stonesthis year, and the stones will grow year by year, and I will take your house piece bypiece. When you [the tenant or quarryman] are an old man half of it will belong tome, and when you are dead it will pass to my son, and not to yours.

D. Lloyd George, a ddyfynnwyd gan/quoted by R. Merfyn Jones, The North Wales

Quarrymen 1874–1922, (Gwasg Prifysgol Cymru/University of Wales Press, 1981).

Page 16: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 17: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

15

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Tai’r chwarelwyr yng Ngwynedd

Gellir gweld hanes cymdeithasol ardaloeddchwareli gogledd Cymru yn glir drwybatrwm yr anheddau. Drwy gydol ybedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’rugeinfed ganrif, parhaodd y chwarelwyr i fod yn llafurlu brodorol Cymraeg âgwreiddiau lleol cadarn. Roedd gan raichwarelwyr yng Ngwynedd glytiau bach o dir gyda’u bythynnod yn eu milltir sgwâr,a’r rheini mor bell i ffwrdd ag Ynys Môn a gogledd sir Feirionnydd, lle y câi euteuluoedd eu magu gan barhau i ffermioymhell o’r canolfannau diwydiannol. Mewnchwareli fel Dinorwig, roedd dynion ynteithio o bell bob dydd Llun gan gysgumewn barics yn ystod yr wythnos cyndychwelyd wedi llwyr ymlâdd i Ynys Môn ar y Sadwrn canlynol.

Roedd anheddau’r chwarelwyr wedi’ucodi o gerrig ac o lechi yn ôl y traddodiadlleol, ond roedd y pentrefi a’r pentrefannaugwasgaredig a ddatblygodd yn ardal Eryri ynadlewyrchu ei natur ddiwydiannol. Codwyd

Slate quarrymen’s housing in Gwynedd

The social history of the slate-quarryingareas of north Wales can be seen very clearly in the pattern of housing.Throughout the nineteenth century and early twentieth century thequarrymen remained a homogeneousWelsh-speaking labour force with strong local roots. Some Gwynedd quarry workers retained small plots ofland with cottages in their homelands, as far away as Anglesey and northMerioneth, where their families couldgrow up and continue farming awayfrom the industrial centres. At quarrieslike Dinorwic, such men made a longjourney to work each Monday, and sleptin barrack accommodation during theweek before returning exhausted toAnglesey on the following Saturday.

The quarrymen’s dwellings were built of stone and slate in the localtradition, but the scattered villages and townships that grew in Snowdonia Gyferbyn: Rhes o dai a adeiladwyd ar

gyfer gweithwyr y chwarel ym Methesda,Gwynedd. Uchod: Bwthyn unig gerLlanberis, Gwynedd.

Opposite: A row of homes built for quarry workers at Bethesda,Gwynedd. Above: An isolated cottage near Llanberis, Gwynedd.

[The Bethesda quarryman’s] love of the land has not been lost amid the sunless caverns of Snowdonia. A cottage and a piece of land seemnecessary to his happiness and ambition, and to the latter he devotes his leisure hours with meritorious assiduity.A. G. Bradley, Highways and Byways in North Wales (London, 1919).

Page 18: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

16

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

nifer o resi teras yng nghysgod y tomennillechi. Mae ardal Stryd John ym Methesda,a ddatblygodd yn raddol yn y 1820au ynesiampl dda o’r modd yr adeiladwyd taideulawr ar hyd rhwydweithiau o lwybrautroed cysylltiedig nas cynlluniwyd i fyny’rllethrau creigiog y tu ôl i’r Stryd Fawr. Maehyn yn wrthgyferbyniad amlwg â ffurfioldeby terasau a godwyd mewn grwpiau ymMhorth y Nant ar benrhyn Llyn a phrifstrydoedd Blaenau Ffestiniog lle'r oedd yprinder gofod ar lawr y dyffryn wedi arwainat gynlluniau systematig yn debyg i’r hyn awelwyd yn nherasau’r meysydd glo.

Ni chyflogwyd merched yn y diwydiantllechi ac yn aml nid oedd dewis ganddyntond aros gartref. Dywedwyd bod rhai yndatblygu gymaint o obsesiwn â chasglu celfia thrugareddau fel bod eu parlwr yn gorlifoag eiddo a byddai eu teuluoedd yn mynd iddyled o’r herwydd.

bore the mark of industrialization. Many terraced rows lay under theshadow of the slate tips. The John Streetarea of Bethesda, which developedgradually in the 1820s, well illustrateshow two-storey houses were built alongunplanned networks of linked footpathsup rocky slopes behind the High Street.This contrasts with the formality of thegrouped terraces at Porth y Nant on theLleyn peninsula and the main streets ofBlaenau Ffestiniog, where the pressure ofspace on the valley floor led to systematicplanning similar to the coalfield terraces.

Women were not employed in the slateindustry and often had no choice but tostay at home. Some were said to developsuch an obsession with collectingfurniture, finery and ornaments that theirparlours overflowed with possessions and their families got into debt.

They must get a grandfather clock as large as Goliath’s coffin andworth eight guineas; an eight-guinea glass cupboard full of trinkets; an eight-guinea dresser moaning under the weight of crockery, as wellas china dogs, cats and soldiers and in between them all there is noroom for the quarryman to turn.Dyfyniad o /quoted in R. Merfyn Jones, The North Wales Quarrymen 1874–1922

(Gwasg Prifysgol Cymru/University of Wales Press, 1981).

Uchod: Cynllun ffurfiol y pentref a Phorth yNant lle yr adeiladwyd tai yn 1878 ar gyfergweithwyr y chwarel gwenithfaen leol.

Above: The formal layout of the villageof Porth y Nant, where houses werebuilt in 1878 for workers in the localgranite quarry.

Page 19: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

17

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Tai’r gwehyddwyr yn y Canolbarth

Datblygodd diwydiant gwlân SirDrefaldwyn ei ddull penodol ei hun wrth i’r system ffatrïoedd ddatblygu rhwng 1780 a 1820. Erbyn 1835, roedd y Drenewydd wedi datblygu yn dref morllewyrchus fel y câi ei hadnabod fel prifganolfan y diwydiant gwlân gan ddwyn yr enw ‘Leeds Cymru’. Consortiwm odirfeddianwyr ac entrepreneuriaid a oeddyn bennaf cyfrifol am y llwyddiant hwnwedi iddynt sefydlu tref ffatri ar dir ar lanogleddol afon Hafren ym Mhenygloddfa.Bu mwy o fasnachu wrth i Gamlas SirDrefaldwyn gael ei hymestyn yn 1821 ac wrth i gyfnewidfa wlân gael ei hadeiladuyn yr arddull neoglasurol.Yn y dengmlynedd ar hugain hyd at 1831 — pan oedd diwydiant gwlân y dref ar ei anterth — gwelodd y Drenewydd dwf yn ei phoblogaeth o 1,665 i 6,555.

Roedd yr ateb cyntaf i’r her o sicrhau tai i’r llafurlu cynyddol hwn yn faterpenodol yng Nghymru i Lanidloes a’rDrenewydd. Roedd cynllun y terasautrillawr a phedwar llawr a adeiladwyd gefn wrth gefn yn aml yn deillio oenghreifftiau cynharach yng NghanolbarthLloegr. Roedd y llawr gwaelod a’r llawrcyntaf yn dai. Byddai blaen y tai ynwynebu’r stryd a’r cefn yn wynebu’rcyrtiau. Roedd aleau cul drwy lawr

Weavers’ housing in mid-Wales

The Montgomery woollen industrydeveloped its own distinctive house type as the factory system evolvedbetween 1780 and 1820. Newtown in particular flourished so well that by 1835 it was the principal centre offlannel manufacturing with the nicknameof ‘the Leeds of Wales’. This success was largely due to a consortium oflandowners and entrepreneurs whoestablished a factory town on land on the north bank of the Severn, atPenygloddfa. Trade was enhanced by an extension to the MontgomeryshireCanal in 1821 and the building of aneoclassical flannel exchange. In thethirty years to 1831 — when the town’sflannel industry was at its peak —Newtown experienced a population surge from 1,665 to 6,555 people.

The first solution to the challenge of housing this expanding workforce was specific in Wales to Llanidloes and Newtown. Three- and four-storeybrick terraces, often laid out back-to-back, were built to a design derived fromearlier examples in the English Midlands.The ground and first floors were houses.The front houses faced the street, the rearones into a court. Narrow passagewaysthrough the ground floor of each block

Uchod: Roedd rhywfaint o’r adeiladau argyfer gweithwyr tecstiliau yn y Drenewyddyn cynnwys llety islaw a gweithdai wedi eugoleuo’n dda uwchben.

Above: Some of the accommodation for textile workers in Newtownincorporates housing below and well-lit workshops above.

Page 20: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 21: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

19

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

gwaelod pob bloc yn rhoi mynediad o’r stryd i’r rhes gefn a hefyd i’r anheddaueraill, y gweithdai a’r tai bach a godwyd o amgylch y cyrtiau cefn. Ar y trydydd a’r pedwerydd llawr roedd ‘ystafelloeddffatri’ lle y rhoddwyd gwyddiau a sianisnyddu. Roedd gan y tai ffenestri mawr i adael y golau i mewn ar gyfer gweithio a gwnaed y fframiau’n gyfan gwbl neu’nrhannol o haearn o’r gefeiliau lleol (ac yn ddiweddarach, y ffowndrïau). Gellirgweld natur y trefniadau hyn orau yn yrenghraifft sy’n goroesi yn AmgueddfaTecstilau y Drenewydd a adeiladwyd yn1836. Dwy ystafell yn unig oedd i nifer o’r tai (un ar y llawr gwaelod a’r llall ar y llawr cyntaf) gyda grisiau troellog cul,er bod rhai yn ddigon mawr i rannu’rystafell ar y llawr cyntaf yn ddwy. Roeddrhai tai teras a thri llawr hefyd hebystafelloedd ffatri. Nid oedd gan un o’r tai garthffosiaeth fewnol a rhannai eu trigolion y tai bach yn y cyrtiau cefn.Gan fod y cyflenwad dwr yn dod offynhonnau yn y cyrtiau roedd llygriad yn fygythiad cyson.

Roedd rhai o’r tai cyfunol a’r adeiladauffatri gyfun yn fawr iawn, ond ar y cyfanroedd y blociau yn gywasgedig. Mewn rhai mannau adeiladwyd bloc cyfan oystafelloedd ffatri, fel y Ffatri Cloc yn Bryn Street, y Drenewydd.

gave access from the street to the back row and also to the other dwellings,workrooms and privies that were built around the enclosed back courts.On the third and fourth floors were‘factory rooms’, where looms andspinning jennies were installed. Thehouses had big windows to let in light for working and the frames were madepartly or wholly of iron from local forges(and later, foundries). The character ofthese arrangements can best be seen atthe Newtown Textile Museum, which ishoused in a surviving example built in1836. Many of the houses were of tworooms only (one up, one down), with a narrow turning stair, though some were large enough to have the upperspace divided into two rooms. Therewere also some three-storey terracedhouses without factory rooms. None ofthese houses had any internal sanitation,and their occupants shared privies in thecourts. Since the water supply was fromwells sunk in the courts, there was aconstant threat of contamination.

A few of the combined house andfactory buildings were very large, butmostly the blocks were quite compact. In some places blocks entirely of factoryrooms were built, such as Clock Factory,Bryn Street, Newtown.

Gyferbyn a top: Roedd teuluoedd yn byw ac yn gweithio yn yr un adeilad.Yn Amgueddfa Tecstiliau y Drenewydd gall ymwelwyr weld sut y defnyddiwyd y lle’n wreiddiol. Mewn tai eraill rhannwyd yr ystafelloedd gwaith ar gyfer llety domestig. Uchod:Yn y rhesi o dai cefn-wrth-gefn yn y Drenewydd roedd y drysau i’r rhes gefn yn y cyrtiau.

Opposite and top: Families lived andworked in the same building. At theNewtown Textile Museum, visitors cansee how the space was used originally. Inother houses the work rooms have beendivided for domestic accommodation.Above: In the blocks of back-to-backhouses at Newtown the doors into the rear row were in the courtyard.

Page 22: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 23: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

21

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

South Wales: the housing ofminers and metal workers

Rapid industrialization in south Walesfostered new solutions to the challenge of housing the workers. The first werehaphazard, but planned development on a large scale was introduced early.

One of the earliest examples of terraced housing is Lower Row at Gellideg near the Cyfarthfa furnaces. This row of ironworkers’ houses was builtprogressively from about 1765 on to afarmhouse, with the last houses added by1794. In the latest additions, each single-window house has two ground-floorrooms plus a larder, and a large undividedsleeping room on the upper floor reachedby turning wooden stairs. Rows like thispre-date the uniform terraces that werelater universally adopted.

Forge Row at Cwmavon is an earlynineteenth-century example of theuniform terrace. It is a two-storey terraceof 1804–06 set on the hillside close to the forgemaster’s house. The houseswere built as symmetrical pairs in auniform row under an overall slate roofdivided by chimneys; each house had two rooms on each floor with a windowto each room (front and back), front and back doors, and a staircase besidethe fireplace.

Gyferbyn: Mae Forge Row, Cwmafon, ynenghraifft gynnar o deras unffurf. Addaswydrhai o’r parau hyn o dai yn anheddauunigol, ond yn allanol mae’r cynllun wedi’igadw.Top:Y teras cynnar yng Ngellideg lle yradeiladwyd y tai fel rhan o ffermdy. Uchod:Y ffermdy gwreiddiol ar ddiwedd y rhes.

Opposite: Forge Row, Cwmavon, is an early example of a uniform terrace.Some of these pairs of houses have been turned into single dwellings, but externally the design has beenpreserved. Top: The early terrace at Gellideg where houses were builtonto a farmhouse. Above: The originalfarmhouse at the end of the row.

De Cymru: tai’r glowyr a’rgweithwyr metel

Yn sgîl y diwydiannaeth gyflym yn ne Cymrucrëwyd atebion newydd i’r her o adeiladu tai i’r gweithwyr. Crëwyd yr enghreifftiaucyntaf ar hap, ond cyflwynwyd datblygiadauwedi’u cynllunio ar raddfa fawr yn fuan.

Un o’r enghreifftiau cynharaf o dai terasyw Lower Row yng Ngellideg ger ffwrneisiCyfarthfa. Adeiladwyd y rhes hon o daigweithwyr haearn fesul cam o 1765 ar safle ffermdy, gyda’r tai olaf yn cael eu hychwanegu erbyn 1794.Yn yrychwanegiadau diwethaf, mae gan bob ty ag iddo un ffenestr, ddwy ystafell ar y llawr gwaelod ynghyd â phantri ac un ystafell wely fawr ar y llawr uchaf yrarweiniai grisiau pren troellog ati. Mae rhesi fel y rhes hon yn dod o’r cyfnod cyn y terasau unffurf a fabwysiadwyd ynddiweddarach ym mhob man.

Mae Forge Row yng Nghwmafon ynenghraifft o’r teras unffurf sy’n dyddio oddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.Mae’n deras deulawr sy’n dyddio o 1804–06 wedi’i godi ar lethr y bryn ger ty meistr y ffwrnais. Adeiladwyd y tai fel parau cymesur mewn rhes unffurf o dan un to llechi wedi’i rannu gan simneiau;roedd gan bob ty ddwy ystafell ar bob llawrag un ffenestr yr un (blaen a cefn), drysau ffrynt a chefn, a grisiau ger y lle tân.

Page 24: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

22

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Wrth i ddiwydiannau de Cymru ehangudrwy’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, y teras trefol oedd yr ateb mwyaf ymarferol i’r broblem o sicrhau darpariaeth tai ddigonolar gyfer y boblogaeth gynyddol. Digwyddoddhyn yn Nhreforys, Abertawe ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif. Datblygodd yporthladdoedd hefyd yn strydoedd âtherasau deulawr unffurf ar bob ochr iddynt.Disodlodd y cynllunio systematig hwn ytueddiad cynharach o letya’r boblogaethgynyddol drwy ychwanegu cyrtiau mewnol y ceid mynediad iddynt drwy ale o ffrynt ystryd.Yng nghanol y bedwaredd ganrif arbymtheg ym Merthyr roedd yr anheddaugorlawn ger Afon Taf wedi’u llygru â sbwrielac roedd y system ddraenio yn annigonol,felly roedd heintiau yn fater o brydercyhoeddus. Erbyn 1852 roedd gan Abertawedros naw cant o anheddau o’r fath gydag un ystafell i bob llawr. Nid oedd ganddyntgyflenwad dwr glân ac roedd yn rhaid rhannu tai bach heb ddraeniad digonol.

Ymddangosodd anheddau ffurfiol hefydwedi’u cynllunio’n ofalus (fel Y Drenewyddger Rhymni), ac eraill, fel y Triongl ym MerthyrTudful (wedi’i hen ddymchwel) trwy hap adamwain i raddau helaeth. Roedd cynllun y gridiau ffurfiol hyn o dai yn deillio o’rsyniadau o gymesuredd a phensaernïaeth addefnyddiwyd eisoes yn Aberdaugleddau yn y 1790au ac a gyhoeddwyd mewn llawlyfraucynllunio ar gyfer pentrefi ystadau

As the industries of south Wales grew in scale through the nineteenth century, the compact urban terrace was the mostpractical solution to the problem of making adequate housing provision for the booming population. This happenedat Morriston, Swansea, from the lateeighteenth century. In the seaports, too,development intensified into streets lined on both sides with uniform two-storeyterraces. This systematic planning replacedthe earlier tendency for the growingpopulation to be accommodated by theinsertion of infill courts reached by alleysthrough the street frontages. In mid-nineteenth-century Merthyr, the crowdeddwellings close to the River Taff werecontaminated with refuse and suffered from inadequate drainage, so that epidemicsbecame a matter of public concern. By1852, Swansea had over nine hundredcourtyard dwellings of one room per floor. They had no clean water supply andshared privies without adequate drainage.

There also appeared formal layouts,some carefully designed (such as Butetown,Rhymney), others, like the Triangle atMerthyr Tydfil (long demolished), partlyaccidental. The design of formal grids ofhousing owed much to ideas of symmetryand architecture that had already beenused at Milford Haven in the 1790s andwere published in design guides for

Top:Yn Sgwar Stock, Blaenafonatgyweiriwyd y tai ac maent yn rhan oSafle Treftadaeth y Byd. Uchod: Y tai fel y byddent wedi ymddangos efallai yn oddeutu1841 yn Engine Row (darlungan Geraint Derbyshire).

Top: At Stack Square, Blaenavon, the houses have been repaired and arepart of a World Heritage Site. Above:The houses in Engine Row as theymight have appeared in about 1841(illustration by Geraint Derbyshire).

Page 25: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

23

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

maenorau gwledig fel un John Wood yngNghaerfaddon ddiwedd y ddeunawfed ganrif. Adeiladwyd tai yn ôl cynlluniau clasurol mor bell i ffwrdd â Doc Penfro,Tremadog a Llanelli gan berchenogionhyddysg, nawddogol diwydiant.Yn YDrenewydd, mae gan y terasau, a adeiladwyd yn yr arddull neo-Paladaidd, gymysgedd o dai gyda phedair ystafell a rhywfaint oystafelloedd barics.

De Cymru: cynllun mewnol y tai terasWrth i barau gwasgarog a thai teras culddatblygu’n rhesi deulawr hwy, bu’n rhaidcynllunio’r ystafelloedd mewn moddymarferol iawn. Roedd amrywiaethau lleol o ran arwynebedd y llawr a’r defnydd obentai a pharedau mewnol, yn ogystal âsafle’r drysau, ffenestri, simneiau a’r grisiau.

Mae’r dref gynnar a godwyd yn ôl cynllunyn Nhreforys ger Abertawe wedi gadaelenghreifftiau o dai deulawr cymesur, syddddwy ystafell o led gyda llefydd tân ar bobpen. Mae ganddynt ddrws cefn ond dimffenestri cefn uwch.

Weithiau ychwanegwyd pentai at y cefn ar y llawr gwaelod er mwyn rhoi mwy o le;roedd hyn yn caniatáu i risiau pren ar onglsgwâr gael eu hadeiladu yn yr ystafell fyw.Roedd grisiau cerrig troellog cyfyng wedi’uhadeiladu yn wal drwchus y lle tân ynnodweddiadol o nifer o’r anheddau gweithiauhaearn a’r meysydd glo, er enghraifft ym

country house estate villages such as John Wood’s of Bath in the late eighteenthcentury. Other classically-inspired designs were built as far afield asPembroke Dock, Tremadoc and Llanelli by learned and paternalisticproprietors of industry. At Butetown, the terraces, in the neo-Palladian style, had a mixture of houses with four roomsand barrack accommodation.

South Wales: the internal layout of terraced housesAs scattered pairs and narrow terracedhouses evolved into longer two-storeyrows, so resourcefulness was employed inthe design of the accommodation. Therewere local variations in the amount offloor space and the use of rear extensions(sometimes called outshots) and internalpartitions, as well as the positioning ofdoors, windows, chimneys and stairs.

The early planned town at Morristonnear Swansea has left examples of shallowtwo-storey symmetrical houses that aretwo rooms wide with hearths at bothinternal ends. They have a back door but no upper rear windows.

Sometimes lean-tos were added to the rear on the ground floor to provideadditional service space; this allowedspace for right-angled wooden stairs to be built within the living area. Tightly

Top: Roedd gan Y Triongl, Merthyr Tudful(wedi’i ddymchwel ers hynny) gynllunanarferol (Amgueddfeydd ac OrielauCenedlaethol Cymru). Uchod: Bwthyn Joseph Parry, Georgetown, Merthyr Tudful.Tu ôl i’r setl gwelir y drws yn wal y lle tân yn arwain at y grisiau (Amgueddfa ac OrielGelf Castell Cyfarthfa, Merthyr Tudful).

Top: The Triangle, Merthyr Tydfil (sincedemolished), had an unusual plan(National Museums & Galleries ofWales). Above: Joseph Parry’s cottage,Georgetown, Merthyr Tydfil. Behind thesettle can be seen the doorway to thestairs in the hearth wall (Cyfarthfa CastleMuseum & Art Gallery, Merthyr Tydfil).

Page 26: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

24

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Merthyr ac yng nghymoedd y Rhondda.Er mwyn cael mwy o le y tu mewn,

ychwanegwyd estyniad ar y cefn neu‘outshot’ i gynllun tai syml ag un ystafell arbob llawr.Yn ardal Merthyr o tua 1800, ac ynarbennig ar gyfer gweithiau haearn amrywioly teulu Crawshay, roedd gan dai o’r fath do a adwaenid fel ‘catslide’, gyda llethr gefnbarhaus i lawr i ran uchaf y ffenestri yn yr‘outshot’. Mae teras Rhyd-y-car, sydd erbynhyn yn Amgueddfa Werin Cymru, Sain Ffagan,yn enghraifft o’r math hwn o dy tair ystafell.Mae dwy ystafell ar y llawr gwaelod yn y taihyn ag iddynt ffryntiadau cul, ynghyd â grisiaucerrig troellog yn wal y simne ac ystafell wely ychwanegol a phantri o dan y ‘catslide’.

Roedd gan rhai tai o ddechrau’rbedwaredd ganrif ar bymtheg yn Abertaweffryntiadau culach gyda’r drws ffrynt ychydigoddi ar y canol, ond roedd ganddynt ddwyystafell ar bob llawr gydag aelwydydd blaen a chefn, ffenestri ar y llawr uchaf yn y cefn a phared mewnol gyda grisiau syth. Roeddgan y toeau lethr ‘catslide’ parhaus yn y cefn i ddarparu ystafell wely yn y cefn hanneruchder uwchben yr ystafell gefn ar y llawrgwaelod. Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, yng Ngwaith Copr Cwmafan ger Port Talbot, roedd gan y tai pedair ystafell,ddeulawr llawn ag iddynt ystafelloedd o faint cyfartal yn y blaen a’r cefn, gyda grisiausyth a phob ystafell wedi ei goleuo ganffenestr hael. Defnyddiwyd cynllun tebyg

curving stone stairs built in the thicknessof the hearth wall were a characteristicfeature of many of the ironworks andcoalfield dwellings, for example inMerthyr and the Rhondda valleys.

In the search for more internal space, a rear extension or ‘outshot’ was added tothe simple one up, one down house plan.Around Merthyr Tydfil from about 1800,and particularly for the Crawshay family’svarious ironworks, houses of this form had ‘catslide’ roofs, with a continuous backslope down to the top of the windows of the rooms in the outshot. The Rhyd-y-carterrace, now erected at the Museum of Welsh Life, St Fagans, is an example of thisthree-room type. Each narrow-fronted househas a two-room ground floor with curvingstone stairs in the chimney wall and an extrabedroom and larder under the catslide.

Some early nineteenth-century Swanseahouses had narrower fronts with offsetfront doors, but were two rooms deep with front and back hearths, upper rearwindows and a subdivided interior with a straight staircase. The roofs had acontinuous catslide rear slope arranged to provide a part-height rear bedroom over the downstairs back room. By the mid-nineteenth century, at CwmavonCopperworks near Port Talbot, the four-room houses had two full storeys with equal-sized rooms back and front, and

Uchod: Mae’r to ‘catslide’, ffordd economaidd o ychwanegu ystafelloedd ychwanegol, ynnodwedd ar fythynnod Rhyd-y-car ynAmgueddfa Werin Cymru (Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru).

Above: The ‘catslide’ roof, an economicalway of adding extra rooms, is a feature of the Rhyd-y-car cottages at the Museum of Welsh Life (NationalMuseums & Galleries of Wales).

Page 27: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

25

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

ychydig yn ddiweddarach ar gyfer gweithwyrcopr Abertawe a dyma’r cynllun a ffafriwyddrwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheghwyr yn y Rhondda. Lle bo’n bosibl, hyd ynoed mewn dyffrynnoedd ag ochrau serth fel y Rhondda, adeiladwyd tai yn fwriadol arsafleoedd gwastad i osgoi’r gost ychwanegolo lefelu’r tir neu o ddarparu waliau cynhaliolar lethrau’r bryniau.Weithiau câi’r tai yn yRhondda a godwyd yn y cyfnod hwn eucynllunio gyda choridor yn rhedeg heibio’rystafell fyw i gegin lled llawn yn wynebu’r iard yn y cefn.

Roedd Tai’r Scotch, a godwyd ynLlwynypia gan Archibald Hood, a agoroddbwll glo’r Glamorgan yn 1863 yn dai ffryntdwbl. Mae gan y tai hyn, nad ydynt yn ddwfniawn o’u blaen i’w cefn, ddwy ystafell fawr ar y llawr gwaelod a drws ffrynt a drws cefnsy’n agor ar lwybr cul yn rhedeg ar draws y rhes. Roedd y ty bach ar draws y lôn gefn,ynghyd â gardd hir a mynedfeydd wedi’upalmantu, yn dynodi symudiad tuag at godi terasau o dai gwell â mwy o le y tumewn iddynt ac ehangder y tu allan ymmlynyddoedd diweddarach y bedwareddganrif ar bymtheg yng Nghymru.

straight stairs. Each room was lit by agenerous window. A design on similar lineswas used a little later for Swansea copperworkers, and it became the preferred typethroughout later nineteenth-centuryRhondda. Where possible, even in steep-sided valleys like the Rhondda, houses were deliberately built on flat sites to avoidthe extra cost of levelling the ground orproviding retaining walls on hillsides. The Rhondda houses of this period weresometimes designed with a corridor runningpast the living room to a full-widthkitchen/living room facing the backyard.

The Scotch Houses, built at Llwynypiaby Archibald Hood, who sank theGlamorgan colliery in 1863, were double-fronted. These houses, shallow in depth,have two large ground-floor rooms andfront and rear entrances each opening onto a narrow path running along the row.The provision of privies across the rearlane, with long gardens in front and pavedentries, pointed the way to the increasedaccommodation and external spaciousnessof the many urban terraces of laternineteenth-century Wales.

Top: Lower Row, rhes ddeuol yn YDrenewydd. Mae’r ty uchaf ar lefel y stryd ar yr ochr arall. Roedd rhesi deuol yn caniatáu i fwy o deuluoedd fyw yn yr un faint o le. Uchod: Mae’r ty isaf ynamgueddfa Y Drenewydd yn dangos sut y byddai teulu tlawd wedi byw.

Top: Lower Row, Butetown, a dualrow. The upper house can be enteredat street level on the other side. Dualrows allowed more families to behoused in the same amount of space.Above: The lower house in themuseum at Butetown shows how a poor family might have lived.

When we were all in bed we could hear as plain as anything what the people in the houseabove us were saying and doing, for there was only the thickness of the bit of boardbetween us above the rafters against which dad used to knock his head… There was noback way to our house, for the back wall was built against the foot of the hill.

Jack Jones, Unfinished Journey (Oxford University Press, New York, 1937).

Page 28: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

26

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Tai teras yng Nghymru yn yrugeinfed ganrif

Er yr adroddiadau am yr amodau hylendiddychrynllyd mewn nifer o ardaloedd trefolgorboblog yn y De o’r 1840au ymlaen,prin oedd y gwelliannau a gafwyd yn ycyflenwadau dwr a charthffosiaeth hyd nesyr ysgogwyd y llywodraeth i weithredu ynsgîl yr achosion niferus o golera a heintiaueraill. Nid oedd yr amodau tai fawr gwellyn ardaloedd y chwareli yng Ngwynedd,lle'r oedd adroddiadau swyddogol yn nodi dro ar ôl tro bod tai’r chwarelwyrwedi’u hadeiladu ar dir gwael, corslyd acyn 1875 roedd adroddiad Arolygydd yMwyngloddiau yn arbennig o lym ynghylchyr amodau byw ym Mlaenau Ffestiniog.Er hynny, amrywiodd gweithrediad is-ddeddfau iechyd a’r is-ddeddfau cysylltiedigo ardal i ardal.Ym Methesda cafwyd DeddfGwelliant yn 1854 ac yn y Rhondda yn1879. Roedd y deddfau hyn yn gosodisafswm safonau ar gyfer lled ffyrdd a llerhwng y tai ac ar gyfer draenio, casglusbwriel a gwaredu elifiant yn effeithiol.

O’r cyfnod hwnnw yn nhrydyddchwarter y bedwaredd ganrif ar bymthegpan leisiwyd pryderon ynghylch iechyd cyhoeddus o ran tai gweithwyr,dechreuwyd newid patrymau adeiladu tai o resi ar ben ei gilydd i strydoeddlletach. Roedd helaethrwydd Tai’r Scotch

Workers’ houses in Wales into the twentieth century

Whilst there were reports aboutdistressing sanitary conditions in many congested urban areas in southWales from the 1840s onwards, littleimprovement took place in water suppliesand sewerage until the virulent recurrenceof cholera and other epidemics compelledgovernment action. Housing conditionswere scarcely better in the slate-quarryingareas of Gwynedd, where official reportscommented repeatedly on how thequarrymen’s houses were built on poor,boggy ground, and the 1875 report bythe Inspector of Mines was especiallyharsh about living conditions in BlaenauFfestiniog. Even so, the implementationof health and related byelaws varied from place to place. For Bethesda anImprovement Act was passed in 1854,and for Rhondda in 1879. These lawslaid down minimum standards for road widths and space between houses,and for drainage, refuse collection and effective effluent disposal.

From the time of public health concernsover workers’ housing in the third quarterof the nineteenth century, layouts began to change from close-packed rows intowider streets. The spaciousness of thelayout of Scotch Houses at Llwynypia is

Uchod: Oakdale, Caerffili, pentrefcynlluniedig o dai ar gyfer glowyr aadeiladwyd rhwng 1909 a 1924 (CBHC).

Above: Oakdale, Caerphilly, a planned village of houses for miners, was built between 1909 and 1924 (RCAHMW).

Page 29: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

27

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

yn Llwynypia yn ddatblygiad arbennig o nodedig (o 1865 ymlaen). Roedd yranheddiad a sefydlwyd gan ystâd y Penrhynyn y 1870au ar Douglas Hill, Bethesdauwchlaw Bangor ar ffurf bythynnod pârmewn lleiniau amgaeëdig hir yn wynebu tir comin garw. Dim ond deng mlynedd ar hugain oedd hyd y prydlesi, ond yn sgîl y gofyniad cynllunio caeth, sefydlwydpatrwm o godi anheddau yn yr ardal lechi a oedd yn wahanol iawn i derasaunodweddiadol y rhan fwyaf o’r ardaloedddiwydiannol yng Nghymru.

Erbyn diwedd y ganrif, ymddangosoddsyniadau iwtopaidd am ardd-bentrefi felPontywaun yng Nghwmcarn, Caerffili,pentrefi model fel yr anheddiad parhaolyng Nghwm Elan, Powys, a’r terasaucydweithredol yn Lôn Seiriol ym Mangor.Daeth y ddarpariaeth tai teras diwydiannoli ben erbyn y Rhyfel Byd Cyntaf, a gydadyfodiad tai cyngor, cafwyd newid radicalyn y syniadau am ddarparu tai i’r gweithwyr.

a noteworthy development (from 1865onwards). The settlement that wasestablished by the Penrhyn Estate in the1870s at Douglas Hill, Bethesda, aboveBangor, took the form of paired cottages set in long enclosed plots facing a roughcommon. The leases were notoriously short at thirty years, but the enforcedplanning established a preferred design for the quarrying region that was verydifferent from the terraces that characterizemuch of industrial Wales.

By the end of the century, there emergedutopian ideas for garden villages such as Pontywaun at Cwmcarn, Caerphilly,model villages like the permanentsettlement at Elan Valley, Powys, and the co-operative terraces at Seiriol Road in Bangor. The provision of industrialterraced houses had come to a close byWorld War I, and, with the arrival ofcouncil housing, ideas on housing theworkforce were radically changed.

The furnishings of the workers’ houses varied enormously, as noted by an observer of twoneighbouring interiors in Cyfarthfa Row, Merthyr, houses built for skilled workers in 1840. In thekitchen of one house were 'two mahogany chests of drawers, each of which supported a looking-glass…There was also a well-polished eight-day clock and a set of good mahogany chairs’. In contrast, the other house had ‘no other furniture than a three-legged table, a small bench, two stools and a fewutensils for cooking …upstairs were three beds of hay without a single article of furniture’.

Richard Hayman, Working Iron in Merthyr Tydfil (Ymddiriedolaeth Treftadaeth Merthyr

Tudful/Merthyr Tydfil Heritage Trust, 1989).

Uchod: Yng ngardd bentref Pontywaun,Cwmcarn, Caerffili, adeiladwyd y cartrefihyn gan Gwmni Dur, Haearn a GloGlynebwy ar gyfer ei weithwyr rhwngoddeutu 1918 a 1922.

Above: At Pontywaun garden village,Cwmcarn, Caerphilly, houses werebuilt by the Ebbw Vale Steel, Iron and Coal Company between 1918 and 1922.

Page 30: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 31: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

29

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Gofalu am dai teras y gweithwyr

Cadw cymeriad arbennig tai teras Cymreig

Mae enghreifftiau o’r hynaf o dai gweithwyrsydd wedi cadw’u cymeriad gwreiddiol ynbrin iawn erbyn hyn ac mae llawer wedi’urhestru er mwyn eu cadw. Mae rhai yn fwyaddas ar gyfer eu haddasu at ddibenionheblaw bod yn gartrefi gan y byddent yn cael eu hystyried yn rhy gyfyng ar gyferbywyd yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae tai diweddarach, sydd wedi goroesi mewnniferoedd mawr, yn dal i fod â nodweddiondiddorol.Yn yr adran hon, mae enghreifftiaudros Gymru gyfan yn dangos ei bod yn bosiblcadw’r nodweddion hyn a moderneiddio ac ymestyn y tai er mwyn eu diweddaru.

Cymeriad lleolMae cymeriad arbennig tai gweithwyrdiwydiannol yn dibynnu’n bennaf ar gyd-destun pob rhes yn y dirwedd. Pan gaiff y ffactor hwn ei gyfuno â’r defnydd o ddeunyddiau adeiladu lleol, gellir nodi elfen Gymreig unigol yn stoc dai pob ardalyn y wlad. Er enghraifft, pan agorodd camlas Sir Forgannwg yn 1794, bu’n bosibl i adeiladwyr doi’r tai ym Merthyr gyda llechi o’r Gogledd a fewnforiwyd drwy

Caring for workers’terraced houses

Conserving the special characterof Welsh terraced houses

Examples of the earliest workers’ housesretaining their original character havebecome very rare, and some have beenlisted to preserve them. Some may be more suitable for conversion for purposesother than housing because they would be considered too cramped for life in the twenty-first century. Later houses,which survive in great numbers, still have interesting features. In this section,examples from around Wales show that it is possible to keep these featureswhile modernizing and extending thehouses to bring them up to date.

Local characterThe distinctive character of industrialworkers’ houses primarily depends on the context of each row in the landscape.When this factor is combined with the useof locally available building materials, anindividual Welsh quality can be identified in the housing stock of every region in the country. For example, when theGlamorganshire Canal opened in 1794,builders were able to roof houses in

Gyferbyn ac uchod: Mae Tai Tywyn,Prestatyn, Sir Ddinbych yn fythynnodpysgotwyr. Fe’u troswyd yn ganolfan fusnestrwy ychwanegu adeiladau mewn arddullgyfoes yn y cefn. Cedwir cymeriad achyfrannedd gwreiddiol blaen yr adeiladau.

Opposite and above: Tai Tywyn,Prestatyn, Denbighshire, are fishermen’s cottages. They have beenconverted into a business centre byadding buildings in a contemporarystyle at the rear. The original characterand proportions of the front of thebuilding are preserved.

Page 32: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

30

ddociau Caerdydd. Mewn gwrthgyferbyniad,slabiau cerrig traddodiadol ar drawstiautrymach a ddefnyddid o hyd yn 1830 yng nghwm Rhymni. Er mai ychydigfilltiroedd i ffwrdd yw cwm Rhymni, nidoedd ganddo gamlas.

GwelededdMae lleoliad nifer o’r terasau ar dir gerllawnodwedd amlwg fel afon, camlas, rheilfforddneu fynydd-dir garw. Mewn safleoedd eraill roedd y dirwedd afreolaidd yn golygu bod mwy fyth o dai yn llygad ycyhoedd. Mae nifer fawr o’r terasau syddwedi goroesi yn amlwg iawn o lefyddcyhoeddus. Golyga hyn y bydd unrhywgamau i ddymchwel, i rannol-ddymchwelneu gyflwyno newidiadau sylweddol i’radeiladau hyn neu o’u hamgylch yn caeleffaith weledol fawr ar yr amgylchedd lleol.

Cymeriad y rhesFel arfer dechreuodd pob ty mewn teras gyda’r un math o ddrws, ffenestri a manylion eraill. Byddai newidiadau iffryntiad un ty yn cael effaith ar y rhesgyfan. Bydd newid deunyddiau toi,simneiau, waliau a’u gorchuddion, ffitiadauffenestri a drysau hefyd yn newid cymeriady teras. Mae’r berthynas rhwng waliau blaen — y ty neu’r ardd — â’r stryd obwys mawr, a gall newidiadau i waliauamgáu a chodi adeiladau bach amharu ar

Merthyr with slates brought from northWales via Cardiff docks. In contrast,traditional stone slabs supported onheavier roof-timbers were still being usedin 1830 in the Rhymney valley, which isonly a few miles away but had no canal.

VisibilityThe setting of many terraces is on land beside a dominating feature like a river, canal, railway or rough uplands.At other sites the irregular terrainexposes the houses to public view. Many surviving examples of terracedhousing are highly visible from publicspaces. This means that any action todemolish, part-demolish or introducematerial changes in and around thesebuildings will have a visible impact on the local environment.

Character of the rowAll the houses in a terrace usually startedout with similar doors, windows, andother details. Changes to one housefrontage affect the whole row. Changes to the roofing material, chimneys, wallsand their surface coverings, windows anddoor fittings will alter the character of theterrace. The relationship of the front walls— of the house or the garden — to thestreet is of great importance, and changesto enclosing walls and the erection of

Top: Mae pyrth anghyffredin tai’rchwarelwyr hyn yn rhan o’u cymeriad.Uchod: Mae pob un o’r bythynnod yn y rheshon o fythynnod pysgotwyr ym Mhorthgain,Sir Benfro, wedi cadw’u simneiau.

Top: The unusual porches of these slate workers’ houses are part of theircharacter. Above: All the houses in this row of fishermen’s cottages atPorthgain, Pembrokeshire, still havetheir chimneys.

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Page 33: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

31

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

eu cymeriad gymaint â newidiadau i’r anheddau eu hunain. O ran rhesi o dai teras a gynlluniwyd yn ôl cynlluncyffredinol, megis yn Y Drenewydd lle mae gan y tai fargodau amlwg, a thoeon clip ac mae gan bob rhes gynllun cymesur, bydd unrhyw addasiadau i dy unigol yn cael effaith andwyol iawn ar y cymeriad.

Deunyddiau adeiladuMae cadw ac ailddefnyddio deunyddiauadeiladu lleol, yn hytrach na defnyddiodeunyddiau modern nad ydynt ynddeunyddiau brodorol yn eu lle, yn helpu i gadw ‘naws y lleoliad’. Lle bo’n bosibl,dylid mabwysiadu’r egwyddor ‘tebyg amdebyg’ wrth ddewis deunyddiau adeiladu a deunydd gorchuddio ar gyferatgyweiriadau neu estyniadau.

Carreg a briciauYn ne Cymru, byddai terasau fel arfer yncael eu hadeiladu o garreg leol Pennant agloddiwyd weithaiu o’r cystradau glo yn ypyllau dwfn.Yn aml defnyddid cerrig nadd argorneli’r waliau ac o amgylch y ffenestri a’rdrysau. O ddiwedd y ddeunawfed ganrifymlaen, byddai briciau o’r gwaith lleol yncael eu defnyddio’n gynyddol ar gyfer ynodweddion pensaernïol hyn ac ar gyfer ysimneiau oherwydd eu bod yn gwrthsefylltân yn well. Ar ôl 1850 neu oddeutu hynny,

small structures may spoil their characteras much as alterations to the dwellingsthemselves. Where a terraced row wasdesigned to an overall scheme, such as at Butetown, where the houses haveoversailing eaves and hipped roofs andeach row has a symmetrical design, anyalterations to an individual house will havea specially adverse effect on the character.

Building materialsRetaining or recycling local buildingmaterials, rather than replacing themwith modern substitutes which mayoriginate from outside the region, helps to preserve a ‘sense of place’. The principle when choosing buildingmaterials and claddings for repairs or for extensions should be as far as possibleto replicate the original materials.

Stone and brickIn south Wales, terraces were often builtwith the local Pennant stone, sometimestaken from the coal measures of the deepmines. Roughly dressed stones were oftenused at the corners of the walls and in thewindow and door surrounds. From thelate eighteenth century onwards, brickfrom local works was increasingly usedfor these architectural features, and forflues and chimneys because of their betterfireproofing qualities. After 1850 or so,

Top:Weithiau mae lle i ymestyn ar benteras. Adeiladwyd yr estyniad hwn ganddefnyddio deunyddiau tebyg a’r uncynllun ffenestr â’r rhes. Uchod: Crëwyd y dyddiad ar y tai hyn yn Nhreffynnonmewn bric gyferbyniol.

Top: Sometimes there is space toextend at the end of a terrace. This extension has been built usingsimilar materials and the same styleof window as the row. Above: Thedate on these houses at Holywellwas created in contrasting brick.

Page 34: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

32

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

lledaenodd y rheilffyrdd yn gyflym drwy dde Cymru a’r Cymoedd ac roedd dewishelaethach o friciau ar gael; ychwanegwyd y briciau melyn a glas at y briciau coch abrown gwreiddiol a wnaed o glai lleol. Roeddbellach yn fwy darbodus defnyddio briciauwrth adeiladu waliau strwythurol — er y’ugorchuddiwyd yn aml â charreg lanw neurendr — ac ar gyfer paredau mewnol.

Defnyddiwyd briciau parod ar raddfafasnachol yn draddodiadol yn y Canolbarth ac yn y Gogledd Ddwyrain o’r ddeunawfedganrif ymlaen.Weithiau byddai briciau tywyllgwrthgyferbyniol yn cael eu mewnosod iwaliau bric coch tai i greu patrymau. Roeddgweithgynhyrchydd briciau a nodweddionaddurniadol mawr yn ardal Rhiwabon,Wrecsam a gellid cludo ei gynnyrch yn rhwyddar hyd y rheilffyrdd newydd yn yr ardal.

Deunyddiau lleol ar gyfer addurnoYng Nghwm Tawe, defnyddiwyd blociausorod o’r gwaith copr yn aml ar gyfer cerrignadd adeiladau ac ar gyfer capfeini ar waliaugerddi.Y traddodiad yn ardaloedd llechi’rGogledd Orllewin oedd defnyddio blociau athrawstiau llechfaen ar gyfer cerrig nadd ynogystal â charreg aelwyd, palmant a ffensio.

CalchFel y rhan fwyaf o adeiladau traddodiadol,adeiladwyd y tai teras gan ddefnyddio mortarcalch ar gyfer gosod cerrig a briciau a

the railways spread rapidly through southWales and the valleys, and a wider choice of bricks was available — yellow and blueas well as the red and brown bricks fromlocal clays. It was now economical for brickto be used for structural walls — though it was usually faced in rubble stone orrendered — and for internal partitions.

This wholesale use of manufacturedbrick had been the tradition in mid- and north-east Wales from the eighteenthcentury. On occasion, contrasting darkbrick was inset into the red brick walls of houses to create patterns. There was a major manufacturer of pressed brick and ornamental features in Ruabon,Wrexham, whose products could be easily transported on the developingrailway network.

Local materials for detailIn the Swansea Valley, slag blocks from the copper works were frequently used for dressings on buildings and for cappingsto garden walls. The tradition in the slateareas of north-west Wales was to use slate blocks and beams for dressings aswell as doorsteps, flags and fencing.

Lime Terraced houses, in common with mosttraditional buildings, were built using lime mortar for stone and brick laying,

Top: Cafodd sorod copr ei ymgorffori yn waliaugerddi y tai hyn yn Abertawe. Uchod: Panfoderneiddiwyd y tai, cadwyd waliau’r gerddi.

Top: Copper slag was incorporated in thegarden walls of these houses in Swansea.Above: When the houses were modernized,the garden walls were preserved.

Page 35: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

33

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

defnyddiwyd rendr o galch neu wyngalch yn aml ar gyfer gorchudd diddos ar y waliauallanol. Prin yw’r mannau lle y deuir o hyd i galchfaen naturiol yng Nghymru (gangynnwys gogledd Sir Drefaldwyn, deMorgannwg ac ardaloedd arfordirol SirBenfro) ac roedd y broses o gludo calchwedi’i wneud yn rhy ddrud i’w ddefnyddioar raddfa fawr cyn i’r camlesi gael euhadeiladu ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif.Roedd y twf mawr yn y defnydd o fortercalch a gwyngalch drwy gydol y bedwareddganrif ar bymtheg yn golygu bod y gwaith o adeiladu anheddau yn fwy ymarferol abod y dulliau o sicrhau bod yr adeiladau’nddiddos wedi gwella’n ddirfawr.

Roedd gan nifer o resi rendr o galch neuwyngalch ond erbyn heddiw maent â cherrigheb eu gorchuddio. Os oes tystiolaeth yndangos i’r waliau gael y driniaeth hon ar unadeg, yna mae’n bosibl ei hadnewyddu. Maecalch yn caniatáu i’r waliau anadlu ond yn eu gwneud yn ddiddos hefyd a gall helpu i atal problemau lleithder. Gall morter arendr sment fod yn niweidiol iawn i waithcarreg a bric traddodiadol. Dylid hefyd osgoirendr sych, cerrig chwipio neu garreg ffug.

Weithiau mae waliau yn cynnwysgwybodaeth ddefnyddiol am hanes y rhes.Mae newidiadau mewn uniadau plyg acuniadau fertigol yn dangos sut yr adeiladwydy rhes, ac mae’n bwysig cofnodi a chadw’rdystiolaeth hon wrth drwsio’r gwaith maen.

and lime-based render or limewash wasoften used to provide a weatherproofcovering on external walls. Limestoneoccurs naturally in relatively few locations in Wales (including northMontgomeryshire, south Glamorgan and the coastal areas of Pembrokeshire) and transportation of lime had made it too costly for wholesale use before the canals were built at the end of theeighteenth century. The huge growth in use of lime mortar and limewash through the nineteenth century made the construction of dwellings morepractical and external weatherproofingimproved greatly.

Many rows that now have exposedstone walls once had limewash or limerender. If there is evidence that the wallsonce had this treatment, it is possible torenew it. Lime allows the walls to breathewhile weatherproofing them and can help to prevent damp problems. Cementmortars and renders can be very damagingto traditional stonework and bricks; anddry-dash or spar render or imitation stoneshould also be avoided.

Sometimes walls contain usefulinformation about the history of the row.Changes in coursing and vertical jointsshow how the row was built, and it isimportant to record and preserve thisevidence when repairing the masonry.

Top:Yng ngogledd Cymru defnyddiwyd llechi gwastraff yn aml. Uchod: Mae calch argael i atgyweirio tai yn y dull traddodiadol.Ceir cyngor ymarferol ar sut i’w ddefnyddiogan Cadw.

Top: In north Wales, slate waste wasoften put to use. Above: Lime isavailable for repairing houses in thetraditional way. Practical advice onusing it is available from Cadw.

Page 36: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd
Page 37: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

35

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Ffenestri a drysauRoedd y rhan fwyaf o’r gwaith pren addefnyddiwyd yn y tai teras yn bren parod. Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg disodlwyd ffynonellau’r seiricoed lleol gan gyflenwadau a fewnforiwydo’r Baltig.Weithiau defnyddid nodweddionanghyffredin megis fframiau ffenestri haearno’r ffowndrïau lleol yn nhai’r gwehyddion yn y Drenewydd. Byddai newidnodweddion mor bwysig â hyn yneffeithio’n sylweddol ar ymddangosiadallanol ty a gall copïo cynllun y ffenestri a’r drysau gwreiddiol pan fo angen euhadnewyddu helpu i gadw cymeriad lleol.

Nodweddion mewnolEr mwyn diogelu’r stoc o dai teras yngNghymru at ddefnydd domestig yn yr unfedganrif ar hugain, mae’n anochel y byddnewidiadau mewnol yn digwydd. Foddbynnag, mae nodweddion gwreiddiol fel y simnai, grisiau cerrig troellog, cypyrddau a pharedau â phaneli yn mynd yn brin agallent ychwanegu at werth y ty. Mae llawrcarreg yn bwysig o ran cymeriad. Dylai maintunrhyw estyniadau cefn neu estyniadau eraillfod yn gydnaws â maint y ty.

Windows and doorsMost of the timberwork used in terracedhousing was prefabricated. In the earlynineteenth century, local carpentry gave way to joiner-made windows and doorsmade from timber imported from the Baltic. Sometimes unusual features arefound, like the iron-framed windows from local foundries in the weavers’ houses at Newtown. Changing suchimportant features substantially affects the external appearance of a house, andcopying the original style of windows and doors when they have to be replacedcan help to preserve local character.

Internal featuresTo keep the stock of terraced housing in Wales in domestic use in the twenty-first century, some internal change isinevitable. However, original featuressuch as chimney-breasts, turning stonestairs, panelled cupboards and partitionsare becoming scarce and may add to the value of the house. Stone floors areimportant for character. The scale of rearor other extensions should be in keepingwith the size of the house.

Gyferbyn:Yn y rhes hon o dai gweithwyr ynFfynnon Taf yn ne Cymru mae rhai o’r ffenestrigwreiddiol wedi goroesi. Gwnaed ffenestrinewydd gan ddilyn y cynllun gwreiddiol.Top:Ffenestr wreidiol yn y terras yn Ffynnon Taf.Uchod: Mae ffenestri a wnaed yn lleol ynnodwedd ar dai gwehyddwyr yn y Drenewydd.

Opposite: In this row of workers’ housesat Taff’s Well, in south Wales, some of the original windows survive.Replacements have been made in theoriginal style. Top: An original windowin the terrace at Taff’s Well. Above:Locally made windows are a feature of the weavers’ houses at Newtown.

Page 38: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

36

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

ToeauMae toeau rhesi teras wedi’u gwneud olechi Cymreig yn nodweddiadol — ynbennaf o chwareli Gwynedd ond hefyd o gloddfeydd yn y Preselau. Mae gan lechio Gymru liw ac ansawdd rhanbartholarbennig ac mae eu cadw yn hytrach nadefnyddio cynnyrch modern wedi’i wneudgan ddyn yn helpu i gadw cymeriad lleol.

Ceir amrywiadau rhanbarthol yngnghynllun y toeau hefyd.Yn nodweddiadolyng nghymoedd Sir Forgannwg, mae toeauyn camu i fyny neu i lawr o un ty i’r nesafyn y rhes. Fodd bynnag, yn Sir Fynwy, maetuedd tuag at oledd parhaus dros res ifyny neu i lawr y rhiw, a gwelir hyn hefydyn y Gogledd Orllewin er enghraifft ynNeiniolen a Phorth-y-nant. Mae gan rhaihen doeau lechi mawr trwchus wedi’ugosod mewn haenau sy’n lleihau mewnmaint o’r bargodion i’r crib.Wrth ailosodllechi dylid didoli ac ailddefnyddio’r llechihyn lle bo’n bosibl.

Mae byrddau ar y bargodion bellach yn gyffredin er mwyn gosod cyfarpar dwrglaw ond nis defnyddiwyd yn y gorffennol.Pan ddefnyddid cwteri fe’u gosodid ynsyth ar y wal neu ar waelod trawstiau’r to drwy ddefnyddio bracedi.

RoofsRoofs of terraced rows are characteristicallymade of Welsh slate, mostly from theGwynedd quarries but also from sources in the Preseli Hills. Welsh slate hasdistinctive regional colouring and textureand retaining it, rather than replacing itwith modern man-made products, helps to keep local character.

There are also regional variations in the design of roofs. Typically, in theGlamorganshire valleys, roofs step up ordown from one house to the next in therow. However, in Monmouthshire there is a preference for continuous slopes over an uphill or downhill row, and this is found also in north-west Wales, forexample at Deiniolen and Porth y Nant.Some very old roofs have large thick slates,laid in courses that reduce in size from the eaves to the ridge. When reslating aroof these slates should be sorted andreused if possible.

Eaves boards have becomecommonplace for attaching rainwatergoods, but these were not used in the past. Where guttering was used, it wassimply supported on brackets spiked into the wall or fixed to the rafter ends.

Top: Mae’r amrywiadau naturiol mewn lliw ac ansawdd y llechi wedi cynyddu drwy drwsio ac atgyweirio dros yblynyddoedd. Uchod: Cwteri wedi’u gosod yn y wal yn y ffordd draddodiadol, trwyddefnyddio sbigynnau.

Top: The natural variations in colour and texture of slate are increased bypatching and mending over the years. Above: Guttering fixed with spikes intothe wall, in the traditional way.

Page 39: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

37

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Cadw ac Addasu:Crynodeb o Arfer Da

Cyffredinol• Gall fod angen caniatâd cynllunio os

bwriedir newid defnydd (neu adferdefnydd cynharach).

• Bydd angen caniatâd adeilad rhestredigyn ogystal â chaniatâd cynllunio ar dyteras sydd wedi’i rhestru, naill ai feladeilad unigol neu fel rhan o res, feladeilad o ddiddordeb pensaernïol neuhanesyddol arbennig, ar gyfer gwaith afyddai’n effeithio ar ei gymeriad arbennig.

• Dynodir ardaloedd cadwraeth ganawdurdodau lleol. Dylid trafod gwaith ar dy mewn ardal gadwraeth gyda’rswyddog cadwraeth yn yr adran gynllunio leol.

• Hyd yn oed lle nad oes angen caniatâdcynllunio, dylid ceisio cyngor arbenigol.Mae’n bosibl cadw cymeriad tra’nbodloni rheoliadau adeiladu hefyd.

• Cyn ymgymryd ag unrhyw waith addasuneu drwsio, dylid sicrhau bod cofnodmanwl o’r gwreiddiol.

Conservation & Adaptation: Summary of Good Practice

General• A proposed change of use (or the

reinstatement of an earlier use) may require planning permission.

• A terraced house which is listed either as an individual building, or as part of a row, as of special architectural orhistoric interest, will require listedbuilding consent in addition to planning permission for works thatwould affect its special character.

• Conservation areas are designated by local authorities. Work to a house in a conservation area should bediscussed with the conservation officer in the local planning department.

• Even when planning permission is notrequired, specialist advice is advisable. It is possible to retain character while also satisfying building regulations.

• Before undertaking any work of alteration or repair, ensure that the original is carefully recorded.

Top: Gellir addasu tai sydd yn rhy fach ar gyfer bywyd modern at ddibenion eraill(gyda chaniatâd cynllunio). Uchod: Maenodweddion mewnol gwreiddiol fel y llawrllechi hwn yn brin iawn (Amgueddfa acOriel Gelf Castell Cyfarthfa, Merthyr Tudful).

Top: Houses that are too small formodern living may be adapted for other uses (with planning permission).Above: Original interior features suchas this slate floor are increasingly rare(Cyfarthfa Castle Museum & ArtGallery, Merthyr Tydfil).

Page 40: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

38

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Mewnol• Ceisio cadw’r nodweddion gwreiddiol

megis lleoedd tân, grisiau a dodrefn gosod.

• Cadw’r gorffeniadau mewnol megis waliauwedi’u plastro, gwaith coed wedi’i baentioa lloriau cerrig.

Allanol• Cadw patrwm a graddfa wreiddiol

drysau a ffenestri ac osgoi ychwanegu rhai newydd.

• Cadw o fewn ôl troed gwreiddiol yr adeilad lle bo hynny’n bosibl.Pan ychwanegir estyniadau, dylent gael eu hadeiladu yn gymesur â’r adeilad gwreiddiol.

• Cadw’r llinell doeau a’r simnai wreiddiol.• Cadw tystiolaeth o ddiben gwreiddiol y tai

allan a ddefnyddir at ddibenion domestig.• Trwsio yn hytrach na gosod darn newydd.

Os yw darn newydd yn angenrheidiol,defnyddiwch ddeunyddiau traddodiadol a chopïwch y cynllun gwreiddiol lle bynnag y bo’n bosibl.

• Parchu’r y modd y cafodd y deunyddiaueu defnyddio a’u gorffennu.

• Gofalu am yr holl fanylion, yn enwedignodweddion anghyffredin neuddeunyddiau adeiladu.

Internal• Try to retain original features such

as fireplaces, staircases and built-in furniture.

• Keep the internal finishes such asplastered walls, painted timberwork and flagged floors.

External• Keep the original pattern and scale

of doors and windows and avoidadding new ones.

• Keep within the original footprint of the building wherever possible.When extensions are added, theyshould be built in proportion with the original building.

• Retain the original roof-line and chimney.

• Preserve the evidence for the originalpurpose for outbuildings that arebrought into domestic use.

• Repair rather than replace. If replacement is necessary, usetraditional materials and copy theoriginal design whenever possible.

• Respect the way materials were used and finished.

• Look after all the detail, especiallyunusual features or building materials.

Uchod: Cafwyd cymorth grant i atgyweirio’rtai hyn yn Rhiwabon,Wrecsam, fel rhan oBartneriaeth Cynllun Trefi.

Above: The repair of these houses inRuabon, Wrexham, was grant-aided as a Town Scheme Partnership.

Page 41: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

39

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Ffynonellau cymorth grant

• Mae cynlluniau grant Cadw yn cwmpasuadeiladau mewn ardaloedd cadwraeth acadeiladau unigol (nad ydynt wedi’u rhestru o reidrwydd) o ddiddordeb eithriadol.

• Mae gan rai cynghorau lleol gynlluniau grantar gyfer adeiladau hanesyddol a dylechgysylltu â’r cyngor lleol am gyngor.

• Mae cronfeydd ar gael i ymddiriedolaethaucadwraeth adeiladau gwirfoddol nad ydynt ar gael i berchenogion preifat.Mae Cymdeithas YmddiriedolaethauCadwraeth y DU yn cynnig cymorth a chyngor. Mae’r Gronfa DreftadaethBensaernïol yn rhoi cyngor yn ogystal âgrantiau a benthyciadau i ymddiriedolaethau,ond nid i berchenogion preifat.

• Partneriaethau Cynlluniau Trefi: Mae Cadw acawdurdodau lleol yn dyrannu arian ar y cydam dair blynedd ar gyfer trwsio adeiladau ofewn ardal ddiffiniedig o fewn yr awdurdodlleol.Y nod yw adfer ymddangosiad trefluniauac annog adfywiad. Gallai’r canllawiaucynllunio a baratoir ar gyfer y fath gynlluniaufod yn ddefnyddiol ar gyfer prosiectau eraill.

• Cynlluniau Atgyweirio Grwp Deddf 1990:mewn partneriaeth ag adrannau taiawdurdodau lleol a chymdeithasau tai, gallCadw roi cymorth grant i adeiladau yn yrardal ddynodedig.

Sources of grant-aid

• Cadw’s grant schemes cover buildings in conservation areas, and individualbuildings (not necessarily listed) ofoutstanding interest.

• Some local councils have grant schemes for historic buildings and you shouldcontact the local council for advice.

• Voluntary building preservation trusts have access to funds that are not available for private owners. The UKAssociation of Preservation Trusts providessupport and advice. The ArchitecturalHeritage Fund gives advice as well asgrants and loans to trusts, though not to private owners.

• Town Scheme Partnerships: Cadw andlocal authorities jointly allocate funds for three years for the repair of buildingswithin a defined area within the localauthority. The aim is to restore theappearance of historic townscapes and to encourage regeneration. The designguides prepared for such schemes may be helpful for other projects.

• 1990 Act Group Repair schemes: inpartnership with local authorities housingdepartments and housing associations,Cadw may grant-aid buildings in thedesignated area.

Uchod: Cafwyd cymorth grant i atgyweirio’rtai hyn yng ngardd bentref Pontywaun felrhan o Bartneriaeth Cynllun Trefi.

Above: Houses at Pontywaun gardenvillage were repaired with grant-aid aspart of a Town Scheme Partnership.

Page 42: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

40

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru • Industrial Workers’ Housing in Wales

Ffynonellau cyngor

• CadwPlas Carew, Uned 5/7, Cefn Coed,Parc Nantgarw, Caerdydd CF15 7QQ Ffôn 01443 336000www.cadw.cymru.gov.uk Mae cyngor cyffredinol am dai teras a sut i ofalu amdanynt ar gael oddi wrth staffCadw yn uniongyrchol. Mae cyhoeddiadaucynghorol ar gael ar y wefan.

• Swyddogion cadwraeth AwdurdodauCynllunio LleolGall swyddogion cadwraeth gynghori ar ganiatâd cynllunio, caniatâd adeiladrhestredig, ardaloedd cadwraeth athraddodiadau adeiladu lleol.

• Comisiwn Brenhinol Henebion CymruAdeilad y Goron, Plas Crug,Aberystwyth SY23 1NJFfôn 01970 621200 www.rcahmw.org.ukMae CBHC yn yn arolygu,dadansoddi a chofnodi adeiladauhanesyddol ac yn trefnu bod gwybodaeth ar gael i’r cyhoedd.

• Amgueddfa Werin CymruSain Ffagan, Caerdydd CF5 6XBFfôn 029 2057 3500Mae gan staff brofiad ymarferol ym maes cadwraeth adeiladautraddodiadol a thechnegau crefftau.

• Amgueddfeydd lleolEfallai bod gan wasanaethau amgueddfeyddlleol wybodaeth am adeiladau athechnegau adeiladu lleol.

Sources of advice

• CadwPlas Carew, Unit 5/7, Cefn Coed, Parc Nantgarw, Cardiff CF15 7QQ Tel 01443 336000www.cadw.wales.gov.ukGeneral advice about terraced houses andhow to care for them is available directfrom Cadw staff. Advisory publicationsare available on the website.

• Local Planning Authority conservation officersConservation officers can advise onplanning consents, listed building consent, conservation areas, and localbuilding traditions.

• Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of WalesCrown Building, Plas Crug, Aberystwyth SY23 1NJ Tel 01970 621200 www.rcahmw.org.ukRCAHMW surveys, interprets andrecords historic buildings and makesinformation available to the public.

• Museum of Welsh LifeSt Fagans, Cardiff CF5 6XB Tel 029 2057 3500Staff have practical experience in theconservation of traditional buildings and craft techniques.

• Local museumsLocal museum services may haveinformation on local buildings and building techniques.

Uchod:Atgyweiriwyd y tai yn ardal LowerDock Street, Casnewydd, fel rhan o FenterTreftadaeth Trefluniau.

Above: Houses in the Lower DockStreet area of Newport have beenrepaired as part of a TownscapeHeritage Initiative.

Page 43: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

Lleoedd i ymweld â hwy

1 Amgueddfa Werin CymruSain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XBFfôn 029 2057 3500 www.aocc.ac.ukMae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut ydodrefnwyd tai gweithwyr ar wahanol adegau.

2 Amgueddfa Lechi CymruLlanberis, Gwynedd, LL55 4TYFfôn 01286 870630 www.aocc.ac.ukRhes o fythynnod chwarelwyr wedi’u dodrefnu yn arddull gwahanol gyfnodau.

3 Bwthyn Joseph Parry4 Chapel Row, Merthyr TudfulFfôn 01685 723112 www.merthyr.gov.ukBwthyn gweithiwr haearn. Mae’r tu mewn wedi ei addurno a’i ddodrefnu yn yr 1840au.

4 Amgueddfa Drenewydd26–27 Lower Row, Y DrenewyddRhymni, NP22 5HQ Ffôn 01443 864224Mae un o’r bythynnod yn ail-greu digwyddiadaubob dydd mewn cartref prysur Fictorianaidd yn yr 1870au.

5 Amgueddfa Tecstilau Y Drenewydd5–7 Commercial Street,Y Drenewydd , Powys SY16 2BL Ffôn 01686 622024 yn ystod oriau agor Ffôn 01938 554656 (Amgueddfa Powysland) ar adegau eraillhttp://powysmuseums.powys.gov.ukMae’r ystafelloedd a’r gweithdai wedi’u dodrefnu i ddangos bywyd yn yr 1820au.

Places to visit

1 Museum of Welsh LifeSt Fagans, Cardiff, CF5 6XBTel 029 2057 3500 www.nmgw.ac.ukThe Rhyd-y-car cottages show how workers’houses were furnished at different times.

2 Welsh Slate MuseumLlanberis, Gwynedd, LL55 4TYTel 01286 870630 www.nmgw.ac.ukA row of slateworkers’ cottages furnished in the style of various periods.

3 Joseph Parry’s Cottage4 Chapel Row, Merthyr TydfilTel 01685 723112 www.merthyr.gov.ukAn ironworker’s cottage. The interior is set in the 1840s.

4 Drenewydd Museum26–27 Lower Row, Butetown, Rhymney, NP22 5HQ Tel 01443 864224One of the cottages recreates the everydayevents of a busy Victorian household in the 1870s.

5 Newtown Textile Museum5–7 Commercial Street, Newtown, Powys SY16 2BL Tel 01686 622024 during opening hoursTel 01938 554656 (Powysland Museum) at other timeshttp://powysmuseums.powys.gov.uk Rooms and workshops furnished to show life in the 1820s.

Darllen pellach/Further reading

Jeremy Lowe, Welsh Industrial Workers’Housing 1774–1875 (Caerdydd/Cardiff 1994)

Malcolm Fisk, Housing in the Rhondda1800–1940 (Caerdydd/Cardiff 1996)

R. Merfyn Jones, The North Wales Quarrymen1874–1922 (Gwasg Prifysgol Cymru/University ofWales Press 1981)

Stephen Hughes, Copperopolis: Landscapes of the Early Industrial Period in Swansea(Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru/RoyalCommission on the Ancient and HistoricalMonuments of Wales 2000)

© CadwPlas CarewUnit 5/7 Cefn CoedParc NantgarwCardiff CF15 7QQ

First published by Cadw 2005

ISBN 1 85760 226 9

Oh CadwPlas Carew

Uned 5/7 Cefn CoedParc Nantgarw

Caerdydd CF15 7QQ

Cyhoeddwyd yn gyntaf gan Cadw 2005

ISBN 1 85760 226 9

Page 44: Tai Gweithwyr Diwydiannol yng Nghymru · 2019. 5. 20. · 1 Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan, Caerdydd, CF5 6XB Ffôn 029 2057 3500 Mae bythynnod Rhyd-y-car yn dangos sut y dodrefnwyd

Tai Gweithwyr Diwydiannol yng NghymruGofal a Chadwraeth

Industrial Workers’ Housing in WalesCare and Conservation

© CadwPlas CarewUnit 5/7 Cefn CoedParc NantgarwCardiff CF15 7QQ

Oh CadwPlas Carew

Uned 5/7 Cefn CoedParc Nantgarw

Caerdydd CF15 7QQ