Wpływ działalności sektora ubezpieczeniowego na

wzrost gospodarczy

dr hab. Teresa Hanna BednarczykKatedra Bankowości

Instytut Ekonomii i Finansów

teresa.bednarczyk@umcs.lublin.pl

Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012

Plan prezentacji

1. Przedmiot i cele badań2. Hipotezy badawcze i

metody ich weryfikacji3. Wyniki badań w aspekcie

teoriopoznawczym 4. Wyniki badań

empirycznych

Inspiracja badań – przesłanki o charakterze teoriopoznawczym

1. Kontrowersje wokół znaczenia pieniądza i zjawisk finansowych w rozszerzaniu możliwości gospodarczych oraz w przebiegu procesów wzrostowych w sferze realnej gospodarki.

Spór ten wynika z przeciwstawnych poglądów – klasycznego – o neutralności pieniądza i

keynesowskiego – o aktywnej roli zjawisk finansowych w procesach gospodarczych.

Współczesne kontrowersje wynikają też z dużej autonomii procesów i zjawisk

finansowych która przejawia się w rozbudowanych i intensywnych przepływach strumieni

pieniężnych, które na wysokim poziomie abstrakcji uznaje się za „jałowe” z punktu

widzenia kreowania kapitału rzeczowego. M.in. rozwój tej autonomii doprowadził do

negatywnie ocenianego zjawiska tzw. finasjalizacji gospodarki.

www.umcs.lublin.pl

Opinie ze strony praktyki i organizacji międzynarodowych1. Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD

1964)„…solidny krajowy system ubezpieczeniowy stanowi podstawę właściwego systemu

gospodarczego, przyczyniając się do stymulowania wysokiego zatrudnienia, a w

konsekwencji do wzrostu gospodarczego.”

2. Raport CEA, zaprezentowany w 2006 r. w Parlamencie Europejskim„…europejski rynek ubezpieczeń ma pozytywny wpływ na działalność gospodarczą oraz

ma ogromny potencjał rozwojowy, który może pomóc w osiągnięciu celów Agendy

Lizbońskiej, a zwłaszcza podnosić konkurencyjność i przyczyniać się do stałego wzrostu

gospodarczego i wzrostu zatrudnienia w regionie.”

www.umcs.lublin.pl

Przedmiot i cel badańPrzedmiotem badań stały się zależności między zjawiskami

występującymi w sferze pieniężnej (zwłaszcza

ubezpieczeniowej) i w sferze realnej gospodarki.

Głównym celem badań stała się próba identyfikacji i usystematyzowania

dorobku teoretycznego, dotyczącego zależności przyczynowo-

skutkowych, zachodzących między rozwojem ubezpieczeń a

wzrostem gospodarczym (insurance-growth nexus theory) oraz

próba ich empirycznej weryfikacji na przykładzie doświadczeń

gospodarki polskiej.

www.umcs.lublin.pl

Podstawowe pytanie badawcze

Czy? i jak? działalność sektora ubezpieczeniowego oraz

procesy rozwojowe w nim zachodzące oddziałują na

długookresową dynamikę wzrostu gospodarczego.

www.umcs.lublin.pl

Główne hipotezy badawcze:1. Rozwój ubezpieczeń nie jest tylko skutkiem wzrostu gospodarczego.

Działalność sektora ubezpieczeniowego oraz procesy rozwojowe w nim zachodzące odgrywają pozytywną rolę w optymalizacji alokacji zasobów rzeczowych w gospodarce, a przez to wpływają pozytywnie na długookresowy wzrost gospodarczy.

2. Sektor ubezpieczeniowy jest relatywnie stabilnym elementem sektora finansowego, ponieważ podstawowa działalność ubezpieczycieli nie przyczynia się do nadmiernego rozwoju sfery finansowej (finansjalizacji gospodarki) i nie generuje ryzyka systemowego.

3. Rozwój działalności ubezpieczeniowej w Polsce wpływa w sposób pozytywny i statystycznie istotny na wzrost gospodarczy. Wpływ ten ma charakter długookresowy, co wskazuje na przewagę długofalowego efektu pozytywnego nad efektem cyklicznym.

www.umcs.lublin.pl

Metody badawcze:• studia literaturowe – krytyczny przegląd i

systematyka wyników badań prowadzonych na świecie nad zależnościami między poziomem rozwoju sektora finansowego, w tym ubezpieczeniowego i wzrostem gospodarczym;

• empiryczna weryfikacja zależności deterministycznej między rozwojem sektora ubezpieczeniowego w Polsce a wzrostem gospodarczym przy wykorzystaniu nowoczesnego i zaawansowanego aparatu ekonometrycznego.

www.umcs.lublin.pl

Wyniki badań – warstwa teoriopoznawczaTradycyjne modele wzrostu gospodarczego nie

traktują finansów jako czynnika wzrostu.Niemniej jednak tacy badacze jak: J. Schumpeter

(1912), G. Gurley, S. Shaw (1955), Mc Kinnon (1973), W. Goldsmitch (1969), J. Hicks (1969) opowiadali się za istotną rolą systemu finansowego w stymulowaniu wzrostu gospodarczego, podkreślając, że słabo rozwinięty system finansowy hamuje ten wzrost.

www.umcs.lublin.pl

Ewolucja jaka dokonała się w teorii wzrostu gospodarczego w latach 80. XX w., koncepcja wzrostu endogenicznego oraz wyniki badań empirycznych pozwoliły włączyć instytucje finansowe do modeli wzrostu gospodarczego.

W tym duchu powstały modele rozwoju finansowego m.in. B. Jovanowica (1990), R. Bencivengi, D. Smith`a (1991), M. Pagano (1993) oraz R.G. Kinga i R. Levine`a (1993).

www.umcs.lublin.pl

Teoretyczny związek między systemem finansowym a wzrostem gospodarczym w świetle teorii pośrednictwa finansowego

Rozwój finansowy (jako kategoria abstrakcyjna) pojawia się wtedy kiedy pośrednicy finansowi lepiej realizują pięć kluczowych funkcji: [R.C.Merton, Z. Bodie 1995]

• mobilizowanie i gromadzenie oszczędności,• dostarczanie inwestorom informacji ex ante o

możliwościach inwestowania i alokowania kapitału,• monitorowanie kredytowanych inwestycji oraz sprawowanie

kontroli korporacyjnej po dostarczeniu kapitału, • dywersyfikacja i zarządzanie ryzykiem, • ułatwianie dokonywania wymiany towarów i usług.

www.umcs.lublin.pl

Rozwój finansowy jako czynnik wzrostu gospodarczego został zweryfikowany empirycznie z wykorzystaniem ekonometrycznych modeli regresji czasowo-przekrojowej dla wielu krajów (grup krajów).

R. Lvine i R. King należą do badaczy, którzy jako jedni z pierwszych badali i rozpatrywali pozytywny wpływ rozwoju finansowego na długookresowy wzrost gospodarczy.

www.umcs.lublin.pl

Literatura na temat roli sektora ubezpieczeniowego we wzroście

gospodarczym jest stosunkowo skromna, mało jest też badań

empirycznych poświęconych temu zagadnieniu. Pierwsze badania

pojawiły się dopiero w latach dwutysięcznych. Dużo wcześniej i

bardziej obszernie badany był wpływ działalności sektora

bankowego i rynku kapitałowego na wzrost gospodarczy.

Sektor ubezpieczeniowy długo nie był uwzględniany w badaniach nad

czynnikami wzrostu gospodarczego z powodu tego, że stanowi on

relatywnie małą część sektora finansowego. Warto jednak

podkreślić, że w ostatnich latach zaczyna odgrywać w nim coraz

większą rolę.

www.umcs.lublin.pl

Z drugiej strony warto podkreślić bardzo intensywny rozwój sektora ubezpieczeniowego, zwłaszcza w ostatnich

dekadach Znaczenie i siła oddziaływania sektora ubezpieczeniowego na sferę

realną gospodarki zależy od wielkości aktywów, wielkości zatrudnienia, udziału sektora ubezpieczeniowego w tworzeniu PKB, wartości gromadzonych składek ubezpieczeniowych oraz wartości wypłacanych odszkodowań i świadczeń.

Mierniki rozwoju ubezpieczeń stosowane najczęściej w praktyce są następujące:

• Tempo wzrostu składki przypisanej brutto• Tempo wzrostu wskaźników gęstości ubezpieczeń –miernik

aktywności ubezpieczycieli jako pośredników finansowych.• Tempo wzrostu wskaźników penetracji ubezpieczeń – miernik

relatywnego znaczenia sektora ubezpieczeniowego w gospodarce.

Ad. 2. Wskaźniki gęstości ubezpieczeń – składka przypisana brutto per capita

Wnioski z badań literaturowych:Z modeli wzrostu endogenicznego wynika, że

zwiększanie długookresowej stopy wzrostu gospodarczego wymaga rosnących oszczędności globalnych przekształcanych w inwestycje rzeczowe.

Jeżeli działalność sektora finansowego jest w stanie przyczyniać się do wzrostu oszczędności oraz ich transformacji w inwestycje (do wzrostu stopy inwestycji) – to będzie też wpływać na wzrost gospodarczy.

www.umcs.lublin.pl

Współcześni ubezpieczyciele, poza funkcją ochronno-kompensacyjną pełnią te same typy funkcji co klasyczni pośrednicy finansowi.

Mogą zatem wpływać na czynniki ważne dla wzrostu gospodarczego, takie jak:

• stopa oszczędności prywatnych• odsetek oszczędności skierowanych na inwestycje• marginalna produktywność inwestycji.

www.umcs.lublin.pl

Ubezpieczyciele pełnią ważne funkcje w gospodarce:

• ochrona ubezpieczeniowa, którą oferują ułatwia zawierania transakcji gospodarczych, stymuluje postawy przedsiębiorczości, zachęca do inwestowania w innowacje i zwiększa ogólną aktywność gospodarczą;

• kompensacja szkód stabilizuje strumienie dochodowe podmiotów gospodarujących, wygładza zmienność warunków gospodarowania z powodu zdarzeń losowych łagodząc skutki utraty kapitału, a gospodarstwom domowym zapewnia stabilną konsumpcję w czasie;

• działalność inwestycyjna ubezpieczycieli zwiększa płynność oraz podnosi konkurencyjność rynków finansowych, przyczynia się także do obniżania kosztu kapitału;

• ubezpieczenia na życie są w pewnym zakresie substytucyjne względem ubezpieczeń społecznych i przyczyniają się do zmniejszania obciążeń

finansów publicznych z tytułu wydatków socjalnych.

www.umcs.lublin.pl

Kanały wpływu działalności sektora finansowego, w tym ubezpieczeniowego, na wzrost gospodarczy:

• podnoszenie całkowitej produktywności czynników wytwórczych (co jest bardziej typowe dla krajów wysoko rozwiniętych);

• akumulacja kapitału oraz ułatwianie napływu inwestycji zagranicznych co sprzyja rozwojowi innowacji technologicznych (częściej ma miejsce w krajach o niskim i średnim poziomie zamożności).

www.umcs.lublin.pl

Analiza strony podażowej i popytowej polskiego rynku ubezpieczeniowego

świadczy o postępującym jego rozwoju, jednak jak dotychczas, zarówno

współczynniki gęstości jak i penetracji ubezpieczeń w Polsce są znacznie

poniżej średniej w UE.

Ubezpieczyciele w Polsce zatrudniają ponad 80 tys. wykwalifikowanych

pracowników, w tym ponad 50 tys. nieetatowych agentów

ubezpieczeniowych. Wskaźnik udziału zatrudnienia w sektorze ubezpieczeń

w zatrudnieniu ogółem oscyluje wokół 1%.

W sektorze ubezpieczeniowym pracuje ponad 1/3 zatrudnionych w sekcji

działalność finansowa i ubezpieczeniowa. Sektor finansowy i

ubezpieczeniowy tworzy prawie 5% PKB, a udział ten z roku na rok rośnie.

www.umcs.lublin.pl

Cele szczegółowe badań empirycznych były następujące:• określenie stopnia rozwoju finansowego i rozwoju

ubezpieczeń w Polsce;• zbadanie związków, jakie zachodzą między rozwojem

ubezpieczeń a wzrostem gospodarczym i ich charakteru, czy są one długo- czy krótkookresowe;

• zbadanie zależności przyczynowo-skutkowych między rozwojem ubezpieczeń obydwu działów a wzrostem gospodarczym, a także w przekroju działowym (dział I, dział II);

• próba ustalenia kierunków przyczynowości między rozwojem ubezpieczeń i wzrostem gospodarczym;

• próba ustalenia siły impulsów płynących z sektora ubezpieczeniowego dla wzrostu gospodarczego i vice versa.

www.umcs.lublin.pl

Cząstkowe hipotezy badawcze:

(1). Występuje dwukierunkowy związek (sprzężenia zwrotne) między

rozwojem ubezpieczeń i wzrostem gospodarczym.

(2). Rozwój ubezpieczeń ogółem jak i w przekroju działowym jest

przyczyną wzrostu gospodarczego (promuje wzrost);

(3). Między rozwojem ubezpieczeń i wzrostem gospodarczym zachodzą

istotne związki o charakterze długookresowym.

www.umcs.lublin.pl

Metodyka badań empirycznych:• modele wielorównaniowe o równaniach współzależnych;• koncepcja modelowania zgodnego według Zielińskiego; • badanie kointegracji szeregów czasowych z

wykorzystaniem procedury Engle`a-Grangera oraz procedury Johansena,

• testy przyczynowości Grangera. Takie metody jak badanie kointegracji oraz testy

przyczynowości stosowane były w pracach prowadzonych w zagranicznych ośrodkach naukowych. Koncepcję modelowania zgodnego według Zielińskiego do badania zależności przyczynowo-skutkowych między rozwojem ubezpieczeń a wzrostem gospodarczym wykorzystano w Polsce po raz pierwszy. Obliczenia wykonano przy pomocy oprogramowania Gretl.

www.umcs.lublin.pl

www.umcs.lublin.pl

Wyniki badań empirycznych

Jako syntetyczną miarę rozwoju ubezpieczeń przyjęto tempo wzrostu

wskaźnika gęstości ubezpieczeń - składkę przypisana brutto (SPB) per

capita w ujęciu realnym.

Jako empiryczną miarę wzrostu gospodarczego przyjęto tempo wzrostu

PKB per capita w ujęciu realnym.

W badaniach wykorzystano dane za lata 1995-2009 w ujęciu

kwartalnym. Próba badawcza wynosi 60 obserwacji.

W pracy pozytywnie zweryfikowano (1) cząstkową hipotezę

badawczą o występowaniu sprzężeń zwrotnych między

rozwojem ubezpieczeń i wzrostem gospodarczym.Narzędzie badawcze: modele wielorównaniowe o równaniach współzależnych

Wyniki badania:

Wzrost składki przypisanej brutto per capita o 1% powoduje wzrost PKB per

capita o 0,06% przy założeniu ceteris paribus (wpływ ten jest istotny na

poziomie błędu empirycznego p= 0,036)

Wzrost PKB per capita o 1% powoduje wzrost składki przypisanej brutto per

capita o 0,47% (ceteris paribus wpływ ten jest istotny na poziomie błędu

empirycznego p= 0,0115)

www.umcs.lublin.pl

W pracy pozytywnie zweryfikowano też (2) cząstkową hipotezę

badawczą, że w Polsce rozwój ubezpieczeń jest przyczyną,

a wzrost gospodarczy jest jego skutkiem (ceteris paribus).

Hipotezę tę zweryfikowano na podstawie koncepcji

ekonometrycznego modelowania zgodnego, opracowanej

przez Z. Zielińskiego (1986 ).

Jest to jednorównaniowy dynamiczny model przyczynowo-

skutkowy o bardzo dobrych własnościach poznawczych

oraz statystycznych, uwzględniający wewnętrzną strukturę

dynamiczną każdego z procesów (objaśnianego – PKB per

capita) i objaśniającego (SPB per capita),

www.umcs.lublin.pl

Model zgodny według J. Zielińskiego

Oszacowana postać modelu zgodnego zredukowanego do czynników istotnych przyjęła następującą postać:

Wniosek:

Wzrost składki przypisanej brutto na mieszkańca o 1 % powoduje

wzrost PKB per capita o 0,055%, przy założeniu ceteris paribus,

na poziomie błędu empirycznego p = 0,015.

^

1 2 3 1_ 0,703 0,003 0,049 0,002 0,001 0,52 _t tl PKB percap t Q Q Q l PKBpercap

4 50,43 _ 0,38 _ 0,055 _t t tl PKBpercap l PKBpercap l SPBpercap

www.umcs.lublin.pl

Na podstawie modelu zgodnego zweryfikowano kolejne cząstkowe hipotezy

badawcze, że zarówno dział I jak i dział II ubezpieczeń wpływa w sposób

pozytywny i statystycznie istotny na wzrost gospodarczy.

Oszacowane parametry modelu zgodnego opisującego wpływ ubezpieczeń

majątkowych na wzrost gospodarczy świadczą o tym, że składka przypisana

brutto działu II przypadająca na mieszkańca wpływa z większą siłą na wzrost

gospodarczy niż składka przypisana z ubezpieczeń na życie. Potwierdza to tezę

wysuwaną w literaturze przedmiotu, że w krajach wschodzących silniejszy wpływ

na wzrost gospodarczy wywiera rozwój sektora ubezpieczeń majątkowych niż

ubezpieczeń życiowych.

www.umcs.lublin.pl

W celu weryfikacji kolejnej hipotezy badawczej, że między

rozwojem ubezpieczeń i wzrostem gospodarczym

zachodzą związki przyczynowo-skutkowe o charakterze

długookresowym wykorzystano analizę koitegracyjną.

Zastosowano równolegle dwie ścieżki badawcze:

procedurę Engle`a-Grangera (1987 r. ) wraz z modelem

korekty błędem (ECM) oraz procedurę Johansena.

www.umcs.lublin.pl

Procedura badania kointegracji według Engle`a-Grangera bazuje na

dwustopniowej estymacji. W pierwszym kroku generowane są reszty z

równania kointegrujacego, oszacowanego za pomocą KMNK. W kroku

drugim badana jest stacjonarność tych reszt.

Postać modelowa równania kointegrującego jest następująca

.

0 1 1 2 2 ...t t t k kt tY X X X

Wyniki badań kointegracji

Oszacowane za pomocą KMNK równanie kointegrujące ma postać:

Reszty z równania kointegrującego okazały się stacjonarne, a zatem kointegracja między badanymi procesami występuje, co wyklucza jednocześnie regresję pozorną.

Długookresową zależność przyczynowo-skutkową potwierdziła także procedura Johansena, która polega na testowaniu kointegracji szeregów czasowych na podstawie modeli autoregresji VAR. Test oparty na maksymalnej wartości własnej na poziomie istotności 5% taką zależność sugeruje.

4 4(0,003) (0,02)

ln 0,033 0,10 lnPKBpercap SPBpercap

www.umcs.lublin.pl

Wnioski z badań kointegracji:

Dwie niezależne ścieżki badania kointegracji wskazują, że

badane szeregi: składek przypisanych brutto per capita

oraz PKB per capita w latach 1995-2009 są

skointegrowane. Świadczy o tym, że między rozwojem

ubezpieczeń a wzrostem gospodarczym zachodzą związki

przyczynowo-skutkowe o charakterze długookresowym.

www.umcs.lublin.pl

Model korekty błędem (ECM)

Według Engle`a i Grangera rzeczywiste odzwierciedlenie

związków przyczynowo-skutkowych zapewnia model

dynamiczny, w którym działa mechanizm korekty błędem.

Model ECM

Jednorównaniowy model korekty błędem, oparty na przyrostach zmiennej objaśniającej, reprezentuje zależności krótkookresowe procesów stacjonarnych i ma postać:

gdzie: 0 1 1t t t tY X ECM

1 0 1 1( )t t tECM Y X

W kolejnym kroku badań wyestymowano jednorównaniowy model korekty błędem, oparty na przyrostach zmiennej SPB per capita, który reprezentuje zależności krótkookresowe badanych procesów i ma postać:

Wnioski:

1. Mnożnik krótkookresowy informuje o tym, że przy założeniu ceteris paribus, wzrost składki przypisanej brutto na mieszkańca w okresie bieżącym o 1% powoduje wzrost PKB per capita o 0,051%.

2. Parametr przy zmiennej ECM jest ujemny, co zapewnia dochodzenie do poziomu równowagi z okresu poprzedniego (relacja długookresowa).

3. Wniosek trzeci - parametr oszacowanego modelu ECM jest statystycznie istotny.

4 4 1ln 0,0006 0,051 ln 0,513t t tPKBpercap SPBpercap ECM

W pracy podjęto też próbę badania przyczynowości w sensie Grangera między rozwojem ubezpieczeń a wzrostem gospodarczym.

Definicja przyczynowości w sensie Grangera (1969 r.) oparta jest na założeniu, że przyczyna wyprzedza skutek w czasie.

Badanie przyczynowości w sensie Grangera przeprowadzono na podstawie testu pominiętych zmiennych wykonanego w programie Gretl.

Wyniki testu nie pozwoliły jednak na jednoznaczne rozstrzygnięcie kierunku przepływu impulsów rozwojowych.

www.umcs.lublin.pl

Wnioski końcowe z badań empirycznych:

1. Z badań empirycznych przeprowadzonych w pracy wynika, że rozwój

obydwu działów ubezpieczeń w Polsce wpływa pozytywnie na

długookresowy wzrost gospodarczy, przy czym silniejszy wpływ ma

dział II niż działu I.

2. Zdając sobie sprawę z tego, że rezultaty modeli ekonometrycznych

mogą być obciążone pewnymi błędami (ryzyko modelu) to jednak z

dużą aprobatą przyjęto wyniki badań tutaj uzyskanych. Mają one

sens ekonomiczny gdyż są zgodne z podbudową teoretyczną tego

zagadnienia. Nawiązują także do wyników badań już prowadzonych

na świecie z wykorzystaniem podobnej metodologii na różnych

próbach (zarówno krajów, wysoko rozwiniętych jak i rozwijających

się).

www.umcs.lublin.pl

Wnioski końcowe z badań empirycznych:

3. Badania empiryczne innych autorów wskazują podobnie, że rozwój

ubezpieczeń na życie jest ważniejszy dla krajów wysoko

rozwiniętych niż rozwijających się. Natomiast dla krajów

wschodzących i transformujących się większe znaczenie ma rozwój

ubezpieczeń majątkowych.

4. Niniejsze badania z pewnością nie wyczerpują w pełni nakreślonego

problemu. W związku z tym niezbędne są dalsze badania nad

zagadnieniem wpływu rozwoju ubezpieczeń na wzrost gospodarczy,

mierzonego m.in. składką ubezpieczeniową na udziale własnym (po

uwzględnieniu reasekuracji), inwestycjami czy wartością świadczeń

ubezpieczeniowych.

www.umcs.lublin.pl

Cząstkowy wkład w rozwój dyscypliny naukowej:

1. Krytyczny przegląd i systematyka wyników badań

prowadzonych na świecie nad zależnościami między

poziomem rozwoju sektora finansowego, w tym

ubezpieczeniowego na wzrost gospodarczy.

2. Zainicjowanie badań nad ujęciami modelowymi sektora

ubezpieczeniowego w zmieniających się warunkach

instytucjonalnych współczesnej gospodarki (m.in. wskutek

kryzysu finansowego), a także na wpływ tych zjawisk na

wzrost gospodarczy.

www.umcs.lublin.pl

Wkład w rozwój dyscypliny c.d.:3. Podkreślenie roli sektora ubezpieczeniowego w

stabilizowaniu warunków gospodarowania oraz całego sektora finansowego, a także swoiste podniesienie rangi ubezpieczeń w nauce finansów.

4. Przeprowadzenie weryfikacji zależności deterministycznej między wzrostem sektora ubezpieczeniowego w Polsce a wzrostem gospodarczym, były to pierwsze tego typu badania empiryczne w Polsce.

www.umcs.lublin.pl

Bibliografia – wybrane pozycje• Arena M. (2006), Does Insurance Market Activity Promote Economic Growth?. A Cross-

Country Study for Industrialized and Developing Countries, The World Bank, WPS4098, dostępny na: www.econ.worldbank.org

• Bencivenga V.R., B.D. Smith (1991), Financial Intermediation and Endogenous Growth, “Review of Economic Studies”, No. 58(2), dostępne na: www.isid.ac.in.

• Bujnowicz I., W. Dębski (2007), Wpływ wzrostu gospodarczego na rozwój sektora finansowego w Polsce, [w:] Problemy rozwoju rynku finansowego w aspekcie wzrostu gospodarczego, red. P. Karpuś i J. Węcławski, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

• Bujnowicz I., W. Dębski (2008), Analiza symulacyjna modelu współzależności rozwoju systemu finansowego i wzrostu gospodarczego w Polsce, [w:] Współczesne finanse. Stan i perspektywy rozwoju rynku finansowego, red. D. Dziawgo, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.

• Bukowski M. (2003), Inwestycje, oszczędności i wzrost gospodarczy, [w:] Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujecie teoretyczne i empiryczne, red. E. Kwiatkowski, T. Tokarski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

• Bukowski S. (2009), Rozwój rynków finansowych a wzrost gospodarczy; przypadek Polski, [w:] Globalne rynki finansowe w dobie kryzysu, red. J. Bednarczyk, S. Bukowski, J. Misala, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.

• Bukowski S. (2010), Związek między rozwojem rynków finansowych a wzrost gospodarczy analiza porównawcza przypadków Polski, Grecji, Irlandii i Włoch [w:] Wzrost gospodarczy i polityka ekonomiczna, red. W. Kwiatkowska, E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

• Calderón C., L. Liu (2002), The Direction of Causality Between Financial Development and Economic Growth, Central Bank of Chile, „Working Paper”, No. 184, dostępny na: http://cdi.mecon.gov.ar/biblio/docelec/ bccl/dt/184.pdf.

• Caporale G.M., Ch.Rault, R.Sova, A. Sova (2009), Financial Development and Economic Growth: Evidence from Ten New EU Members, „Economics and Finance Working Paper Series”, No. 37, dostępny na: www.brunel.ac.uk.

• Charemza W., D. F. Deadman (1997), Nowa ekonometria, PWE, Warszawa. • Ćurak M., S. Lončar, K. Poposki (2009), Insurance Sector Development and

Economic Growth in Transition Countries, „International Research Journal of Finance and Economics”, No. 34, EuroJournals Publishing Inc., dostępny na: www. eurojournals.com.

• Diamond D. (1984), Financial Intermediation and Delegated Monitoring, „Review of Economic Studies”, No. 51(3), dostępny na: http://faculty.chicagobooth.edu.

• Ekonometria współczesna (2007), red. M. Osińska, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń

• Goldsmith R.W. (1969), Financial Structure and Development, Yale University Press, New Haven CT .

• Gomułka S. (2009), Mechanizmy i źródła wzrostu gospodarczego w świecie, [w:] Wzrost gospodarczy w krajach transformacji konwergencja czy dywergencja?, red. R. Rapacki, PWE, Warszawa

• Haiss P., K. Sümegi (2008), The Relationship Between Insurance and Economic Growth in Europe - A Theoretical and Empirical Analysis, “Empirica”, No. 35(4),

• Kawa P. (2005), Wzrost gospodarczy na gruncie modeli wzrostu endogenicznego – ujecie teoretyczne i wnioski dla polityki gospodarczej, [w:] Wzrost gospodarczy, restrukturyzacja i rynek pracy w Polsce. Ujecie teoretyczne i empiryczne, red. S. Krajewski, L. Kucharski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

• Kugler M., R. Ofoghi (2005), Does Insurance Promote Economic Growth? Evidence form the UK, dostępny na:www. repec.org.

• Kulawik J. (1997), Rozwój finansowy a wzrost i rozwój ekonomiczny w rolnictwie, „Studia i Monografie IERiGŻ”, nr 83, Warszawa.

• Kulawik J. (1998), Rozwój finansowy a wzrost i rozwój ekonomiczny, „Bank i Kredyt” nr 1-2.

• Kusideł E. (2000), Modele wektorowo-autoregeresyjne VAR. Metodologia i zastosowania, [w:] Dane panelowe i modelowanie wielowymiarowe w badaniach ekonomicznych, t.3, red. B. Suchecki, Wydawnictwo Absolwent, Łódź.

• Levine R. (1997), Financial Development and Economic Growth: Views and Agenda, “Journal of Economic Literature”, No. 35 (2).

• Levine R. (2001) International Financial Liberalization and Economic Growth, „Review of International Economics”, No. 9(4).

• Levine R. (2002), Bank-Based or Market-Based Financial Systems: Which is Better?, “William Davidson Working Paper”, No. 442.

• Levine R. (2004), Finance and Growth: Theory and Evidence, National Bureau of Economic Research, Working Paper 10766, September.

• Levine R., D. Renelt (1992), A Sensitivity Analysis of Cross-Country Growth Regressions, “American Economic Review”, No. 82.

• Lubecki P. (2004), Wzrost gospodarczy a poziom rozwoju rynków finansowych na przykładzie wybranych krajów Europy Środkowej i Unii Europejskiej, „Ekonomista”, nr 5.

• Lucas R.E. (2010), Wykłady z teorii wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa.

• Majsterek M. (1998), Modele korekty błędem i ich zastosowanie w modelowaniu płac przeciętnych, „Prace Instytutu Ekonometrii i Statystki Uniwersytetu Łódzkiego”, nr 122, seria D.

• Majsterek M. (2003), Zmienne zintegrowane w stopniu drugim w modelowaniu ekonometrycznym, „Przegląd Statystyczny”, Zeszyt nr 2.

• Majsterek M. (2008), Wielowymiarowa analiza kointegracyjna w ekonomii, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

• Merton R.C., Z. Bodie (1995), A Conceptual Framework for Analyzing the Financial Environment, [in:] D.B.Crane, K.A.Froot, S.P. Mason, A.F. Perold, R.C. Merton, Z. Bodie, E.R.Sirri, P.Tufano, The Global Financial System. A Functional Perspective, Harvard Business School Press, Boston.

• Merton R.C., Z. Bodie (2005), Design of Financial Systems: Towards Synthesis of Function and Structure, “Journal of Investment Management”, No. 3(1), dostępny na: www.math.nyu.edu.

• Milo W., G. Szafrański, Z. Wośko, M. Malczewski (2006), Rynki inwestycyjne a wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

• Njegomir V., D. Stojić (2010), Does Insurance Promote Economic Growth: The Evidence from Ex-Yugoslavia Region, „Ekonomska, Misao i Praksa”, Dubrownik, No. 1, dostępny na: www. hrcak.srce.hr.

• Ortyński K. (2010b), Ubezpieczenia a wzrost gospodarczy w Polsce [w:] Globalizcja i integracja regionalna a wzrost gospodarczy, red. S.I.Bukowski, CeDeWu, Warszawa.

• Osińska M. (2006), Ekonometria finansowa, PWE, Warszawa.• Osińska M. (2008), Ekonometryczna analiza zależności przyczynowych, Wydawnictwo

Naukowe UMK, Toruń.• Outreville F.J. (1990), The Economic Significance of Insurance Markets in Developing

Countries, “The Journal of Risk and Insurance”, No. 57(3).• Outreville J.F. (1992): The Relationship Between Insurance, Financial Development and

Market Structure in Developing Countries, “UNCTAD Review”, No. 3. • Outreville J.F. (1996), Life Insurance Markets in Developing Countries, “The Journal of

Risk an Insurance”, No. 63(2).• Outreville J.F. (1999), Financial Development, Human Capital and Political Stability,

“UNCTAD Discussion Paper”, No. 142, Geneva, dostępny na: www.unctad.org.• Outreville J.F. (2011), The Relationship Between Insurance Growth and Economic

Development: 80 Empirical Papers for a Review of the Literature, “Working Papers”, No. 12, dostępny na: http://www.icer.it.

• Pagano M. (1993), Financial Markets and the Macroeconomy. Financial Markets and Growth. An Overview, „European Economic Review”, No. 37, dostępny na: http://www.csef.it.

• Patrick H. (1966), Financial Development and Economic Growth, “Economic Development and Cultural Change”, No. 14(2), s. 174-189. dostępny na: https://netfiles.uiuc.edu.

• Próchniak M. (2006), Czynniki wzrostu gospodarczego – wyniki z badań empirycznych, „Ekonomista”, nr 3.

• Rajan R., L. Zingales (1998), Financial Dependence and Growth, “The American Economic Review”, No. 88.

• Skipper H.D., W.J. Kwon (2007), Risk Management and Insurance: Perspectives in a Global Economy, Oxford: Blackwell Publishing Ltd.

• Tokarski T. (2002), Determinanty wzrostu gospodarczego w warunkach stałych efektów skali, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

• Tokarski T. (2005), Wybrane modele podażowych czynników wzrostu gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

• Ward D, R. Zurbruegg (2000), Does Insurance Promote Economic Growth?. Evidence from OECD. Countries, „The Journal of Risk and Insurance”, No. 4.

• Ward, D., Zurbruegg, R. (2002), Law, politics and life insurance consumption in Asia, “Geneva Papers on Risk and Insurance”, No. 27(3).

• Webb I., M. F.Grace, H. Skipper (2002), The Effect of Banking and Insurance on the Growth of Capital and Output, “Center for Risk Management and Insurance Working Paper”, No. 02-1, dostępny na: http://rmictr.gsu.edu.

Dziękuję serdecznie za uwagę

www.umcs.lublin.pl