Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zacho wania u osób

ZESZYTY NAUKOWE WSSP TOM 16 – 2013

79

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zacho-wania u osób upośledzonych umysłowo

Na przestrzeni wieków obserwowało się różne podejścia w zakresie oceny, uznawania istotności oraz sposobu traktowania osób dotkniętych upośledze-niem umysłowym. Odpowiednio obserwowało się również odmienne podej-ścia w odniesieniu do wszelkich współwystępujących z tego typu niepełno-sprawnością tak fizycznych, jak i psychicznych nieprawidłowości. Obecnie za fakt niepodważalny uznaje się, że u osoby upośledzonej umysłowo mogą pojawić się tego samego rodzaju zaburzenia funkcjonowania jak wśród osób będących w normie intelektualnej. Co więcej wiadomo również, że ryzyko pojawienia się owych nieprawidłowości w grupie osób upośledzonych jest 3-4 razy większe w stosunku do populacji ogólnej (Bobińska, Gałecki 2010). Nie ulega zatem wątpliwości, iż stanowi to problem wysoce istotny i wyma-gający dogłębnej analizy. W związku z tym, iż podstawowym celem w pracy z osobami o ob-niżonej sprawności intelektualnej jest niesienie szeroko zakrojonej pomocy, w leczeniu i terapii nie można pozwolić sobie na pominięcie tak ważnego zagadnienia jakim są zaburzenia towarzyszące. Do szczególnie istotnych za-licza się tu zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, które ze względu na złożoność swojego przebiegu, jak również trudności związane z procesem diagnostycznym (Mohr, Costello 2010) bardzo często (szczególnie w głęb-szych stopniach intelektualnej niepełnosprawności) ujmowane są jako objaw samego upośledzenia, a nie odrębna jednostka diagnostyczna. Tego typu nie-jasności tak klasyfikacyjne, jak i diagnostyczne wyraźnie wskazują więc, że przeprowadzenie prawidłowego rozpoznania wszelkich zachodzących u oso-

Małgorzata OrzełInstytut Pedagogiki UMCS w Lublinie

WSTĘP

80

MAŁGORZATA ORZEŁ

by upośledzonej mechanizmów psychologicznych ma znaczenie prioryteto-we. Tylko trafna diagnoza, oparta na rzetelnej i trafnej klasyfikacji (Sturmey 2010) może bowiem umożliwić odpowiednie ukierunkowanie i prowadzenie terapii, co z kolei z pewnością pozytywnie przełoży się na jakość życia i spo-sób funkcjonowania. Ponadto uwzględniając fakt, iż problem intelektualnej niepełnosprawności dotyczy nie tylko jednostki bezpośrednio nią dotkniętej, ale również osób znajdujących się w jej najbliższym otoczeniu. Przypuszczać można, że fakt rozpoznania oraz ujęcia ewentualnych regularności, a przy tym skonstruowanie najbardziej prawdopodobnego modelu przebiegu wszelkich mogących pojawić się u niej zaburzeń ułatwi funkcjonowanie jej opiekunów.

UJĘCIE TERMINOLOGICZNE, KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE ORAZ KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Niepełnosprawność intelektualna ze względu na wyraźną złożoność etiologiczną i objawową ma bardzo szeroki zakres definicyjny. Zgodnie z kla-syfikacją ICD - 10 przyjmuje się, że niepełnosprawność intelektualna (F70 – F79) to stan zahamowanego bądź też ograniczonego rozwoju umysłu, ce-chujący się przede wszystkim zaburzeniami w zakresie umiejętności poja-wiających się w okresie rozwoju jednostki oraz ostatecznie składający się na jej ogólny poziom inteligencji i przekładający się tym samym na zakres zdol-ności poznawczych, komunikacyjnych, ruchowych i społecznych (Pużyński, Wciórka 2000). Dla pełnego obrazu upośledzenia umysłowego przedstawić nale-ży także definicję Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM – IV), która opiera upośledzenie na trzech kryteriach diagnostycznych A, B i C. Na ich podstawie klasyfikacja ta ujmuje upośledzenie umysłowe jako „poważne ograniczenie obecnego funkcjonowania” cechujące się wyraźnie niższym niż przeciętny poziomem intelektualnym – IQ bliski 70 lub poniżej (Kryterium A), który współwystępuje z co najmniej dwiema trudnościami w zakresie umiejętności adaptacyjnych, tj. ograniczeniami w porozumiewaniu się, samodzielnym działaniu, realizowaniu obowiązków domowych, umiejęt-ności interpersonalnych lub edukacyjnych, korzystania z zasobów społecz-ności, samodzielnego stanowienia o sobie, pracy, spędzania czasu wolnego, zdrowia i poczucia bezpieczeństwa (Kryterium B), które ponadto pojawiają się u jednostki przed ukończeniem przez nią 18 roku życia – Kryterium C (Sękowska 1998; Wciórka 2008).

81

ZABURZENIA PSYCHICZNE I ZABURZENIA ZACHOWANIA...

W odniesieniu do takiego ujęcia upośledzenia umysłowego stosowa-ne współcześnie w jego zakresie kliniczne kryteria diagnostyczne opierają się nie tylko na wskaźniku ilorazu inteligencji, tj. liczbie odchyleń standar-dowych od średniej wartości ilorazu inteligencji, ale uwzględniają również zakres ograniczeń umiejętności adaptacyjnych. Ponadto wspomniane już umiejętności adaptacyjne (definicja DSM-IV) odnoszą się zarówno do wieku danej jednostki, jak też do wymagań i oczekiwań stawianych przez środowi-sko społeczno – kulturalne, w którym ona przebywa (Hołyst 2009). Należy jednak podkreślić wyraźnie, iż pomimo dość precyzyjnie określonych kryte-riów diagnostycznych, ostateczne stwierdzenie upośledzenia stanowi aspekt wysoce złożony i skomplikowany (Kishore, Nizamie, Nizamie, 2005). Biorąc pod uwagę poziom procesów poznawczych, klasyfikacje ICD-10 oraz DSM IV wyróżniły następujące stopnie upośledzenia umysłowego:

Tab. 1. Stopnie upośledzenia umysłowego w oparciu o klasyfikacje: ICD-10 i DSM-IV (Wciórka 2008; Hołyst 2009)

Stopień upośledzenia umysłowego

Kategoria ICD - 10 Kategoria DSM-IV Wiek umysłowy(w latach)

Kategoria Zakres IQ KOD Zakres IQ

Łagodne (lekkie)

F70 50-69 317 50-55 do ok. 70

9 do poniżej 12

Umiarkowane F71 35-49 318.0 35-40 do 50-55

6 do poniżej 9

Znaczne F72 20-34 318.1 20-25 do 35-40

3 do poniżej 6

Głębokie F73 < 20 318.2 < 20 lub 25 poniżej 3

Warto zaznaczyć także, iż klasyfikacja ICD-10 podaje dodatkowo oznaczenie: F78 – inne upośledzenie umysłowe oraz F79 – upośledzenie umysłowe nieokreślone. Ponadto w oznaczeniu można używać czwartego znaku do określania zmian w zachowaniu, które towarzyszą upośledzeniu:F7x.0 – brak lub minimalny stopień zmian zachowaniaF7x.1 – znaczące zmiany w zachowaniu wymagające opieki lub leczeniaF7x.8 – inne zmiany w zachowaniuF7x.9 – bez wymieniania zmian w zachowaniu (Bobińska, Gałecki 2010).

82

MAŁGORZATA ORZEŁ

Każdy z wyróżnionych stopni upośledzenia umysłowego niesie ze sobą specyficzne i zróżnicowane ograniczenia nie tylko w zakresie rozwoju, ale także w zakresie funkcjonowania jednostek we wszystkich sferach życia. Dokładna charakterystyka poszczególnych poziomów intelektualnej niepełnosprawności zaprezentowana została poniżej.

Upośledzenie lekkie. Lekki stopień intelektualnej niepełnosprawności charakteryzuje się przede wszystkim szerokim zakresem obniżonych funkcji poznawczych. Umiejętności językowe i komunikacyjne (choć nabywane z opóźnieniem) w większości przypadków kształtują się na poziomie zdolności do nawiązywania i podtrzymywania rozmowy (Cierpiałkowska 2011). Największy zakres ograniczeń występuje w myśleniu. Zatrzymanie procesów myślowych na poziomie konkretno-obrazowym sprawia, iż u osób lekko upośledzonych brak jest myślenia abstrakcyjnego, w związku z czym odnosi się ono tylkoi wyłącznie do konkretnej, doświadczanej aktualnie sytuacji (Sękowska 1976, Całkiewicz 2009). Występują tu ponadto ograniczenia koncentracji, podzielności i przerzutności uwagi, nieumiejętność określania stosunków przestrzennych oraz niższe zdolności do analizy i syntezy wzrokowej (Misztal 1976). Co więcej częściej niż u osób w normie intelektualnej, w grupie osób lekko upośledzonych obserwuje się również deficyty w zakresie uczuciowości wyższej oraz obniżoną wrażliwość moralną i niższy krytycyzm. Pojawia się tu także labilność emocjonalna, impulsywność, stany niepokoju, zaburzenia w zakresie panowania nad sobą oraz agresywność (Wyczesany 2002, Hołyst 2009). Podkreślić należy przy tym wyraźnie, że większość osób lekko upośledzonych umysłowo, pomimo wielu ograniczeń i dysfunkcji, a przy tym spowolnionego tempa nabywania wielu umiejętności, osiąga niezależność w zakresie samoobsługi, czy też wykonywania prostych czynności domowych (Seligman i in. 2003).

Upośledzenie znaczne. W znacznym stopniu intelektualnej niepełno-sprawności umiejętności komunikacyjne są wysoce ograniczone. Osoby two-rzą tu zdania proste, dwuwyrazowe, a pomimo to niepozbawione błędów. Ten stopień upośledzenia umysłowego wiąże się z występowaniem inteligencji sensoryczno-motorycznej (Olszak 1995). Obserwowane są tu ponadto duże ograniczenia w zakresie spostrzegania, a uwaga jest mimowolna i odnosi się tylko i wyłącznie do silnych bodźców. W opisywanej grupie osób bardzo wyraźnie zarysowują się także potrzeby psychiczne. Co więcej u jednostek

83


znacznie upośledzonych często występują zaburzenia zachowania, intuicyjne uczucia moralne oraz silne przywiązanie do osób i rzeczy (Lausch-Żuk 2002).

Upośledzenie głębokie. W głębokim upośledzeniu umysłowym zaznacza się już bardzo i wyraźna duża rozpiętość ograniczeń: „od braku percepcji, uwagi mimowolnej i pamięci do cząstkowego ich występowania” (Lausch-Żuk 2002). W zakresie zdolności komunikacyjnych w opisywanej grupie osób poza nieartykułowanymi dźwiękami mowa nie występuje. Obserwowane są tu jedynie najprostsze emocje i gesty. Pojawia się również duża labilność emocjonalna. Wszystkie te aspekty sprawiają, że osoby głęboko upośledzone potrzebują stałej opieki. Poza tym potrafią wyuczyć się nieskomplikowanych nawyków, to jednak wykazują zupełny brak wszelkich czynności regulacyjnych (Olszak 1995). Funkcjonują na zasadzie tu i teraz.

ETIOLOGIA ZABURZEŃ ROZWOJU I UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Celem wstępnego usystematyzowania szerokiego spektrum czynników, które prowadzą do uaktywnienia patomechanizmu rozwoju, a tym samym wpływają mniej lub bardziej bezpośrednio na pojawienie się upośledzenia umysłowego, wyodrębnić należy dwie podstawowe grupy. Jak uważa Sękowska (1985), są to czynniki endogenne (dziedziczne) oraz egzogenne (środowiskowe). Co więcej wg wspomnianej autorki czynniki egzogenne mogą być także wrodzone, tj. prowadzące do zaburzeń jeszcze w trakcie życia płodowego, jak również nabyte – działające na jednostkę w pierwszych latach jej życia. W zakresie bardziej szczegółowym we wszystkich wymienionych grupach wyróżnia się ponadto:

1. Uwarunkowania genetyczne2. Embriopatie3. Uszkodzenia i urazy mózgu w okresie perinatalnym i postnatalnym4. Determinanty kulturowo – rodzinne

Wyraźnie podkreślić należy, że pomimo istnienia tak wyraźnie zaznaczających się grup czynników, w diagnozie jednostki niepełnosprawnej intelektualnie nie należy ograniczać się tylko i wyłącznie do jednej z nich. Zdarzyć się bowiem może, że ta sama osoba poddana jest oddziaływaniu

84

MAŁGORZATA ORZEŁ

wieloczynnikowemu, tj. w konsekwencji „można wykryć u niej splot kilku przyczyn powodujących upośledzenie umysłowe” (Lausch-Żuk 2002).

Uwarunkowania genetyczne Do najbardziej charakterystycznych przyczyn upośledzenia umysłowego zalicza się uwarunkowania genetyczne. W ich obrębie wyróżnić można zarówno mutacje genowe (zazwyczaj przy dziedziczeniu autosomalnym recesywnym), jak i aberracje chromosomowe, wynikające z zaburzeń powstałych w obrębie chromosomów (Cierpiałkowska 2011). Do najbardziej powszechnych postaci stanowiących dziedziczną formę upośledzenia umysłowego zalicza się Zespół łamliwego chromosomu X, fenyloketonurię oraz Zespół Downa (Seligman, Walker, Rosenhan 2003).

Zespół łamliwego chromosomu X (frax) Wynika on ze złamania (niezachowania ciągłości) długiego ramienia chromosomu X (Carson i in. 2003). Stanowi to efekt mutacji dynamicznej zachodzącej w obrębie genu FMR1, która spowodowana jest „powielaniem liczby powtórzeń trójnukleotydowych CGG w nieulegającym translacji odcinku 5’ chromosomu X” (Lisik i in. 2011), co w konsekwencji prowadzi do swoistej inaktywacji wspomnianego genu, która blokuje tym samym jego ekspresję (Pickard, Robertson 2010). Dokładniej rzecz ujmując gen FMR1 (związany z kodowaniem białka FMRP) pełni funkcję regulacyjną ekspresji szeregu innych genów odpowiedzialnych za kształtowanie i plastyczność synaps nerwowych. Ostatecznie przyjąć więc można, że „obniżony poziom lub brak białka FMRP prowadzi do dysregulacji różnych szlaków, co zaburza rozwój mózgu, prowadząc do opóźnienia rozwoju” (Lisik i in. 2011). Warto ponadto zaznaczyć, iż w zakresie Zespołu łamliwego chromosomu X odnotowuje się wyraźne zróżnicowanie stopnia upośledzenia umysłowego w aspekcie płci. Chociaż FRAX występuje zarówno u kobiet, jak i mężczyzn, to jednak jego większa rozpiętość, jak również nasilenie objawów klinicznych obserwowane są u mężczyzn. W tej również grupie mamy najczęściej do czynienia z umiarkowanym i znacznym stopniem upośledzenia umysłowego (Pickard, Robertson 2010), podczas gdy u kobiet jest to stopień lekki (Lisik i in. 2011).

85


Fenyloketonuria Stanowi ona zaburzenie metaboliczne będące wynikiem mutacji w ge-nie PAH, która skutkuje niewystarczającą produkcją hydroksylazy fenyloala-ninowej – enzymu, blokującego metabolizowanie fenyloalaniny (aminokwa-su stanowiącego główny składnik protein). Skutkuje to tym, iż fenyloalanina i jej pochodna – kwas pirogronowy kumulują się w organizmie, prowadząc tym samym do zatrucia ośrodkowego układu nerwowego, które powoduje nieodwracalne uszkodzenie mózgu dziecka. Przy fenyloketonurii mamy naj-częściej do czynienia z upośledzeniem umiarkowanym (Sękowska 1985, Se-ligman i in. 2003).

Zespół Downa Zespół Downa uważany jest za najczęstszą genetyczną przyczynę upośledzenia umysłowego (Mantry i in., 2008). Charakteryzuje się on wy-stąpieniem dodatkowego chromosomu 21 (całego bądź też jego fragmen-tu), co z kolei prowadzi do pojawienia się nadmiaru materiału genetycznego. Ostatecznie przejawia się on istnieniem w komórkach ciała dziecka 47, a nie 46 chromosomów (Seligman i in. 2003). Istotnym jest tu fakt, że pomimo, iż w Zespole Downa mamy najczęściej do czynienia z umiarkowanym lub znacznym stopniem intelektualnej niepełnosprawności (Carson i in. 2003), to jednak nie wyklucza się tu również wystąpienia pozostałych stopni odchyle-nia od normy. Istotne jest ponadto, że u osób dotkniętych Zespołem Downa pojawić mogą się również wtórne deficyty poznawcze wynikające z wieku i / lub choroby Alzheimera (Pickard, Robertson 2010).

Embriopatie Do embriopatii, czyli zaburzeń rozwojowych pojawiających się w okresie prenatalnym (szczególnie w trzech pierwszych miesiącach życia dziecka) dochodzi w wyniku działania szeregu zróżnicowanych czynników zewnętrznych. Zalicza się do nich, m.in.: zakażenia wirusowe, bakteryjne czy też pasożytnicze, nieprawidłowości hormonalne, jak również działanie czynników toksycznych lub substancji psychoaktywnych spożywanych przez matkę (Całkiewicz 2009, Cierpiałkowska 2011). Dodatkowym czynnikiem ryzyka są tu ponadto niektóre choroby przewlekłe matki, takie jak nadciśnie-nie lub cukrzyca, które także mogą prowadzić do uruchomienia omawianego

86

MAŁGORZATA ORZEŁ

tu patomechanizmu rozwoju (Seligman i in. 2003). Wśród najbardziej po-wszechnych embriopatii wyróżnia się: – uwarunkowaną toksoplazmozą (zarażeniem odzwierzęcym pasoży-tem – pierwotniakiem Toxoplasma gonidii) (Całkiewicz 2009), – cytomegalię (wynikająca z zarażenia cytomegalowirusem atakują-cym ślinianki) (źródło Internet), – kiłę wrodzoną (uwarunkowaną zakażeniem krętkiem Treponema pallidum) (Lipska, Konarska 1999), – różyczkową (spowodowaną wirusem różyczki u matki) (Sękowska 1985) – hemolityczną (wywołaną konfliktem serologicznym – immunolo-giczną niezgodnością matki i płodu) (Cierpiałkowska 2011), – uwarunkowaną alkoholowym zespołem płodowym – fetal alkohol syndrome /FAS/ oraz alkoholowym uszkodzeniem płodu – fetal alkohol effect /FAE/, które wynikają z nadmiernego używania alkoholu przez matkę (ibi-dem), – endokrynopatie (uwarunkowane niedoczynnością tarczycy u matki) (ibidem).

Analizując przebieg ciąży, jak również wszelkich czynników mogą-cych zakłócić je prawidłowy przebieg, poza wyżej opisanymi na szczególną uwagę zasługują również czynniki fizyczne. Całkiewicz (2009) jako determi-nanty mające tu szczególnie negatywny wpływ, wymienia: „wstrząsy, urazy mechaniczne, zbyt częste lub niewłaściwe naświetlanie promieniami RTG”.

Uszkodzenia i urazy mózgu w okresie perinatalnym i postnatalnym Wszelkie uszkodzenia oraz urazy mózgu, które w konsekwencji pro-wadzą do upośledzenia rozwoju dzieci, mają niezwykle zróżnicowane i sze-rokie spektrum. Ich zakres przewiduje rozpiętość począwszy od zaburzeń wywołanych niewłaściwą dietą, poprzez zmiany będące rezultatem zakażeń wirusowych, bakteryjnych i grzybiczych (w tym infekcji opon mózgowo--rdzeniowych), aż po zaburzenia wynikające z urazów mechanicznych (Cier-piałkowska 2011). Podkreślić należy jednocześnie, iż szczególne znaczenie przypisywane jest tu przebiegowi samego procesu porodu. Chociaż uszko-dzenia okołoporodowe nie należą obecnie do najczęściej występujących to jednak wciąż jeszcze się zdarzają. Do głównych czynników uszkadzających, mogących prowadzić do wystąpienia niepełnosprawności umysłowej zalicza

87


się: niewłaściwe ułożenie płodu – mogące skutkować przedwczesnym poro-dem, a tym samym niską wagą urodzeniową, krwawienie wewnątrzczaszko-we (Carson i in. 2003) czy chociażby tzw. zamartwicę, czyli stan wynikający z niedotlenienia noworodka (Całkiewicz 2009).

Determinanty społeczno – rodzinne Niezaprzeczalnym jest fakt, że najbliższe otoczenie i uwarunkowa-nia rodzinne odgrywają ogromną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu dzie-cka. Nie zawsze kreują one jednak środowisko dla dziecka pozytywne, co oczywiście odpowiednio przekłada się na jego rozwój, poważnie go zabu-rzając. Szczególne znaczenie uwarunkowań społeczno-rodzinnych zauważa się w odniesieniu do lekkiego stopnia intelektualnej niepełnosprawności. Co więcej uwzględniając kryterium społecznego podłoża, wyróżnić można dwa rodzaje upośledzenia. Pierwsze z nich stanowi wynik zupełnego pozbawienia dziecka bodźców sensorycznych oraz społecznych, co dzieje się na skutek stosunkowo długiej izolacji w trakcie trwania okresu rozwojowego (Car-son i in. 2003). Podkreślić należy, że sytuacja taka dzieje się najczęściej za sprawą rodziców bądź też opiekunów dziecka, którzy w wyniku zatrzymania w domu, pozbawiają je doświadczania doznań zmysłowych i społecznych. Drugim rodzajem w omawianym tu zakresie jest z kolei upośledzenie uwarunkowane bezpo-średnio nie tyle zupełnym ograniczeniem dopływających do dziecka bodź-ców, ile jego niewłaściwymi interakcjami z najbliższym społecznym i kultu-rowym otoczeniem (Cierpiałkowska 2011).

PSYCHOPATOLOGIA OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

Jak już wspomniano we wstępie niniejszego artykułu, upośledzenie umysłowe niezależnie od stopnia odchylenia od normy, istnieć może samo-dzielnie bądź też współwystępować z wieloma zróżnicowanymi zaburzenia-mi (Pużyński, Wciórka 2000; Kishore i in. 2005). Co więcej osoby niepełno-sprawne umysłowo mogą przejawiać nie tylko takie same nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania jak osoby w normie intelektualnej, ale mogą one wykazywać również objawy wielu zaburzeń jednocześnie (Bobińska, Gałe-cki 2010). Na szczególną uwagę zasługują tutaj zaburzenia psychiczne i za-chowania, których obraz psychopatologiczny często niesie ze sobą wyraźne, niekiedy niezwykle rzadkie różnice w zakresie przebiegu u osób upośledzo-

88

MAŁGORZATA ORZEŁ

nych umysłowo i w populacji ogólnej (Cooper, Holland 2010). Wspomniane typy zaburzeń poza wyżej wymienionymi aspektami mają także wyjątkowe znaczenie, ponieważ niosą ze sobą szerokie spektrum różnorodnych konse-kwencji, które rzutują nie tylko na psychofizyczne i społeczne funkcjonowa-nie dotkniętej nimi jednostki, ale odciskają także swoje piętno na wszystkich osobach znajdujących się w jej najbliższym otoczeniu (King 2010). Szczególną rolę w zakresie niesienia pomocy osobie upośledzonej doświadczającej zaburzeń towarzyszących odgrywa prawidłowa diagnosty-ka. W analizowanej grupie osób jest ona jednak procesem wysoce skompli-kowanym. Wyraźnie podkreślić należy, iż zbliżony na ogół zakres przejawia-nych zarówno przez populację osób upośledzonych, jak i będących w normie intelektualnej nieprawidłowości natury psychicznej sprawił, iż w ich ocenie stosuje się te same systemy diagnostyczne (Bobińska, Gałecki 2010). Nie w każdym przypadku jest to jednak rozwiązanie w pełni słuszne. Podstawowy problem, jaki pojawia się w tym zakresie, zdaniem Sturmey’a (2010) polega na tym, iż w przeważającej części kryteriów diagnostycznych, które stoso-wane są wobec psychicznych zaburzeń osób z obniżoną sprawnością intelek-tualną priorytetowe miejsce zajmują: komunikacja oraz pamięć. W związku z tym, że osoby upośledzone doświadczają szeroko pojmowanych deficytów poznawczych, często utrudnia to lub też w ogóle uniemożliwia dokonanie właściwej oceny ich stanu (Kishore i in. 2005).

Etiologia i Symptomatologia zaburzeń psychicznych i zaburzeń za-chowania u osób upośledzonych umysłowo Występowanie zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń zachowania bez względu na poziom rozwoju intelektualnego tłumaczy się nie tylko podło-żem biologicznym (uszkodzeniami w zakresie ośrodkowego układu nerwo-wego), ale także oddziaływaniem na jednostkę szerokiego spektrum czynni-ków społecznych i środowiskowych. Wyraźnie podkreślić należy, że pomimo występowania tego samego zakresu zaburzeń psychicznych u osób w normie i o obniżonej sprawności intelektualnej, to jednak ich objawy manifestowane są inaczej. Bezpośrednia forma przejawiania symptomów zaburzeń psychicz-nych u osób upośledzonych umysłowo zależy bowiem przede wszystkim od stopnia samego upośledzenia – im jednostka jest bardziej odchylona od nor-my, tym objawy zaburzeń przebiegają inaczej (Bobińska, Gałecki 2010). Co istotne podyktowane jest to przede wszystkim bardzo dużym ograniczeniem funkcji poznawczych i językowych. To właśnie w ich wyniku zaburzenia psy-

89


chiczne i zaburzenia zachowania często błędnie ujmowane są jako wynik sa-mej niepełnosprawności.

Rodzaje zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania współwystę-pujących z niepełnosprawnością intelektualną

Zaburzenia afektywne Nie ulega wątpliwości, że jednostki niepełnosprawnie intelektualnie są szczególnie narażone i podatne na pojawianie się szeroko pojmowanych nieprawidłowości sfery emocjonalnej. Do zaburzeń stosunkowo często wy-stępujących w owej grupie osób należą: depresja i zaburzenia lękowe.

Depresja Depresja u osób z obniżoną sprawnością intelektualną pojawia się zdecydowanie częściej niż wśród osób w intelektualnej normie, jej diagnozo-wanie jest jednak wysoce kłopotliwe. Podstawowym problemem wydaje się tu być niejednokrotnie już wspomniane bardzo duże zróżnicowanie w zakresie stopnia osiągniętych umiejętności poznawczych i społecznych (Stavrakaki, Lunsky 2010). Analizując więc problem depresji u osób upośledzonych umy-słowo, podkreślić należy, że objawy zależne są tu bezpośrednio od stopnia sprawności intelektualnych. Tym samym u jednostek lekko upośledzonych symptomy depresji nie będą na ogół wyraźnie odbiegać od jej przejawów w grupie osób z populacji ogólnej. Im jednak większe odchylenie od normy, tym bardziej depresja przejawia się pod postacią objawów nieswoistych. Od-powiednio depresja może więc obejmować również i takie symptomy, które w ogóle nie są przewidziane dla tego typu zaburzenia w odniesieniu do osób w normie intelektualnej (Bobińska, Gałecki 2010). Do powszechnie występujących objawów depresji, tj. takich, któ-re mogą pojawić się niezależnie od stopnia upośledzenia zalicza się, m.in.: wyraźnie obniżony nastrój (Bobińska, Gałecki 2010), afekt depresyjny oraz problemy ze snem. Biorąc jednak pod uwagę objawy specyficzne, wyróżnić tu można kilka bezpośrednio zależnych od poziomu upośledzenia umysło-wego grup. Uwzględniając więc symptomatyczną specyfikę depresji w upo-śledzeniu głębokim i znacznym, wyróżnić można takie atypowe objawy, jak: nadmierna drażliwość, pobudzenie psychoruchowe, nasilone zaburzenia za-chowania oraz utrata zdolności adaptacyjnych (Stavrakaki, Lunsky 2010). Często pojawiają się tu również: zachowania agresywne, samouszkodzenia

90

MAŁGORZATA ORZEŁ

i krzyk. Kolejny stopień upośledzenia, tj. upośledzenie umiarkowane związa-ne jest z kolei z działaniami autoagresywnymi oraz unikaniem kontaktu z in-nymi (Bobińska, Gałecki 2010), podczas gdy w upośledzeniu lekkim do spe-cyficznych symptomów depresji zalicza się: „płaczliwość, zmiany nastroju podczas dnia, utratę energii, brak zainteresowań, niską samoocenę” (Stavra-kaki, Lunsky, 2010). Ostatecznie stwierdzić więc można, że wraz z większym stopniem upośledzenia umysłowego u jednostki doświadczającej depresji przeważają symptomy atypowe tj. autoagresja i nadaktywność. Zgodnie z tą zależnością wzrastają również skłonności jednostek do uzewnętrzniania sta-nów emocjonalnych i podwyższonego napięcia, kierując negatywne emocje na otoczenie (Bobińska, Gałecki 2010).

Zaburzenia lękowe Zaburzenia lękowe wśród osób upośledzonych umysłowo występują bardzo często, jednak ze względu na szerokie spektrum ich symptomów czę-sto mogą pozostawać niezdiagnozowane. Do bardzo charakterystycznych ob-jawów zaburzeń lękowych w omawianej grupie osób zalicza się zachowania o charakterze agresywnym, autoagresywnym, agitacyjnym i kompulsywnym. Przejawem może być tu także powtarzający się krzyk lub płacz, bezsenność (King 2010), podwyższona aktywność, czy też labilność emocjonalna. Istotne jest, że w zakresie zaburzeń lękowych osoby niepełnosprawne intelektualnie bardzo często doświadczają także ataków paniki, zespołu stresu pourazowego – posttraumatic stress disorder (PTSD), zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych oraz prostych fobii np. lęku przed ciemnością (Stavrakaki, Lunsky 2010). Wśród wymienionych do szczególnie trudnych w zakresie postawienia traf-nej diagnozy zalicza się przejawiające się natrętnymi myślami i działania-mi – zaburzenia obsesyjno-kompulsywne. Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń ich źródło i przebieg zależą od stopnia odchylenia od intelektualnej normy, jak również podłoża samego upośledzenia. U jednostek głęboko upośledzonych wysoce kłopotliwe jest tym sa-mym określenie czy występujące symptomy są sensu stricto kompulsjami czy też wchodzą one w zakres czynności stereotypowych. Sytuacja wydaje się łatwiejsza w przypadku lżejszych stopni upośledzenia. Szczególnym i jedno-cześnie bardzo charakterystycznym objawem kompulsji jest tu bowiem poja-wianie się negatywnych emocji, takich jak: złość czy agresja, w momencie, gdy inna osoba próbuje powstrzymać przed ich wykonaniem (Bobińska, Ga-łecki 2010).

91


Wyraźnie podkreślić należy również, że u osób niepełnosprawnych in-telektualnie nasilenia wszelkiego typu zaburzeń lękowych wyjątkowo często uwarunkowane są determinantami środowiskowymi. Jak podkreśla Cierpiał-kowska (2011), osoby upośledzone umysłowo niejednokrotnie zmierzyć się muszą z przerastającymi je oczekiwaniami oraz negatywną oceną społeczną. Aspekty te w połączeniu z wyraźnie ograniczonymi umiejętnościami prawid-łowego spostrzegania i dokonywania właściwej oceny wielu zjawisk świata zewnętrznego w konsekwencji prowadzą do uruchamiania nieadekwatnych reakcji.

Zaburzenia kontrol i impulsów i zaburzenia zachowania Nie ulega wątpliwości, iż intelektualna niepełnosprawność obok wielu szeroko pojmowanych konsekwencji niesie ze sobą również większą podatność na zaburzenia zachowania. Bartkowicz (1995) niejako na potwier-dzenie tej tezy podkreśla, że wśród osób lekko upośledzonych umysłowo czę-sto zaobserwować można takie charakterystyczne zachowania, jak: konflikty z innymi osobami, reagowanie negatywnymi emocjami w sytuacjach trud-nych, czy też wybuchy gniewu. Oprócz niekontrolowanych przejawów zło-ści, u osób niepełnosprawnych umysłowo pojawiają się ponadto zaburzenia w zakresie jedzenia i picia, niewłaściwe zachowania seksualne oraz destruk-cyjne, w tym szczególnie powszechne zachowania agresywne i autoagresyw-ne (Bobińska, Gałecki 2010). Dążąc do swoistego usystematyzowania opisywanych tu zaburzeń, zaznaczyć należy, że zakres afektywny osób niepełnosprawnych intelektual-nie jest wyjątkowo różnorodny. Jak zwraca uwagę Hołyst (2009), wśród osób dotkniętych tego typu niepełnosprawnością wyróżnić można dwie zasadnicze grupy. Pierwszą z nich stanowią jednostki przejawiające zbyt duże pobudze-nie (tzw. eretyczne), z kolei drugą osoby w zbyt dużym stopniu zahamowane – apatyczne. Ponadto do zasadniczych cech, jakimi można scharakteryzować osoby upośledzone (szczególnie w stopniu lekkim) mających wpływ na prze-jawiany przez nie zakres afektywny należą, m.in.: ograniczenia uczuciowości wyższej, egocentryczne i egoistyczne nastawienie, niższy krytycyzm, podat-ność na manipulację oraz skłonność do obserwacyjnego naśladowania innych osób. Jak podkreśla wspomniany autor, to właśnie tego typu cechy stano-wią podłoże wszelkich działań i zachowań, a bezpośrednio wyrażane reakcje emocjonalne mają tu znaczenie kluczowe.

92

MAŁGORZATA ORZEŁ

Warto również wspomnieć, że szeroki zakres zaburzeń zachowania u osób upośledzonych umysłowo może być także rezultatem uwarunkowań społecznych bądź też wynikać bezpośrednio z doświadczanych przez nie cho-rób, w tym psychicznych. Mogą one ponadto przebiegać w bardzo zróżnico-wany sposób (Bobińska, Gałecki 2010). Krótki opis najbardziej powszech-nych dla charakteryzowanego tu kryterium zaburzeń znajduje się poniżej.

Agresja i autoagresja Zachowania o charakterze destrukcyjnym u osób upośledzonych umysłowo w dużej mierze przejawiają się agresją oraz działaniami skiero-wanymi na samego siebie (autoagresja, samouszkodzenia). Jak stwierdzili Tsiouris i in. (2011), problem agresywnego zachowania przejawia 30 – 60 % osób niepełnosprawnych intelektualnie. Uwzględniając ową powszechność, stwierdzić należy, iż agresja w opisywanej grupie stanowi problem wysoce istotny. Staje się on tym bardziej poważny im szersze spektrum związanych z nim konsekwencji uwzględnimy. Wg Benson i Havercamp (2010) u osób upośledzonych umysłowo wszelkie działania o charakterze agresywnym poza bezpośrednimi szkodami fizycznymi, wyraźnie wpływają również na możli-wości jednostki w zakresie funkcji poznawczych i społecznych, tj. koncentra-cji uwagi, uczenia się czy chociażby społecznego radzenia sobie (szczególnie w przypadku lekkiego stopnia upośledzenia). Odbiegając jednak nieco od sa-mych konsekwencji, szczególną uwagę zwrócić należy na zasadnicze pod-łoże zachowań agresywnych w omawianej grupie osób. Agresja u niepeł-nosprawnych intelektualnie nie zawsze ma bowiem uwarunkowania sensu stricte biologiczne. Powszechne jest przekonanie, iż zachowania agresywne w opisywanej grupie osób mogą być także zachowaniem wyuczonym (Ben-son, Havercamp 2010). Jak uważa Hołyst (2009), znaczącą rolę w podejmo-waniu przez osobę upośledzoną umysłowo działań o charakterze agresywnym odgrywa jej otoczenie i zachodzące w nim interakcje społeczne. Dokładniej rzecz ujmując, wg wspomnianego autora specyficzne postawy, które prze-jawiane są względem osób niepełnosprawnych intelektualnie, w tym często postawy charakteryzujące się nadmierną ochroną, wyręczaniem bądź też niejednokrotnie opierające się (nie zawsze świadomie) na współczuciu i lito-ści wyzwalają w jednostce negatywne emocje, których efektem jest właśnie agresja. Oczywiście podłoże frustracji zależy głównie od stopnia upośledze-nia oraz zakresu ograniczeń i potrzeb z nim związanych. Tak więc w lżej-szych stopniach intelektualnej niepełnosprawności przyczyną doświadczania

93


stanów frustracyjnych może być zaniżona samoocena lub brak doświadczania poczucia niezależności, podczas gdy u osób głębiej upośledzonych taki stan może być rezultatem chociażby niezaspokojonych podstawowych potrzeb. Nie należy także zapominać, że agresja u osób upośledzonych niezależnie od stopnia, może wynikać ponadto z doświadczanego bólu fizycznego, niewłaś-ciwej temperatury, hałasu czy chociażby zbyt dużego zatłoczenia w swoim otoczeniu (Bobińska, Gałecki 2010). Dodatkowo nie bez znaczenia pozostają tu również niewłaściwe traktowanie oraz stosowanie szeroko pojętej przemocy. W zakresie zachowań agresywnych stosowanych przez osoby niepeł-nosprawne intelektualnie szczególną rolę odgrywa wspomniana już autoa-gresja. Jak podają Benson i Havercamp (2010), wszelkiego typu zachowania agresywne skierowane na własną osobę (w tym stosowane najczęściej przez osoby upośledzone umysłowo – samouszkodzenia) stanowią wyuczoną reak-cję instrumentalną, która utrwalana jest pozytywnymi wzmocnieniami spo-łecznymi bądź też zakończeniem działania bodźców negatywnych. Co wię-cej przy doszukiwaniu się uwarunkowań zachowań autoagresywnych u osób niepełnosprawnych umysłowo uwzględnić należy także fakt, iż mogą one stanowić swoisty sposób dostarczenia stymulacji zmysłowej, dotykowej, słu-chowej, czy też wzrokowej. Podkreślić należy więc wyraźnie, że zachowania agresywne i autoagresywne, w tym działania polegające na samouszkodze-niach mogą mieć nie tylko podłoże organiczne, ale mogą być również uwa-runkowane społecznie i środowiskowo (Babiker, Arnold, 2003).

Zachowania suicydalne Jak już wspomniano, autoagresja obejmuje swoim zasięgiem nie tyl-ko samouszkodzenia, ale także próby samobójcze i samobójstwa. Oczywiście u osób upośledzonych umysłowo tego typu zachowania nie występują tak często, jak wśród osób w normie intelektualnej, są one jednak również obser-wowalne. Podkreślenia wymaga tutaj fakt, że niższe funkcje intelektualne oraz ograniczone funkcje poznawcze na ogół wysoce utrudniają nie tylko prze-prowadzenie próby samobójczej, ale uniemożliwiają także jej zaplanowanie i przede wszystkim samo rozpoznanie u siebie potrzeby targnięcia się na własne życie. Nie ulega jednak wątpliwości, że im lżejszy stopień intelektual-nej niepełnosprawności, a tym samym wyższy poziom funkcji poznawczych, tym ryzyko podjęcia zachowania suicydalnego wzrasta. Co istotne do czynni-ków, które potęgują wystąpienie zachowania suicydalnego zalicza się, m.in.:

94

MAŁGORZATA ORZEŁ

różne formy doświadczanej przemocy (w tym również na tle seksualnym), niedostateczne wsparcie zarówno ze strony osób najbliższych, jak i społecz-ne, zaburzenia emocjonalne w tym obniżony nastrój, jak również narażenie na sytuacje stresujące i wywołujące lęk. Warto także zaznaczyć, że w grupie osób upośledzonych umysłowo to mężczyźni częściej podejmują próby sa-mobójcze, a sposób ich przeprowadzenia jest mniej dynamiczny niż wśród jednostek z populacji będącej w normie intelektualnej (Bobińska, Gałecki, 2010).

Zaburzenia adaptacyjne Zaburzenia adaptacyjne u osób niepełnosprawnych intelektualnie są wysoce specyficzne, szczególnie z powodu przejawiania elementów charak-terystycznych zarówno dla zaburzeń lękowych, jak i depresji. Przyjmuje się, że zaburzenia adaptacyjne stanowią emocjonalne lub zachowaniowe objawy, które powstają w efekcie oddziaływania konkretnego czynnika psychospo-łecznego. Do najważniejszych przyczyn zalicza się tu sytuacje oraz wydarze-nia trudne, które stanowią dla jednostki upośledzonej zbyt duże obciążenie psychiczne. Co istotne nie musi być to sytuacja doświadczana przewlekle, czasami wystarczy tu wyłącznie jednostkowe, przerastające możliwości psy-chiczne danej osoby wydarzenie. Ważne jest również, że zaburzenia adapta-cyjne mogą współwystępować z niższym nastrojem, lękiem, zaburzeniami emocji i zachowania, jak też przybierać formy niespecyficzne. Najważniej-sze jest jednak, iż w zakres symptomatologii zaburzeń adaptacyjnych u osób upośledzonych umysłowo wchodzą: zachowania agresywne, autoagresywne, niepokój, zaburzeniami snu i jedzenia, jak też skargi somatyczne (Stavrakaki, Lunsky 2010). Poza wyżej opisanymi grupami zaburzeń, warto zaznaczyć, że u osób upośledzonych umysłowo mogą pojawić się również psychozy (King 2010) oraz dewiacje seksualne (Cierpiałkowska 2011).

95


ZNACZENIE REWALIDACJI I TERAPII W FUNKCJONOWANIU OSÓB UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO

Punktem wyjścia w pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie, które dodatkowo cierpią na współwystępujące zaburzenia towarzyszące musi stać się szeroko zakrojona, wielospecjalistyczna diagnostyka. Szczególnie istotne jest to ponadto, żeby oddziaływania diagnostyczne nie ograniczały się tylko i wyłącznie do współpracy psychiatrów, psychologów, pedagogów czy terapeutów, ale poszerzone zostały również o opinie i refleksje członków rodziny oraz wszelkich opiekunów zajmujących się na co dzień osobą upośledzoną (Cooper, Holland 2010). Ze względu na szerokie spektrum deficytów poznawczych i komunikacyjnych jednostek niepełnosprawnych intelektualnie opinia osób trzecich, a przy tym ujęcie szerokiego kontekstu najbliższego otoczenia wydaje się mieć tu znaczenie niepodważalne. Ponadto równie istotnym aspektem, odgrywającym szczególną rolę dla osiągnięcia pozytywnych rezultatów wobec wszelkich kierowanych względem jednostki upośledzonej oddziaływań jest rozpoznanie i uwzględnienie przejawianych przez nią potrzeb, jak również możliwości i sposobów ich zaspokajania. Jak uważa Cierpiałkowska (2011), są one nierozerwalnie związane z podatnością na kierowane wobec niej oddziaływania. Jak podkreśla Całkiewicz (2009), w pracy rewalidacyjnej z osobami upośledzonymi umysłowo dążyć należy przede wszystkim do: – Zapobiegania pogłębianiu się istniejących ograniczeń. – Leczenia, usprawniania i stymulowania uszkodzonych funkcji. – Kompensacji uszkodzonych narządów. – Korekcji zaburzeń sfery intelektualnej i motorycznej. – Wzmacniania adaptacji społecznej. Powyższe sposoby oddziaływań nie ujmują jednak pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie w sposób wyczerpujący. Biorąc bowiem pod uwagę szereg zaburzeń dodatkowych, z którymi osoby upośledzone muszą zmierzyć się w swoim codziennym funkcjonowaniu pojawia się tu również potrzeba uwzględnienia leczenia farmakologicznego, jak również terapii całego systemu rodzinnego (Cierpiałkowska 2011). Niepełnosprawność intelektualna niesie ze sobą szereg ograniczeń w każdej sferze życia. Mogą to być ograniczenia wynikające z samego upośledzenia i jego uwarunkowań, jak również pojawiające się w wyniku

96

MAŁGORZATA ORZEŁ

nieprawidłowych oddziaływań społecznych i kulturowych. Niezależnie jednak od podłoża, najistotniejszy jest tu fakt, iż wiele jednostek upośledzonych umysłowo, poza wpisanymi w ich niepełnosprawność ograniczeniami, w codziennym życiu dodatkowo musi zmierzyć się także z szerokim spektrum zróżnicowanych problemów natury psychicznej, które mają negatywny wpływ nie tylko na samą jej osobę, lecz także na całe otoczenie społeczne, w którym przyszło jej funkcjonować. Właściwe rozpoznanie mechanizmów psychologicznych osób upośledzonych, jak również poznanie powstających w ich zakresie zaburzeń powinno więc stać się punktem wyjścia dla prowadzenia odpowiedniego leczenia, terapii i niesienia wszelkiej pomocy zarówno w środowisku rodzinnym, jak i placówkach opieki specjalistycznej.

B i b l i o g r a f i a :

Babiker G., Arnold L., 2003 – Autoagresja mowa zranionego ciała. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 83 – 85. Benson B. A., Havercamp S. M., 2010 – Podejście behawioralne w leczeniu: zasady i praktyka. W: N. Bouras, G. Holt, (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 326 – 332. Bobińska K., Gałecki P., 2010 – Zaburzenia psychiczne u osób upośledzonych umysłowo. Continuo, Wrocław, s. 5 – 28. Całkiewicz M., 2009 – Kryminalistyczne badania patologicznego pisma ręcznego. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, s. 168 – 176.Carson C. R., Butcher J. N., Mineka S., 2003 – Psychologia zaburzeń. vol.2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk: 770 – 779.Cierpiałkowska L., 2011 – Psychopatologia. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa, s. 174 – 194.Cooper S-A., Holland A. J., 2010 – Otępienie i zły stan zdrowia psychicznego u starszych osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 177 – 181.Hołyst B., 2009 – Psychologia kryminalistyczna. Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa, s. 648 – 663. King B., 2010 – Psychofarmakologia u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 346 – 358.Kishore M. T., Nizamie S. H., Nizamie A., 2005 – The behavioural profile of psychiatric disorders in persons with intellectual disability. In: Journal of Intellectual Disability Research. vol. 49, part 11, p. 852 – 857.

97


Lausch – Żuk J., 2002 – Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik, Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, s. 149 – 151. Lisik M. Z., Janas-Kozik M., Krupka – Matuszczyk I., Sieroń A. L., 2011 – Zespół łamliwego chromosomu X – problem dziecka i rodziców. W: Psychiatria Polska. Tom XLV, nr 3.Mantry D., Cooper S.-A., Smiley E., Morrison J., Allan L., Williamson A., Finlayson J., Jackson A., 2008 – The prevalence and incidence of mental ill – health in adults with Down syndrome. In: Journal of Intellectual Disability Research. vol. 52, part 2, p. 141 – 155.Misztal H., 1976 – Badanie analizy i syntezy wzrokowej u uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. W: Z. Sękowska (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki upośledzonych. Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 52 – 53.Mohr C., Costello H., 2010 – Narzędzia badania stanu psychicznego i oceny jego zmian. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 26 – 30.Olszak A., 1995 – Rola rodziny w życiu dziecka głębiej upośledzonego umysłowo. W: M. Chodkowska, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwo Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin, s. 71 – 74.Pickard M., Robertson D. 2010 – Neuroobrazowanie a niepełnosprawność intelektualna. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 282 – 284.Pużyński S., Wciórka J., 1998 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków – Warszawa, s. 128.Pużyński S., Wciórka J., 2000 – Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD – 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków – Warszawa, s. 189 – 192.Seligman M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D.L., 2003 – Psychopatologia. Wydawnictwo Zysk i Z-ska, Poznań, s. 354 – 360.Sękowska Z., 1976 – Dziecko upośledzone umysłowo. W: Z. Sękowska (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki upośledzonych. Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 16 – 18.Sękowska Z., 1985 – Pedagogika specjalna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s. 154 – 158.Sękowska Z., 1998 – Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej. Wydawnictwo WSPS, Warszawa, s. 214 – 218.

98

MAŁGORZATA ORZEŁ

Stavrakaki Ch., Lunsky Y., 2010 – Depresja, lęk i zaburzenia adaptacyjne u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 123 – 138.Sturmey P., 2010 – Diagnoza zaburzeń psychicznych u osób niepełnosprawnych intelektualnie. W: N. Bouras, G. Holt (red.): Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 13 – 15. Tsiouris J. A., Kim S. Y., Brown W. T., Cohen I. L., 2011 – Association of aggressive behaviours with psychiatric disorders, age, sex and degree of intellectual disability: a large – scale survey. In: Journal of Intellectual Disability Research. vol. 55, part 7, p. 636 – 649.Wciórka J., 2008 – Kryteria diagnostyczne według DSM – IV – TR. Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 40 - 41.Wyczesany J., 2002 – Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym. W: W. Dykcik (red.): Pedagogika specjalna. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, s. 137 – 140.http://www.cytomegalia.com/ - zaczerpnięto dnia 14.06.2012r.http://www.nowapediatria.pl/ - zaczerpnięto dnia 14.06.2012r.

SUMMARY

Mental and behavioral disorders in people with a mental retardation

Over the centuries, watched a different approach to the assessment, recognition of the significance and the treatment of people with intellectual disabilities. Accordingly also watched different approaches with respect to any co-occurring with this type of disability both the physical and mental abnormalities. Currently, there is no doubt that at the mentally handicapped person may appear the same disorders, including mental health and behavior as among those people who are in intellectual norm. Moreover, it is also known that the risk of this type of disorders in the described group is 3-4 times higher in comparison to the general population. This is so the problem very common and important. In view of the fact that the primary goal in working with people with intellectual disabilities is to provide them broad-based support for the treatment and therapy, we can’t miss no problems as those which are associated with their functioning like comorbid conditions. It should be noted that to the most

99


common mental disorders and behavioral disorders which have an particular importance in this regard, include: mood disorders, including very often occurs in people with intellectual disabilities- depression, anxiety disorders, impulse control and behavior disorders, which also include aggression, self-injury as well as suicidal behavior. Important are adaptive disorders also. In terms of this type of problems, it seems necessary not only the accurate knowledge of their sources or the characteristics. These issues need to be extended to knowledge of the course of psychological mechanisms which seems to be necessary to identification of functioning people with disabilities and to help of better understanding of their disorder. This kind of information should be a starting point for conducting appropriate treatment, care and assistance to people with intellectual disabilities, both in the family and specialized care facilities.

Documents

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zacho wania u osób