17. Ve 18. Yüzyilda Osmanli Devleti̇’Ni̇n Avrupa i̇le i̇kti̇sadi̇ i̇li̇şki̇leri̇

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 8/11 Fall 2013, p. 163-173, ANKARA-TURKEY

17. VE 18. YZYILDA OSMANLI DEVLETNN AVRUPA LE KTSAD LKLER*

Nurullah KARTA**

ZET

18. yzyln bana kadar Osmanl Devletinin d ticareti Batl lkelere kar etkin bir durumda iken, Batnn yeni ticari yollara hkim olmas ile balayan ve saniyeleme srecini tamamlamasyla devam eden dnem ierisinde Osmanl ticari etkinlii giderek zayflamaya balamtr. Batl tccarlarn Osmanl topraklarnda ki ticari faaliyetleri 18. yzyln balarndan itibaren etkili olarak srdrdkleri grlmektedir. Bu dnemde Hollanda ve ngiltere gibi smrge sahibi Avrupa devletleri bata olmak zere, Avusturya, Rusya, Orta ve Dou Avrupa devletlerinin Osmanl d ticaretindeki pay belirgin bir ekilde art gsterme eiliminde olduu grlmektedir.

Bu dnemde Avrupada en nemli olay burjuvazi snfn ve ehirlerdeki soylu olmayan topluluklarn daha gl hale gelerek toplumda etkin bir snf oluturmalardr. Bu oluumlar sosyal ve ticari hayat hzla deitirerek yeni ekonomik kurumlarn ortaya kmasn da hzlandrmtr.

Batnn merkantilist politikalarnn etkisi Osmanl ekonomisini olumsuz ynde etkiledii gibi Osmanl tebaas olan gayrimslim tccarlar da Osmanl Devleti iindeki ticari faaliyetlerini arttrmaya almlardr. zellikle; Galata Bankerleri, kamu ve zel finans alanlarnda bir hayli etkili olmulardr. Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasnda yaplan ticaretle ilgili szlemelerde Avrupal tccarlarn lehine bir takm uygulamalar yrrle sokulmutur. Osmanl tebaas olan gayrimslim tccarlar da bu ynde sz sahibi olmak iin bir hayli aba sarf etmilerdir. Gayrimslim tebaann zaman ierisinde elde ettikleri bu gc Osmanl Devleti aleyhine kullandklar da olmutur. Bu durum karsnda Osmanl Devleti radikal tedbirler almak zorunda kalmtr.

Bu almada, 17. ve 18. yzylda Osmanl Devleti ile Bat lkeleri arsnda ki ekonomik ilikiler zerinde durulacaktr.

Anahtar Kelimeler: Tccarlar, Ticaret, Bat, Osmanl Devleti, Sanayileme.

*Bu makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu

tespit edilmitir. ** Yrd. Do. Dr. YYU Eitim Fakltesi, El-mek: [email protected]

164 Nurullah KARTA

Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 8/11 Fall 2013

ECONOMICAL RELATIONS OF OTTOMAN EMPIRE WITH EUROPE DURING THE 17TH AND 18TH CENTURIES

ABSTRACT

While until beginning of the 18th century the foreign trade of

Ottoman Empire was better than European countries, exploration of

new trade roads and completion of industrialization by Europeans caused to reduce the effectiveness of Ottomans foreign trade. Activities of European traders in the land of Ottoman Empire were seem to increase significantly form at the beginning of 18ht century. During this

time, primarily colonial countries such as Holland and England from

European countries were on the way and Austria, Russia and Central and Eastern European countries increased their profits of foreign trade

within Ottoman Empire.

As the Westerner Mercantilist politics negatively influenced the Ottomans economy, the Non-Muslim citizens of Ottoman Empire also increased their trade activities. Especially these mercantilist politics

were very effective in Galata Bankers and public and pirate finance

areas. Furthermore, international agreements between European countries and Ottoman Empire served to favor European countries traders. Non-Muslim citizens of Ottoman Empire were also tried to be more powerful actor in trade sector of Ottoman Empire. At the same

time, Non-Muslim citizen of Ottoman Empire used their power in trade

sector against Ottoman Empire. As a result of these negative conditions, Ottoman Empire had to take radical precautions.

In this study, economical relations between European countries

and Ottoman Empire during the 17th and 18th centuries will be studied.

Key Words: Merchants, trade, Europe, Ottoman Empire,

Industrialization.

Giri

17 ve 18. Yzylda Osmanl Devletinin Genel Durumu

17. Yzyl Osmanl toplumunda gemi dnemlere gre farkl ticari ve ekonomik zellikler gsteren ve olumsuz sonularn yaand bir dnem olmutur. Zira, bir zamanlar dnyada baat g olan Osmanl devleti bu yzyla girerken rakibi olan Avrupa devletlerine kar etkin bir pozisyonunda uzak, tam tersi savunma pozisyonuna gemi bir devlet durumundadr. Dier yandan, askeri alanda modern tekniklerin yeteri kadar tatbik edilemeyii neticesinde Osmanl kuvvetleri sava meydanlarnda srekli olarak malubiyetler almaya balamtr. Bundan dolay, her defasnda malubiyetle sonulanan savalarn finanse edilmesi sorunu ortaya kmtr.1 Devleti Osmaniyede sava meydanlarnda alnan malubiyetlerin faturas devlete ok pahalya mal olmutur. Bir rnek verecek olursak Viyana Muhasarasnn getirmi olduu baarszl Kara Mustafa Paaya fatura eden merkezi ynetim bundan dolay Kara Mustafa Paann btn mal varlna el konulmutur. Sadece buradan elde edilen gelir Osmanl parasyla yaklak olarak 225

1 Fahrettin Tzlak, XVIII. Yzyln kinci Yars le XIX. Yzyln lk Yarsnda Yukar Frat Havzasnda Ekyalk Hareketleri, Belleten, CLVII, Aralk 1993, TTK, Ankara 1994, s. 751-780.

17. ve 18. Yzylda Osmanl Devletinin Avrupa le ktisadi likileri 165



milyon akedir. Buda dnemin devlet hazinesinin neredeyse %20sine tekabl etmektedir.2 Malubiyetlerin finansman tarm gibi klasik ve ok getirisi olmayan ekonomik gelirler ile karlanmaya allm ise de bu yeterince etkili olamamtr. Ayrca buradan elde edilen gelirlerin bir ksm silah sanayinin yapm, bakm ve onarmnda kullanlmtr.3

16831699 yllar arasnda gerekletirilen Viyana muhasaras, Osmanl Devletinin Avrupaya kar ilk byk malubiyeti olmutur. Viyana Bozgunu (1683) ile Karlofa Antlamas (1699) arasnda , bazen drt cephede devam eden savalar, Kprller Dneminin 1660lardan sonra bir sre iin devam ettirdii izafi dzenlilik de ortadan kalkmtr. 18. yzyln ilk yllarndan itibaren Osmanl Devleti ou eyaleti bir btn olarak, o eyaletlerdeki baz gl kesimlere ayrcalk vermek zorunda kald. Bunun neticesinde, 18. yzyla miri, mukataa ayrcalklarn malikne olarak ele geiren gl kesimler, Anadolu ve Rumelinin ou blgesinde merkeze kar bamsz saylabilecek siyasi egemenlik sahalar oluturdular.4

yan tarz eyalet ynetimi, yerleik nfusun yaadklar blgeyi kendilerinin ynetmesi manasna gelmesinden tr, byk nfuslu yerleim yerlerinden kasabalara hatta kylere dein her blgenin sz sahibi zengin ve nfuslu kiilerin merkezi ynetimden aldklar yetki erevesinde kendi aralarnda hiyerari oluturmalar sosyal bakmdan bir zorunluluk haline gelmiti.5 17. yzyln son eyreinde grlmeye balayan ayanlk sistemi Anadolu'nun ou yerinde nemli rol oynamaya balamtr. yanlk, 18. yzyln ortalarna doru nce Anadolu'nun bir ok nemli sancak ve kazalarnda ve 18. yzyln ikinci yarsnda ise btn Anadolu'da hemen hemen kylere kadar her yerde grlmeye balamtr.6 Ayanlar, Bab- Alinin veyahut sancak beyinin istedii vergileri toplarken bazen de kendi karlar dorultusunda eitli suiistimaller yapmlardr. Bunlar "yaniye", "yanlk creti" ya da "yan caizesi" ad ile kendileri adna hara topladklar gibi bazen de "tevzi defterlerine" kendileri iin vergi eklemekteydiler. Bu ekilde deftere istenilenden fazla vergi yazp aradaki fark daha sonra kendilerine ayrp, kendi karlar dorultusunda harcadklarndan dolay halk tarafndan ikyete maruz kalmaktaydlar.7 Nihayet 1864de eyalet yasas karlarak ayanlarn bamsz davranma faaliyeti azaltlmaya allmt.8

Bu yzden merkezde, siyasal iktidar sahiplerinin deimesine padiahlardan vezir ve paa hane halklarna kadar yansd ve tarann siyasal yaamnda nemli dnmler meydana geldi. Genel olarak bakldnda 17.ve 18. yzyllarda taradaki siyasal g, faaliyetlerinde bakentten daha zerk bir yapda olduu grnmekteydi. Neredeyse her yerde, birok insann gndelik hayatnda merkezi devletin nemi gzle grlr bir ekilde azalma gsterirken, tam tersine yerel gayri Mslim ailelerin etkisinde artma gstermitir. Osmanl Devletinin ok geni blgeleri taradaki yanlara mensup ailelerin siyasal egemenlii altna girmitir.9

Gayrimslimlerin bir dier dikkat eken zellii ise, 17. ve 18. yzyllarda iki-hane sisteminde mukataa sahipleri olarak topraklarn denetimi mekanizmasn elinde bulundurmalar art plantasyon benzeri iftliklerin oalmas ve toprak slah konularnda yeni bir tr giriimci olarak ne kt grlmektedir. Hem genileyen yabanc pazarn tesiri, hem de mltezim ve yerel askeri

2 Erol zvar, Osmanl Maliyesinde Malikane Uygulamas, Kitapevi Yaynlar, stanbul 2003, s.23. 3 Birten elik Osmanl Sefer Organizasyonlarnda Kentli Esnafn Getirdii zmler: Orducu Esnaf, EJOS, No. 11,2004, s. 30, 31. 4 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.371. 5 Mustafa Akda, Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi II (1453-1559), Bar Kitapevi, Ankara 1999, s.53. 6 Ycel zkaya, Osmanl mparatorluu'nda yanlk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994, s.13. 7 Ycel zkaya, a.g.e., s.147. 8 Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev. Kudret Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul 1993, s.48. 9 David Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev: A. Bertay, letiim Yaynlar, stanbul 2002, s.85

166 Nurullah KARTA



gcn ba olarak igal ettikleri yerlerin konumunu himaye etmek iin paraya ihtiya duyuyor olmalarnn zorunluluu, onlar ekonomik adan ilerlemeye iten sebeplerdir.10

17. Ve 18. Yzylda Avrupada Durum

17. ve 18. Yzyllarda yaanan savalarn Avrupa devletlerine ekonomik maliyeti takriben, milyonluk sterlin ile lmek mmkndr.11 17. yzyl balarnda Avrupa devletlerinin hzla bymesi ve akabinde artan denetimler yoluyla vergi gelirleri sayesinde, toplumda ekonomik olarak artk deer hzla artmtr. Bu gelime Avrupa genelinde gzlenmekle birlikte, Fransa zelinde daha da nemli bir boyut kazanmtr. Bunun somut saylabilecek bir rnei, dzenli ordudaki asker saysnn hzl artnda grlmektedir. 15. yzyln ortalarnda yaklak 40 bin askeri olan Fransa, 18. yzyln banda bu sayy on katna karmt. Ayn dnemde ngilteredeki art ise, ancak 3,5 kat civarnda kalmt. 17. yzyldan itibaren Osmanl Devletinde her geen gn artan bir brokratikleme arlk kazand grlmektedir.12 Btn bu srelerin altnda yatan asl temel sebep, dorudan devlet ile ekonomi arasndaki ilikilerin yol at sebepler denilebilir. Byme ve merkezileme srecine girmi olan merkeziyeti rejimin en nemli kaygs, giderlerini azaltmak, daha da nemlisi gelirlerini artrmak olmutur. Bunun neticesinde devletin ekonomik ileyiini belirleyen, iktisadn, devlet nazarnda gittike daha ok bir gelir kayna yaratma ve zenginleme aracn ortaya karmada kabul grmesidir.

Bunun en nemli unsuru ise, devletin vergi gelirlerine bak as olarak sabit fikre varan bir alaka duymas ve dolaysyla hazine gelirlerini mmkn olduunca yksek dzeye ykseltme (fiskalizm) politikas takip etmesidir13. Dier bir seenek olarak borlanma mekanizmalarn ve siyasi gten hareketle iktisadi ilerlemeye yarayan tm aralar katmak gerekir. Bunun da tesinde, tpk Osmanl Devleti veya spanya/Habsburg monarisinde olduu gibi Fransada da, vergi gelirlerine ek olarak veya bu gelirleri daha hzl bir ekilde nakde evirmek kaygs ve yeni nlemlerle, devletin borlanma ve gelir elde etme olanaklarn gelitirmesidir.14 Osmanl Devletinden pek de farkl olmayarak, Fransa Krallnn balca sorunu borlarn geri denmesinde karlalan zorluklard. Dolaysyla az ok sistematik bir bor ertelenmesi, konsolidasyon veya dorudan doruya reddine varan bir eilim ba gstermekteydi. 16. yzyldan itibaren gittike hzlanan bu sre, 17. yzyln ortalarna doru lkeyi iflasn eiine getirmiti. 1640 ve 1650lerde talan edilmi devlet hazinesini tekrar doldurabilmek iin %50lere varan faizlerle borlanmalara gidilmitir.15 Avrupa devletlerindeki savalarn finansman alan, pek ok aile veya kii iin yeni kazan arac olarak grlmtr. Ancak, Osmanllar Batdaki gelimelere ilgi duymamas ya da ciddiye almamas gibi gl olduu dnemden itibaren hatta slamn yaylmakta olduu zamanlardan beri Hristiyan Batnn verecei bir ey olmad ve Hristiyanlara fazla gven duyulmamas gibi sebepler esas alnarak sava giriimciliinden ticari giriimcilie gemeyi baaramamlardr.16 Bundan tr, sava giriimcilii yani yama ve korsanlk seferleri btn toplumlarda olan ve Avrupa'daki sermaye birikiminin de temel esi oluturmutur. spanyollar Gney Amerika'y smrrken, ngilizler de spanyol gemilerini yama ederek smrlerine hz vermilerdir. spanyollar paray ellerinde tutamadlar ancak Kuzeyliler bunu ticari sermayeye dntrmeyi baardlar. ok uzun bir sre askeri ve ticari sermayede (zellikle

10 Halil nalck, iftliklerin Douu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiraclar, Osmanl Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Editrler: alar Keyder, Faruk Tabak; ev: Z. Altok, , Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998, s.24. 11Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev: B.Karanak, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1991, s.92. 12 Edhem Eldem, Osmanl Devleti ve Fransa: 17. ve 18. Yzyllarda Devlet Ekonomi likilerine Karlatrlmal Bir Bak, Osmanldan Cumhuriyete Problemler, Aratrmalar: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993, s. 20, 21. 13 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Neriyat A.., stanbul 2000, s.64. 14 Eldem, a.g.e. , s. 22. 15 Eldem, a.g.e. , s. 23. 16 Bernard, Lewis, Modern Trkiyenin Dousu, TTK, Ankara 1998, s.41.




denizlerde) ayn eyin olduu grlmektedir. ngiliz sermayesi ise Hindistan'n talan edilmesi ile zirveye ulam ve bu durum 18. yzyln sonlarnda balayan sanayi devriminin nemli ateleyici sebeplerinden birisini tekil etmitir.17 Osmanl yenilgilerinin nedenlerini aklama daha nceki yzyllarn zaferlerini aklamak kadar zordur. 16. yzyln ilk yarsnda, Yeni Dnya'nn zenginlikleri Avrupa'ya akarken, yeni retim aralar geliti ve askeri dengeler Osmanl Devletinin aleyhine dnd. Osmanllar askeri teknoloji alanndaki stnlklerini kaybetmeye baladlar.

Avrupal dmanlaryla nce ayn dzeyde, sonra da onlarnkilerden daha geri silahlar ve taktikler kullanarak savar oldular. Ayrca, eskiden saldr ve savunma savalarnda askeri dengenin saldran taraf lehine bozulmas Osmanllara avantaj salam, fakat artk savunma sistemleri gelimi ve ok pahallamt Saltanat dnemi pek ok zafere tanklk etmi; Kanuni Sultan Sleyman, Zigetvar surlar nnde lrken, tahkim edilmi kentlere saldrmann gl ac bir ekilde grlmt. Surlarla korunan ehirler, savalarda gittike daha ok rastlanan bir unsur halini almaktayd.18

Nitekim Bat ekonomileri, yeni teknolojilerin ve savunma savalarnn giderek ykselen maliyetlerini, Yeni Dnya'dan akan muazzam zenginliin de yardmyla, daha rahat karlayabilmekteydi. 17. yzyldan itibaren Osmanl Devletinin ehirlerdeki kk sanayi retimi zerindeki denetiminin zayflamas, devletin mali istikrar salayamamas ve kyllerin ehirlere g ile uzun savalar neticesi harap duruma gelen ehirlerin pazar ekiciliinin ortadan kalmasdr.19 18. yzylda Avrupa'da her zamankinden daha merkeziyeti bir nitelik kazanmakta olan mutlak monariler ortaya kt. Osmanllar, bir dereceye kadar bu srecin iinde yer alrken, dnyann dier devletleri dnda kald. ran Devleti yzyln ilk blmndeki ksa ykseli sonrasnda zayflayp kt ve 20. yzyl bana kadar herhangi bir organize g oluturamad. Daha da douda, Mool Devleti ve Hindistan'n dier blgelerinin tamam Fransz veya ngiliz egemenlii altna girdi.20

17. yzyla smr yarna baktmzda smr yarndan en ok karla ayrlan devlet ngiltere olmutur. Nedeni ise iyi incelendiin de grlecektir ki, ngilizler dier Avrupa Devletleri ve Osmanl Devleti gibi vergilerini tarm zerine odaklamamlar. Tam tersine farkl alanlardan zellikle de ticaret ve ticarete dayal vergi yntemini gelitirmilerdir. Birok Avrupa lkesinde vergileme sorunu, yetersiz gelir toplamaktan kaynaklanmamakta, sosyal otorite sorunundan ileri gelmekteydi. Britanyada bu tr sorunlar sz konusu olmamtr. nk deien mali ihtiyalar karsnda vergi yntemleri ve uygulamalar da deitirilmitir. Bu anlamda Britanyada devlet, ekonominin her alanna vergilerle mdahale etmitir denilebilir.21 17. yzyl sonunda ekilebilir alanlardaki komnal kyl mlkiyeti Fransada %50, ngilterede %2530 oranndayd. Devlet yaplarnn nfuz etme yeteneklerine gre ngiltere bireysel, Fransa kolektif vergi toplama yntemine ynelmitir. z itibaryla karlatrldnda Osmanl Devletinin uygulad vergi sistemi avarz hanelerinde olduu gibi kolektif vergi sistemidir. Devletin, lkenin btn altyapsal kaynaklarn kullanabilmek amacyla sald vergiler, ilgili mahallelerin hanelerine bltrlerek toplanmaktayd.22 ngilterede, ise vergileme asndan sosyal muafiyet yoktu. lkenin 17. yzylda artan zenginlii ticaretten ileri geldiinden ticareti vergilemek kolayd. 16401660 ngiliz Devriminden sonra ngilterede Kilisenin vergileme yapmas durdurulmu, iltizam

17 M. Tanju Akad, Osmanllarn Stratejik Sorunlar, Kasta Yaynlar, stanbul 1995, s.150. 18 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Dousu, TTK, Ankara 1998, s.36-37. 19 Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev. Kudret Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul 1993, s.19. 20 David Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, ev: A. Bertay, letiim Yaynlar, stanbul 2002, s.74. 21 Richard Price, British Society 1680-1880 Dynamism, Containment and Change, Cambridge University Pres, 1999

s. 135,136. 22 Cenk Reyhan, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2008 s. 114-115.

168 Nurullah KARTA



kurumu yava yava ortadan kaldrlmaya balanmt. Parlamento, Kralla gmrk, dolayl vergiler ve arazi vergileri gibi srekli vergiler vermi; vergiler ulusal olarak birletirilmi oranlarda alnmaya ve vergilerin toplanmas hazinenin kontrol altnda devlet grevlileri tarafndan yaplmaya balanmt. Vergi oranlar, vergi mkelleflerinin temsili gc Parlamento tarafndan kabul edildii iin yksek tutulmutu. 16891717 yllar arasnda vergi oranlar misli artrlm, ngilizler Avrupada en ok vergilenen halk durumuna gelmilerdir. Vergi gelirlerindeki art sava maliyetlerinin artrlmasn salam, bylece 17. yzyln sonu ile 18. yzyln banda ngiltere nemli bir askeri g olarak grlmeye balamtr.23

Osmanl Devleti baktmzda ise 18.yzylda zayflam, Fransa, Osmanl ynetiminin muhafaza ve takviyesine destek vermi ve bunun karlnda da kendi karlarn glendirip geniletmitir. 1740 Kapitlasyonu bunu gstermektedir24. Bu sayede Osmanl Devleti iinde en imtiyazl devlet olma durumunu kazanmtr. Fransz htilali ncesinde Osmanl Devleti en fazla ihracat ve ithalat yapt lke Fransa idi. Osmanl memleketlerinde oturan Franszlardan hara alnmamas ve Fransz tccarlar ile her hangi bir kimse ihtilafa dtnde kad huzurunda Fransz tercmanlar yok ise davalara baklmamas eklinde Fransz tebaasn koruyan hkmlere yer verilmitir. Ayrca, Osmanl memleketlerinde ak denizlerde gemiler, kadrgalar ve donanmalar Fransz gemileriyle bulutuklarnda birbirlerine zarar vermeleri ynnde yine koruyucu hkmler bulunmaktayd25.

Fransz htilali srasnda Osmanl Devleti, eski ve yeni rejim taraftarlarna kar tarafsz bir tutum izlemi ve 1795'den itibaren de ihtilal hkmetini resmen tanmtr. Osmanl -Fransz likileri, Fransz htilali'nin ilk dneminde gevemi olmakla birlikte Napolyon'a kadar ok nemli bir deiiklik geirmemitir. Fakat Fransz htilal sreci Napolyon Bonapart' n nfuzu altna girdikten sonra Fransa'nn Dou politikas da nemli lde deimitir. Bu dnemde, Fransa dnyadaki gcn Napolyon'un Osmanl topraklar zerine oluturduu projelerle de gerekletirmeye ynelmiti. Ona gre, Akdeniz'de Hint ticaret yolunun en nemli noktas Msr'd.

Eer Msr Franszlar tarafndan alnrsa Hint ticaret yolu kesilmi olur ve rakipleri olan ngilizlere byk bir darbe vurulur ve onlar da mcadele halinde olduklar Fransa ile bara mecbur olurlard. nk ngiltere'yi yenmeksizin Fransa'nn istedii gibi bir bar olamazd. Napolyon'un Dou ile ilgili politik dnce ve tasarlar bunlarla snrl olmayp ok daha geniti. Msr'da baarl olduktan sonra, Filistin ve Suriye'ye hatta tm Osmanl Devletine hkmetmeyi bile dnebilmekteydi. Napolyon'un Msr' a asker karmasndan itibaren Osmanl Devleti ile Fransa'nn aras almtr. 18.yzyl sonlarnda ortaya kan bu deiikliin nedeni, Napolyon'un hrs ve hayalleri ile Direktuvar' idare edenlerin zaaf ve acizlikleriydi. Fransa'nn Dou politikas Napolyon'un at bu yeni izgiden 19. ve 20.yzylda da btnyle ayrlamamtr.26

17 ve 18. yzylda Avrupada Meydana Gelen Gelimelerin Osmanl Ekonomisine Etkisi:

17. Yzyln ilk dneminden balayarak devam eden srete, Rnesans, reform, corafi keifler ve yeni ticaret yollarnn kefedilmesi ve Avrupal uluslarn kontrol altna gemesi neticesinin bir sonucu olarak, Avrupallar dnya ile iktisadi-mal ilikilerinde inisiyatif kullanabilen, sz sahibi olabilen bir pozisyona ykseldiler. Avrupann ekonomi alannda ilerleme kaydetmesi ayn zamanda o dnemin en byk iktisadi-mal gc olan Osmanl Devletinin

23 Frank Tallet, War and Society In Early Modern Europe 1495-1715, Routledge, London 1997, s. 209. 24

Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII. Ve XIX. Asrlarda), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, stanbul 1940 s.52. 25

Necdet Kurdakul, Osmanl Devletinde Ticaret Antlamalar ve Kapitlasyonlar, Dler Neriyat, stanbul 1981. s. 86-87. 26 Yusuf Akura, a.g.e., s.57- 61.




k; Avrupa ve Yeni Dnyann etkisini gnmzde bile hissettiimiz byk ykseliidir. Eski Dnyann en by olan Osmanl Devletinin kn hazrlayan nedenlerin baz unsurlar bu sre iinde sakldr. Osmanlnn iktisadi yaps ilgili almalar birok yazarn zerinde younlukla durduu konulardandr. rnein McGowan Anadoluda, Rumelide ve Orta Avrupa da ticaretteki bariz farkllklar zerinde durmuken,27 bir baka yazar Mantran da 17. yzyln Osmanl iktisadi ve ticari hayatnda bir dnm aamas olduu vurgusunu yapmtr28

Ekonomisi yapsnn byk oranda tarma dayal olduu bir lkede, oalan nfusla birlikte, ekilen topraklarn snrna ulamas, eer verimlilik artlar yoksa bir noktadan sonra, ekonomik sorunlar da beraberinde getirmesi kanlmaz hal almaktadr. 16. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl ehirlerinin iae sorunu nemli saylabilecek oranda artmtr. Kyler ehirlerin ihtiyalarna neredeyse karlk veremez durama gelmitir. Batl tacirler kylerde yetien tarmsal rnleri, Osmanl devletinden ok daha yksek fiyatlara satn alp kendi lkelerine aktarmaktadrlar. Osmanl Devletinin tarmdan elde edilen rnlere getirmi olduu ihracat yasa tam anlamyla uygulama alan bulamamtr. Avrupann da etkisiyle Osmanl Devletinde fiyatlar ykselme eilimi iindedir. Narh uygulamalar bu eilimi ortadan kaldrmamtr. 17. ve 18. Yzyllarda Bat Avrupa ekonomileri uzun dnemli bir bunalm iinde kaldlar. Pek ok lkede retim ve nfusun art hz yavalad gibi isizlikte artmaya balad. Bu sorunlar gidermek iin Hollanda, ngiltere ve Fransa gibi devletler farkl d ticaret politikalar izleyerek lke iinde ki altn ve gm miktar artrlarak milli servetin bu ekilde salanmakta idi. Bir baka deike d ticaret fazlas vermesini savunuyorlard.29 Bu yntemle yerli retim artrlacak isizlik azaltlacak ve her devlet kendi d ticaretini ve kendi tccarlarna ayrcalklar salayacakt bu yntem merkantilist politikalar olarak her kesimdeki tccarlarn konumunu glendirmi oluyordu.30 Osmanl tccarlar ise Avrupal tccar ile rekabette boy lememekte, hammadde sknts nedeni ile de maliyetler ykselmekte, retim gerilemekte idi. 17. yzyla doru, Osmanl ticari hayatnda sadece Osmanl akesi deil, bunun yannda Venedik dke altn, Hollanda ve spanya paralar gibi yabanc gm paralar da ilem grmektedir. Avrupallar Yeni Dnyadan getirdikleri deerli madenleri altn ve gm, Osmanl devletine, ayar drlm; gm ierii azaltlm para olarak srmektedirler. Parasal (emisyonun) genilemenin getirdii olumsuzluklar bu ekilde amay renmilerdir. Bu paralarn kastl olarak batl tccarlar tarafndan Osmanl piyasalarna sokulmas, Osmanl para dzenini altst etmi ok byk oranda deer kaybna uramasna sebep olmutur. Buna ramen yabanc kkenli tacirlerin Osmanl iktisadi ve mali hayatnda ne kadar nemli olsalar dahi yinede, 18. yzyl boyunca i ticari hayat Mslman Osmanl tccarlarnn kontrol altnda olduu grlmektedir.31

Ticari yollar bakmndan ise Orta Doudan geen Hindistan ticaret yolu eski neminden uzak bir duruma gelmitir. Osmanlnn ann gerisini de kalan hantal, ar, eski gemileri karsnda, rzgr gc ile gidebilen, hafif ince dneminin modern saylabilecek gemileri ile Hint okyanusunda avantaj ve ticari gc ellerine geiren Avrupallar, artk, bu ticaret yolunu Osmanldan bamsz olarak Osmanlya bal kalmakszn kendi menfaatleri ynnde kullanmaktadrlar. Tarihte Birleik Krallk olarak bilinen ngiltere ileri zamanlarda Hindistan

27 Bruce McGowan, Economic Life in the Ottoman Empire: Taxation, Trade and Struggle for Land 1600-1800, Cambridge University Pres, (1994). The Age of Ayans, 1699-1812, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Halil Inalck ve Donald Quartert (ed.), Cambridge University Press, Cambridge 1981, 639-758, 28 Robert Mantran, Transformation du commerce dans lEmpire ottoman au dix- huitime sicle, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Thomas Naff ve Roger Owen (ed.), Southern Illinois University Press, Feffer & Simons, Inc.,

London 1977, s. 217, 235. 29 evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, letiim Yaynlar, stanbul 2010, s.72. 30 Pamuk, a.g.e., s.72. 31 Charles Issawi, Population and Resources in the Ottoman Empire, Studies in Eighteenth Century Islamic History, T. Naff and R. Owen (ed.), Feffer and Simons Inc., London 1977, s. 152-164.

170 Nurullah KARTA



smrge haline getirecek yeni ve ok gl bir devlet olarak Avrupada domaktadr. Hint Okyanusunda Osmanl Devletinin konumu eskisi kadar gl deildir. Dier yandan Osmanl Devleti corafi ve siyasi adan en geni snrlarna ulamtr. Osmanl eskisi gibi artk kk devletlerle deil, byk imparatorluklarla komu olmutur, buda haliyle ekonomi ve siyasi sorunlar da beraberinde getirmitir.

Osmanl Devletinin genilemesinden en ok karl kan ulus ise Rumlar olmutur. Zira 18. yzyl Osmanl d ticaretinde faaliyetleri bakmndan en fazla belirginlik gsteren gayrimslim tccar kesimi, ticari mnasebetleri esnasnda hem Orta Avrupaya ynelen kara ve nehir yollarn, hem de Karadeniz ve Akdeniz ticaret yollarn en fazla kullanan Rumlar tekil etmektedir.32 Ancak 18. yzylda kara ve nehir gzerghlarn kullanarak Viyana ve daha kuzeydeki Slav ve Alman ehirlerinde ticaret kolonileri oluturan Rumlara, bata Makedonya olmak zere Rumelinin deiik blgelerinden kalkp gelen dier Balkan devletlerine ait tacirlerine, Ermeniler, Yahudiler ve Mslman tccarlar da refakat etmitir. 33

18. yzylda girildiinde grmekteyiz ki bata Rumlar olmak zere dier Balkan milletlerine mensup tccarlarn n plana kmas ve Batl d pazara ynelik olarak yetitirilmeye balanan pamuk, ttn, msr vb. zirai rnlerini ithal edebilmek iin Balkanlara daha fazla girmitir. Bu srada tccarlarn bir arac snf olarak bulunduklar konumlarn glendirmeleri ayrca nceki yzyllarda bu blgede youn olarak faaliyet gsteren Venedik ve Dubrovniklilerin yerlerini almalar nemli rol oynamtr.34 Osmanl topraklarndaki reticilerle Avrupal tccarlar arasnda sk ilikiler kurarak, ithalat ve ihracattaki denetim mekanizmalarn arttran bu tacirler, Rusya, Orta Avrupa ve Akdeniz lkelerine yaylarak buralardaki ticaret faaliyetlerinde aktif biimde yer almaya baladlar.35

Yine bakldnda grlmektedir ki 18. yzyldan itibaren Avrupa ve Balkanlardaki ticaret faaliyetlerinde Rumlarn etkinliklerinin artmasnda, Osmanl Devletinin Mslman olmayan tebaasndan bazlarnn Avrupa topraklarna g etmeleri nemli rol oynamtr. Bu g eden topluluklarn banda da, Rumlarn Balkanlardaki en byk rakipleri olan Yahudiler bulunmaktayd. 17 yzyln bandan. tibaren Balkanlarda Dubrovnikliler ve Yahudilerin ticar faaliyetleri azalm, Yahudi nfusunda gler yaanmaya balamt. 1600 ile 1800 yllar arasnda Balkanlardaki Yahudi nfusu azald. 18. yzyl boyunca da, says net olmayan Yahudi kesimi, her biri birer ekonomi merkez durumundaki Viyana, Trieste, Livorna, Amsterdam, Londra, Hamburg gibi Avrupa ehirlerine g ettiler.36 Kk Kaynarca Antlamasyla (1774) Karadeniz ve Tuna Nehrinin uluslararas ticarete almasnn ardndan, Rum tccarlar Viyana, Leipzig, Paris, Marsilya ve Londra gibi Avrupann nemli ticaret merkezlerinde yerlemeye baladlar.37 Osmanl Devleti ve bu merkezlerdeki Rumlar arasnda aile balarnn srdrlmesi sebebiyle de, nceden

32 Vasilj Popovic,. Les Merchands Ottomans Vienne en 1767, Revue Historique du Sud-est Europen, XVII/4-6, 1940, s. 166-187. 33 Bruce McGowan,. Economic Life in the Ottoman Empire: Taxation, Trade and Struggle for Land 1600-1800,

Cambridge University Pres,(1994). The Age of Ayans, 1699-1812, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Halil Inalck ve Donald Quartert (ed.), Cambridge UniversityPress, Cambridge, 639-758. (1980). The Study of Land and Agriculture in the Ottoman Provinces within the Context of an Expanding World Economy in the XVII-XVIII th Centuries, International Journal of Turkish Studies , 2/1, 1981. s. 57-63. 34 Nikolay Todorov, Certain Problem du developpment Urbaindans les Provinces Balkaniques de LEmpire Ottoman aux XVIe-XIXe Sicles, Association Internationale de Sud-Est Europeenne, 1975, s. 52. 35 Reat Kasaba. Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev. Kudret Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul 1993, s.30. 36 Traian Stoianovich, The Conquering Balkan Merchant, Journal of Economic History, 20, 1960, s. 274. 37 Reat Kasaba, a.g.e., s.24-25,




beri Osmanl topraklarndan mal karmakta uzmanlaan Rumlarn ticaret faaliyetlerine daha da hz kazandrd grlmektedir 38

18. yzyla girildiinde bir dier husus da Osmanl Devletinin d ticari piyasasnda nemli yer tutan gayrimslim tccar kesimi arasnda yer alan Ermenilerin deniz ticareti yapmadklar grlmektedir. Fakat bununla birlikte dikkat eken husus mcevherat sektrnde sz sahi olduklar bilinmektedir. Byk bir ksmnn Avrupa piyasasndan getirilen kymetli talarn ticaretini yapmalaryla dikkat ektikleri grlmektedir. Avrupadan getirilen bu talar kendi sanatsal marifetlerine gre ekil verip ileyerek veya Dou kltrnn sanatsal zevkine gre yeniden ekil verip Pazar piyasasna sunan Ermeni tccarlar pahal mcevherat ticaretinden ok byk paralar kazanmlardr.39 Dier bir aznlk topluluk olan Yahudiler de deniz ticari seferlerine pek scak bakmamlar, fakat Osmanl Devleti ile beraber batya almlar Avrupada ekonomik bakmndan ileri olan baz ehirlerde yaylmac politika izlemiler ve bu yerleim merkezlerde bulunan dier Yahudilerle iliki ierisinde olduklarndan tr deniz ticari sektrne ok byk yatrmlar yapmlardr.40

Bat uluslarnn bu sayede Sava teknolojisini ok hzl bir ekilde ilerlettii grlmektedir. Klcn yerini ateli silahlar almtr. Sava eskiye gre daha pahal ve maliyetli bir hal almtr. Bunun neticesinde savalar bte aklarna sebep olmaktadr. Osmanlnn dmanlar karsnda baarl olabilmesi iin, merkez (kapkulu) ordusuna arlk vermesi ve tmar sistemini ihmal etmesine sebep olmutur. retim ekli deimediinden, ayni vergi yapsndan nakdi vergileme ekline baarl bir gei yamas da de sz konusu olamamtr. Devlet, artan fiyatlar karsnda tmar sisteminden yeteri kadar gelir elde edemeyince, iltizam sistemi zerinden tebaasna ynelik uygulamalar ortay koymu ve bunun sonucu olarak ekonomi daha da olumsuz bir yapya dnmtr.

Sonu

17. yzyln balangcndan itibaren ve takip eden dnemler ksaca ele alndnda Osmanl Devleti ve Batl devletleri arasndaki ticaret ilikilerde hem Osmanl hem de Avrupa devletleri asndan gelinen aama, taraflar arasnda iktisadi sahasnda olduu kadar asker, siyas, brokratik alanlarnda da ipular vermesi bakmndan da nem arz etmektedir. 18. yzyln ilk yarsndan itibaren, Osmanl Devletinin Avrupann asker, teknoloji ve endstri sahalarnda stnln kabul ettii bir dnem olmutur. Bu srete yaanan gelimeler e zamanl olarak Osmanl d ticaretinde, ticari ve mali menfaatlerine hizmet etmekten uzak bir durum gstermeye balamtr. Osmanl Devleti, 17.yzyln sonlarndan 18.yzyln sonuna kadar Batl devletler ile ticari ilikilerinde meydana gelen deimeler ksaca u ekilde zetlemek mmkndr. Osmanl Devleti, Batl Devletler ile yaplan ticari mnasebetlerinde ekseriyetle sanayi rnleri ithal edip karlnda ise hammadde ihra etmeye balamtr. Bunun sonucu olarak da, Osmanl ve Avrupa arasndaki ticaret dengesi srekli olarak Osmanlnn aleyhine ilemitir.

Avusturya ve Rusyann Balkanlar ve Karadeniz yolunu kullanarak Osmanl Devleti zerindeki gcn arttrarak, 18. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl d ticaretinde daha ok sz sahibi olduklar grlmektedir. Bunun neticesi olarak, sanayileri kalknma aamasnda olan Avrupal devletlerle boy lmekte zorlanan Osmanl Devleti ile ortak snrlar olan ve dorudan ticaret ilikilerde bulunulan devletler karsndaki avantajn da kaybetmekte olduunu grlmektedir. Osmanl ile ortak snra sahip olan ve dorudan ticaret yaplan Avusturya ve Rusya gibi devletlerin Osmanl ticaretinde daha fazla sz sahibi olmas, en fazla Bat kkenli Osmanl

38 Traian Stoianovich The Conquering Balkan Merchant, Journal of Economic History, 1960. s.190,249,252. 39 Nicolas V. Michoff, Conribution a LHistoire du Commerce de La Turquie et de La Bulgarie, III, Rapports

Consulaires Franais Documents Officiels et Autres Documents, Svichtov, 1950, s. 60. 40 Michoff, a.g.e., s.60.

172 Nurullah KARTA



tacirleri ve bu tacirler arasnda da, farkl etnik kimliklere mensup Balkan tacirlerinin iine yaramtr. Avrupa uluslarnn Osmanlnn zerindeki glerini arttrmasn iyi deerlendiren ve bunu frsata dntren bu tccarlar, hem kara yolu ile hem de deniz yoluyla faaliyetlerini Avrupa ilerine yaymay baarmlardr.

KAYNAKA

AKAD Mehmet Tanju, Osmanllarn Stratejik Sorunlar, Kasta Yaynlar, stanbul 1995.

AKURA Yusuf, Osmanl Devleti'nin Dalma Devri (XVIII. ve XIX. Asrlarda), Trk Tarih Kurumu Yaynlar. stanbul 1940.

AKDA Mustafa, Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi II (1453-1559), Bar Kitapevi, Ankara1999.

ELK Birten, Osmanl Sefer Organizasyonlarnda Kentli Esnafn Getirdii zmler: Orducu Esnaf, EJOS, No. 11, 2004, s. 1-163.

ELDEM Edhem, Osmanl Devleti ve Fransa: 17. ve 18. Yzyllarda Devlet Ekonomi likilerine Karlatrlmal Bir Bak, Osmanldan Cumhuriyete Problemler, Aratrmalar, Tartmalar,: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998, s. 14-32..

GE Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi,tken Neriyat, stanbul 2000.

KASABA Reat, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, ev. Kudret Emirolu, Belge Yaynlar, stanbul 1993.

KENNEDY Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, ev: Birtane Karanak Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1991.

MCHOFF Nicolas V., Conribution a LHistoire du Commerce de La Turquie et de La Bulgarie, III, Rapports Consulaires Franais Documents Officiels et Autres Documents, Svichtov 1950.

McGOWAN Bruce,. Economic Life in the Ottoman Empire: Taxation, Trade and Struggle for Land

1600-1800, Cambridge University Pres,(1994). The Age of Ayans, 1699-1812, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, Halil Inalck ve Donald Quartert (ed.), Cambridge UniversityPress, Cambridge, 639-758. (1980). The Study of Land and Agriculture in the Ottoman Provinces within the Context of an Expanding World Economy in the XVII-XVIII th Centuries, International Journal of Turkish Studies, 1981.

ISSAWI Charles, Population and Resources in the Ottoman Empire, Studies in Eighteenth Century Islamic History, T. Naff and R. Owen (ed.), Feffer and Simons Inc., London, 1977, s. 152-164.

NALCIK Halil. iftliklerin Douu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiraclar Osmanl Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm (Editrler: alar Keyder, Faruk Tabak; ev: Altok, Z.), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1998.

KURDAKUL Necdet, Osmanl Devletinde Ticaret Antlamalar ve Kapitlasyonlar, Dler Neriyat, stanbul 1981.

LEWIS Bernard, Modern Trkiyenin Dousu, TTK, Ankara 1998.




MANTRAN Robert), Transformation du commerce dans lEmpire ottoman au dix- huitime sicle, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Thomas Naff ve Roger Owen (ed.), Southern Illinois University Press, Feffer & Simons, Inc., London, 1977 s. 217- 235.

ZKAYA Ycel, Osmanl mparatorluu'nda yanlk, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994.

ZVAR Erol, Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitapevi Yaynlar, stanbul 2003.

PAMUK evket, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi 1500-1914, letiim Yaynlar, stanbul 2010.

POPOVC Vasilj, Les Merchands Ottomans Vienne en 1767, Revue Historique du Sud-est Europen, XVII/4-6, 1940, s.166-187.

PRICE Richard, British Society 1680-1880 Dynamism, Containment and Change, Cambridge

University Pres, 1999.

REYHAN Cenk, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2008.

STOIANOVICH Traian, The Conquering Balkan Merchant, Journal of Economic History, 20, 1960, s. 274.

TODOROV Nikolay, Certain Problem du developpment Urbaindans les Provinces Balkaniques de LEmpire Ottoman aux XVIe-XIXe Sicles, Association Internationale de Sud-Est Europeenne, 1975. s.43-58.

QUATAERT David, Osmanl mparatorluu 1700-1922 ev: A. Bertay, letiim Yaynlar, stanbul 2002.

TALLET Frank, War and Society In Early Modern Europe, 1495-1715, Routledge, London 1997.

TEZEL Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994.

TIZLAK Fahrettin, 18. Yzyln kinci Yarsnda Yukar Frat Havzasnda Ekyalk Hareketleri, Belleten, C. LVII, Aralk 1993, S. 220 TTK, Ankara 1994, s. 751-780.