69

2) หมอดนเผาเพอการบรรจอาหารและสงของ ในอดตมการใช หมอดนเผาขนาดใหญเพอ บรรจศพของคนตาย กอนทจะม

การเปลยนแปลงเปนการเกบกระดกใสหมอ ดนเผาหลงจากทฝงศพใหเนา เปอย ทเรยกวาการฝงศพครงท 2 (secondary burial) และพฒนาเปนการเผาศพกอนเกบกระดกไปบรรจในหมอดนเผาเพอฝงดน (สกญญา เบาเนด , 2550, หนา 52 – 55) โดยหลกฐานทพบในเขตภาคกลาง ทวดหนองตะเคยน ต าบลหนองกลา อ า เภอบางระก า จงหวดพษณโลก มการพบโครงกระดกมนษยและหมอดนเผาวางทโครงกระดก จ านวน 6 ใบ โดยม 3 ใบวางอยปลายเท าโครงกระดก อก 3 ใบวางรอบตว (กรงเทพธรกจออนไลน, 2552) หมอดนเผาทพบรวมกบโครงกระดกจากการฝงศพนนบรรจของใช เครองประดบ เพอให ผตายน าไปใชตามความเชอ โดยการวางหมอดนเผาอาจวางต าแหนงทแตกตางกนตามความเชอและพธกรรมของกลมชน เชน วางเห นอหว ปลายเทา หนาทอง ขางล าตว หรอทบใหแตก นอกจากนยงพบหมอดนเผาทบรรจกระดกของพระสงฆ ในพระอโบสถหลงเกา วดธรรมาราม รมแมน า เจาพระยา ต าบลบานปอม อ าเภอเมองพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยา (ส านกขาวแหงชาต กรมประชาสมพนธ , 2552) ซงหมายถงกระดกอาจผานการเผาศพ หรอฝงศพมากอนหนา

ภาพท 4.23 หมอดนเผากบคตความเชอเกยวกบความตาย ทมา: นตยสาร อสท (2552, กนยายน 5)

70

นอกจากนคนไทยภาคกลางและทวภมภาคของประเทศไทยมวฒนธรรมเดยวกนทแสดงใหเหนถงความมน า ใจตอบคคลอน โดยการวางหมอดนเผาบรรจน าไวหนาบาน รมทางเดน พรอมกระบวยทท าดวยกะลามะพราวส าหรบตกน าดมไว เพอใหผ เดนทางผาน สามารถตกดมได แกเหนอย แกกระหาย เนองจากในอดตยงไมมรานขายน าและเครองดมเรยง รายขางถนนทางเดนมากมาย เชนปจจบน อกทงการสรางบานเรอนในอดตกหางกน ซงไมพบวฒนธรรมเชนนในเขตเมองทมบานเรอนเรยงรายจ านวนมาก มรานคาตอบสนองไดเทาทตองการตลอดชวงเวลา หากแตยงคงหมอดนเผาทบรรจน าดมไวหนาบานส าหรบบานเรอน ในชนบท บานเกา และบานเรอนไทยตวอยางในสถานททองเทยวตาง ๆ เทานน

ภาพท 4.24 หมอดนเผาบรรจน าดมนอกบาน

71

แมการใชหมอดนเผาเพอบรรจศพคนตาย บรรจกระดกเพอฝงดน หรอบรรจของใชเครองประดบตามความเชอเกยวกบหลงความตาย ไดลบเลอนและไ มพบการปฏบตแลวในปจจบน หากจะพบในกรณเชนนกเปนการน าหมอดนเผาบรรจเถากระดกหลงเผาเพอน าไปลอยองคารทแมน าหรอทะเล ทยงคงพบเหนได เชนเดยวกบหมอดนเผาลกษณะและขนาดตาง ๆ ทบรรจน าดมไวนอกบาน แต ดวยประวตศาสตรของหมอดนเผาทค กบคนไทยมาอยาง ยาวนาน ประกอบกบคณสมบตทดของหมอดนเผาท าให หมอดนเผายงคงใชเปนภาชนะบรรจอาหารและสงของอย หากแตมลกษณะการใชงานและจดประสงคทแตกตางจากในอดต โดยการใชหมอดนเผาส าหรบบรรจอาหารนนเปนการใชเพอ ทดแทนวสดประเภทอนทใชอย โดยท าเพอการคา ซงเปนทนยมมากในปจจบนดงเชน หอหมกหมอดน ขนมหวานหมอดน ขาวหลามหมอดน เปนตน โดยหมอดนเผาทใชยงมรปราง รปทรงเหมอนดงเชนในอดต หากแตมขนาดเลกลงมากเทานน

ภาพท 4.25 หมอดนเผาบรรจอาหารเพอการคา ทมา: ตลาดน าดอนหวาย จงหวดนครปฐม และตลาดน าอมพวา จงหวดสมทรสงคราม

เหตผลหนงทมการใชหมอดนเผาในการบรรจอาหารอาจเนองจาก คณสมบตท

ดของหมอดนในการเกบรกษาอาหาร ซงแมจะไมมผผลต หรอผใชงานทานใดไดกลาวถงเหตผลน ในการเลอกใชงานหมอดนเผา แตผวจยพบวามการใชหมอดนเผาเพอการถนอมรกษาอาหารในหลายกรณทงในภมภาคอนของประเทศไทยและในตางประเทศ ดง เชนศนยสงเสรมนมแมและพฒนาสขภาพชมชนภมนทร –ทาล อ าเภอภเพยง จงหวดนาน ประยกตใชหมอดนเผารกษานมแม แทนการเกบน านมเกบไวในตเยน และปญหาเรองกระแสไฟฟาขดของ ทงนเพราะอณหภมในหมอดนเผาต ากวาอณหภมภายนอก 5 องศาเซลเซยส ซงหากอณหภมต ากวา 25 องศา

72

เซลเซยส หมอดนเผาจะมคณสมบตเกบรกษาน านมแมได 4 ชวโมง หากอณหภมสงกวา 25 องศาเซลเซยส หมอดนเผาจะมคณสมบตเกบรกษาน านมแมได 1 ชวโมง การใชหมอดนเผาเกบรกษานมแมท าไดโดยน าหนแมน า (ชนดแบน) 10 – 12 กอน ใส ¼ ของหมอดนเผา จากนนใสน า สะอาดลงในหมอดนเผาใหได ½ ของหมอดน และน านมแมใสแกวสะอาดพรอมปดฝา

รวมทงโมฮมเหมด บาห แอบบา เปนครของประเทศไนจเรย ไดคดคนพฒนาระบบเกบความเยนเพอการถนอมอาหารทเรยกวา pot-in-pot ในป ค.ศ. 1995 (พ.ศ. 2538) เพอแกปญหาเรอง ต เยนมราคาแพงและประเทศยงไมมไฟฟาใช การเกบความเยน ดวยวธ นท าโดยการใชภาชนะ หมอดนเผาจ านวน 2 ใบ โดยจะใสหมอดนเผาใบเลกลงไปในใบใหญ ชองวางระหวางหมอดนเผาสองใ บเตมไปดวยทรายเปยก สวนหมอใบขางในจะใสผก ผลไม หรอเครองดมไว จากนนหมภายนอกของหมอดนเผาดวยผาเปยก อาหารในหมอดนเผาใบเลก จะถกเกบไวไมใหเนาเสย ดวยกระบวนการระเหยแบบงาย ๆ น าในทราย ทอยระหวางหมอดนเผาทง สองใบจะระเหยผานผวดานนอกของหมอใบใหญ ซงกระบวนการระเหย นท าใหอณหภม ภายในหมอดนเผาลดลง

จากการปฏบตเพอการใชงานตามกรณดงกลาวจงเปนเหตผลทเชอไดวาหมอดนเผามคณสมบตในดานการเกบรกษาความเยน ท าใหน ามาประยกตใชเพอ การถนอมอาหาร ได นอกจากการใชหงตมประกอบอาหารและการบรรจอาหารเพอจ าหนายรายวนเทานน

3) หมอดนเผาใชในงานเกษตร

นอกจากหมอดนเผาจะใชเพอการประกอบอาหารและบรรจอาหารเพอด ารงชวตประจ าวน เหตผลทางเศรษฐกจหรอเหตผลทางดานจตใ จแลว ประโยชนของหมอดนเผาหนงทพบวามการใชในอดตแตไมพบเหนในปจจบนคอการใชหมอดนเผาเพอการเกษตร โดยการใชหมอดนเผาฝงบรเวณโคนตนไม ใหปากหมอสงกวาระดบพนดนเลกนอย ใสน าในหมอดนเผา เพอใหน าซมอยางชา ๆ หลอเลยงตนไมในฤดแลง (บรรหาร ตนหยง , 2552) แมในปจจบนไมพบการใชงานดงกลาว แตพบวามการใ ชหมอดนเผาเพอการปลกตนไม อยบาง ดวยเหตผลดานความสวยงาม ความชอบสวนบคคล ความคนเคย และความตองการอนรกษของเกา (ธวชชย กลนใสสข, 2552) รวมทงมการน าหมอดนเผาไปใชในการปลกถวงอกเชนกน

นอกจากการใชงานหมอดนเผาส าหรบประชาชนทวไปแลว ยงพบวามนกวชาการเกษตรไดท า การทดลองใชหมอดนเผาเพอใหน าแกมะพราวน าหอมทระดบรากพชใน ดนทรายทมการระบายน าด ท าใหตนไมมโอกาสขาดน าไดงาย โดยการใชหมอดน เผา 2 ใบ ชวย

73

ใหตนมะพราวน าหอมมอตราการออกลก ไดมากขน และหมอดนเผาใชประโยชนอยางตอเนองไดนานกวา 3 ป มประสทธภาพดกวา แกลลอนพลาสตก และกระบอกไมไผ (ไชยวฒน ศภเศวตสรรค, 2537)

เชนเดยวกบท กรมปศสตว มการประยกตใชหมอดนเผาเพอเพมประสทธ ภาพของการเลยงโคนม เชนกน โดยการพฒนาระบบสงลมเยนเพอพฒนาระบบท าความเยนรปแบบใหม ส าหรบใชกบโรงเรอนโคแบบเปด โดยใช หมอดนเผาซงเปนวสดเหลอใช ทมาจากโองดอกไมไฟทจดเผาแลว น ามาใช ลดอณหภมน ากนภายในโรงเรอนโค พบวาสมารถลดอณหภมของอากาศภายในระบบท าความเยนใหอยในชวง 25 – 26 องศาเซลเซยส และกระจายลมจากดานบนของตวโค อณหภม 28 องศาเซลเซยส รวมทงท าน าเยนส าหรบโคกน มอณหภม 25 องศาเซลเซยส ท าใหโคลดความเครยด โคไดกนน าเยนและมลมเยนเปาท าใหกนอาหารเพมขน และใหน านมเพมขน (กรมปศสตว, ม.ป.ป.)

4) หมอดนเผาใชในประเพณและความเชอ จากวถชวตของคนไทยภาคกลางทมวฒนธรรมการการด ารงชวตดวยการ

ประกอบอาชพการท านา มการเกด แก เจบ ตาย มลทธการเชอถอทางวญญาณ มวฒนธรรมทดในการรบรองแขก การเชอถอในสงศกดส ทธตาง ๆ และมวฒนธรรมทางสงคมทชวยเหลอซงกนและกน ดวยวฒนธรรมรวมดงกลาวจงเกดกจกรรมรวมกนระหวางกลมคน เกดการหลอหลอมแบบแผนของความคด ความเชอ จนน าสการประพฤตปฏบตสบตอเปนประเพณทถกบนทกไว และประเพณดงกลาวพบวาบางประเพณหรอ บางกจกรรมทเกดจากความเชอถอ ศรทธรา มการใชหมอดนเผารวมดวย ดงตอน

(1) การใชหมอดนเผาในประเพณแหขาวแช

ตามประวตศาสตรทยาวนานพบวา เขตภาคกลางของประเทศไทยเปนทอยอาศยของคนหลายหลายเชอชาต ตางสายพนธ ทอยรวมกนและหลอหลอ มวฒนธรรมประเพณความเชอรวมกนเปนคนไทยในปจจบน ชนชาตหนง ในไทยทมอทธพลตอวถการด าเนนชวตของสงคมคอชนชาตมอญ ทอาจกลาวไดวาเครองปนดนเผาชนดเนอดนทพบเกอบทงหมดเกดจากฝมอของคนมอญ ไมวาจะเปนคนโทน า หมอดนเผา กระถางดนเผา โอง และอฐแดง หรอทปจจบนนยมเรยกวาอฐมอญ

74

คนไทยเชอสายมอญมประเพณหนงทเกยวของกบการด ารงช วตไดแกประเพณแหขาวแช ทคนมอญเรยกวา “เปงฮงกราน ” ทจะมกจกรรมกนใน เชาวนสงกรานต โดยชาวบานจะจดเตรยมส ารบอาหาร และน าขาวแชใสในหมอดนเ ผา ดวยเหตผลทใชหมอดนเผาใสขาวแช เพราะ เชอวาหมอดนเผา จะชวยท าใหขาวแชเยนและมกลนหอมนารบประทาน มการแหขาวแช น าขาวแชพรอมเครองบชามาวางไว กอนทจะมการสงส ารบขาวแชใหแกญาตผใหญทเคารพนบถอเพอเปนการแสดงความเคารพ (ประเพณในเกาะเกรด แหขาวแช, 2007, หนา 17)

(2) การใชหมอดนเผาในพธโกนผมไฟ

ประเพณหนงทนยมปฏบตกนมากในครอบครวคนไทย การปฏบต เปนไปตามความเชอทวา ผมเดกทารกทเกดออกมาจากทองแมนน ไมสะอาด ตองโกนทงใหขนใหม แตไมสามารถท าแรกคลอดได เนองจากกะโหลกเดกออนนนบอบบาง และ ความไมพรอมของ ผ เปนแม โดยผมของเดกแรกเกดท มมาตงแตอยในทองแมเรยกวา “ผมไฟ” ทมชอเรยกตามวธการปฏบตหลงคลอดของแมนนคอการนงบนแครขางเตาไฟ เรยกวา “อยไฟ” และการออกจากเตาไฟ เรยกวา “หยาไฟ” ในการจดพธโกนผมไฟนน ปกตมกนยมท ากน ในเดอนทเดกมอาย 1, 4, 5, 6 และเดอน 12

ในพธโกนผมไฟของเดกนนม การใชหมอดนเผา ชนดทเรยกวาหมอทะนนจ านวน 2 ใบ ใบแรกบรรจน าบรสทธ สวนอกใบหน งบรรจน าผสมขมน ใบสมปลอย และกระแจะ เพอใหพอแมตกรดหวลกจนทวหลงโกนผมไฟเดก (การทองเทยวแหงประเทศไทย, 2546 – 2550)

(3) การใชหมอดนเผาส าหรบสตร

การใชหมอดนเผา อกลกษณะหนงเปนการใช ประโยชน ในทางการบ าบดรกษาในสมยโบราณส าหรบสตรหลงคลอดบตร และส าหรบผ ทตองการลดสวนเกน บ ารงผวพรรณ กระชบกล ามเนอ และส าหรบการคลายเมอย โดยใชหมอทะนนขนาดเลกมฝาปดจ านวน 2 – 3 ใบ บรรจเกลอเมดใหเตมหมอ ตงไฟใหรอน หอดวยผาและสมนไพร น าไปกดทบบนเสนจนกระทงหมอดนอนจงเปลยนหมอดนอกใบ ลกษณะการท าเชนนเรยกวา “การทบหมอเกลอ” ซงปจจบน ยงคงมการปฏบตกนอย หากแตเปลยนจากการใชหมอดนเผาเปนการใชลกประคบ ทอาจน าหมอดนเผามาใชเพอการตมน าใหความรอนแกลกประคบ (หมอมา (นามแฝง), 2007)

75

ภาพท 4.26 หมอดนเผาส าหรบการทบหมอเกลอ

นอกจากลกษณะการใชงานหมอดนเผาของคนไทยในเขตภาคกลาง ดงกลาว

ขางตนแลว ยง พบวาในปจจบนมลกษณะการใชงานทแตกตางจากอดต คอการใชหมอดนเผาเปนของประดบตกแตงสถานท ปลกตนไม (ภาพท 4.27 (1) การประยกตท าเปนพวงกญแจหมอดนเผา (หมอแมนาค) (ภาพท 4.27 (2)) และท าขนาดเลกเปนของเดกเลนหรอของตกแตงประดบ (ภาพท 4.27 (3)) เปนตน

(1) (2) ภาพท 4.27 หมอดนเผาทถกประยกตใชงาน

76

(3) ภาพท 4.27 (ตอ)

ระยะเวลากวาพนปทคนไทยไดใชหมอดนเผาท าใหเกดความเชอมโยงสมพนธจากลกษณะการใชงานในชวตประจ าวน ความคนเคยในรปแบบรปทรงของหมอดนเผาท าใหมชอเรยกสงอนอกมากมายทงการละเลนเพอความบนเทง ขนมหวานทไดชอขนมทง จากลกษณะรปทรง และจากการประกอบอาหาร ดงตวอยางตอไปน

(1) ขนมหมอตาล เปนชอขนมหวานชนดหนง ท าดวยแปงสาลเปนรปทรงหมอตาลขนาดเลก แลวหยอดน าตาลสตาง ๆ เปนขนมโบราณทใชในพธแตงงาน อาจเรยกวา “หมอเงน หมอทอง”

(2) หมวกหมอตาล หมายถงหมวกทมรปทรงคลายหมอตาลอยางหมวกทพลทหารเรอและจาทหารเรอสวม ซงหมอ ตาลนน เปนภาชนะดนเผามรปรางคลายหมอทรงเตยส าหรบใสน าตาลโตนด

(3) ขนมหมอขาวหมอแกง หรอ ขนมหมอ แกง หรอขนมกมภมาศ เปน ชอขนมหวานชนดหนง ท าดวยกะท ไข น าตาล แลวจงน าไปอบ ในหมอดนเผาจนหนาของขนม มส น าตาลทอง เมอสกแลวม ก โรยหอมเจยว เรยกวา ขนมหมอแกง ปจจบนใชถาดอ ะลมเนยมในการบรรจเพออบแทน

(4) ปดตาตหมอ เปนการละเลนพนเมอง ของไทย ในสมยกอนนยมเลนในวนสงกรานต เปนเกมทสรางความสนกสนาน สามคค โดยแบงผ เลนเปนสองฝาย หรอหลายกลมตามจ านวนผ เลน ใชผาปดตาและหมนตว ใหถอไม เดนไปตหมอดนท วางคว าเรยงเปนแถวหาง กนพอสมควรตามจ านวนผ เลน ปจจบนใชถงพลาสตก ปบ และกลองกระดาษแทนหมอดนเผา

(5) ขนมปากหมอ หรอขนมปากหมอญวน เปนอาหารทท าโดยการ ตงหมอดนเผาใสน าบนเตาไฟ ทใช ผาขาวบางขงใหตง ปดปากหมอดน น าน ามนทาบนผา น าสวนผสมของ

77

แปงขาวจาว แปงมน แปงเทายายมอม น าเปลา และเกลอ ผสมเขาดวยกน มาทาใหเปนวงกลม ๆ บนผาขาว เมอแปงใกลจะสกใหน าไสมาใส โดยไสท าจากมนแกว กงแหง ถวงอก และหวไชโปวแหง ผดรวมกน ใสแตงกวาสบ ปจจบนขนมทท าบนปากหมอไมวาจะเปนขนมสาค ขนมขาวเกรยบปากหมอ ขนม กยชาย ใชหมออะลมเนยมทมลกษณะเหมอนหมอดนเผาชนด ไมมห แตกนแบนและทรงสงกวาในการท าหมอนงแทนหมอดนเผา

ภาพท 4.28 หมออะลมเนยมรปทรงเหมอนหมอดนเผาชนดไมมห

4.1.3 รปแบบหมอดนเผา การพจารณาเรองรปแบบหมอดนเผาของคนไทยทอยในเขตภาคกลาง โดย

พจารณารปแบบหมอดนเผาในดานขนาด รปราง และรปทรงของหมอดน เผา พบวาหมอดนเผาม 2 แบบคอ ลกษณะหมอดนเผาทไมมหจบ และหมอดนเผาทมหจบ ซงรปแบบของหมอดนเผาแตละชนดมขอคนพบดงตอไปน

1) หมอดนเผาชนดไมมหจบ

หมอดนเผาแบบทไมมหจบ พบวามชอเรยกในชอ ทแตกตาง กน คอ “หมอทะนน” หรอ “หมอคะนน” และ “หมอตาล” บางเรยกวา “หมอแมนาค” กม โดยหมอดนเผาชนดไมมหจบนมลกษณะเปนหมอดนทรงกลม กนมน สวนลางแบน เพอใหสะดวกในการตงวาง แตไมมขาผลตภณฑ คอหมอดนเผาคอดลงเลกนอยและ ปากหมอผายออก เพอใหม คอและบารองรบฝาปด ซงฝาปดมลกษณะโคงคว า ดานบนมหจบลกษณะเปนจก 1 อน ซงรปรางรปทรงของหมอดนเผา ดงกลาวน อาจแตกตางกนทขนาดและความสงตามความตองการในการใชงาน โดยขนาดทขดพบมากเปนหมอดนเผาทมขนาดเลก ขนาดความสงประมาณ 15 – 20 เซนตเมตร ความกวางของหมอดนประมาณ 20 – 25 เซนตเมตร

78

รปรางลกษณะและรปทรงของหมอดนเผาชนดไมมหจบนมความเปลยนแปลงเลกนอยตงแตอดตจนถงปจจบน แตความแตกตางอยางเหนไดชดของหมอดนเผาชนดไมมหจบของอดตและปจจบนคอการตกแตงลวดลายบน พนผวภาย นอกของภาชนะ โดยพบวาในอดตนยมท าลวดลายทพนผวภายนอกตลอดท งตวใบ ยกเวนบรเวณปากหมอ ทงดานนอกและดานใน การตกแตงภาชนะดวยลวดลายนท าโดยใชวธการกดทบ และการขดขดใหเปนลวดลาย ลกษณะของลายมชอเรยก เชน ลายคลนลายฟนปลา ลายเรขาคณต เปนตน

ภาพท 4.29 หมอดนเผาไมมหแบบโบราณ

79

ภาพท 4.30 ฝาของหมอดนเผาแบบโบราณ

การท าลวดลายท พนผวภายนอกของหมอดนเผานน ใชไมทมรปรางคลายไมพายมดามจบ ยาวประมาณ 10 เซนตเมตร หนาพอสมควร ดานหนงจะขดเนอไมใหเปนรองลก เปนลวดลายตาง ๆ ตามตองการ สวนอกดานหนงมกนยมปลอยผวใหเรยบ การท าลวดลายท าไดโดยการใชไมตทผวนอกของหมอดนทขนรปไดขนาดและความหนาตามความตองการแลว กอนทจะน าไปผงใหแหงและเผาตอไป ไมทใชตลายนมชอเรยกคลายกนในหลายพนท ทงในภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ คอเรยกวา “ไมกะตาม” หรอ “กระตาม” “ไมลาย” หรอ ”ไมต” บางกเรยก “ไมตลาย” “ไมลาดลาย” “ไมพมพ” “ไมตาม” “ไมเดาะ” หรอ “ไมหละ”

ภาพท 4.31 การท าลวดลายบนหมอดนเผา

80

หมอด นเผาชนดไมมหจบ ของภาคกลาง จากการบนทกของจตร บวบศย พบวาในป พ.ศ. 2501 หรอประมาณ 50 ปกอน หมอดนเผาทมขายทตลาดนดทองสนามหลวงในสมยนน และทอน ๆ ยงคงปรากฏลวดลายบนผวภาชนะภายนอกตลอดทงใบ แตในปจจบนพบวาไมมการท าลวดลายลงบนผวภาชนะภายนอก แตจะเปนการขดผวภายนอกใหเกดความมนดวยอฐ หรอเศษกระเบองเกาแทน (ภาพท 4.34 (1)) และมการชบน าดนสเหลอง เพอใหหลงเผามสสมสวยงาม (ภาพท 4.34 (2))

ภาพท 4.32 หมอดนเผาไมมห 50 ปกอน ทมา: จตร บวบศย (2501, ไมมเลขหนา)

ภาพท 4.33 หมอดนเผาไมมหในปจจบน

81

(1) (2) ภาพท 4.34 การตกแตงผวภายนอกของหมอดนเผา

การเปลยนแปลงรปรางรปทรงและขนาดของหมอดนเผาชนดไมมหจบนม

ความเปลยนแปลงเลกนอยตงแตอดตจนถงปจจบน โดยหมอดนเผาในปจจบนมความผาย และความโคงลง ของปากหมอมากขน เพอประโยชนในการรองรบฝาปดมากกวาในอดต ทมรปทรงของปากหมอดนเผาเหมอนแจกนคอมการผายออกออกแตไมมลกษณะเฉพาะเพอเปนบารองรบฝาหมอ อกทงฝาหมอดนเผาในอดตมความแบนเรยบมากกวาปจ จบน ทมความโคงนน ขนสงกวาระยะขอบปากหมอดนเผา นอกจากนยงสงเกตเหนไดวาหมอดนเผาสมยปจจบนมความบางมากกวาหมอดนเผาทขดพบ รวมทงมเนอละเอยดมากกวา

ส าหรบขนาดของหมอดนเผาทนยมใชและนยมผลตในปจจบนเปนหมอดนเผาขนาดกลาง หรอหมอก ลาง ทมขนาดประมาณ 30 x 40 เซนตเมตร และขนาดเลก หรอทเรยกวาหมอปลายหรอหมอกระจอก ทมขนาดประมาณ 15 x 20 เซนตเมตร

หมอดนเผาชนดไมมหจบน ปจจบนยงคงมผใชงานเพอประโยชนใชสอยในชวตประจ าวนเชนในอดตอยบาง ไดแกการใชส าหรบการตมยาสมนไพร และหงขาวส าหรบกรณเฉพาะหรอกรณพเศษ เชนการเขาคาย การจ าลองวถชวตในอดต เปนตน นอกจากนกใชประโยชนทางการคา เปนการสรางลกษณะเดนทางการคา ไดแกการใชใสอาหารเพอจ าหนาย และของประดบตกแตง

82

ภาพท 4.35 หมอดนเผาชนดไมมหจบทนยมผลตในปจจบน

2) หมอดนเผาชนดมหจบ หมอดนเผาแบบมหจบ มลกษณะ เปนหมอดนทรงกลม กนมน สวนลางแบน

ใหสะดวกในการตงวาง ไมมขาผลตภณฑ ปากหมอผายออก มคอและบารองเพอใชรองรบฝาปด เชนเดยวกบลกษณะของหมอดนเผาชนดทไม มหจบ รวมทง ฝาปด ทมลกษณะโคงคว า ดานบนมหจบลกษณะเปนจก 1 อน ความแตกตางของหมอดนเผาทงสองชนดทสงเกตเหนไดม 2 ประการคอ

(1) หจบ หมอดนเผาแตกตางกนทการมหรอไมมหจบจ านวน 2 อน ยนออกมาจากขอบปากภาชนะ

(2) รปรางรปทรงของภ าชนะ หมอดนเผาชนดมหจบจะมลกษณะกลมปอม ท าใหมความสงนอยกวาชนดไมมหจบ และมความกวางของ ปากภาชนะมากกวาชนดไมมหจบเชนกน

ภาพท 4.36 หมอดนเผามหจบ

83

ภาพท 4.36 (ตอ)

หมอดนเผาชนดมหจบนมขนในระยะหลงซงไมปรากฏ หลกฐานการบนทกวาเรมผลตในสมยใด แตคาดไดวาไมต ากวา 100 ป จากการสอบถามผสงอายทมอายกวา 70 ป ซงเปนผผลตหมอดนเผา และสบทอดวธการผลตมาจากแมและยาย กระบวาพบเหน หมอดนเผาลกษณะนมากอนทตนจะท า โดยประโยชนการใชงานของหมอดนเผาทมหจบนสามารถใชในการหงตมได แตพบวาปจจบนนยมน ามาเพอบรรจอาหารเพอการคามากกวาการใชหงตมโดยตรง

ขนาดของหมอดนเผาชนดมหจบน แตกตางกนทขนาดและความสงตามความตองการในการใชงาน โดยขนาดท นยมใชในปจจบนเปนหมอดนเผาขนาดเลกประมาณ 10 เซนตเมตร ทใชบรรจขนมและอาหารเพอจ าหนาย แตกพบการใชงานหมอดนเผาขนาดใหญมากเชนกน ส าหรบบรรจอาหารทปรงเสรจแลวเพอจ าหนาย เชน แกงชนดตาง ๆ ขาวตม ขนมปะกม ลอดชอง เปนตน เมอขนาดของหมอดนเผาแตกตางกน กพบวาลกษณะของมอจบฝาปด กมความแตกตางกนไป หากเปนหมอดนขนาดเลกมอจบฝาปดจะเปนเพยงตมดนธรรมดา แตเมอหมอดนเผาและฝาปดมขนาดใหญขนอาจมการเจาะหลมบรเวณกลางมอจบใหตมดนมลกษณะแบนราบลง และพบวาบางผลตภณฑมอจบมขนาดใหญเกอบเทาถวยน าจม คลายลกษณะจาน ชามของประเทศญป นทฝาปดภาชนะสามารถใชมอจบฝาปดวางหงายขนเปนขาผลตภณฑอกชนหนงได

84

ภาพท 4.37 การใชงานหมอดนเผาชนดมหจบ

นอกจากขนาด ความสง ลกษณะการใชงานของหมอดนเผาชนดมหจบจะพฒนาเปลยนแปลงจากเดมแลว การผลตหม อดนเผายงพบวามการใชวธการหลอแบบพมพ (slip casting) แทนการขนรปดวยแปนหมน โดยพจารณาเหนไดอยางชดเจนวาหมอดนเผาชนดทขนรปดวยวธหลอแบบพมพ มเนอดนละเอยด เรยบเนยน ผว มน และสสดใส กวาหมอดนชนดขนรปดวยแปนหมน

นอกจากหมอ ดนเผาแลว การศกษาวจยยงพบอปกรณหรอภาชนะทใชงาน

รวมกบหมอดนเผา อกหลายชน หลายลกษณะ ไดแก เตาหงตม และหวดนงขาวเหนยว ซงผผลตและผใชงานนยมทจะซอไปคกน โดยเฉพาะหมอดนเผาและหวดนงขาวเหนยว สวนเตาเผานนมววฒนาการดานรปแบบ รปรางทแตกตางกนไปตามยคสมยและพนท

85

ภาพ 4.38 เตาประกอบอาหารลกษณะตาง ๆ

86

4.2 การพฒนาหมอดนเผาใหสอดคลองกบปจจยความจ าเปนของคนไทย

เมอศกษาและวเคราะห รปแบบและปจจยทเกยวของกบวถชวตและความเชอในการใ ชและการผลตหมอดนเผาของคนไทยภาคกลาง พบประเดนส าคญทสามารถน ามาใชเปนประเดนหลกในการพจารณาพฒนาหมอดนเผาไดดงน

4.2.1 ดานการใชงาน ปจจบนนยมใชงานหมอดนเผาดงน 1) นยมใชบรรจอาหารมากกวาใชประกอบอาหาร 2) นยมใชบรรจอาหารเพอการคา 3) รปราง รปทรงหมอดนเผาทใชงานไมเปลยนแปลง 4) ขนาดหมอดนเผาทนยมใชมขนาดเลกลงจากเดม 5) นยมใชหมอดนเผาชนดมหจบมากกวาชนดไมมหจบ

4.2.2 ดานการผลต การผลตหมอดนเผาปจจบนมลกษณะดงตอไปน 1) มการผลต 2 ลกษณะคอเพอใชงานจรง และขนาดเลกเปนแบบจ าลองเพอเปน

ของทระลก ของสะสม หรอของตกแตงประดบสถานท 2) มการใชวธการหลอแบบพมพมาทดแทนวธการขนรปดวยแปนหมน 3) มเนอดนส าหรบขนรปทเปนดนส าเรจรปจ าหนาย 4) กระบวนการผลตงายขน ไมตองใชทกษะการตหมอ การตกแตง ขดผว

4.2.3 ดานลกษณะเดนฝงใจ เมอสอบถามบคคลทวไปเพอคนหาเอกล กษณหรอลกษณะเดน ทเปนเรองราวของ

หมอดนเผา พบวาบคคลทวไปเมอกลาวถงหมอดนเผาแลว จะคดถงสงตอไปนคอ 1) ขนมไทย 2) อาหารไทย 3) ทองถน 4) พนบาน 5) ความเปนไทย

87

6) ครว 7) เอกลกษณไทย

จากประเดนทคนพบดงกลาวขางตน น าสแนวคดในการ ออกแบบเพอการพฒนาหมอดน

เผา ใหสอดคลองและตอบสนองความตองการจ าเปนในการใชและการผลตหมอดนเผาดงน 1) ดานรปราง รปทรง ลกษณะของหมอดนเผา ความเปนเอกลกษณดวยรป ทรงและ

ประสบการณเดม ท าใหลกษณะของหมอดนเผาจดเปนเอกลกษณเฉพาะทสอสารไดเขาถงคนไทย ดงนนจง ควรคงเดม ไวซงรปแบบ การออกแบบ ผลตภณฑ หมอดนเผาจงควรเปนการออกแบบเพอตอบสนองความตองการทางดาน จตใจและอารมณ (emotion) สวนทางดานประโยชนใชสอย (function) ของหมอดนเผาควรเปนการออกแบบทางดานการผลต ทเปนการพฒนาและอนรกษรวมกน

ดงตวอยางทเดนชดของการพฒนารวมกบการอนรกษเอกลกษณ เดมคอชามตราไก โดยการคงไวซงลกษณะลวดลาย แตปรบเปลยนเรองวธการขนรป และเนอดนทใช อนรวมไป ถงอณหภม และเคลอบ ในลกษณะเดยวกนทหมอดนเผาเรมมการพฒนาใหการผลตงายขน แตยงคงเอกลกษณรปทรงของหมอดนเผาทมสสมและไมเคลอบผว

2) ดานการผลต ควรพจารณาเปน 2 ประเดนคอการอนรกษวธการผลตแบบดงเดมท ยง

ควรมอย แตทงนการผลตเพอตอบสนองความตองการในการใชงานดวยวธการผลตทพฒนาแลวกพงทจะด าเนนการ ซงการผลต ในทนไมใชดานรปรางรปทรง ของหมอดนเผา แตเปน การพฒนาการผลตในดานตาง ๆ ตอไปน

(1) ดานเนอดน ในอดตและปจจบนในหลายพนทใชดนเหนยวทองนาผ สมทรายและแกลบ เพอการขนรปท าใหหมอดนเผามผวขรขระของเมดกรวดเมดทราย และเกดรพรนทผวจากแกลบ แมจะมการขดผวใหมน ทาดวยดนขยป แตกยงพบลกษณะผวทไมเรยบอย ดงนน หากตองผลตหมอดนเผาเพอการบรรจอาหารเพอจ าหนาย โดยเฉพาะขนมไทย ภา ชนะทบรรจควรแสดงถงความประณต ออนชอย นมนวล เนอดนทชวยใหหมอดนเผามสสดใส เรยบสม าเสมอ ผวเรยบเนยน จะสรางความร สกทดตอสนคาได ซงการขนรปหมอดนเผาขนาดเลกเพอการบรรจอาหารเพอจ าหนายจงควรออกแบบใหใชดนส าเรจรปสสมท มคณสมบตดานความละเอยดมากกวาดนเหนยวทองนา

88

(2) ดานรปแบบของหมอดนเผา แมแนวคดเรองหมอดนเผาจะยงคงสนบสนนใหคงไวซงรปราง ลกษณะเชนเดม ทอาจแตกตางเรองขนาดเทานน แตพบวาหมอดนเผาทมขนาดเลกในปจจบน ตองการสรางเอกลกษณ จดเดน แตยงพบปญหาดานการใชงานอยในสวนของมอจบฝาปดทยงออกแบบใหจบยาก โดยเฉพาะหมอดนเผาทขนรปดวยวธการหลอแบบ ดงนนผออกแบบจงควรพจารณาองคประกอบดานประโยชนใชสอยของมอจบฝาปดเพมเตมใหสามารถหยบจบและยกฝาไดงาย

(3) ดานการขนรป หากพจารณาถงการขนรปในอดตจะพบวา มขนตอนวธการทตองการทกษะและฝมอมาก ไมวาจะเปนการขนรประยะแรก และการตหมอทตองใชเวลาในการฝกฝนเปนแรมปเพอใหเกดฝมอและความช านาญการ ซงการขนรปดงกลาวรวมทงเครองมอ อปกรณทใชควรอนรกษไว แ ตส าหรบการผลตหมอดนเผาเพอการอตสาหกรรม ดงเชนการผลตหมอดนเผาขนาดเลกเพอบรรจอาหารเพอการคา ตองใชปรมาณมาก การปรบเปลยนวธการขนรปใหเปนวธหลอแบบพมพจงเหมาะสมกบรปทรง ขนาด และเนอดนทใช รวมทงเปนวธการทผลตไดรวดเรว ไมตองใชทกษะในการขนรปมากนกสามารถฝกฝนไดในหนงวนเทานน แตทงน การผลตหมอดนเผาโดยการใชแบบพมพเพอการหลอแบบนน ความส าคญของหมอดนเผาทสวยงามอยทความรความเขาใจของผออกแบบ ตนแบบ และแบบพมพ มใชเพอความสะดวกรวดเรวแตขาดความประณตดงหมอดนเผาทพบเหนในปจจบน

(4) ดานคณสมบตของหมอดนเผา จากการศกษาพบวามการใชงานเพอบรรจอาหารจ าหนายทตองการความสวยงาม จ านวนมาก แตขณะเดยวกนกมการใช ประกอบอาหาร ประเภทนงไปพรอมกน เชนหอหมก ขนมหมอแกง เปนตน คณสมบตเพอการใชงานดานการท าความสะอาด การ ขจดเศษ ตกคางของอาหาร และค วามสวยงาม จง มความจ าเปน ทตองพจารณา ซงคณสมบตของหมอดนเผาทสอดคลองและสงผลถง คณสมบต ในการใชงานดงกลาวคอ ความเรยบของพนผวดานในของหมอดนเผา ดานการดดซมน าและรพรนทผว รวมทง การปนเปอนของโลหะหนกเขาสอาหาร เปนตน

(5) ดานเตาเผา จากการพจารณาหมอดนเผาของแหลงผลตเดม พบวาหมอดนเผาเกอบทงหมดทเผาโดยใชเตาฟน มสไมสม าเสมอและพบจด หรอคราบสด าของการเผาไหมทไม สกตวอยมาก ซงลกษณะเชนนหากเปนหมอด นเผาเพอบรรจอาหารอาจตองเผาใหอณหภมสงขน หรอหากตองการผวเรยบ สสม าเสมอ อาจตองพจารณาการออกแบบการเผา โดยใชเตา ไฟฟาหรอ เตาแกสแทนเตาฟน

89

3) จากประเดนดาน แนวคดของคนทวไปเกยวกบ เอกลกษณของ หมอดนเผา คอความเปนเอกลกษณของทองถน ของวถ ชวตคนไทย อาหารไทย ขนมไทย ดงนนจงคว รมการบนทกเรองราว และจดท าเรองราวของหมอดนเผา ประกอบภาพลกษณของหมอดนเผาทมความเปนเอกลกษณความเปนไทย เพอเผยแพรประชาสมพนธ สงเสรมการใชงานบนพนฐานเรองราว อนจะชวยใหการผลตและการใชงานหมอด นเผาอยบนความเปนไทย ชวยใหเกดการเรยนรวฒนธรรมประเพณ และวถชวต อนเปนแนวทางในการอนรกษวฒนธรรมและประเพณนยมของไทย อกทงเปนการสรางตราสนคา (brand) ใหกบผลตภณฑประเภทอาหารไทย ขนมไทยใหเกดความจดจ าแกชาวตางชาตได

เมอน าแนวคดการออกแบบทไดใหผทรงคณวฒจ านวน 3 ทาน พจารณาแนวความคดใน

การออกแบบเพอการพฒนาหมอดนเผา ทมงเนนใหสอดคลอง กบรปแบบและปจจยทเกยวของกบวถชวตและความเชอในการใชและการผลตหมอดนเผาของคนไท ย โดยผทรงคณวฒ เหนดวยกบแนวคดในการออกแบบดานการ อนรกษรปทรง การพฒนาวธการผลต และการประชาสมพนธสงเสรม โดยผทรงคณวฒใหขอเสนอแนะและแนวคดเพมเตมดงน

1) ควรแบงหมอดนเผาเปนสองลกษณะ อยางแรกคอเปนแบบแนวประเพณ (tradition)

ควรเปนแบบเดมตอไปหรอดดแปลงเพยงเลกนอยเพอใหสนองกบ การใชมากขนและยงคงความสวยงาม และอกประเภทหนงคอเปนแนวดไซดหรอแนวสรางสรรค แนวนใหน าเสนอแนวคดของนกออกแบบในสงทตองการ ไมเนนตอบสนองสงคม เนนการตอบสนองตวเอง

2) พฒนาเทคนคการเผา เพอใหสอดคลองกบสภาพในปจจบนและความเหมาะสม เชนมการใชเคลอบขเถาในบางทองถน

3) หมอดนเผามเอกลกษณเปนของตนเอง ควรฉายภาพทชดเจน และย าเตอนให ความร มากกวาการปรบเปลยนรปทรง

4) การใชหมอดนเผาของคนไทยแมจะไมใชอยบนความจ าเปน แตยงมความตองการอยเสมอ ไมวาจะเปนความตองการทางดาน จตใจ หรอความตองการทางดานธรกจ ดงนนการผลตหมอดนเผากยงคงตองมอยเพอตอบสนองใหไดและตรงกบความตองการในระยะนน ๆ

5) ควรค านงถงการอนรกษวธการผลตแบบดงเดม การสรางจตส านกเพอการระลกถงประเพณวฒนธรรมและวถความเปนอยแบบดงเตม ควรสอดแทรกไวในระบบการศกษาของทองถน ทงการศกษาในระบบโรงเรยน และการศกษาในวด ชมชน พพธภณฑทองถน เปนตน