HISTORYCZNE BITWY

BERNARD NOWACZYK

CHOJNICE 1454 ŚWIECINO 1462

V BELLONAWARSZAWA

Zapraszamy na stronywww.bellona.pl,www.ksiegamia.bellona.pl

t

Nasz adres: Bellona Spółka Akcyjna ul. Bema 87 01-233 WarszawaDział Wysyłki tel.: 22 457 03 02,22 457 03 06,22 457 03 78 faks 22 652 27 01 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl .

Mapy na podstawie publikacjiA. Michałek, Wyprawy krzyżowe. Husyci, Warszawa 2004

Ilustracja na okładce: Łukasz Mieszkowski Redaktor prowadzący: Zofia Gawryś Redaktor techniczny: Beata Jankowska Korekta: Anna Olszowska

© Copyright by Bernard Nowaczyk, Warszawa 2012 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2012

ISBN 978-83-11-12337-3

Druk i oprawa:Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o. 90-520 Łódź, ul. Gdańska 130

I

Michałkowi, Kacperkowi i Marciedziadek i teść

WSTĘP

Wojna trzynastoletnia, najdłuższa ze średniowiecznych batalii, jakie toczyło państwo polskie, nie była wojną bły­skotliwych zwycięstw, nie wyłoniła wybitnych dowódców na miarę Tarnowskiego, Chodkiewicza, Żółkiewskiego czy Sobieskiego. Nie była też znacząca w historii ówczesnej Europy. Była to jednak wojna o bardzo dużym znaczeniu dla Polski, co prawda lokalnym, ale w perspektywie rzutująca na dzieje środkowej Europy. Na polach bitew tej wojny nie walczyły liczne armie, a wyniki starć i potyczek nie od razu wpływały na końcowy jej wynik.

Trudno jest pisać o jej wybranych epizodach bez stosow­nego wprowadzenia wyjaśniającego, skąd w środku Europy pojawił się zakon rycerski, którego pierwotnym przeznacze-

s

niem była walka w obronie Ziemi Świętej. Wybrzeża Morza Bałtyckiego dzieli wszak od Palestyny duża odległość. Dlatego też chcę przedstawić krótki rys historyczny Zakonu Najświęt­szej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, jego genezę i dzieje przed przybyciem na tereny Polski.

Należy też wyjaśnić, dlaczego podjąłem się opisania właśnie tych bitew: największej ze średniowiecznych klęsk wojska polskiego i w końcu skromnego, jeśli porównać je z innymi bitwami rozgrywanymi w średniowiecznej Euro­pie, zwycięstwa.

Pierwsza z bitew — pod Chojnicami — wykazała ana­chronizm polskiej wojskowości, pewnego rodzaju zastój.

Mimo że strona polska poniosła tam klęskę, to właśnie ona przyczyniła się do zmiany doktryny wojennej Polski. Bitwa ta także zadecydowała o długotrwałości wojny. Zwycięstwo krzyżackie umożliwiło zakonowi odbudowanie na kilka lat panowania na dużej przestrzeni ich państwa, wpłynęło deprymująco na postawy tych jego poddanych, którzy nie byli jeszcze w pełni zdecydowani, którą stronę poprzeć. I tylko pełna determinacja przeważającej części społeczeń­stwa zamieszkującego tereny państwa zakonnego, zarówno szlachty o różnej narodowości, co nie miało wpływu na jej postawę (byli to potomkowie pierwotnych, prawie już wytępionych mieszkańców tych ziem — Prusów, Słowian Pomorskich i, co ma symboliczne znaczenie, Niemców), jak i mieszczaństwa, głównie wywodzącego się z osadni­ków pochodzenia niemieckiego (wrogą postawę przeciwko Polsce częściej prezentowali Słowianie z pochodzenia), umożliwiała przezwyciężenie kryzysu.

Druga z tych bitew — Świecino — to pozornie nic nieznaczący epizod. Bitwa, w której uczestniczyło ponad 4000 żołnierzy, to w tej epoce niewiele. Gdyby znaczenie bitew mierzyć liczbą walczących (a w konsekwencji liczbą poległych), to na tle rozegranej czterdzieści parę lat wcze­śniej bitwy pod Grunwaldem byłaby to potyczka. Ale tak jak Chojnice wpłynęły na długotrwałość wojny, pokazały

słabość armii polskiej, tak Swiecino zadecydowało o odwró­ceniu sytuacji, o tym, że strona polska odzyskała inicjatywę, zmusiła zakon do defensywy. I choć wojna trwała jeszcze cztery lata, jej wynik był już w zasadzie przesądzony.

W podręcznikach historii wojna trzynastoletnia traktowa­na jest dość pobieżnie, a wydarzenia, o których wspomina się najczęściej, to klęska chojnicka, wykup Malborka i pokój toruński; Świecino jest traktowane dość marginalnie.

Fundamentalnym dziełem traktującym o tej wojnie jest książka prof. Mariana Biskupa, Trzynastoletnia wojna

z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, ale niestety nakład jej pierwszego i chyba jedynego wydania w 1967 r. nie był zbyt imponujący (3600 egz.). Jej mankament (jeśli można mówićo mankamentach dzieła tej miary), polega na tym, że nie jest to pozycja dla czytelnika przeciętnie znającego historię.O wojnie tej, choć w znacznie bardziej skondensowanej for­mie, możemy dowiedzieć się z takich pozycji, jak: Kazimierz Górski, Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego (Wrocław 1977), Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach (Gdańsk 1988). Książki trak­tujące o poszczególnych epizodach tej wojny to wydana przez Urząd Miejski w Chojnicach i Chojnickie Towarzystwo Przy­jaciół Nauk w 2004 r. Bitwa pod Chojnicami 18IX1454 r. w tradycji historycznej i regionalnej, Józefa Wiesława Dyskanta, Zatoka Świeża 1463 (Warszawa 1987) czy też Eugeniusza Koczorowskiego, Pogrom krzyżackiej armady (Warszawa 2003).

Dla poznania dziejów wojny, odczuć ludzi jej współcze­snych, podstawowym dziełem jest Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście w przekła­dzie Karola Mecherzyńskiego (korzystałem z 5 tomu, reprintu z XIX w., prawdopodobnie wydanego w 1870 r. w Krakowie, zamieszczonego w Polskiej Bibliotece Internetowej).

Szczegółowy wykaz literatury dotyczącej problematyki zakonu krzyżackiego, wojskowości, zarówno krzyżackiej, jak i polskiej, wojen Polski z zakonem, średniowiecznego rycerstwa i wojska w ogóle, uzbrojenia, teatru wojny itp. zamieszczam na końcu opracowania.

Jednocześnie, korzystając być może już z ostatniej okazji, chciałbym podziękować wszystkim tym, którzy wpłynęli na moje zainteresowanie problematyką historii wojen.

ZAKON KRZYŻACKI W PRUSACH, DZIEJE STOSUNKÓW ZAKONU Z POLSKĄ

POWSTANIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO - JEGO DZIEJE DO 1225 R.

Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Nie­mieckiego w Jerozolimie (nazywany w Polsce zakonem krzyżackim, w dalszej części pracy będę używał takiej na­zwy) powstał w wyniku wypraw krzyżowych do Palestyny,/nazywanej Ziemią Świętą, a których początek dała wyprawa w latach 1097- J 099. Zdobycie części terytorium Palestyny i utworzenie tam Królestwa Jerozolimskiego narażonego na ciągłe ataki muzułmańskich sąsiadów postawiło nowe zada­nia przed zdobywcami. Najważniejszym było zapewnienie bezpieczeństwa i opieka lekarska dla tych, którzy zamierzali osiedlić się tam na stałe i dla tych, którzy przybywali do Palestyny na krótki czas jako pielgrzymi. Było to trudne choćby dlatego, że duża części zdobywców wracała do swoich ziem, słusznie uważając, iż wykonali już zadanie. Do pełnienia tych funkcji przystąpili zatem przygodni ry­cerze i pielgrzymi, łącząc się spontanicznie w niewielkie grupy. Z czasem jednak nabrały one cech instytucjonalnych— służbę ochronną i medyczną zaczęli pełnić ludzie zor­ganizowani w grupy poddane regułom wywodzącym się z obowiązujących w zgromadzeniach zakonnych.

Pierwszym takim zgromadzeniem była fundacja ła- cinników założona przez kupców włoskich jeszcze pod panowaniem muzułmanów (przed wyruszeniem pierwszej wyprawy krzyżowców), która powołała klasztor Matki Bo­skiej Łacińskiej, a przy nim niewielkie hospicjum i szpital. Po zajęciu Jerozolimy przez krzyżowców szpital i hospi­cjum oddzieliły się od klasztoru i w ten sposób powstało bractwo szpitalne, które przyjęło nazwę Szpitala św. Jana Chrzciciela (nazywane w skrócie joannitami). Około 1130 r., za rządów wielkiego mistrza Rajmunda du Puy, bractwo to przekształciło się w zakon o szczegółowej regule, rozszerza­jąc swoją działalność także na walkę z niewiernymi — był to już zakon szpitalno-rycerski. Członkowie zakonu nosili strój wyróżniający ich od innych, zarówno zakonników, jak i rycerzy, którym był czarny habit i czarny płaszcz, ozdobione białym ośmioramiennym krzyżem (obecnie taki krzyż nazywany jest od ostatniej siedziby tego zakonu — krzyżem maltańskim). Inny strój przywdziewano do walki— wtedy to zamiast habitu i płaszcza nakładano zbroję, a na nią czerwoną tunikę z naszytym białym krzyżem zakonnym. Członkowie zakonu dzielili się na trzy kategorie — bracia rycerze (mogli nimi być tylko szlachetnie urodzeni), bracia służebni, pełniący funkcje pomocnicze, i bracia kapelani, których zadaniem była posługa religijna oraz opieka nad chorymi i nad pielgrzymami1.

Drugim powołanym do życia zakonem — tym razemo charakterze czysto wojskowym — był zakon założony w 1118 r. przez rycerzy francuskich, który przyjął nazwę Ubodzy Rycerze Chrystusa, choć bardziej znany jest jako „rycerze świątyni”, a jeszcze bardziej — templariusze — nazwa ta wywodzi się od siedziby zakonu położonej obok

1 Patrz E . P o t k o w s k i , Zakony rycerskie, Warszawa 1995, s. 79- 81, także M. B i s k u p , G . L a b u d a , Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1988, s. 97.

świątyni Grobu Zbawiciela (niektórzy podają, że był to meczet al-Aksa ). Regułę zakonu ułożoną przy udziale wiel­kiego propagatora krucjat, Bernarda z Clairvaux, zatwierdził w 1128 r. papież Honoriusz II. Był to zakon założony przez rycerzy, którzy odtąd nazywali się braćmi rycerzami. Ich ubiorem był biały płaszcz nakładany na zbroję, ozdobiony czerwonym krzyżem. Oprócz braci-rycerzy w zakonie byli także bracia służebni — giermkowie, wywodzący się z mieszczaństwa, oraz kapelani i rzemieślnicy2. Najpóźniej z głównych zakonów rycerskich powstał interesujący nas zakon krzyżacki. Nastąpiło to w trakcie trzeciej wyprawy krzyżowej, podjętej po zdobyciu przez muzułmanów pod wodzą Saladyna (Salah ad-Din) Jerozolimy, w której obok prostych rycerzy uczestniczyli trzej najwięksi wówczas władcy w Europie — cesarz i król niemiecki Fryderyk I Barbarossa, król angielski Ryszard Lwie Serce i król fran­cuski Filip II August. Najliczniejszą armię wiódł Fryderyk I Barbarossa. Nagła śmierć cesarza (utonięcie) spowodowała odwrót części niemieckich krzyżowców. Ale wielu poma­szerowało dalej pod wodzą młodszego syna Fryderyka I — księcia Szwabii, Fryderyka. W trakcie oblężenia przez krzyżowców Akki — ważnego miasta i portu w Palestynie, przyszłej stolicy kadłubowego królestwa Jerozolimy — po­wstał szpital dla niemieckich rycerzy, w którym posługę sprawowali niemieccy medycy, także ci, którzy czynili to w szpitalu pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie przed jej upadkiem. Tamten szpital nie był samodzielny, podlegał joannitom. Teraz został odnowiony jako niezależny byt.

Nowo powstały zakon (początkowo tylko szpitalny) został 6 lutego 1191 r. objęty opieką przez papieża Klemensa III, a w 1196 r. taką samą opieką otoczył go papież Celestyn III.

2 E. P o t k o w s k i , Zakony rycerskie, s. 60-65, także M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 97-98.

Ale już w 1199 r. (niektórzy historycy twierdzą, że było to w 1198 r.) zakon zostaje przekształcony w szpitalno-rycer- ski. Wtedy to bowiem papież Innocenty III wyraził zgodę, by „bracia szpitala niemieckiego” rządzili się w sprawach szpitalnych regułą, jaką rządzą się joannici, a w sprawach rycerskich regułą zakonu templariuszy3. Od templariuszy przejęli też strój — białe płaszcze z czarnym krzyżem na lewym ramieniu, taki sam krzyż był umieszczony na no­szonej przez nich tunice.

Pomysł utworzenia zakonu rycerskiego nie zrodził się z zapału religijnego rycerzy niemieckich — to książęta Rzeszy chcieli zaznaczyć obecność Niemców na ziemiach narażonych na najazdy muzułmanów. Stąd stosunkowo nikłe zainteresowanie tym przedsięwzięciem w szeregach niemieckiego rycerstwa. Początkowo zakon nie odgrywał znaczącej roli, nieznane są nawet nazwiska jego pierwszych wielkich mistrzów. Zmieniło się to dopiero, gdy władzę w zakonie objął Herman von Salza (funkcję tę sprawował w latach 1209-1239), który po wyborze na to stanowi­sko dysponował tylko dziesięcioma zakonnikami ryce­rzami.

Nowy mistrz energicznie przystąpił do działań mających wzmocnić zakon. Zręczny dyplomata potrafił wykorzystać dobre stosunki zarówno z papieżem, jak cesarzem. Papież Honoriusz III w ponad stu bullach nadał Krzyżakom wszystkie zwolnienia i prawa, jakie joannici i templa­riusze uzyskiwali przez długie lata. Wielki mistrz miał też bardzo dobre kontakty z cesarzem Fryderykiem II. Krzyżacy byli najwierniejszymi i prawie jedynymi jego sojusznikami. Tylko oni spośród zakonów rycerskich uczestniczyli w krucjacie w latach 1228-1229, kierowanej

3 Patrz A . N o w a k o w s k i , O wojskach Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie zwanego krzyżackimi, Olsztyn 1988, s. 13-14, także E. P o t k o w s k i , Zakony Rycerskie, s. 90- 95, także M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 99-102.

przez cesarza, którego papież Grzegorz IX wyklął za unikanie udziału w krucjatach. Z kolei cesarz nagradzał rycerzy zakonników licznymi darowiznami. Zakon szybko rósł w siłę i bogactwo, otrzymał ziemię i zamki nie tylko w Ziemi Świętej. Oprócz głównej siedziby w Akce w po­łowie XIII w. Krzyżacy posiadali nieruchomości, czasem bardzo znaczne — wsie, zamki i budowle w miastach — w różnych częściach znanego świata: w Armenii, Grecji (na Peloponezie), Sycylii, Apulii, w Niemczech, w dzi­siejszej Austrii, w Prusach, Inflantach, a nawet we Francji i Hiszpanii. Władzę nad tymi posiadłościami sprawowali mistrzowie krajowi. Większość tych majątków otrzy­mali od cesarza lub innych władców, część kupili albo otrzymali w spadku. Wzrastała też liczba braci rycerzy, przyczynił się do tego przywilej nadany przez Fryderyka II w 1222 r., którego mocą długi rycerza wstępującego do zakonu ulegały likwidacji.

Początkowo Herman von Salza nie zamierzał opuszczać Palestyny — świadczyć może o tym zbudowanie w pobliżu Akki (budowę rozpoczęto w 1228 r.) potężnego zamku Montfort, który do 1271 r. stanowił coś w rodzaju stolicy zakonu, znajdowała się tam siedziba wielkiego mistrza i innych dygnitarzy zakonnych4.

Krzyżacy pomimo rozbudowywania swych sił w Ziemi Świętej poszukiwali także, widząc słabość państw chrze­ścijańskich na wschodnim brzegu Morza Śródziemnego, innych miejsc do prowadzenia działalności, mającej na celu krzewienie chrześcijaństwa siłą i zwiększanie swego stanu posiadania, aby budować podstawy przyszłego pań­stwa zakonnego. Realizacja tego celu mogła nastąpić, gdy zaistniała możliwość prowadzenia walki z poganami i ich ewentualne nawracanie.

4 M. B i s k u p , G . L a b u d a , op. cit., s. 103-111, także E. P o t - k o w s k i, Zakony rycerskie, s. 98-101.

Takie warunki stworzył im król Węgier Andrzej II (rządził w latach 1205-1235). Część jego państwa — Siedmiogród — była stale narażona na najazdy Połowców, koczowniczych plemion pogańskich, a siły węgierskie nie wystarczały do obrony przed nimi. Władca ten w zamian za obronę swego terytorium (jeszcze niespełna trzysta lat wcześniej to Wę­grzy byli koczownikami i do obrony przed ich najazdami władcy niemieccy musieli mobilizować całość swych sił) przekazał zakonowi w 1211 r. jako uposażenie ziemię Borsao powierzchni 12 000 kilometrów kwadratowych. Wraz z zie­mią Krzyżacy otrzymali od króla wiele przywilejów, przede wszystkim natury materialnej (między innymi zwolnienia podatkowe). W krótkim czasie poczuli się tak silni, że w celu zagospodarowania uzyskanych terenów zaczęli sprowadzać na nie osadników, głównie Niemców, co doprowadziło do powstania istniejącej do XX w. społeczności Sasów Sied­miogrodzkich. Po odniesieniu pewnych sukcesów w walce z Połowcami (Kumanami) Krzyżacy rozpoczęli staraniao uniezależnienie się od władzy króla Węgier. Takie działa­nia spowodowały, że Andrzej II zaczął odbierać nadane im przywileje i terytoria. Pomimo interwencji papieża Krzyżacy zostali w 1225 r. usunięci z Siedmiogrodu. Podejmowane przez nich próby odzyskania majątku i przywilejów, choć popierali je papieże Honoriusz III i Grzegorz IX (żądania restytucji ponawiane w latach 1226, 1231, 1232 i 1234), nie przyniosły skutku. Władca Węgier okazał się nieugięty, a jego wojska na terenie Siedmiogrodu były wystarczającą przeszkodą dla Krzyżaków5.

Krzyżacy utracili więc ziemię, która w ich planach miała być podstawą przyszłego państwa, ale nie utracili chęci do poszukiwania nowego miejsca na jego zbudowanie. Nie brakowało w Europie ziem zamieszkanych przez pogan,

5 M. B i s ku p, G. L ab u d a, op. cit., s. 112-117, także J. Ty s z - k i e w i c z , K . M o r a w s k i , Krzyżacy, Warszawa 1980, s. 14-19.

stanowiących uciążliwe sąsiedztwo dla państw chrześci­jańskich, których władcy nie byli w stanie, nie tylko siłą lub namową nakłonić ich do przyjęcia chrztu, ale nawet obronić się przed ich najazdami. A że ziemie tych pogan znajdowały się w dużej części nad Bałtykiem, którego wybrzeża leżały w sferze zainteresowania zarówno cesarza, jak i pomniejszych książąt niemieckich, tam też skierowali swoje kroki.

ORGANIZACJA ZAKONU KRZYŻACKIEGO

Organizacja zakonu krzyżackiego była podobna do organizacji innych zakonów rycerskich w dobie wypraw krzyżowych. Cała społeczność zakonu dzieliła się na trzy grupy. Pierwszą stanowili bracia rycerze; początkowo mogli nimi zostać także synowie mieszczan, ale szybko ustalono, że do tej kategorii mogą być przyjęci tylko ludzie „szla­chetnie urodzeni”, chyba że na przyjęcie do tego grona wyraził zgodę wielki mistrz. Z uwagi na to, że Krzyżacy stosunkowo szybko rozpoczęli budowę czegoś w rodzaju państwa (z czasem, o czym będzie mowa dalej, było to już rzeczywiste państwo), stanowili zakon, do którego chętnie wstępowali potomkowie feudałów, dla których był on często jedyną szansą zdobycia pozycji społecznej, bo nie zapewniały im tego majątki rodzinne, ulegające stałemu rozdrobnieniu w wyniku podziału pomiędzy kolejne pokolenia. Duże zna­czenie miało też to, że zakon szybko przeniósł się do Europy i to niedaleko od Niemiec. Na szybki wzrost szeregów braci rycerzy miał też wpływ brak innych niż pochodzenie warun­ków — przyjmowano do zakonu krzyżackiego nawet ludzi, którzy popełnili ciężkie przestępstwa, nie odrzucano także obłożonych ekskomuniką. W 1258 r. papież Aleksander IV wydał przywilej pozwalający rozgrzeszać nawet takich rycerzy, którzy dopuścili się morderstwa na chrześcijanach, a także rabowania i niszczenia kościołów. Jedynym wa­

runkiem było wyznanie winy i ślubowanie posłuszeństwa, wierności, a także poddanie się dyscyplinie zakonnej; z tym ostatnim bywało już różnie.

Do drugiej grupy, braci kapłanów, mogli należeć także mieszczanie, ich zadaniem była posługa duszpasterska. Tylko te dwie grupy mogły nosić białe płaszcze z krzyżami.

Trzecią grupę stanowili bracia służebni (tym przysługiwał szary płaszcz z krzyżem). Do tej kategorii przyjmowano ludzi niskiego stanu. Ich zadaniem było wykonywanie czynności administracyjnych i pomocniczych, z nich wy­wodzili się nadzorcy w majątkach zakonnych, ale też pełnili funkcje (według współczesnego nazewnictwa) podoficerskie w wojsku — dowodzili grupami pieszych żołnierzy. Mogli składać śluby czasowe lub wieczyste. W wyjątkowych wypadkach, za szczególne zasługi mogli zostać przyjęci w szeregi braci rycerzy.

Osobną kategorię stanowili tak zwani półbracia — takie miano mieli niektórzy słudzy zakonu, a także ludzie za­służeni dla zakonu w tym dobrodzieje, którzy wspomogli zakon datkami pieniężnymi lub nieruchomościami. Nosili oni szare płaszcze z połową krzyża (w kształcie litery T). Półbraćmi były także osoby wykonujące funkcje medyków i sanitariuszy. W szpitalach zakonnych występowały także zgromadzenia zakonne żeńskie pełniące służbę przy chorych i rannych6. Życie duchowe, wbrew pozorom, nie było nazbyt złożone. Zakonnicy byli przecież, przynajmniej w teorii, głównie wojownikami za wiarę, stąd nie obowiązywała ich zbytnia pobożność, a już w żadnym wypadku nie mieli obo­wiązku kontemplacji ani ascezy. Bracia rycerze nie czytali brewiarza ani żywotów świętych, gdyż w większości byli analfabetami (do połowy XV w. nauka pisania i czytania

6 Porównaj E . P o t k o w s k i , Zakony rycerskie, s. 104-105, także S . K u c z y ń s k i , Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409- 1411, Warszawa 1987, s. 66-67.

była dozwolona tylko za specjalnym pozwoleniem wielkiego mistrza). Dlatego ich obowiązki religijne sprowadzały się do odmawiania osiem do dziesięciu razy w ciągu doby modlitwy „Ojcze nasz” i uczestnictwa w odprawianych mszach, jeśli w siedzibie, w której przebywali, był akurat kapelan. Dla dzisiejszego chrześcijanina może to być dziwne, ale wielu z nich przed nowicjatem nie znało nawet podstawowych modlitw, dlatego w trakcie półrocznego nowicjatu musieli nauczyć się dwu z nich: „Ojcze nasz” i „Wierzę w Bo­ga”. W obowiązujących zakonników rycerzy przepisach wręcz odradzano indywidualnego umartwiania się i postów, osłabiało to bowiem siły tak potrzebne do walki za wiarę, a zbiorowe posty należały do bardzo lekkich.

W takim zbiorowisku ważnym elementem była dyscy­plina, jej główne założenia określały przepisy opracowane jeszcze w Palestynie. Duży wpływ na dyscyplinę miały cotygodniowe zebrania (kapituły), początkowo wspólne dla wszystkich, z czasem, gdy zakonnicy przebywali w rozrzu­conych na dużym obszarze zamkach, odbywały się osobno dla każdego zamku. Na tych zebraniach przeprowadzano swoistą spowiedź — każdy wyznawał swoje przewinienia, a niektórzy musieli odpowiadać na zarzuty stawiane im przez współbraci. Najcięższe kary groziły za takie winy, jak: ucieczka z pola bitwy, wyparcie się wiary, sprzedaż urzędów zakonnych i ukrycie przez kandydata przeszkód wzbraniających wstąpienie do zakonu. Tutaj werdykt był tylko jeden — wydalenie z zakonu, co w praktyce równało się z usunięciem ze społeczeństwa.

Zakon był machiną bardzo sformalizowaną, z dokładnie określoną hierarchią. Na czele zakonu stał wielki mistrz, wybierany na to stanowisko dożywotnio spośród braci rycerzy. O przebiegu takiego wyboru i obowiązujących w jego trakcie zasadach tak pisze polski historyk Gerard Labuda „(...) już zapewne przy wyborze Henryka von Hohenlohe (1244-1249) kierowano się postanowieniami

»Statutów«. Postanowienia te nakazywały, aby umierający wielki mistrz przekazał pieczęć Zakonu i swój pierścień w ręce swego zastępcy (...). Ten zwoływał kapitułę generalną i jej przewodniczył (...) w elekcji brali udział mistrzowie krajowi: Prus, Alemanii, tj. Niemiec, Austrii, Apulli, Achai, tj. Grecji i Armenii, oraz mistrz krajowy Inflant (...). Wy­znaczony przez umierającego wielkiego mistrza dostojnik był pierwszym elektorem, który wskazywał na następnego; w dwójkę wyznaczali trzeciego i tym trybem dobierali 13 elektorów. Wśród nich jeden winien był być kapłanem, 8 rycerzami, a 4 nierycerzami, wszyscy z różnych prowincji. Po ukonstytuowaniu zespołu elektorów i po złożeniu przez nich przysięgi, że dokonają wyboru osoby najgodniejszej, również cała kapituła składała przysięgę, że uzna wybranego przez większość elekta. Po dokonanym wyborze najpierw śpiewano hymn: Te Deum laudamus, a następnie udawano się do kościoła, gdzie przed ołtarzem wręczano mu pieczęć i pierścień”7.

Nieco inaczej o wyborze wielkiego mistrza pisze Stefan Kuczyński: wskazuje, że wyboru tego dokonywała kapituła generalna „in gremio”. Uzupełnia także, że po osiedleniu się wielkich mistrzów w Malborku powstała przy ich boku nieformalna rada dostojników (wielki komtur, wielki mar-

, szałek, wielki szpitalnik, wielki szatny i wielki skarbnik), podejmująca samodzielnie decyzje, które całemu gremium przedkładano jedynie do akceptacji8.

PRZYBYCIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO NAD BAŁTYK. PODBÓJ PRUS

Prusowie — lud etnicznie wywodzący się z grupy lu­dów bałtyckich (należą do niej także Litwini i Łotysze)

7 M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 168.8 S. K u c z y ń s k i , op. cit., s . 6 8 .

— zamieszkiwali tereny położone na wschód od Wisły, dzisiejsze Wielkie Jeziora Mazurskie i na Półwyspie Sam- bijskim — czyli na obszarze od dolnej Wisły do dolnego Niemna. Południowa granica była płynna — graniczyli ze słowiańskim plemieniem Mazowszan, których tereny weszły w skład państwa polskiego, a w okresie przed przybyciem na ich ziemie zakonu krzyżackiego stanowiły jedno z księstw dzielnicowych — Mazowsze9.

W omawianym okresie nie stworzyli jeszcze organizmu państwowego, choć powstawały już jego zaczątki w postaci doraźnie tworzonych związków plemiennych. Ubogie te­reny, porośnięte puszczami, podzielone licznymi jeziorami i rzekami, nie sprzyjały mieszkańcom. Wyznawali oni wła­sną religię — byli więc w pojęciu chrześcijan poganami. Pozorna słabość pogan powodowała wśród ich sąsiadów dążenia do ich podboju i chrystianizacji. Pierwsze takie próby podjął władca Polski — Bolesław Chrobry — wy­syłając z misją na ich ziemie biskupa Wojciecha, uznanego później za świętego. Próba ta nie powiodła się z powodu męczeńskiej śmierci misjonarza. Kształtowanie się w XII w. stosunków feudalnych spowodowało wzrastające w siłę najazdy na sąsiadów, które nie miały na celu podboju, były jedynie wyprawami po łupy.

Sąsiadujące z Prusami Księstwo Mazowieckie było naj­częstszym obiektem najazdów z powodu braku naturalnej granicy. Mimo że Mazowsze było już bardziej rozwinięte niż Prusy, to z uwagi na jego słabość i uwikłanie w walkio władzę nad Polską, nie było w stanie skutecznie przeciw­działać tym niszczycielskim najazdom. Dlatego ponawiano próby chrystianizacji Prus. Na ziemię pruską kierowano zakony misyjne (głownie cystersów), ale ich zabiegi nie przynosiły rezultatów. Narastająca od 1217 r. fala najazdów zmusiła więc władcę Mazowsza do szukania rozwiązania

9 M. B i s k u p, G. L ab u d a, op.cit., s. 58-80.

siłowego. Jeśli nie można było uspokoić sąsiadów drogą pokojową, należało ich podbić. Ale na to ówczesny wład­ca Mazowsza — książę Konrad, zajęty walką z innymi dzielnicowymi książętami (swymi krewnymi — wszak wszyscy byli potomkami Bolesława Krzywoustego), nie miał wystarczających sił.

Wtedy pojawił się nowy sojusznik — zakon krzyżacki. Krzyżacy, poszukujący nowego terenu do realizacji swego głównego zadania — walki za wiarę i nawracania pogan, a pozbawieni tej możliwości w Siedmiogrodzie, zwróci­li uwagę na ziemie położone na północy. Zbiegło się to z poszukiwaniami prowadzonymi przez księcia Konrada Mazowieckiego. Pod koniec 1225 r. książę ten, prawdo­podobnie nakłoniony przez swego krewnego, śląskiego księcia Henryka Brodatego i misyjnego biskupa pruskiego Chrystiana, nawiązuje stosunki z wielkim mistrzem Her­manem von Salza. Propozycja księcia jest korzystna, zakon ma otrzymać jako czasową darowiznę ziemię chełmińską. Ale wielki mistrz postarał się od razu, by kancelaria cesa­rza Fryderyka II, który uważał się za zwierzchnika całego świata chrześcijańskiego, wystawiła dokument nadający zakonowi ziemię chełmińską na własność. Dokument taki zostaje wydany w 1226 r. Cesarski edykt jeśli nie zapewniał zakonowi utworzenia państwa na ziemiach ludów bałtyckich, to w każdym razie znacznie ułatwiał im spełnienie tego za­miaru .

«

Na początku 1226 r. przybywa do Polski garstka zakon­ników pod dowództwem Konrada von Landsberga (według niektórych przekazów było to tylko dwóch braci ze służbą). Książę Konrad dał im wieś Orłowo i pomógł zbudować na lewym brzegu Wisły gródek obronny, nazwany przez nich Vogelsang (Ptasi śpiew), w późniejszej legendzie, utrwalo­nej w XVII w. na olejnym obrazie, gródek ten zbudowano w koronie olbrzymiego dębu. W tym grodzie, „opierając się nieskończonej ilości pogan, śpiewali pieśń smutku i żalu” —

jak opisy wał krzyżacki kronikarz10. Według innych autorów jest to w całości legenda, a pierwsi zakonnicy w liczbie 5 przybyli na Kujawy pod wodzą późniejszego mistrza kra­jowego Hermana Balka dopiero w 1230 r.

W rzeczywistości zakonnicy nie byli nękani przez Prusów, a sami też ich nie atakowali (nie mieli ku temu ani potrzeby, ani sił). Aby ich ponaglić do działania, a może w celu rezy­gnacji z ich usług, książę Konrad powołał na swojej ziemi nowy zakon rycerski, nazwany od zamku w Dobrzyniu, który otrzymali od księcia, Braćmi Dobrzyńskimi. Trudno nazwać ten pomysł udanym — obarczony był bowiem dwoma błędami. Pierwszy, że zakonnikami byli rycerze niemieccy z Meklemburgii, drugi zaś, że liczył tylko 14 braci rycerzy. Ale ten krok wywołał zaniepokojenie Krzyżaków. W wyniku ich starań w 1228 r. uzyskują oni od Konrada dokument nadający im posiadłości w ziemi chełmińskiej i na Kujawach (wspomnianą już wieś Orłowo). Nie był to jednak akt nadania na własność wymienionych terenów „Dokument ten ma charakter pobożnego nadania (...) da­rowizna średniowieczna, feudalna, w której ofiarodawca zatrzymywał nad darowaną ziemią prawa zwierzchnie i zwierzchnią własność, a obdarowany uzyskiwał tylko prawa użytkowe”11. Ale te nadania nie zaspokajały zakonników. W 1230 r. w obiegu ukazał się jeszcze inny dokument, w którym ponoć książę Konrad nadawał „(...) Marii św. i braciom zakonu niemieckiego całe terytorium chełmiń­skie, niepodzielnie ze wszystkimi przynależnościami, od tego miejsca, gdzie Drwęca opuszcza granicę Prus, wzdłuż rzeki aż do Wisły, a za Wisłą aż do Osy i biegiem Osy aż

10 K. C i e s i e l s k a , W zasięgu krzyżackiego miecza, Warszawa 1963, s. 20 i 22.

11 Tamże s. 22, porównaj także J. T y s z k i e w i c z , K . M o r a w ­s k i , op. cit., s. 50, także K. Gór s ki, op. cit., s. 25-26 i M. B i s k u p, G. L ab u d a, op. cit., s. 118-121.

do granic Prus, na wieczyste posiadanie z całym pożytkiem i z wszelką wolnością”12.

Takie fałszerstwo pomogło Krzyżakom w uzyskaniu potwierdzenia nadania przez papieża. Teraz mogli już przy­stąpić do podboju całych Prus. Nadal jednak zachowywali poprawne stosunki z polskimi książętami dzielnicowymi— książęta wraz ze swoimi wojskami brali udział w na­jazdach na Prusy w latach 1233 i 1236, z kolei oddział rycerzy zakonnych uczestniczył w bitwie z Tatarami pod Legnicą w 1241 r.

Od przybycia na otrzymaną w dar*e ziemię rozpoczyna się systematyczny podbój terytoriów Prusów. Trwał on ponad pięćdziesiąt lat. Już od 1237 r. uczestniczyli w tej walce rycerze zakonu kawalerów mieczowych, operujący w Inflantach, którzy podporządkowali się Krzyżakom, zachowując pewną autonomię, a także Bracia Dobrzyńscy, którzy zostali przez zakon krzyżacki wchłonięci, a ich zakon uległ likwidacji. Często wyprawom krzyżackim towarzyszyli rycerze z całej chrześcijańskiej Europy __ byli to Niemcy, przybysze z Francji, Anglii, a nawet z Włoch i Hiszpanii. Wszyscy traktowali te wyprawy jako wypełnianie chrześ­cijańskiego obowiązku nawracania pogan, za co uzyskiwali liczne odpusty i darowanie grzechów.

Walki z mieszkańcami Prus były bardzo zacięte. Prusowie z pełnym zapałem bronili swojej wolności, a podbici, orga­nizowali bunty. Podbój Prus był operacją w pełni przemy­ślaną. Na terenach już opanowanych (często opustoszałych w wyniku walk i wymordowania obrońców) budowano zamki i warownie, sprowadzano na nie nowych osadników, w większości z Niemiec, ale także z Pomorza, Kujaw i Ma­zowsza. Powstawały miasta i wsie, które szybko się rozwijały i bogaciły. Zagospodarowanie ziem przebiegało spraw­nie i planowo. Do końca XIII w. zbudowano i zasiedlono

12 Cyt. za J . T y s z k i e w i c z , K . M o r a w s k i, op. cit., s. 50-51.

na terenie Prus około 1400 wsi i 27 miast. Miasta sytuowa­no w taki sposób, by pełniąc funkcje „służebne” wobec znajdujących się wokół nich wsi, jednocześnie stanowiły strategiczne punkty ewentualnego oporu, lokowano w nich także garnizony wojskowe. Pomimo niemałych podatków i danin nakładanych na mieszkańców miast i wsi, ludność tam zamieszkała (głównie mieszczanie) bogaciła się; mia­sta miały w większości murowane domy i otoczone były ceglanymi lub kamiennymi murami. W ten sposób powsta­ły: Chełmno, Toruń, Radzyń, Kwidzyń, Elbląg, Braniewo i Królewiec. Po opanowaniu większości Prus rozpoczęła się budowa Malborka, od 1309 r. stolicy zakonu i siedziby wielkiego mistrza. Proces tworzenia państwa zakonnego dobiegał końca.

Teraz pozostało tylko połączenie posiadłości zakonnych w Prusach z posiadłościami w Inflantach przez zdobycie Żmudzi. Lecz tutaj przeszkodą była pogańska jeszcze Li­twa — państwo dysponujące olbrzymim terytorium, ale politycznie i militarnie słabe. Walki o opanowanie Żmudzi stwarzały ponadto dogodny pretekst do dalszej obecności zakonu nad Bałtykiem — wszak wciąż w imię nawracania pogan.

Drugim naturalnym kierunkiem ekspansji było Pomo­rze, jego opanowanie ułatwiłoby napływ kandydatów na zakonników z zachodniej Europy, przybywających w roli krzyżowców. Ale próba opanowania Pomorza Gdańskiego oznaczała wejście w konflikt z co prawda podzieloną, ale już jednoczącą się Polską, a poza tym było to terytorium chrze­ścijańskie. Potrzeba więc było wiarygodnego pretekstu.

POLITYCZNA I MILITARNA SYTUACJA W POLSCE NA PRZEŁOMIE XIII I XIV W.

W omawianym okresie Polska stanowiła zlepek różnej wielkości księstw, rządzonych przez władców z tego same­

go rodu, wyjątek stanowiły: Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie, w których rządziły rodzime dynastie (władcy Pomorza Gdańskiego uznawali zwierzchność dynastii Pia­stów) — ale mocno ze sobą skłócone, walczące o ziemię,o przywództwo, sprzymierzające się z obcymi władcamii państwami. Ale jest to także już okres, w którym rozum­niejsi z nich widzą potrzebę jedności. Następuje dwojaki

s

proces: Mazowsze, Kujawy i Śląsk dzielą się na coraz mniej­sze organizmy, często wprost mikroskopijne, Małopolska i Wielkopolska natomiast przechodzą etap scalania. Proces rozdrobnienia dzielnicowego nie naruszył poczucia więzi. Obok pojęcia „naród polski” (gens Polonica) utrzymuje się pojęcie Królestwo Polskie (.Regnum Polonica), obejmujące wszystkie dzielnice dawnego państwa. Duże znaczenie miała też więź religijna, nie tylko dlatego, że w państwie nie było różnych religii, ale także dlatego, że kościoły wszystkich dzielnic podlegały arcybiskupstwu w Gnieźnie.

Pod koniec XIII w. pomysł zjednoczenia zaczyna zdobywać coraz więcej zwolenników, zarówno wśród władców poszczególnych dzielnic, przedstawicieli moż­nych rodów, hierarchów kościoła, jak i powstającego już mieszczaństwa (o różnym składzie narodowościowym, z przewagą w dużych miastach żywiołu niemieckiego). Po początkowych, nieudanych próbach zjednoczenia państwapod kierownictwem Piastów Śląskich, kierownictwo nad ruchem zjednoczeniowym obejmuje Wielkopolska. Książę Przemysław II zawiera układ z księciem Pomorza Gdań­skiego — Mściwojem II, który wyznacza go na swego następcę. Jest to między innymi spowodowane zagrożeniem Pomorza ze strony Krzyżaków i Marchii Brandenburskiej. Przemysław II następnie łączy Wielkopolskę, część Kujaw, a także (co prawda nie formalnie, choć prawnie) Małopol- skę (zajętą wówczas przez króla Czech — Wacława II) i w roku 1295 koronuje się w Gnieźnie na króla Polski. Poza reaktywowanym w ten sposób państwem pozostają:

większość Kujaw, Mazowsze, Śląsk i faktycznie (choć nie formalnie) Małopolska.

Po skrytobójczym zamordowaniu w 1296 r. Przemy­sława II idea zjednoczonego państwa przechodzi w nowe ręce. Większość ziem Wielkopolski i Kujaw, całe Pomorze Gdańskie oraz ziemie sieradzką i łęczycką łączy teraz książę kujawski i łęczycki, Władysław I Łokietek.

Nie był to jednak akt jednorazowy. Łokietek kilkakrotnie musiał ustępować z poszczególnych ziem, toczyć walkę nie tylko z Wacławem II (ten ostatni koronował się w 1300 r. w Gnieźnie na króla Polski), ale i z mieszczanami Krakowa, możnymi rodami z Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego, by w końcu po śmierci następcy Wacława II, Wacława III, stopniowo opanować część terytorium państwa. Zagrożenie zewnętrzne stanowiły Czechy pod rządami Jana Luksem­burskiego i Brandenburgia. Pojawił się też nowy przeciw­nik, można powiedzieć, że wyhodowany przez księcia mazowieckiego Konrada. Ale o tym nowym przeciwniku będzie mowa dalej.

Ostatnim aktem jednoczenia się państwa była koronacja w 1320 r. Władysława Łokietka na króla Polski. Polska była✓jednak bardzo okrojona. W jej granice nie weszły: Śląsk, Zie­mia Lubuska, Mazowsze, część Kujaw, Pomorze Zachodnie, a krótko po zjednoczeniu odpadło Pomorze Gdańskie.

Nie najlepiej przedstawiała się też sytuacja militarna państwa. Wyniszczony wieloletnimi walkami, otoczony wrogimi lub niechętnymi sąsiadami, nowo ukształtowany organizm państwowy dysponował tylko doraźnie zbieraną na potrzeby wojny armią, składającą się ze słabo przygotowa­nego i uzbrojonego pospolitego ruszenia możnych, szlachty (rycerstwa), włodyków oraz z pospolitego ruszenia chłopstwa (tylko w obrębie własnej okolicy). Obowiązki wojskowe spoczywały także na mieszkańcach miast — obrona murów miasta lub ich umocnień drewniano-ziemnych. Państwa, zniszczonego gospodarczo w wyniku walk wewnętrznych,

nie stać było na stałe wojsko (najemnicy kosztują), nie naj­wyższej rangi były też sojusze. Układ z królem Węgier Ka­rolem Robertem dawał raczej oparcie moralne niż militarne, a sojusz z władcami Litwy narażał państwo na oszczerstwa, sprzyjanie poganom było z nich najdelikatniejsze, Łokietka oskarżano nawet o skryte pogaństwo.

WOJSKOWOŚĆ POLSKA W ŚREDNIOWIECZU

W okresie powstawania państwowości polskiej, do rozbicia dzielnicowego, podstawę siły zbrojnej państwa stanowiła drużyna — stała formacja zbrojna pozostająca na utrzymaniu władcy, z czasem dzieląca się na tak zwaną drużynę starszą (starsi godnością i znaczeniem, stanowiący trzon dowódczy) i drużynę młodszą, która była właściwą siłą zbrojną. W miarę rozrastania się warstwy rycerstwa rola drużyny maleje, a na jej miejsce powstaje w XII w. hufiec nadworny władcy. Podstawę siły zbrojnej stanowią wojowie-rycerze — są to zarówno potomkowie dawnej starszyzny plemiennej, jak i potomkowie osiadłych na zie­mi wojów z dawnej drużyny. Oni to w razie wojny zbierali się w większych grodach i tworzyli oddziały na zasadzie terytorialnej. W okresie rozbicia dzielnicowego jest to pod­stawowa siła zbrojna. Rycerz, a także wszyscy posiadający ziemię na prawie rycerskim (w tym wdowy po rycerzach, a także instytucje kościelne), byli zobowiązani stawić się na wezwanie władcy na wyprawę wojenną „konno i zbrojnie”. W zależności od wielkości majątku rycerz miał obowiązek stawać sam lub na czele orszaku zbrojnego, składającego się z rycerzy służebnych, a także sołtysów z wsi lokowanych na prawie niemieckim. Rycerzowi lub wystawionemu przez niego orszakowi towarzyszyli zbrojni pachołkowie. Osoby niebędące rycerzami i instytucje obowiązek stawienia się wykonywały przez wysłanie odpowiednio wyposażonych zastępców. Instytucje kościelne z czasem uwalniały się od tej

powinności na mocy uzyskiwanych przywilejów lub przez zapłatę odpowiedniej kwoty, za którą władca był w stanie nająć odpowiednio duży poczet. Od połowy XIII w. za wyprawę poza granice państwa władca wypłacał rycerzom odpowiednie wynagrodzenie13.

Tak powołaną siłę zbrojną formowano w odpowiedniej wielkości oddziały, z czasem nazwane chorągwiami, zacho­wując w miarę możliwości zasadę gromadzenia w jednej chorągwi mieszkańców danej ziemi lub członków jednego rodu (chorągwie rodowe wystawiały przykładowo takie znane rody wielkopolskie, jak Nałęcze, Pałuki, Grzymalici).

Wolna ludność pospolita, a więc niezależni chłopi, zobo­wiązana była do wystawienia określonej liczby piechurów, tarczowników — najczęściej jeden zbrojny na dziesięć dworów włodyków. Z czasem obowiązek ten zanikł, rycer­stwo zazdrośnie strzegło monopolu na noszenie broni, a na przełomie XII i XIII w. został niemal całkowicie zlikwi­dowany, tylko nieliczni włodycy mogli wchodzić w skład pocztów rycerskich.

Ludność zależna (chłopstwo) także była objęta obo­wiązkiem wojskowym, ale tylko w ramach wojny obronnej, w granicach danego organizmu terytorialnego. Oprócz bezpośredniego udziału w walkach (stosunkowo rzadko wymaganego, choć często podejmowanego spontanicznie), chłopi obciążani byli takimi powinnościami, jak: obowią­zek budowy i naprawy grodów, stawiania w lasach za­pór i przesiek ze zwalonych pni, stróża (obserwacja prze­ciwnika i informowanie o jego działaniach i sile) i pogoń, a także komunikacyjne — przewóz oraz naprawa lub nawet budowa od podstaw dróg i duktów.

Inne były obowiązki ludności miejskiej. Mieszczanie byli zobowiązani do budowy i obrony fortyfikacji miej­

13 J. B a r d a c h , B . L e ś n o d o r s k i , M . P i e t r z a k , Historia ustrojui prawa polskiego, Warszawa 1997, s. 68-69.

skich, a wójt miasta lokowanego na prawie niemieckim do służby konnej, tak samo jak właściciel dóbr na prawie rycerskim14.

Po zjednoczeniu państwa jego władcy w wydawanych statutach i przywilejach dokonali ujednolicenia i unormo­wania obowiązków wojskowych poszczególnych stanów. Podstawą i trzonem siły zbrojnej było pospolite ruszenie szlachty (dawnego stanu rycerskiego). Pierwsze unormo­wania w tym zakresie zawierały statuty wydane przez króla Kazimierza Wielkiego, oddzielne dla głównych części Kró­lestwa Polskiego — statut piotrkowski dla Wielkopolski, wiślicki dla Małopolski. Statuty te stanowiły, że każdy posiadacz ziemi na prawie rycerskim obowiązany jest do służby wojskowej „według jego najlepszych możliwości”. Aby uniknąć dowolności w rozumieniu tego określenia, kolejni władcy określali w trakcie nadawania dóbr na prawie rycerskim liczbę zbrojnych, których miał wystawić posiadacz danych ziem. W XIV w. powstał najmniejszy pododdział wojsk feudalnych — „kopia” — w której skład wchodzi­li: rycerz kopijnik i jego poczet złożony z dwóch-trzech strzelców konnych, uzbrojonych w kusze lub łuki. Oprócz konnych na wyprawę wyruszali jeszcze piesi pachołkowie oraz woźnica (każdy poczet miał swój wóz, którym wiezio­no zapasy broni, żywności, a także namiot). Wystawienie takiego pododdziału było kosztowne, dlatego nie wszyst­kich przedstawicieli szlachty stać było na wypełnianie obowiązku. Rycerz (szlachcic) był zobowiązany do służby wojskowej na każde wezwanie tylko w granicach państwa, w przypadku wyprawy za granicę początkowo przysługiwało mu odszkodowanie za poniesione straty, władca miał także obowiązek wykupu w razie dostania się rycerza do niewoli. Od 1388 r. wykup z niewoli i wynagrodzenie za straty na­leżał się rycerzowi także w trakcie wojny wewnątrz kraju,

14 Tamże, s. 69

a za wyprawę za granicę zapłatę miał otrzymywać z góry (wynosiła ona 5 grzywien od kopii). Ponadto na wyprawę za granicę nie wzywano rycerzy, lecz „proszono i pytano”. Duchowni posiadający ziemię na prawie rycerskim byli zobowiązani do służby osobiście — jeśli nie mogli tego obowiązku spełnić, powinni majątek przekazać krewnym. Do służby wojskowej zobowiązano także sołtysów i wójtów— zrównano jej zakres ze służbą rycerską15.

Pospolite ruszenie zwoływał król (od połowy XIV w. w razie potrzeby starosta danej ziemi). Uchylanie się od służby wojskowej karane było konfiskatą dóbr winnego (od 1422 r. o konfiskacie orzekał sąd). W 1454 r. wprowadzono zasadę, w myśl której zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia musiały wydać sejmiki ziemskie lub sejm. Wojewodowie i kasztelanowie prowadzili wojowników zebranych ze swych okręgów i województw na określone miejsce i tam oddawali ich pod władzę króla lub wyznaczonego dowódcy. Rycerzy z danej ziemi lub województwa na miejscu zbiór­ki organizowano w chorągwie ziemskie (w ludniejszych województwach tworzono więcej niż jedną chorągiew). Chorągiew, w zależności od liczebności zobowiązanych do służby z danego terenu, liczyła od 50 do 120 kopii — czyli od 150 (200) do 360 (480) ludzi; wliczam tu rycerza i 2-3 strzelców konnych — często jeden ze strzelców był gierm­kiem rycerza. Utrzymywały się jeszcze chorągwie rodowe (możnowładcze), składające się z członków jednego rodu oraz zależnych od głowy rodu drobnych rycerzy i sołty­sów z jego posiadłości. Nadal istniał obowiązek służby wojskowej chłopstwa w ramach obrony okolicy (okręgu). Ponadto to właśnie chłopi byli strzelcami konnymi w kopii, piechotę i łuczników rekrutowano natomiast z chłopów z dóbr królewskich. Mieszczanie wciąż mieli obowiązek

15 Tamże, s. 113-114, porównaj także T. N o w a k, J. W i m m e r, Historia oręża polskiego 963-1795, Warszawa 1981, s. 142-148.

obrony miasta. W miastach wykształcił się podział odpo­wiedzialności według przynależności cechowej (stąd bramy rzeźnicze, baszty kupieckie, czy wieże szewskie). Nadal do obowiązków miasta należała troska o budowę, umacnianie i remonty obwarowań miejskich16.

Problem tak formowanych wojsk stanowiło uzbrojenie. Trudno tu było o pełną jednolitość, gdyż każdy z członków pospolitego ruszenia stawał do walki z własną, czasem już przestarzałą, bronią. Niemniej jednak można wskazać przynajmniej podobne typy broni i uzbrojenia ochronne­go. Podstawową bronią zaczepną rycerzy polskich w XIV i pierwszej połowie XV w. były miecz i kopia. Miecze używane wówczas w Polsce (także w Niemczech, Czechach, Skandynawii i na Węgrzech) to broń długa (120-130 cm), stosowana do cięcia, rzadziej do kłucia, z długą rękojeścią; nazywano je dwuręcznymi lub półtoraręcznymi. Miecz ten miał obosieczną głownię o przekroju sześciobocznym, zwę­żającą się ku dołowi. Pojawiają się, choć stosunkowo rzadko, w miejsce miecza jednosieczne tasaki. Oprócz miecza rycerz miał puginał, broń skuteczną w walce w zwarciu, używaną także do skracania męki pokonanym (czyli ich dobijania), stąd nazywany z łaciny misericordia (miłosierdzie). Ale głównym orężem rycerza była kopia, długa na 4 do 5,5 m, zakończona żelaznym, romboidalnym grotem. Przeznaczona była do zrzucania z konia przeciwnika w czasie wykony­wania szarży na szyki wroga, a jeśli przy okazji przebiła jego zbroję i zabiła, to był to dodatkowy zysk. U podstawy grotu kopię zaopatrywano w proporzec z barwami i herbem rycerza. Rycerz dodatkowo mógł być uzbrojony w toporek bojowy, czekan lub buzdygan17. Uzbrojenie ochronne rycerza

16 J. B a r d a c h , B . L e ś n o d o r s k i , M . P i e t r z a k , op. cit., s. 114-115.

17 T. N o w a k, J. W i m m e r, op. cit., s. 149, także A. N a d o 1 s k i, Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, Wrocław 1979, s. 93-95.

stanowił pancerz, na początku XV w. będzie to już pełna zbroja płytowa. Ten rodzaj uzbrojenia przeszedł dość długą ewolucję. W połowie XIV w. pancerz kolczy uzupełniano w miejscach newralgicznych elementami sporządzonymi z kutych blach stalowych (zaczęto od osłon kończyn), by wreszcie skończyć na zbroi wykonanej całkowicie z od­powiednio łączonych płyt stalowych, tak że rycerz stał się doskonale ochroniony, ale, niestety, także niezbyt zwinny. Uzupełnieniem pancerza był hełm, chroniący głowę i szyję. W omawianym okresie w użyciu były trzy typy hełmów: garnczkowy (w kształcie odwróconego garnka opartego na ramionach, z wyciętymi szparami umożliwiającymi oddychanie i widzenie); łebka (otwarty, bez zasłony twarzy i szyi — dlatego doczepiono do niego czepiec kolczy); przyłbica (hełm typu łebka zaopatrzony w ruchomą osło­nę twarzy, przymocowaną w sposób umożliwiający łatwe podnoszenie i opuszczanie — kształt jednej z przyłbic dał nazwę typowi hełmu — „psi pysk”). Zbroja płytowa wraz z hełmem ważyła około 25 kg18. Z uwagi na stosunkową ociężałość uformowanego z takich rycerzy szyku bojowego i trudności w manewrowaniu na polu walki, z lżej z uwagi na warunki finansowe uzbrojonych rycerzy i pachołków konnych tworzono jazdę lekką. Była ona słabiej opance­rzona, w większości tylko w zbroję kolczą, lekkie tarcze i hełmy typu łebka, uzbrojona zaś podobnie jak jazda ciężka w miecze i puginały, a zamiast kopii we włócznie, czasem także, lub tylko, w broń strzelczą — kusze albo łuki.

Oddziały piechoty tworzono z mieszczan i chłopów. Ich uzbrojenie zaczepne stanowiły łuki lub kusze, częściej jednak były to włócznie, topory bojowe lub maczugi. Najczęściej nie mieli żadnego uzbrojenia ochronnego — do rzadkości

18 T. N o w a k, J. W i m m e r, op. cit., s. 149-150, także A. N a d o 1 - s k i, op. cit., s. 97-106, por. W. K w a ś n i e w i c z , 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1981, s. 278-281.

należeli wyposażeni w hełmy i kolczugi. Po koniec XIV w. część piechoty zaczęła używać dużych prostokątnych tar­czy — pawęży19.

Nowością, pojawiającą się na uzbrojeniu w drugiej połowie XIV w., była broń palna, najpierw tylko działa (puszki, bombardy), a od XV w. także broń ręczna — ha- kownice i rusznice. Artyleria używana była przeważnie do niszczenia umocnień, głównie murów obronnych, a także fortyfikacji polo wy ch. Palnej broni ręcznej używała tylko piechota — była ona niegodna rycerza. Jej znaczenie na polu walki było początkowo niewielkie. Od pierwszych jeszcze bardzo prymitywnych rusznic i hakownic częściej używano skuteczniejszych od nich, zarówno ze względu na donośność, szybkostrzelność, jak i celność, kusz. Pierwsza artyleria natomiast długo występowała równolegle ze zna­nymi jeszcze ze starożytności machinami miotającymi, wy­korzystującymi energię wydobywaną z cięciw i skręconych sznurów (katapulty, balisty, onagery i im podobne).

Pod koniec XIV w. pojawiają się w wojsku polskim nieliczne jeszcze oddziały wojsk najemnych i zaciężnych. Są to „zawodowi” żołnierze, służący za określoną kwotę. Tworzyli oni własne oddziały, pod własnym dowództwem, organizacyjnie nieróżniące się od rodzimych chorągwi. Były to zarówno oddziały jazdy (często złożone z rodo­wych rycerzy), jak i piechoty. Najczęściej werbowano ichspośród mieszkańców sąsiednich krajów — byli to więc/ludzie z Pomorza Zachodniego, ze Śląska i ziem niemiec­kich. Uzbrojenie tych najemników nie różniło się zbytnio od uzbrojenia wojska polskiego.

Możliwości mobilizacyjne państwa polskiego w omawia­nym okresie znacznie się zwiększyły. Wynikało to z powięk­szenia terytorium oraz liczniejszej populacji. W okresie pano­wania królów Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego

19 T. N o w a k , J . W i m m e r , op. cit., s. 1 5 1

tzw. wielka mobilizacja, czyli wezwanie pod broń ludzi z terytorium całego państwa, dawała teoretycznie możliwość wystawienia wojska liczącego około 90 000 żołnierzy (przy założeniu, że pod broń powołuje się 10 procent ludności). Było to jednak możliwe tylko w przypadku ogłoszenia na terenie całego państwa tzw. wyprawy w obronie ziemi. Faktycznie jednak liczebność armii, zbieranej na mocy tzw. wyprawy powszechnej, wynosiła od 10 000 do 20 000 ludzi20.

W XV w. państwo króla Władysława Jagiełły (sama Polska bez Litwy) teoretycznie, przy powołaniu pod broń 10 procent populacji, mogłoby wystawić armię liczącą od 140 000 do 180 000 żołnierzy — faktycznie jednak najwięk­sza armia, jaką powołano pod broń, liczyła około 18 000 szlachty i około 27 000 chłopów i mieszczan. Była to jak na owe czasy armia bardzo liczna. Do tej liczby należy dodać najemników (przytoczę tutaj tylko jeden przykład — pod Grunwaldem było około 1500-1600 Czechów)21.

W połowie XV w. upowszechnia się coraz bardziej udział wojsk zaciężnych, nad którymi dowództwo sprawują wy­znaczeni przez króla dowódcy, zwani z czeska hetmanami. Nazwa ta, początkowo używana w stosunku do oddziałów składających się z Czechów i Morawian, stosowana będzie z czasem do wszystkich dowódców.

ZAKON KRZYŻACKI. OBOWIĄZKI WOJSKOWE,LICZEBNOŚĆ I UZBROJENIE WOJSKA

Obowiązki wojskowe na terenie państwa zakonnego wy­glądały inaczej niż w Polsce. Wynikało to przede wszystkim z charakteru tego państwa. Pierwszymi żołnierzami, zobo­wiązanymi do stałej służby wojskowej, byli bracia rycerze. Ich liczebność jest trudna do ustalenia — na przełomie XIV

20 Tamże, s. 143-144.21 S. K u c z y ń s k i, op. cit., s. 259-264.

i XV w. było ich około 500. Pełnili oni wyższe funkcje dowódcze: dowodzili chorągwiami, większymi pocztami, zawiadywali warowniami. Drugą grupę stanowili półbracia, z których jednak tylko część była wojownikami, służbę jako rycerze pełniło ich niespełna 200. Trzecią grupę zobowiązaną do służby w wojsku byli bracia służebni. W odróżnieniu od dwu pierwszych grup, zasilali oni głównie piechotę lub stanowili załogi zamków. Nie mieli własnej broni ani koni. Ci, którzy służyli w jeździe, byli strzelcami konnymi i wchodzili w skład pocztu rycerskiego. W piechocie pełnili funkcję dowódców oddziałów zaciężnych, dowodzili również zbrojną czeladzią zamkową. Ich uzbrojenie ochronne sta­nowiły pancerze kolcze, rzadziej kirysy płytowe, natomiast broń zaczepną miecze, topory, kusze i łuki22.

Najliczniejszą grupą wojowników krzyżackich byli ludzie posiadający określone dobra (na mocy prawa pol­skiego, magdeburskiego, chełmińskiego lub pruskiego) — porównywalni z ówczesną szlachtą polską, a także tak zwa­ni ludzie wolni — sołtysi, karczmarze wiejscy, młynarze. Kontyngenty wystawiali też mieszkańcy miast, zasadniczo głównie do obrony miasta, rzadziej do walki w polu.

W prawie chełmińskim określono dwa rodzaje obowiązku, który zależał od wielkości majątku — wystawienie kopii z co najmniej dwoma pachołkami lub służba samego tylko posia­dacza na jednym koniu. Odpowiedni przepis stanowił „(...) ktokolwiek by 40 łanów lub więcej nabył od Zakonu naszego, ten z pełnym uzbrojeniem i rumakiem okrytym, do takiego oręża stosownym, oraz przynajmniej dwoma innymi wierzchowcami, kto by zaś miał mniej łanów, z płatami i innym lekkim orężem oraz jednym koniem, do takiego oręża stosownym (...) winien podążyć na wyprawę”23. Wystawiany na takiej podstawie praw­nej przez posiadacza 40 łanów poczet musiał być odpowiednio

22 A. N o w a k o w s k i, op. cit., s. 45-59.23 Cyt. za A. N o w a k o w s k i, op. cit., s. 60.

uzbrojony — posiadacz (rycerz) musiał mieć pełną zbroję (pod koniec XIV w. płytową), a strzelcy — kolczugę, hełm i kuszę. Zobowiązani do służby z jednym koniem, z czasem (na przełomie XIV i XV w.) musieli wystawiać kilkukonny poczet. Mieszkańcy Prus właściwych, potomkowie pruskiej starszyzny plemiennej, z reguły mający niewielkie majątki — do 10 łanów — byli zobowiązani do służby z uzbrojeniem lekkim. Do służby, głównie w piechocie, zobowiązani byli także wolni Prusowie nieposiadający własnego majątku. Tak powo­ływani do służby posiadacze wraz z pocztowymi, według już cytowanej wyżej pracy, stanowili około 12 000 żołnierzy.

Do służby zobowiązani byli także poddani biskupów pru­skich, jednak z powodu małej liczby posiadaczy ziemskich i ludzi wolnych w dobrach biskupów kontyngent ten nie przekraczał 2000 ludzi. Osobną grupę objętych obowiąz­kiem służby w wojsku stanowili mieszczanie, ciężar taki spoczywał głównie na posiadających dobra ziemskie i inne nieruchomości. Objęci obowiązkiem mogli w zastępstwie wysłać najętych zastępców. Bogatsi mieszczanie służyli kon­no, a cechy miejskie wystawiały tarczowników i strzelców pieszych. Z powoływanych tylko część wyruszała w pole, większość była angażowana do obrony miasta, stanowiło to około 1000 żołnierzy24.

Nieco inaczej oblicza możliwości mobilizacyjne pań­stwa zakonnego Stefan M. Kuczyński. Przyjmując, że na początku XV w. populacja na terenie pomorsko-pruskim liczyła około 670 000 mieszkańców, a zarazem uwzględ­niając nadzwyczajny charakter wojny w latach 1409-1411, zakłada, że powołano pod broń 10 procent, co umożliwiało wystawienie armii liczącej około 67 000 ludzi25.

Osobną grupę żołnierzy zakonu stanowili tzw. ryce­rze goście, wyruszający na krucjatę najpierw przeciwko

24 Tamże, s. 62-69.25 S. K u c z y ń s k i, op. cit., s. 243.

Prusom, potem przeciwko Litwie — były to dla rycerstwa z zachodniej Europy „wyprawy krzyżowe” podejmowane nie tylko dla chwały rycerskiej, ale w celu walki z pogana­mi i ich nawracania. W takich „wyprawach krzyżowych” uczestniczyli rycerze o różnym statusie majątkowym, stąd brały się duże różnice w liczebności pocztów rycerzy gości, praktycznie z całej Europy. Obok Niemców ze wszystkich księstw niemieckich, spotkać można było także Francuzów (z Normandii, Burgundii), Anglików, Szkotów, Niderlandczy- ków, Szwedów i Duńczyków — nie było tylko Hiszpanów i Portugalczyków, ale oni mieli w tym czasie własną wojnę z niewiernymi. Napływ gości nie zmniejszył się zbytnio nawet po chrzcie Litwy — nie wszyscy na zachodzie mieli rozeznanie w stosunkach panujących na wschód od Niemiec. Zakon także uprawiał propagandę, aby zachęcić do przy­jazdu, głosząc, że Żmudź jest pogańska, połowa mieszkań­ców Litwy to schizmatycy itd. Nie przynosiło to wielkich rezultatów, na tak pozyskanych wojowników nie zawsze też można było liczyć, a ponadto po 1411 r. udział tych rycerzy stopniowo maleje. Bezpowrotnie minęły czasy, w których traktowano wyprawy u boku Krzyżaków jak zaszczyt i obo­wiązek rycerza, a co nie mniej ważne, na zachodzie Europy w końcu zrozumiano, że nie są to walki w imię wiary, że przeciwnikami są tacy sami chrześcijanie26.

Kolejną grupą żołnierzy walczących w imię celów za­konu byli opłacani ochotnicy. Występowały dwa źródła ich rekrutacji i zależnie od źródła różnie ich nazywano. W pracach popularyzatorskich często nazw tych używa się zamiennie. Byli to żołnierze zaciężni i żołnierze najemni. Żołnierzem zaciężnym był obywatel (poddany) danego państwa, który, nie będąc w danym momencie zobowią­zany do służby, zaciągał się do wojska za określony żołd. Żołnierzem najemnym natomiast był obywatel (poddany)

26 A. No w ako w s k i , op. cit., s. 79-84.

innego państwa, który wstępował do armii obcego państwa także za określony żołd. Innym wyróżnikiem był sposób wstępowania do armii — żołnierze zaciężni tworzyli z za­sady zwarte, w pełni zorganizowane i uzbrojone oddziały, z własną kadrą dowódczą. Najmujący władca (państwo) wypłacał żołd dla całego oddziału jego dowódcy.

W armii krzyżackiej zaciężni wywodzący się z ubogiego mieszczaństwa i poddanych chłopów z majątków zakonnych pojawiają się w połowie XIV w. Byli oni członkami pocztów uboższych braci rycerzy, a także służyli w piechocie, w ar­tylerii jako pomocnicy puszkarzy, stanowili załogi twierdz i wchodzili w skład oddziałów kuszników. Najemnicy z obcych krajów służyli natomiast zarówno w jeździe, jak i w piecho­cie. W oddziałach jazdy służyli głównie rycerze z własnymi pocztami (poczet składał się albo z trzech ludzi — kopijnikai dwu strzelców, albo z dwóch — Strzelca i pachołka). Na­jemnicy nie byli tani, żołd dla kopii za miesiąc wynosił 11-12 grzywien27. Liczba najemników w armii zakonnej była różna w zależności od tego, jak ciężkich walk się spodziewano. Na przykład w czasie wojny w latach 1409-1411, przed bitwą pod Grunwaldem, najęto 800 kopii, co kosztowało zakon około 46 000 marek28. W samej bitwie pod Grunwaldem uczestniczyło 1237 najemnych kopii, czyli 3711 żołnierzy,✓pochodzących głównie z Miśni, Łużyc i Śląska, a pod koniec*Wielkiej Wojny (na przełomie 1410/1411 r.) było w armii zakonnej około 7500 żołnierzy zaciężnych29.

Uzbrojenie wojsk zakonnych przewyższało zarówno pod względem jakości, jak i nowoczesności uzbrojenie prze­ciwników spośród narodów pogańskich (Prusów, Litwinówi Żmudzinów), nie różniło się natomiast zasadniczo (od po­łowy XIV w.) od uzbrojenia żołnierzy polskich (dlatego też

27 Tamże, s. 75.28 W. U r b a n, Średniowieczni najemnicy, Warszawa 2008, s. 162

29 A. N o w a k o w s k i, op. cit., s. 76.

pominę jego dokładniejszy opis). Rycerze zakonni i rycerze goście oraz zaciężni kopijnicy mieli pełną zbroję płytową, kopie i miecze, rzadziej topory, klasą i wykonaniem podobne do uzbrojenia polskich rycerzy. Zbliżone uzbrojenie mieli także lekkokonni i piechota. Jako broń strzelczą w większo­ści używano kusz, łuki miała (i to w niezbyt dużej liczbie) tylko piechota powoływana spośród poddanych chłopów narodowości pruskiej. Broń ta w większości pochodziła z wytwórni zakonnej. Wynikało to z militarnego charak­teru państwa. Nadzór nad produkcją i magazynowaniem broni sprawował wielki marszałek. Podlegali mu: zarządca siodłami, nadzorcy kuźni, kuszami i kierownik produkcji dział i innej broni palnej. O skali produkcji broni świadczyć mogą liczby: w 1399 r. w kuszami malborskiej znajdowały się 324 nowo wykonane kusze, a w magazynie w Elblągu składowano ich aż 1633 sztuk; w 1413 r. w Malborku wy­konano 82 000 nowych i naprawiono 43 000 starych bełtów (strzał) do kusz. W XIV w. w Malborku rozpoczęto produkcję artylerii ogniowej (działolejnia i ludwisarnia) oraz wytwa­rzanie prochu i kul kamiennych. W XV w. rozpoczyna się także produkcja ręcznej broni palnej. Rozwinięty na szeroką skalę „przemysł” zbrojeniowy pozwalał na stałe uzupeł­nianie broni ochronnej i zaczepnej wszystkich typów i dla wszystkich rodzajów wojska. Broń produkowano zarówno w stolicy, jak i w innych wielkich miastach — Gdańsku, Elblągu, Królewcu30.

O sile zakonu świadczyły także zamki, twierdze i ob­warowania miast. Były to budowle na wskroś nowoczesne, wykonane z cegły i kamienia, doskonale przystosowane do długotrwałej walki w oblężeniu, planowo rozmieszczone, tak by broniły dostępu do wnętrza państwa, a zarazem w taki sposób, by w razie potrzeby mogły wspierać się nawzajem.

30 Tamże, s. 90-94.

WOJNY POLSKO-KRZYŻACKIE DO WYBUCHU WOJNY TRZYNASTOLETNIEJ

WALKI WŁADCÓW POLSKI Z ZAKONEM W XIV W.

Idylla w stosunkach zakonu z władcami dzielnic polskich skończyła się dość szybko. Po podbiciu ziem plemion pru­skich przyszła kolej na ziemie polskie. Początkowo apetyt zakonu nie był zbyt wielki, dążył on tylko do opanowania za­chodniego brzegu i ujścia Wisły. Wynikało to z potrzeby unie­zależnienia się od dobrej woli władców Pomorza Gdańskiego w zakresie żeglugi na rzece oraz przeprawiania przez nią posiłków. Początkowo były to zdobycze pokojowe: w 1251 r. Sambor, książę gdański, podarował zakonowi część Żuław, a w 1276 r. w testamencie przekazał im ziemię gniewską (w wy­niku sądu papieskiego otrzymali ją ostatecznie w 1282 r.). Wtedy to książę gdański Mściwoj zapisał całe Pomorze księciu Przemysławowi II, późniejszemu krótkotrwałemu

s

królowi Polski. Śmierć Przemysława II spowodowała walki0 tę dzielnicę. Jako pretendenci do niej wystąpili: Włady­sław Łokietek, Wacław II, książęta Pomorza Zachodniego1 margrabiowie Brandenburgii. Na początku XIV stulecia (w 1301 r.) na krótko Gdańsk i przyległe do niego tereny opanowali Krzyżacy, ale wkrótce zostali z niego wyparci przez rycerstwo pomorskie i Czechów, a w 1306 r. Pomorze weszło w skład jednoczonych przez Łokietka ziem polskich.

Ale nie na długo. Z nowymi pretensjami do Gdańska i Po­morza wystąpiła Brandenburgia1.

W 1308 r. margrabiowie brandenburscy, Otto i Waldemar, wezwani przez obrażonych na Władysława Łokietka możno- władców pomorskich z rodu Święców, wkroczyli na Pomorzei podeszli pod Gdańsk. Obroną niezbyt przygotowanego do długotrwałych walk miasta kierował namiestnik Łokietka, sędzia pomorski Bogusza. Obrońcy wezwali na pomoc swego władcę, ale Władysław Łokietek, zajęty wówczas walkamio Kraków i tłumieniem powstania mieszczan, nie był w stanie wysłać wojsk. Doradził więc, mając w pamięci neutralną, a nawet przyjazną postawę Krzyżaków w czasie wypiera­nia załogi czeskiej z Gdańska, aby wezwali ich na pomoc. Krzyżacy skwapliwie skorzystali z zaproszenia. Na pomoc ruszyła grupa dowodzona przez Guntera von Schwarzburgai w krótkim czasie wyparła Brandenburczyków. Ale na tym się niestety nie skończyło. Krzyżacy bowiem, zapewniając sobie zapłatę za pomoc, zajęli część grodu gdańskiego, a na­stępnie usunęli w walce pomorską załogę. Umocniwszy się w grodzie, 14 listopada 1308 r. zaatakowali miasto. Broniący się w nim pomorscy rycerze i mieszczanie zostali wycięci. Po zajęciu Gdańska Krzyżacy opanowali Tczew i Nowe, a następnie (w 1309 r.) zdobyli Świecie. Aby uprawomocnić zajęcie Pomorza, wykupili „prawa” Brandenburczyków do tej krainy, płacąc im 10 000 grzywien brandenburskich. W tym samym roku przeniesiona została do Malborka sto­lica zakonu — pierwszym wielkim mistrzem, który w niej osiadł, był Zygfryd von Feuchtwangen2.

Władca polski, Władysław Łokietek, zajęty umacnia­niem swojego panowania, nie miał początkowo ani czasu, ani sił do walki z zakonem. Ale cała jego działalność była

1 Patrz K. C i e s i e l s k a , op. cit., s. 48-51, także M. B i s k u p , G. L a b u d a, op. cit., s. 250-255.

2 K. C i e s i e 1 s k a, op. cit., s. 55-61, także M. B i s k u p, G. L a - b u d a , op. cit., s. 255-257.

ukierunkowana na szukanie sojuszników i wzmacnianie własnych sił. W 1320 r., po uroczystej koronacji, zawiązał sojusz z Węgrami, a w 1325 r. z Litwą. Początkowo działal­ność króla miała charakter pokojowy — skierował do sądu papieskiego pozew przeciwko zakonowi. Wydany w 1321 r. w Inowrocławiu wyrok nakazywał zwrot Polsce Pomorzai zapłatę tytułem odszkodowania 30 000 polskich grzywien. Ale zakon nie zastosował się do tego wyroku.

Król Polski nie miał innego wyjścia — musiał swych praw dochodzić zbrojnie. W 1326 r., wspierając papieża, wdał się w awanturniczą wojnę z Brandenburgią, a jakby tego było mało, razem z wojskami polskimi w tej wyprawie brali udział pogańscy Litwini. Stanowiło to doskonały pretekst dla Krzy­żaków, którzy wraz z Brandenburgią i Czechami (rządzonymi wówczas przez Jana Luksemburczyka) w 1327 r. z trzech stron zaatakowali Polskę. Najazd Brandenburczyków i Krzyżaków spustoszył Wielkopolskę i Kujawy (najazd czeski nie udał się z powodu kontrakcji króla Węgier). Polski władca, jakby nie rozumiejąc swego błędu, w 1329 r. w trakcie ogłoszo­nej krucjaty przeciwko Litwie (w krucjacie uczestniczyły także wojska czeskie) udzielił pomocy poganom. Wojska polskie wkraczają na ziemię chełmińską, co kompromitu­je Polskę w oczach całej prawie chrześcijańskiej Europy. Wojna, wywołana tym razem przez nierozwagę polskiego władcy, przynosi kolejne straty. Krzyżacy zajmują ziemię dobrzyńską, pustoszą i palą wsie oraz grody na Kujawach, w 1330 r. zajmują północne Kujawy z Bydgoszczą. Nie udaje się Polakom nawiązać współdziałania z Litwinami — ataki sprzymierzeńców nie są skoordynowane w czasie3.

Najsilniejsze ataki krzyżackie następują latem 1331 r. Pierwsza wyprawa, w lipcu, mająca na celu sterroryzowa­nie Kujaw i Wielkopolski, pomimo olbrzymich spustoszeń (między innymi zniszczone zostało Gniezno, a w nim pałac

3 K. C i e s i e 1 s k a, op. cit., s. 66-73, także M. B i s k u p, G. L a - b u d a, op. cit., s. 345-346.

arcybiskupa) nie przyniosła Krzyżakom większych sukcesów— atak na Poznań został sparaliżowany przez zmobilizowa­nych do obrony chłopów (zasieki w lasach, ataki na kolumny wojska). Drugi atak, uzgodniony przez Krzyżaków z Janem Luksemburskim, następuje we wrześniu. Licząca około 6000-7000 żołnierzy armia krzyżacka, pustosząc Wielko- polskę, dotarła aż do Kalisza, ale nie doczekawszy się tam wojsk czeskich, jej dowódcy w obawie przed zgromadzoną armią Łokietka zdecydowali się na odwrót, zamierzając w drodze powrotnej zaanektować całkowicie Kujawy.

Za wycofującymi się Krzyżakami wyruszyła armia Ło­kietka. 27 września, po wymarszu z nocnego odpoczynku dwu kolumn krzyżackich, w okolicach wsi Płowce Łokie­tek zaatakował ich straż tylną dowodzoną przez wielkiego marszałka Dytrycha von Altenburga. Liczący około 2000 ludzi oddział został zaskoczony uderzeniem z boku i niemal całkowicie okrążony. W zaciętej walce wybita została straż tylna, do niewoli dostał się jej dowódca. Zaalarmowane dwa przednie oddziały krzyżackie zawróciły spod już przez nich obleganego Brześcia Kujawskiego. Walka rozgorzała na nowoi trwała aż do zmroku. I nie została faktycznie rozstrzygnięta. Krzyżacy zostali zmuszeni do wycofania się z Kujaw, można więc ocenić tę bitwę jako strategiczny sukces strony polskiej. Ale nie kończyła ona wojny. W następnym roku zakon po­nownie zaatakował i zdobył całe Kujawy. W wyniku mediacji papieskiej zawarto rozejm do wiosny 1333 r.

Nastąpił czas na działania dyplomatyczne. Spór między Polską i zakonem mieli rozstrzygnąć królowie Czech i Wę­gier — Jan Luksemburski i Karol Robert Andegaweński. Ich mediacja, prowadzona w 1335 r. w Wyszehradzie (już po śmierci Władysława Łokietka), zakończyła się niekorzystnie dla Polski — Krzyżacy mieli wprawdzie zwrócić Kujawyi ziemię dobrzyńską, ale ziemia chełmińska i Pomorze Gdańskie pozostawało w ich władaniu jako wieczysta darowizna. Polski król Kazimierz Wielki odwołał się od

wyroku do papieża i w lutym 1339 r. w Warszawie odbył sięproces. W procesie tym zeznawało aż 126 polskich świadków

i

oskarżenia. Wyrok wydany 15 września tego samego roku nakazywał zakonowi zwrot Kujaw, Pomorza Gdańskiegoi ziem: chełmińskiej, dobrzyńskiej i michałowskiej. Ponadto zakon miał zapłacić Polsce odszkodowanie w wysokości 194 500 grzywien. Ale Krzyżacy nie uznali tego wyroku i nie zamierzali go wykonać. Trudna sytuacja gospodarcza i mili­tarna Polski zmusiła Kazimierza Wielkiego do ustępstw — w 1343 r. zawarł on układ pokojowy z zakonem: Polska zrzekła się w nim Pomorza, ziemi chełmińskiej i michałow­skiej (w formie darowizny, co stanowiło, iż w przypadku wojny z Polską wywołanej przez zakon, tracił on formalnie prawa do tych terenów), zakon natomiast miał zwrócić Polsce Kujawy i ziemię dobrzyńską4.

Nastał okres kilkudziesięcioletniego względnego spokoju na granicy polsko-krzyżackiej. Czas ten został wykorzystany na budowanie siły obronnej. Kazimierz Wielki rozbudowuje system zamków i ufortyfikowanych miast, mający chronić państwo przed najazdami sąsiadów, poszukuje też nowych sojuszników. Następuje zbliżenie z Pomorzem Zachod­nim, z Litwą, a także wzmocnienie przyjaznych kontaktów z Węgrami (to ostatnie owocuje po śmierci Kazimierza Wielkiego kilkunastoletnim panowaniem w Polsce dynastii andegaweńskiej).

Sytuacja ulega diametralnej zmianie w chwili zawarcia przez Polskę i Litwę w 1385 r. unii w Krewie. Na mocy unii w 1386 r. wielki książę litewski Jagiełło, po przyjęciu chrztu w obrządku łacińskim i otrzymaniu imienia Władysław, zawarł związek małżeński z królową polską Jadwigą Andegaweńskąi został koronowany na króla Polski. Rozpoczyna się, co prawda powolny, proces chrystianizacji Litwy, tym samym

4 M . B i s k u p , G . L a b u d a , op. cit., s . 347-350, także Z dzie­jów oręża polskiego i walki o postęp społeczny, pr. zbiorowa pod red.K. Sobczaka, Warszawa 1970, s. 48.

zakon traci legitymację do najazdów na te ziemie, bo nie ma już kogo nawracać. Unia z Litwą to także wzmocnienie mili­tarne — choć wojownicy litewscy, zarówno Litwini właściwi, jak i Rusini, byli słabiej uzbrojeni (szczególnie w uzbrojenie ochronne), to walecznością i doświadczeniem w walce często przewyższali rycerzy polskich. Zakon krzyżacki uwikłany był w tym czasie w wielki konflikt na Bałtyku. Jego przeciwnikiem (choć sojusze często się zmieniały) była Unia Kalmarska — związek Danii, Szwecji i Norwegii, której władcą był Eryk I Pomorski, książę słupski, prawnuk Kazimierza Wielkie­go. Spór z Unią, walka o obsadzenie biskupstwa w Rydze, wreszcie walki o Żmudź — to wszystko absorbowało za­konników na tyle, że na przełomie XIV i XV w. woleli nie mieć zatargu z Polską5.

WIELKA WOJNA Z ZAKONEM W LATACH 1409-1411

Sytuacja na pograniczu zakonu z Polską i Litwą, a także z księstwami mazowieckimi, była stale zaogniona. Jeśli nawet Krzyżacy nie atakowali bezpośrednio ziem Polski, to i tak zatarg wisiał w powietrzu. Zakon doskonale rozu­miał, jakie zagrożenie dla jego istnienia może stanowić złączone unią krewską państwo polsko-litewskie. Dlatego też, gdy nie powiodło się skłócenie ze sobą stryjecznych braci: Jagiełły i Witolda, i po ich pogodzeniu się i podzie­leniu władzą (Witold został wielkim księciem litewskim, w zasadzie prawie niezależnym od Jagiełły) elita zakonu zrozumiała, że odwlekanie wojny z Polską i Litwą nie jest w ich interesie. Oba państwa, żyjąc w pokoju, wzrastały w siłę, a Krzyżakom ubywało sojuszników, także w krajach niemieckich i w kurii rzymskiej. A gdy okazało się, że Litwa i Polska zawarły korzystny układ z władcą moskiewskim Wasylem, i w ten sposób zapewniły sobie neutralność

5 M. B i sku p, G. L ab u d a, op. cit., s. 358-362, także S . K u -c z y ń s k i , o p . cit., s. 94-98.

i spokój na granicy wschodniej — sprawa wojny (nazwijmy ją wojną „prewencyjną”, gdyż po części taki był ze strony krzyżackiej jej charakter) została przesądzona.

Po śmierci wielkiego mistrza Konrada von Jungingena (w 1407 r.), zaangażowanego w walkę o panowanie na Bał­tyku, rządy objął jego brat Ulryk von Jungingen, bardziej zainteresowany hegemonią i wzrostem terytorialnym na lądzie. Zaprzestano ekspansji na morzu, przystąpiono do przygotowań do wojny na lądzie. A przyczyn do jej wybuchu było wiele. Polskę do wojny popychała chęć wyzwolenia zagrabionych przez zakon w XIV w. ziem pomorskich i kujaw­skich, dążenie do odzyskania części Nowej Marchii (Santok, Osieczno, Drezdenko) i zapewnienia sobie stałego dostępu do morza. Litwa chciała wziąć odwet za najazdy pustoszące kraj (najazdy krzyżackie na Litwę dochodziły aż do Wilna), ale także, co było ważniejsze — odzyskać Żmudź.

W połowie 1409 r. wybuchło na Żmudzi powstanie. Li­twa poparła powstańców, a Polska poparła Litwę. 6 sierpnia zakon wypowiedział wojnę Polsce i już 16 sierpnia z terenu Prus i Pomorza nastąpił atak na ziemię dobrzyńską, Kujawy i Krajnę, a na Wielkopolskę z Nowej Marchii. W jego wy­niku Krzyżacy opanowali ziemię dobrzyńską i Bydgoszcz (wkrótce odbitą przez wojsko polskie). W październiku zostaje zawarty rozejm.

Walki wznowiono latem 1410 r. Wojska polsko-litewskie wkroczyły na terytorium zakonu. Do decydującej bitwy doszło 15 lipca 1410 r. pod wsią Grunwald. Bitwa ta w póź­niejszych czasach została uznana za jedną z największych bitew średniowiecznej Europy; łącznie po obu stronach uczestniczyło w niej około 60 000 żołnierzy, w tym około 50 000 jazdy. Po całodziennych zmaganiach potęga zakonu została złamana. Znaczną część armii krzyżackiej wybito, zginęła większość dowódców, z wielkim mistrzem Urlykiem von Jungingenem na czele. Zdobyto większość sztanda­rów armii krzyżackiej, wzięto mnóstwo jeńców. W trakcie

bitwy kapitulowała chorągiew ziemi chełmińskiej, którą dowodził Mikołaj z Ryńska, przywódca tajnego Związku Jaszczurczego, skupiającego polską szlachtę z Pomorza i ziemi chełmińskiej. Rycerze tej chorągwi po wojnie byli prześladowani, gdyż Krzyżacy nie darowali tej zdrady6.

Zwycięstwo pod Grunwaldem nie zostało niestety wyko­rzystane, wojska polsko-litewskie zbyt długo odpoczywały

s

po bitwie, dając tym samym czas komturowi Swiecia — Hen­rykowi von Plauen — na zorganizowanie obrony Malborka i odtworzenie armii. Oblężenie Malborka nie powiodło się z powodu braku dział i machin oblężniczych, a także zbyt małej liczby piechoty. Nowo obrany wielki mistrz, Henryk von Plauen, zgromadził posiłki i szybko odbudował władzę krzyżacką na większości terytorium. Otrzymał także pomoc od króla Czech Zygmunta Luksemburskiego. Jesienią 1410 r. doszło do kolejnej wielkiej bitwy z liczącą 4000 ludzi armią krzyżacką, dowodzoną przez nowomarchijskiego wójta Michała Kiichmeistera pod Korono wem, w którym wojsko polskie także odniosło sukces. Do niewoli dostał się między innymi dowódca armii krzyżackiej7.

Pomimo tych sukcesów zakon krzyżacki nie został rozbity, odtwarzał wciąż swoje siły, korzystając głównie z zasobów swej inflanckiej gałęzi — zakonu kawalerów mieczowych, jak też pomocy, a właściwie głównie zapowiedzi takiej po­mocy, ze strony Zygmunta Luksemburskiego. W tej sytuacji doszło do zawarcia 1 lutego 1411 r. w Toruniu traktatu poko­jowego. Zakon zgodził się na rezygnację ze Żmudzi i ziem niegdyś zamieszkanych przez plemiona Jaćwingów (tereny te otrzymała Litwa) oraz ziemi dobrzyńskiej (tę odzyskała

6 M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 363-366, zainteresowanym szczegółowym opisem przebiegu bitwy polecam dzieło S. K u c z y ń - s k i e g o, Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Warszawa 1987, oraz A . N a d o l s k i e g o , Grunwald 1410, Warszawa 1993.

7 Zainteresowanym tą bitwą polecam: P. D e r d e j, Koronowo 1410, Warszawa 2004.

Polska), a także na zapłacenie 100 000 kop groszy czeskich. Był to więc sukces połowiczny, ale ważniejsze było to, że społeczeństwo państwa krzyżackiego zobaczyło iż zakon nie jest niezwyciężony, że można się wyzwolić spod jego panowania, ale należy to lepiej przygotować. Ludność, i to nie tylko pochodzenia polskiego, stawała się powoli sojusznikami Polski na jej drodze do odzyskania utraconych ziem.

DALSZE WALKI W PIERWSZEJ POŁOWIE XV W.

Pokój toruński nie zadowolił żadnej ze stron sporu. Krzyżacy nie pogodzili się z utratą (choć tylko na czas życia Jagiełły i Witolda) Żmudzi, strona polsko-litewska, wzmoc­niona nowo zawartą między tymi państwami unią w Horodle (1413 r.), domagała się zwrotu Pomorza, ziem chełmińskiej i michałowskiej, skrawków Kujaw oraz Drezdenka i Santoka (Polska) oraz trwałego, a nie tymczasowego, zwrotu Żmudzi i ziem Jaćwingów (Litwa). W tej sytuacji w 1414 r. dochodzi do wojny. Nowy wielki mistrz, Michał Küchmeister, pomimo iż przejawiał większą gotowość do ugody niż von Plauen, odrzucił żądania Polski i Litwy. W lipcu wojska polsko- -litewskie wkraczają więc na ziemie krzyżackie i przez trzy miesiące je pustoszą (z powodu zniszczeń wojnę tę nazwano wojną głodową). Nie udało się jednak zmusić zakonu do przyjęcia bitwy ani też zdobyć żadnego z zamków i miast, a dokonane spustoszenia spowodowały (na szczęście tylko krótkotrwałą) niechęć mieszkańców niszczonych ziem do strony polskiej. Brak sukcesów w wojnie zmusił obie strony do zwrócenia się do ówczesnych autorytetów — papieża, cesarza Zygmunta Luksemburskiego i zbierającego się właśnie soboru w Konstancji. Na tym forum dyskutowano nad problemem do 1418 r.

Jałowa dyskusja nad prawami do spornych ziem spo­wodowała ponowne wstąpienie strony polsko-litewskiej na drogę wojenną. Przed jej rozpoczęciem Polska zawarła sojusz z Erykiem Pomorskim, wówczas królem Danii,

Szwecji i Norwegii. Ale wyprawa wojsk sprzymierzonych na ziemie krzyżackie znów została przerwana przez inter­wencję papiestwa. Spór miał ponownie rozstrzygnąć cesarz, i rozstrzygnął go w 1420 r. we Wrocławiu, ale na korzyść zakonu. Polska i Litwa odwołały się od wyroku, a jedno­cześnie szukały nowego sojusznika. Został nim elektor Brandenburski Fryderyk von Hohenzollern. W trwającym w tym czasie nowym procesie legat papieski przesłuchiwał świadków, a zakon przygotowywał się do wojny. W lipcu 1422 r. siły polsko-litewskie ponownie wkroczyły na ziemie zakonu, i znów armia krzyżacka zamknęła się w warowniach i unikała walki. Siły polskie zdobyły tylko zamek w Golu- biu8, ale tym razem niszczycielski marsz wpłynął w dużym stopniu na zmianę nastrojów społeczeństwa i stanów pru­skich — stają oni w opozycji do władz zakonu, wzywając do zaprzestania walk. We wrześniu 1422 r. nad jeziorem Mełno zostaje zawarty traktat pokojowy. Ale nadal jest to sukces tylko częściowy: Polska odzyskała kujawskie posiadłości zakonu, ale znów musiała zrezygnować z Pomorza i ziemi chełmińskiej; Litwa uzyskała natomiast trwałe zrzeczenie się przez Krzyżaków Żmudzi i ziem jaćwieskich9.

Ale i ten pokój nie był trwały — zakon, wykorzystującs

opozycję nowego wielkiego księcia Litwy Swidrygiełły, brata Jagiełły, do unii z Polską, dokonał najazdu na Kujawy i Krajnę; w tym czasie wojska polskie walczyły przeciwko Świdrygielle. Najazd napotkał opór dopiero pod Nakłem, gdzie okoliczne chłopstwo wraz z rycerstwem wielkopol­skim rozbiło oddział krzyżacki. Zakon został zmuszony do przerwania najazdu z powodu oporu stanów pruskich.

8 Miejsce znane w dzisiejszych czasach z zawodów krasomówczych i pokazowych walk bractw rycerskich.

9 M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 369-374, także M. B i s k u p, Wojna trzynastoletnia, w serii „Dzieje narodu i państwa polskiego”, Kra­ków 1990, s. 3, także A. Ve t u 1 a n i, Walka Polski w wiekach średnicho dostęp do Bałtyku, Warszawa 1954, s. 89-94.

Pospolite ruszenie z ziemi chełmińskiej odmówiło uczest­niczenia w walkach. Strona polska wykorzystała ten opór. Do tego celu zawarto w 1432 r. sojusz z husytami czeskimi z odłamu taborytów. Oddziały taborytów (tzw. sierotek) pod dowództwem Jana Czapka, wespół z pospolitym ruszeniem z Wielkopolski, dowodzonym przez wojewodę poznańskiego Sędziwoja Ostroroga, zaatakowały najpierw Nową Marchię, a następnie dokonały najazdu na ziemie krzyżackie. Siły polsko-husyckie dotarły aż do Pucka i Rozewia. Zakon, znowu pod naciskiem stanów pruskich, zawarł 15 grudnia 1433 r. w Łęczycy rozejm na dwanaście lat. Gwarantami rozejmu były stany pruskie. Następnie (w Brześciu w 1435 r.) zawarto „wieczysty” pokój z zakonem „(...) gwarantami nienaruszalności traktatu ze strony Zakonu były ponownie stany pruskie, które w wypadku złamania go przez władze krzyżackie zwolnione miały być z obowiązku posłuszeń­stwa”10. W ten sposób uzyskano, jak zauważył prof. Biskup, to że: „(...) postanowienia traktatu, ograniczając silnie samodzielność polityczną władz krzyżackich i podnosząc stany pruskie do roli gwarantów układu, nie tylko osłabiały pozycję państwa zakonnego, lecz także przyspieszały proces jego wewnętrznych przeobrażeń. Stworzenie warunków po­zwalających na swobodne kontakty gospodarcze i społeczne poddanych Zakonu i Polski było istotnym czynnikiem dla zacieśnienia się obopólnej więzi, co miało zaważyć decy­dująco na dalszym rozwoju wydarzeń w Prusach”11.

Sytuacja na pograniczu polsko-krzyżackim po tym trak­tacie przybliżała możliwość odzyskania utraconych ziem, a nawiązana w 1432 r. współpraca z husytami w dalszych zdarzeniach miała przynieść Polsce korzyści. Należało się więc spodziewać, że w niedalekiej przyszłości nastąpi pomyślne dla Polski rozstrzygnięcie konfliktu.

10 M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 377, porównaj K. C i e - s i e l s k a , op. citx

11 M. B i s k u p, G. L a b u d a, op. cit., s. 377-378.

WOJNA TRZYNASTOLETNIA - PRZYCZYNY WOJNY. WOJSKA OBU STRON

ZWIĄZEK PRUSKI. JEGO PIERWSZE KONTAKTY Z POLSKĄ

W XIV w. na ziemiach zakonu krzyżackiego powstało stowarzyszenie rycerskie, które przyjęto nazwę Towarzystwo Jaszczurcze. Skupiało ono szlachtę pochodzenia polskie­go. Była to organizacja działająca jawnie, za zgodą władz zakonu. Jednak Towarzystwo to musiało mieć także jakieś ukryte cele, skoro po bitwie pod Grunwaldem, po poddaniu się chorągwi ziemi chełmińskiej, jego członkowie zostali oskarżeni o zdradę, a ich przywódca Mikołaj Ryński skazany na śmierć i ścięty. Ale mimo prześladowań Towarzystwo istniało nadal, choć nie prowadziło ożywionej działalności. Tymczasem rosnący w państwie ucisk, szczególnie fiskalny, spowodowany ciągłymi wojnami, które nie przynosiły już zysków i łupów, powodował narastanie oporu nie tylko wśród szlachty pochodzenia polskiego, ale także wśród mieszczań­stwa, którego większość wywodziła się z Niemiec. Szlachta i mieszczanie domagali się od władz zniesienia niektórych cełi podatków, ułatwień w handlu, w tym z Polską. Opór wzmógł się szczególnie po pokoju brzeskim (1435 r.), w traktacie pokojowym zawarto bowiem ustalenia dotyczące swobód, w tym ułatwień w kontaktach gospodarczych i społecznych z Polską. A gwarantem przestrzegania traktatu były stany

pruskie. W tej sytuacji, wobec oporu władz zakonnych — braku zgody na zniesienie niektórych podatków, niezwoły- wania sądów itp. — w 1440 r. doszło do zjazdu w Elblągu przedstawicieli mieszczan i szlachty z całego państwa, na którym zapadła decyzja o utworzeniu związku miast i ziem. 14 marca 1440 r. w Kwidzynie opieczętowano formalny akt utworzenia Związku Pruskiego (Preussischer Bund) — or­ganizacji mającej między innymi na celu wzajemną pomoc. Stanowił on swoiste odzwierciedlenie opozycyjnych dążeń wszystkich poddanych krzyżackich.

Zakon od początku był nieprzychylny związkowi i je­go członkom. Najbardziej uwidoczniło się to za rządów kolejnych wielkich mistrzów z rodu von Erlichshausen — Konrada (1441-1449) i jego bratanka Ludwika (1450-1467). Wobec tego związek szukał pomocy u cesarza Frydery­ka III oraz u polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka. Do cesarza skierowano skargę na zakon, do króla polskie­go udały się w 1453 r. dwie delegacje — władz zakonu i przedstawicieli stanów. (Tak napisał w swym dziele Jan Długosz, inni historycy nie podają informacji o wysłaniu delegacji, lecz jedynie o rozmowach i prośbach związku). Ich działania tak przedstawia dziejopis: „Przybyli (...) po­słowie Konrada [błąd autora — Konrad von Erlichshausen już nie żył, wielkim mistrzem był jego bratanek Ludwik — B.N.] mistrza i zakonu pruskiego z jednej, a pełnomocnicy ziem, miast i całego narodu pruskiego z drugiej strony. Uskarżali się bowiem Prusacy o pogwałcenie niektórych ustaw i zobowiązań przymierzem zastrzeżonych, które mistrz i zakon koniecznie znieść i unieważnić chcieli, obawiając się za nie odpowiedzi, ilekroć popełniali jakie bezprawia. Mistrz wraz z zakonem żądał, aby król i Polacy nie dawali im żadnej pomocy, pomnąc na umowę wieczystego pokoju. Miasta zaś i ziemie pruskie prosiły, »aby król wymierzył im sprawiedliwość i sprawę ich popierał u cesarza rzymskiego Fryderyka, przed którego sądem rozprawiać się mieli w dzień

św. Jana Chrzciciela, gdyż na tem zależało utrzymanie po­koju z Królestwem Polskim, który gdyby raz był zerwany, mistrz i zakon nauczyliby się zrywać go na zawsze według woli«. Obydwu stronom odpowiedziano: »że król wraz z królestwem ubolewa wielce nad niezgodą Prusaków, ale żadnej strony bronić i popierać nie myśli, kiedy zwłaszcza ich sprawa wyniesiona jest przed sąd cesarza, który o niej stanowczo wyrzecze; że jako monarcha chrześcijański nie chce żywić żadnych sporów i niechęci, raczej starać się będzie o przywrócenie dawnej zgody i jedności. Jeżeli by zatem do układów wzajemnych pomocy jego użyć chcieli, chętnie i z łatwością jej użyczy«. Obie strony wdzięcznie przyjęli tę odpowiedź i posłowie się rozjechali. Ale od tego czasu zachwiał się ów pokój wieczysty między Kró­lestwem Polskim a mistrzem i Krzyżakami, któremu obie strony zanadto ufały i jak słońce jasne począł się ćmić i za­chmurzać przewidywaniem wojen, na które się stopniowo zanosiło”1.

I stało się tak, jak powiedział (według Jana Długosza) polski król. Najpierw nawiązano rozmowy między przedsta­wicielem związku, Janem Bażyńskim, a przedstawicielami króla, które miały przygotować poddanie się stanów pruskich królowi polskiemu. W grudniu 1453 r. cesarz wydał wyrok niekorzystny dla stanów pruskich i już w styczniu następne­go roku przybyło do króla poselstwo związku z propozycją poddania mu całych Prus. Polski władca nie powiedział ani tak, ani nie, zażądał natomiast przysłania do Krakowa na początek lutego wielkiego poselstwa. O tym poselstwie tak napisał polski dziejopis: „(...) trzy dni strawiono na takich rokowaniach, wśród których, po niejakim namyśle

1 Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście, wydane staraniem A. Przeździeckiego, przekład K. Me- cherzyńskiego, bez miejsca i roku wydania, prawdopodobnie w 1870 r. w Krakowie, s. 128-129, skorzystano z zasobów Polskiej Biblioteki Internetowej, http://www.pbi.edu.pl

odpowiedziano posłom rycerstwa i miast pruskich, to jest Gabryjelowi Bayssen i burmistrzowi gdańskiemu, którzy pięćdziesiąt sześć najcelniejszych miast pruskich oddawali pod zwierzchność i władzę Królestwu Polskiemu: aby po uroczystości oczyszczenia N. Maryi przysłali do Krakowa swoich pełnomocników, a wtedy stanowczą otrzymać mieli odpowiedź”2. To co po Grunwaldzie wydawało się jeszcze niemożliwe, teraz stawało się rzeczywistością.

W końcu stycznia 1454 r. Związek Pruski podczas ob­rad w Toruniu podejmuje decyzję o powstaniu przeciwko zakonowi i opracowuje plan wprowadzenia tego w czyn. Zakładano jednoczesne, 6 lutego, zaatakowanie większości zamków krzyżackich w większych miastach; mieszczanie po opanowaniu zamków mieli udzielić pomocy rycerstwu w walce o zamki w mniejszych miastach i stojące samotnie. Z akcji tej wyłączono zamki w Malborku i Człuchowie. Akcja miała być przeprowadzona szybko siłami rycerstwa i mieszczan — miasta nie dysponowały wtedy większymi siłami zaciężnych żołnierzy — tak aby nie pozwolić za­konowi na zebranie sił, a jednocześnie, przez stworzenie faktów dokonanych, ułatwić delegatom związku rozmowy z polskim królem3.

Aby uniknąć ewentualnych oskarżeń ze strony krzyżac­kiej, 4 lutego wystawiono w Toruniu formalny akt wypo­wiadający zakonowi posłuszeństwo. W akcie tym, który doręczono wielkiemu mistrzowi 6 lutego, wyliczono krzywdy i gwałty, jakie stany pruskie spotkały ze strony ich dotych­czasowych władców. Jednocześnie rozpoczęto na terenie całego państwa zakonnego powstanie. Już 8 lutego poddał się zamek w Toruniu, a do połowy miesiąca opanowano

2 Tamże s. 142; Jan Długosz podaje nazwisko przewodniczącego delegacji „Bayssen”, w polskiej historiografii używa się polskiej wersji nazwiska — Bażyński.

3 M. B i sku p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim.. s. 111.

w zasadzie całą ziemię chełmińską. Podobnie działo się na terenie Pomorza Gdańskiego, z tym że wyłączenie z planów Człuchowa spowodowało przeciągnięcie się walk do 26 lutego. Część mieszkańców Pomorza przejawiała sympatię do Krzyżaków, być może z obawy przed ich siłą i ewentu­alną zemstą. Szczególnie silne postawy prokrzyżackie były wśród wolnej ludności kaszubskiej.

Podobny przebieg miały walki powstańcze w Prusach Właściwych. Większe boje toczyły się tylko w Elblągu, Braniewie i Kętrzynie. Różnicę w stosunku do powstania w ziemi chełmińskiej i na Pomorzu widać było w sta­nowisku rycerstwa i wolnych pruskich chłopów, którzy przystępowali do powstania dopiero pod naciskiem, za­chowując jednakże sympatię do Krzyżaków. W toku walk (od 6 do 27 lutego) opanowano praktycznie całe państwo. Ostatnimi ośrodkami oporu pozostały tylko zamek i miasto Malbork oraz Sztum. Polski dziejopis Jan Długosz samemu wybuchowi powstania i jego pierwszemu etapowi poświę­ca tylko kilka zdań, błędnie zresztą datując je na koniec1453 r., przed przybyciem do Sandomierza poselstwa Gabryjela Bażyńskiego. „W ciągu tego roku wszczęła się wielka, a tem bardziej dotkliwsza, że niespodziewana wojna między Ludwikiem mistrzem, komturami i za­konem krzyżackim z jednej a rycerstwem, szlachtą i mia­stami pruskiemi z drugiej strony. Toczyła się zaś z ta­ką zaciętością, że gdy pomienione rycerstwo, szlachta i mieszkańcy miast pruskich, jakby sprzysiężeni, porwali się do broni przeciw Krzyżakom, wnet po wy pędzali ich ze wszystkich zamków, miast i warowni, a wydarłszy im majątki w długim czasie nabyte, zmusili ich do zawarcia się w jednym tylko zamku Marienburgu”4. Wkrótce też stronie krzyżackiej udało się zdobyć Chojnice. Tak więc

4 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 141 ; Długosz nie był dość dobrze poin­formowany — Krzyżacy posiadali dwa zamki.

po zakończeniu działań i wyczerpaniu impetu powstania zakon miał już tylko trzy punkty oporu.

Ale Krzyżacy dopóki mieli punkty oparcia nie byli jeszcze pokonani. Zakon był bogaty (przynajmniej w teorii), miał swoje filie w dużej części Europy (największe w Niem­czech), mógł więc odbudować, przynajmniej częściowo, swoje siły zbrojne, mógł nająć zawodowych żołnierzy, których nie brakowało w Europie, był więc w stanie dalej walczyć. Sami powstańcy, po początkowych sukcesach, nie mieli wystarczających sił, by wygrać walkę bez pomocy. Musieli więc jej szukać, ale Prusy graniczyły z państwem, które było ich naturalnym sojusznikiem — z Polską. Wstęp był już dokonany, należało tylko spełnić to, czego chciał od nich król — wysłać duże poselstwo.

10 lutego poselstwo zostało więc wysłane. Na jego czele stał przywódca Związku Pruskiego, Jan Bażyński. On też wystąpił z wielką przemową do króla, opisując krzyw­dy doznane przez ludność państwa zakonnego. W swojej mowie wskazywał na przewrotność Krzyżaków, opisywał wojny i najazdy, jakimi trapili oni Polskę. Wspomniał takżeo sądzie cesarskim i o niesprawiedliwym wyroku wydanym przez Fryderyka. Zaznaczył, że „Ten więc wyrok cesarza, tak niesłuszny i tyrański, spowodował nas do wypowie­dzenia posłuszeństwa Krzyżakom i podniesienia przeciw nim oręża, w przekonaniu, że nie tylko nam mężom, alei kobietom największą grozi sromotą poddanie się w jarzmo tak nikczemnej podległości. I pobłogosławiła Opatrzność naszym przedsięwzięciom. W ciągu dni dwudziestu orężem naszym przeszło dwadzieścia zdobyliśmy zamków (...), które naszej uległy władzy. Gdy więc twoja Królewska Miłość, jak wszystkim wiadomo, i co sam mistrz i zakon jawnemi wyznali pismy, jesteś tego zakonu nadawcą, uposażycielem i dobroczyńcą, ziemie zaś pomorska, chełmińska i micha- łowska gwałtem i przemocą zostały Królestwu Polskiemu wydarte, przeto udajemy się do Majestatu twego z prośbą,

abyś nas raczył przyjąć za twoich i królestwa twego wie­czystych poddanych i hołdowników, i wcielił na nowo do Królestwa Polskiego, od którego jesteśmy oderwani (...). Niechaj cię nie wstrzymuje przysięga i zawarte z Krzyżakami przymierze, którem i my, część większą stanowiący, objęci jesteśmy, kiedy je mistrz i zakon pogwałcili (...). Wzrusz się naszemi prośbami i łzami, miej wzgląd nie tylko na nas, ale i na tych, którzy wśród nadziei i obawy oczekują powrotu naszego, a z nim odpowiedzi mającej im przynieść pociechę albo wielką żałość5”.

Narady króla z jego radą trwały dość długo. Nie brako­wało bowiem wśród panów polskich przeciwników przy­jęcia tych ziem w skład państwa polskiego. Najsilniejszym i najbardziej znaczącym przeciwnikiem był kardynał Zbi­gniew z Oleśnicy, a sekundowali mu, niewidzący interesu w takim rozwiązaniu, niektórzy możnowładcy małopolscy. Przeciąganie się rozmów wynikało także z powodu zbyt wygórowanych żądań stanów pruskich. Domagały się one bowiem wielkich uprawnień zarówno dla szlachty pomorskiej i pruskiej, jak i miast (w tym szczególnie dużych przywile­jów oczekiwał Gdańsk). W końcu zawarto kompromisowy układ: stany pruskie ustąpiły częściowo ze swoich żądań, a strona polska, otrzymując coraz więcej informacji o suk­cesach powstańców, zaczęła się obawiać, że mogą udać się ze swymi propozycjami do innego władcy (tak pisał o tych obawach w swym dziele Jan Długosz)6.

Rozmowy zakończono 6 marca 1454 r. wydaniem aktu inkorporacji Prus, w którym ogłoszono ponowne zjednocze­nie całości Prus z Polską. Przedstawiciele stanów natomiast wydali akt poddania się Prus (akt ten miał zostać zatwier­dzony przez zgromadzenie stanów pruskich). Jednocześnie król mianował Jana Bażyńskiego gubernatorem Prus. Akt

5 Tamże, s. 146-148.6 Tamże, s. 148-149.

inkorporacji stanowił wypowiedzenie wojny zakonowi. Wypowiedzenie wojny, po zatwierdzeniu przez ogół stanów pruskich postanowień krakowskich, dotarło do wielkiego mistrza 21 kwietnia 1454 r.7

TEATR DZIAŁAŃ WOJENNYCHi / k i i • ^

Przy omawianiu teatru działań wojennych celowo po­miniemy teren Prus Właściwych, z uwagi na to, że bitwy, które są tematem tego opracowania, rozegrały się na terenie Pomorza Gdańskiego — na terenie Prus Właściwych, poza rejonami nad dolną Wisłą, Zalewem Wiślanym i dolną Pre- gołą (obszar wokół Królewca), nie toczono znaczących walk. Większe działania wojenne odbyły się na północnym po- brzeżu bałtyckim, a w części południowej w pasie jezior.

Na Pomorzu Gdańskim część nadbrzeżna to płaska nizina poprzecinana szerokimi pradolinami rzek Redy i Łeby. Brzeg stanowią w większości piaszczyste wydmy, kształtujące w dogodnych miejscach — w tamtych czasach jeszcze po­przerywane — mierzeje i półwyspy. Teren w oddaleniu od morza był porośnięty lasami (Puszcza Darzlubska), znajdujesię na nim wiele jezior.

/

Środkowa część Pomorza to teren wyżynny (najwyższewzniesienie ma 331 m n.p.m.). Porośnięty gęstymi lasami

¥

i pokryty jeziorami (Pojezierze Kaszubskie), z których największe to Wdzydze, poprzecinany licznymi, krętymi i wąskimi rzekami i potokami. Rzeki te płyną w głębokich dolinach. Na południu piaszczyste, niewysokie wzgórza były w tamtych czasach porośnięte dziewiczymi lasami (Bory Tucholskie).

Tam właśnie największą przeszkodę w działaniach wo­jennych stanowiły lasy, przez które prowadziły nieliczne,

7 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..s. 38-40.

łatwe do zablokowania zasiekami trakty, w niczym nie- przypominające znanych nam dzisiaj, nawet najbardziej peryferyjnych dróg. Rozmieszczenie lasów decydowałoo osadnictwie — na Pomorzu najgęściej zaludnione były: tereny nadmorskie, strefa wzdłuż dolnej Wisły, w tym na­leżące do Pomorza, w większej części stanowiące depresję Żuławy, i obszar południowy, w pasie Człuchów, Chojnice, Czersk do Świecia nad Wisłą. Środkowa część Pomorza, prawie niezaludniona, nie nadawała się do prowadzenia działań militarnych.

Główną arterią wodną była Wisła. Nadawała się do żeglugi na całym odcinku na terenie Pomorza, a zarazem stanowiła, ze względu na swą szerokość oraz miejscami bagniste pobrzeże, ważną przeszkodę w marszu wojsk lądowych. Jej przekroczenie wymagało budowy mostów. Opanowanie doliny Wisły miało wpływ na działania wo­jenne — kto panował nad miejscami dogodnymi do prze­praw, decydował o łatwości przerzutu wojsk, o możliwości wspierania lub utrudniania operacji wojskowych zarówno na lądzie, jak i na wodzie, o zaopatrzeniu, a tym samym możliwości stawiania oporu.

Najważniejsze szlaki lądowe prowadziły wzdłuż Wisły.____ /

Ten, który nas interesuje, biegł od Kujaw przez Swiecie w kierunku północnym na Starogard, Tczew do Gdańska, z odgałęzieniami na Lębork i Słupsk, a więc już na Pomorze Zachodnie. Inna ważna droga wiodła od Nowej Marchii przez Czarne (lub Człuchów), Chojnice i Bory Tucholskie do Starogardu, a stamtąd do Tczewa i Gdańska. Tak szlaki wodne i lądowe kanalizowały działania wojenne tylko do obszarów mających większe zaludnienie, gdyż w tamtych czasach zaopatrzenie wojsk, głównie w żywność, odbywało się kosztem miejscowej ludności. Wojska żywiły się same, dlatego trzymały się terenów rozwiniętych pod względem produkcji rolniczej, co skutkowało stałym zubożeniem ludności wiejskiej. Miało to także wpływ na stosunek lud­

ności wiejskiej, głównie chłopstwa kaszubskiego, do wojsk powstańczych, a później także polskich8.

POTENCJAŁ WALCZĄCYCH STRON

POLSKA I STANY PRUSKIE

Teoretycznie potencjał gospodarczy i demograficzny Polski (wraz ze stanami pruskimi) był bardzo duży. Pań­stwo polskie (liczymy tylko Koronę wraz z Rusią Halicką) zajmowało obszar około 270 000 km kwadratowych, z tego Wielkopolska i Małopolska to 114 000 km kwadratowych, lenne Mazowsze zajmowało 32 000 km kwadratowych, a Ruś około 124 000 km kwadratowych. Tereny te zamieszkiwa­ło około 2 500 000 mieszkańców9. Dodatkowo potencjał Polski wzmocniony został przez stany pruskie, na Pomorzu Gdańskim było to około 120 000-130 000 ludności, a na ziemi chełmińskiej około 70 000-80 000 mieszkańców. Na tych terenach ludność miejska stanowiła około 25 procent (najludniejszy Gdańsk liczył około 30 000 mieszkańców). Niestety, w czasie wojny zasoby demograficzne stanów pruskich w wyniku niepowodzeń wojennych, od końca 1454 r., stale się zmniejszały. Wynikało to zarówno ze strat bojowych, jak i przechodzenia części ludności na stronę krzyżacką.

Czynnikiem wpływającym negatywnie na możliwość prowadzenia działań wojennych strony polskiej była sła­bość systemu finansowego Polski, która wynikała głównie z niskich wpływów z dóbr królewskich (duża ich część była

8 M. B i sku p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim.. s. 42-45, także S . A l e x a n d r o w i c z , K . O l e j n i k , Charakterystyka polskiego teatru działań wojennych, „Studia i Materiały do Historii Woj­skowości”, dalej „SMHW”, t. 26, Wrocław 1983, s. 24 i nast.

9 Historia Polski, pr. zbiorowa, pod red. T. Manteuffla, t. 1, cz. I, Warszawa 1957, s. 489-490.

zastawiona) i z bardzo niewielkich, a w dodatku nietermino­wo wpływających podatków. Dochody skarbu państwa nie przekraczały rocznie około 90 000 zł węgierskich, a często były jeszcze niższe. Wzrastające potrzeby w trakcie wojny powodowały konieczność zaciągania przez skarb pożyczek pod zastaw dóbr i dochodów, co wytwarzało błędne koło zadłużenia (zastawianie dóbr zmniejszało dochody, co zmu­szało do następnych pożyczek pod zastaw następnych dóbr lub dochodów). Pewną pomoc stanowiły dotacje i pożyczki udzielane królowi przez stany pruskie, w znacznym stopniu zmniejszające obciążenia Korony10.

Pomimo wymienionych mankamentów wielkość państwa, jego ludność i poziom gospodarki umożliwiały finanso­wanie wojny i stworzenie bazy zaopatrzeniowej (głównie w żywność) na zniszczonych działaniami wojennymi tere­nach, a co nie mniej ważne, stałe dostarczanie niezbędnego sprzętu wojennego.

ZAKON KRZYŻACKI

W początkowym okresie wojny możliwości finansowe zakonu były niewielkie. Opanowanie prawie całego państwa przez powstańców spowodowało całkowite pustki w skarbie zakonnym. Podratowany na krótko kwotami otrzymanymi od elektora brandenburskiego za zastawioną Nową Marchię i niewielkimi sumami ze skarbca w Malborku, ale nie wy­starczyły one nawet na opłacenie najemnych i zaciężnych żołnierzy. Dopiero sukcesy odniesione pod koniec 1454 r. pozwoliły na odzyskanie dochodów z części terenów nad­wiślańskich i z rejonu Ostródy, a w 1455 r. także z Dolnych Prus i Królewca, co pozwoliło zakonowi na pewien oddech. Wciąż jednak brakowało mu pieniędzy dla wojska. Nie­dostateczna też była pomoc ze strony zakonu kawalerów

10 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 48-50.

mieczowych z Inflant, który sam borykał się z trudnościami gospodarczymi. Nie najlepiej przedstawiała się sytuacja w majątkach zakonu na terenie Rzeszy. Wspomaganie fi­nansowe wojen w pierwszej połowie XV w. spowodowało znaczne zadłużenie tych dóbr. Potrzeby wojny obciążały majątki, a więc w miarę upływu czasu finansowanie wojnyi dyplomacji stawało się coraz mniejsze i nie pokrywało rosnących wydatków11.

Ogólnie można stwierdzić, że strona polska dysponowała większymi możliwościami, co w końcu doprowadziło do uzyskania powodzenia.

Podobnie przedstawiała się sytuacja demograficzna. Przejście dużej liczby ludności na stronę Polski spowodo­wało skurczenie się do minimum bazy rekrutacyjnej dla armii zakonu. Dlatego w początkowej fazie wojny korzystał on tylko z żołnierzy najemnych. Dopiero sukcesy jesienne 1454 r. spowodowały stopniowy wzrost zasobów demogra­ficznych, a opanowanie Królewca i okolicy zwiększyło je jeszcze bardziej. Ale do końca wojny była to baza bardzo mała, niewspółmierna w stosunku do potrzeb.

WOJSKA STRON. ORGANIZACJA, SPOSÓB PROWADZENIA

DZIAŁAŃ BOJOWYCH

STRONA POLSKA

W połowie XV w. podstawowy trzon wojska wciąż stanowiło pospolite ruszenie szlachty — nie było to już jednak to samo wojsko, które walczyło pod Grunwaldem. Większość szlachty już od lat nie uczestniczyła w wojnach, wyjątek stanowiła szlachta ruska walcząca z Tatarami, ale też z tego powodu nie powoływano jej pod broń na wojnę z Krzyżakami. Pospolite ruszenie z Wielkopolski nie uczest­niczyło w wojnach od prawie dwudziestu lat — niegdysiejsi

11 Tamże, s. 50-53

rycerze, nawykli do trudów wojennych, nauczeni rzemiosła wojskowego, zamienili się w osiadłych na wsi, zajętych gromadzeniem dóbr posiadaczy ziemskich. Wynikało to z rosnącej siły ekonomicznej szlachty i wzrastających aspi­racji politycznych. Szlachta powołana pod broń nie była uzbrojona jednolicie, nie potrafiła walczyć zespołowo, nie nawykła też do dyscypliny. W czasie gdy na polach bitew wzrasta rola piechoty, pospolite ruszenie składało się z jazdy, a wyposażenie bojowe i liczebność pocztu zależały tylko od szlachcica. Pospolite ruszenie było także źle dowodzone, dowódcami byli kasztelanowie i wojewodowie, a od nich nie wymagano przecież umiejętności dowódczych.

Niemniej jednak to pospolite ruszenie stanowiło poważną1 w zasadzie w początkowym okresie wojny jedyną liczącą się siłę. Na początku wojny można było powołać pod broń około 30 000 pospolitego ruszenia. Oczywiście nie byli to tylko sami szlachcice — na jednego rycerza przypadało od2 do 4 nieszlachciców. Brak sukcesów pospolitego ruszenia w toku wojny zmusił króla do sięgnięcia w większym stopniu po żołnierzy zawodowych. Zalążki już istniały w postaci wojsk nadwornych, których dowódcą był marszałek nadwor­ny — ich liczebność wynosiła od kilkuset do kilku tysięcy żołnierzy. Istniała też już praktyka tworzenia, co prawda nielicznych jeszcze, oddziałów żołnierzy zaciężnych, a także (husyckie „sierotki”) oddziałów najemnych.

Naczelne dowództwo nad całą armią sprawował król, dobrze jeśli był to zarazem dobry żołnierz. Król mógł w razie potrzeby wyznaczyć na krótki okres zastępcę. Pospolite ru­szenie, choć musiało podporządkować się takiemu dowódcy (łacińska nazwa capitanei exercitus, a jeśli dowodził on całością sił państwa exercitus Regni Polonie capitaneus generalis), nie zawsze zgadzało się na to, uważając że tylko król jest godzien dowodzić szlachetnie urodzonymi. Niemniej jednak z zastępcy króla wykształciło się później stanowisko hetmana, ale jako dowódcy wojsk zaciężnych, najemnych.

Pospolite ruszenie i wojska nadworne (te ostatnie z cza­sem podzieliły się i przekształciły w oddziały przyboczne i oddziały prywatne króla) pozostały pöd zwierzchnictwem króla12.

W wojsku polskim pojawiają się coraz liczniej, znane w zasadzie od końca XIV w., artyleria i ręczna broń pal­na. Artyleria dzieli się na oblężniczą — bombardy, oraz artylerię połową — hufnice i małokalibrowe taraśnice. Ręczna broń „ogniowa” to hakownice i piszczele — broń wtedy niedoskonała, niecelna, dlatego jeszcze dość długo królowała kusza. Powstaje też nowa specjalizacja wojsko­wa — budowniczowie mostów. Polscy budowniczowie potrafią nie tylko stawiać mosty stałe — budowano je już w czasie Wielkiej Wojny, ale także mosty pływające na łodziach, prototypy dzisiejszych mostów pontonowych, stosunkowo łatwe do kilkakrotnego montażu, demontażu, spławiania i przewozu. Takie mosty sprawiły się doskonale w prawie każdej operacji przeprowadzonej w czasie wojny przez wojsko polskie.

STANY PRUSKIE

Podstawową siłą zbrojną stanów pruskich były także oddziały rycerskie. Ale w Prusach ważną rolę odgrywały miasta. W oddziałach miejskich stosunkowo wcześnie pojawiają się żołnierze zaciężni: piechota przeznaczona zarówno do obrony miasta, jak i do działań w polu, oraz marynarze zaciągani do służby na statkach wojennych (nie można ich jeszcze nazwać okrętami, gdyż mogły one służyć także jako jednostki transportowe). Możliwości

12 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 55-58, także M. K u k i e 1, Zarys historii wojskowości w Polsce, Wy­dawnictwo Puls, bez miejsca i roku wydania, s. 36-38, Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 1 do roku 1648, pr. zbiorowa, Warszawa 1965, s. 257-258.

mobilizacyjne stanów były stosunkowo duże, w wojnach toczonych przez zakon to one dawały ponad połowę armii (rycerzy zakonników było mało). Największe skupisko ludzi mających obowiązek służby wojskowej znajdowało się na północnych obszarach Prus Właściwych i Półwy­spie Sambijskim. Ta grupa, po pierwszych zwycięstwach zakonu, stanie się bazą rekrutacyjną do armii krzyżackiej, co oczywiście osłabi powstańców. Uzbrojenie rycerstwa i mieszczaństwa Prus nie różniło się od uzbrojenia uży­wanego w tym czasie. Więcej jednak niż w armii koronnej było broni palnej — zarówno artylerii, jak i broni ręcznej. Większą rolę odgrywa piechota, była ona dobrze wyszkolona, w pewnym okresie przewyższała liczebnie jazdę, potrafiła wykorzystywać w walce elementy fortyfikacji polo wy ch. W trakcie wojny, ze względu na stosunkowo dobrą sytuację finansową miast, wzrastała liczba zaciężnych żołnierzy. Dlatego armia stanów pruskich, pomimo przejścia dużej liczby żołnierzy zobowiązanych do służby w wojsku na stronę Krzyżaków, nie osłabiła się znacząco, szczególnie nie uszczupliła się liczebność piechoty13.

KRZYŻACY

W momencie wybuchu powstania i później w czasie woj­ny z Polską system wojskowy zakonu przestał praktycznie istnieć. Najważniejsze przyczyny to ustanie współuczest­nictwa w tym systemie poddanych, rozbicie i likwidacja konwentów zakonnych (rozpędzenie lub uwięzienie ich członków) oraz utrata prawie wszystkich miast i zamków. Nawet po odzyskaniu inicjatywy nie było już możliwości odbudowania systemu. Zmuszono co prawda rycerstwo i wolnych ludzi z Prus Dolnych do pełnienia obowiązków wojskowych, ale nie dało to już takiej siły jak przedtem.

13 M. B i sk u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 65-67.

Największe straty zanotowano wśród samych zakonników, zarówno wśród braci rycerzy, jak braci służebnych, wcze­śniejszych stanów — odpowiednio 400 i 3200 ludzi — nie dało się nawet uzbierać połowy. Dlatego wzrosło znaczenie żołnierzy zaciężnych i najemnych. Zaciągano ich głównie w krajach niemieckich, ale także heretyków z Czech, hu­sytów. Strategia wciąż opierała się na wykorzystywaniu systemu zamków i warownych miast, których pewną liczbę po początkowych klęskach odzyskano. W walce stosowano nowinki i sztukę wojenną innych armii — głównie najdo­skonalszą wówczas, mającą największą liczbę naśladowców sztukę husycką14.

HUSYCI

Na wojny, ich charakter i przebieg w XV w., duży wpływ wywarła sztuka wojenna ówczesnych Czech, a właściwie husytów czeskich. Byli to zwolennicy reformatora religij­nego Jana Husa, spalonego za herezję na stosie w 1415 r. W celu zlikwidowania tej herezji wysłano przeciwko nim w latach 1420-1433 aż pięć wypraw krzyżowych. Walki przeciwko zachodniemu rycerstwu, lepiej wyposażonemu niż uboga szlachta czeska, mieszczanie i chłopi (ci ostatni przeważali w bardziej radykalnym odłamie — tabory- tach), zmusiły husytów do wypracowania swoistej sztuki prowadzenia walki. Aby wytrzymać atak ciężkiej jazdy rycerskiej, zastosowano niespotykaną poprzednio taktykę— walkę w oparciu o tabor, który celowo do niej przysto­sowywano. W armii husyckiej używano dwóch rodzajów wozów — bojowych i zaopatrzeniowych. Wozy bojowe miały jedną burtę specjalnie wzmocnioną grubą deską z otworami strzelniczymi dla kuszników i broni palnej oraz zamontowaną opuszczaną deskę chroniącą przestrzeń mię­dzy kołami a podłożem. Załogę wozu bojowego stanowiło

14 Tamże, s. 69-74.

18-21 żołnierzy (4-8 kuszników, 2 strzelców z bronią palną, 4 żołnierzy uzbrojonych w kopie, 4 uzbrojonych w cepy bojowe i halabardy, 2 pawężników i 2 woźniców). Załoga wozu oprócz broni osobistej mogła mieć na „pokładzie” działa (głównie lekkie), budowano także specjalne wozy artyleryjskie. Zaprzęg wozu stanowiło 4-6 koni. Wozów tych używano zarówno do walki w marszu, jak i do bitwy obronnej. Zawsze stosowano marsz ubezpieczony, najczę­ściej w czterech kolumnach wozów — dwie zewnętrzne to wozy bojowe (po 150 w kolumnie), dwie wewnętrzne to wozy transportowe (po 100 w kolumnie). Z takiego szyku łatwo można było przejść w szyk zamknięty, tworząc pro­stokąt spiętych łańcuchami wozów bojowych, zza których piechota, prowadząc ostrzał z kusz i broni palnej, odpierała ataki jazdy rycerskiej. Na osłabioną jazdę wykonywano szarżę własną kawalerią, a piechota w tym samym czasie atakowała piechotę przeciwnika15.

Odnoszone przez husytów sukcesy w kolejnych kampa­niach i bitwach spowodowały zainteresowanie się innych wojsk tym sposobem walki. Ponadto, poczynając od lat trzydziestych XV w., z powodu zwycięstwa w Czechach umiarkowanego skrzydła husytów, najbardziej radykalni taboryci zmuszeni byli szukać zajęcia jako żołnierze, poza granicami kraju. Najmując się do obcych armii, tworzyli w nich zwarte oddziały, stosujące swoją taktykę, co powodo­wało przejmowanie, przynajmniej niektórych jej elementów, przez innych żołnierzy walczących razem z nimi. Ponieważ bardzo często po obu stronach walczyli husyci16, taktykę tę przyjmowały armie zatrudniające tych czeskich najemników. Polskie rycerstwo zetknęło się z taktyką husycką już w końcu

15 A. M i c h a ł e k , Wyprawy krzyżowe. Husyci, Warszawa 2004, s. 30-31 i 70-74, także J . W i m m e r , Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 39-41.

16 Przyjmujemy tę nazwę dla wszystkich najemników z Czech lub stosujących w pełni taktykę husycką.

lat dwudziestych XV w., a poznało ją dokładnie w trakcie wojny z Krzyżakami w 1432 r. (wyprawa „sierotek” na No­wą Marchię) i w czasie walki wojsk królewskich z polskim przywódcą husyckim, Spytkiem z Melsztyna, w bitwie pod Grotnikami w 1439 r.17 Z taktyką husycką lub wzorowaną na husyckiej albo tylko z jej elementami zetkniemy się w trakcie wojny Polski i stanów pruskich z zakonem krzy­żackim. Wtedy również, przez cały czas trwania wojny, po obu stronach będą obecni najemnicy z Czech, toczący często bratobójcze walki (choć występowanie najemnych husytów po stronie krzyżackiej, będzie w sumie korzystne dla strony polskiej).

17 J. W i m m e r, op. cit., s. 52-53, A. M i c h a ł e k ,op. cit., s. 100 103.

PIERWSZA BITWA POD CHOJNICAMI - 1 454 R

POCZĄTKOWY OKRES WOJNY TRZYNASTOLETNIEJ

Zakon krzyżacki, po początkowych klęskach w walce z powstańcami, nie załamał się. Pomimo utraty prawie całego terytorium i prawie całej siły zbrojnej, dysponował jeszcze ważnym we wszystkich wojnach atutem — pieniędz­mi. Pieniądze zdobył w prosty sposób — oddał w zastaw, a później sprzedał, margrabiemu brandenburskiemu swoją prowincję — Nową Marchię. Kto miał pieniądze, ten mógł wystawić armię, i to złożoną z dobrze wyszkolonych żoł­nierzy zawodowych. A i okres do werbowania najemników był doskonały — w tym czasie nie toczyły się w Europie żadne inne wojny, najemnicy szukali więc zajęcia i łatwo ich było wynająć. Ponadto zakon miał wśród najemników dobrą markę, bo wywiązywał się ze swoich zobowiązań wobec zawodowych żołnierzy, dlatego nie mógł narzekać na brak chętnych do walki w jego imieniu.

W czasie gdy skarbnik zakonu werbował żołnierzy, po­wstańcy powoli, zbyt powoli, przystępowali do likwidacji w ich mniemaniu resztek władzy krzyżackiej w Prusach. Do wojny szykowała się też Polska. Ale i tu szło wszystko zbyt wolno. O początkowym okresie wojny tak pisał Jan Długosz: „Gdy posłowie pruscy wrócili do swego kraju, wszystkie miasta i powiaty powitały ich nader wdzięcznie, i uchwałę

królewską z wielką przyjęły radością (...). Natychmiast zacią­gi zbrojne z Polaków i Czechów złożone poprowadzono pod Marienburg [Malbork — B.N.] i zamek oblężeniem ściśnięto. Tymczasem miasto Chojnice, niechcące się poddać, otrzymało w posiłku tysiąc jazdy pod wodzą Plaweńskiego [Długosz spolszczył nazwisko — tym dowódcą był Henryk Reuss von Plauen, prawdopodobnie bratanek komtura z Elbląga Henryka Reussa von Plauena. W starszych opracowaniach spotyka się błędne utożsamianie tych dwu postaci i nazywanie obrońcy Chojnic komturem, w rzeczywistości komtur von Plauen dowodził obroną Malborka, a jego imiennik był młodym, ale już doświadczonym żołnierzem zawodowym — B.N.], przysłanej od mistrza i Krzyżaków. Przeciw niemu więc wy­szedł Mikołaj Szarlejski wojewoda inowrocławski, z pocztem tysiąca dwóchset jazdy i siedemciset pieszego rycerstwa, i w zamkach Tucholi, i Człuchowie (Słuchów), które mu się z posłuszeństwem dla króla poddały, osadził swoje załogi. Stąd wypadając, częstemi porażki gromił rzeczonego Pla­weńskiego i plądrowania własności nie dopuścił. Nareszcie w drugi dzień Świąt Wielkanocnych, w Toruniu wszystka szlachta i obywatele miast pruskich złożyli hołd królowi, przyjęty przez jego zastępców, Andrzeja biskupa poznańskiego i Jana z Koniecpola kanclerza królestwa (.. .)’?1.

Aby potwierdzić swoje panowanie, król Kazimierz wy­rusza do Prus. A tymczasem wojska związkowe, złożone oprócz samych mieszkańców walczących zarówno ochot­niczo, jak i jako żołnierze zaciężni, także z najemników z Czech, oblegały miasto i zamek Malbork. Ale było to bardzo dziurawe oblężenie. Wojskami Związku Pruskiego dowodził najmłodszy z zasłużonych dla powstania braci Ba­żyńskich — Scibor — i był to chyba najgorszy z możliwych dowódców. W obozie oblegających panował nieład, brak było dyscypliny, nie próbowano nawet szturmować miasta.

1 J . D ł u g o s z , o p . 160-161.

Nieszczelne oblężenie umożliwiało dopływ pomocy dla Krzyżaków, oblegający natomiast nie zorganizowali sobie dostaw zaopatrzenia. Brak było koordynacji działań między oddziałami oblegającymi Malbork a wojskami gdańskimi walczącymi na Żuławach i oblegającymi Sztum, który poddał się powstańcom dopiero 8 sierpnia, co powodowało straty i niepowodzenia. Niemniej jednak, jak to opisał Jan Długosz, odnoszono w tej walce także pewne sukcesy: „W piątek, w wigilią św. Wawrzyńca, kilku komturów i szlachty pruskiej, wraz z załogą Krzyżaków, którzy w zamku Sztum przez sześć miesięcy obronnie się trzymali, ściśnieni głodem i pomorem, gdy z niedostatku chleba i piwa na puchlinę wodną, biegunkę i gorączkę do pięćdziesiąt ludzi wymarło, a zostało ledwo półtorasta czekających podobnego losu; i nie mogąc już dłużej trudów oblężenia wytrzymać, gdy z nikąd żadnej nie mieli pomocy, rzeczony zamek Sztum poddali królowi, sami zaś, na mocy układów, wyszli swobodnie z zamku z całym swoim zasobem, działami, puszkami prochowemi, strzałami i wszelką bronią. Z tych pięćdziesięciu tylko udało się do Marienburga. Ich przybycie spowodowało wielkie płacze i jęki: wychudzeni bowiem, wycieńczeni głodem i morem, wy żółkli, do umarłych raczej niż do żywych byli podobni (...). W sobotę zaś po święcie Wniebowzięcia N. Maryi wsz­częła się pod Marienburgiem między wojskiem królewskim a oblężonymi Krzyżakami żwawa bitwa, w której mistrz i Krzyżacy wielką ponieśli klęskę, a większej nierównie byliby doznali, gdyby uciekających dym i kurzawa nie były zasłoniły przed pogonią (...). Klęska ta przeraziła wielce Mazurów i zdrajców Czechów, okrom których mistrz nie miał już więcej żadnych najemnych zaciągów (...). W tak trudnem więc położeniu wyprawili do króla posłów, prosząc, aby im przebaczył i przyrzekając, że złamanie ze swej strony wiary lepszemi potem czyny wynagrodzą”2.

2 Tamże, s. 169-170

Prawdopodobnie kronikarz nie miał jednak zbyt dobrych informacji, gdyż opór Malborka nie malał. Nie malały też niesnaski wśród powstańców, a także między powstańca­mi a stroną polską. Wynikały one między innymi z braku zaufania między stronami — miasta nie chciały dopuścić szlachty związkowej do władzy w poszczególnych zamkach, a jednocześnie Związek Pruski nie ufał stronie polskiej, obawiając się, że po zwycięstwie Polacy zaczną rządzić zajętymi ziemiami z pominięciem stanów pruskich. Takie podejrzenia (o ewentualną tyranię) leżały u podstaw decyzjio burzeniu zdobytych zamków w miastach, a gdzie zamku nie zniszczono, starano się nie dopuszczać do obsadzenia go przez polską (lub na polskim żołdzie) załogę.

Częściowo tę nieufność stanów pruskich do polskiej władzy udało się zlikwidować polskiemu królowi po jego przybyciu do Prus. Przed wyjazdem załatwiono na zjeździe w Łęczycy wszystkie sprawy związane z inkorporacją Prus. Dziejopis tak opisał wjazd króla do nowej części swego pań­stwa: „Z Łęczycy wyruszył król do Prus w licznym poczcie rycerstwa i młodzieży zbrojnej (...). Tak mnogi zaś z sobą miał zastęp król Kazimierz, że w nim liczono dwanaście najcelniejszych chorągwi, z których sześć poprzedzało króla, a sześć w tyle postępowało. Z wielką zatem okazałością i po­dziwem ludu wjechawszy naprzód w czwartek przed dniem św. Urbana do Torunia, powitany był radośnie od całego duchowieństwa, szlachty i mieszkańców wszelkiego stanu, wspaniale przyjęty i we wszystko jak najstaranniej opatrzony. We wtorek przed uroczystością Wniebowstąpienia Pańskie­go, Kazimierz król Polski, wstąpiwszy na majestat wśród rynku miasta Torunia ustawiony i świetnie przyozdobiony, sam mając na sobie kapę i wszystkie znamiona dostojności królewskiej, koronę na głowie, jabłko i berło w ręku, przy boku miecz, a w koło grono prałatów i panów polskich, odbierał przysięgę i hołd ziemi chełmińskiej, który w jej imieniu składał wojewoda Gabryel Bayssen [oczywiście

był to Gabriel Bażyński, jeden z czwórki braci Bażyńskich, ludzi wielce zasłużonych dla sprawy przyłączenia Prus do Polski — w tym przypadku Jan Długosz nie spolszczył nazwiska — B.N.] wraz z przedniejszymi panami i star­szyzną miast Chełmna i Torunia niosąc chorągiew i godła ziemi chełmińskiej, a na znak podległości i posłuszeństwa rzucając je pod nogi królewskie. Poczem król udał się do kościoła parafialnego św. Jana, gdzie taki był natłok ludu, że sam król zaledwo dostać się mógł do kościoła. Po złożeniu obyczajem królewskim ofiary na wielkim ołtarzu i odśpie­waniu przez duchowieństwo i lud przytomny himnu »Ciebie Boże chwalimy« (Te Deum laudamus), dzień cały spędzono wśród powszechnej radości i u weselenia”3.

Przeciągające się walki o Malbork stanowiły jednak w tym czasie bardzo poważne zagrożenie. Wpływały głównie na stosunek ludności, która była niezdecydowana, którą ze stron konfliktu poprzeć. A ponadto Krzyżacy zyskali na cza­sie i dokonali już rekrutacji najemników — teraz pozostałoprzeprowadzenie już zorganizowanych oddziałów względnie

/

bezpiecznie do Prus. Droga wiodła przez Śląsk i Nową Marchię na Pomorze. Stamtąd kierunek był oczywisty — na Chojnice, pierwszą twierdzę krzyżacką. Pozostawienie jej w rękach zakonu ułatwiało przemarsz posiłków, gdyby została opanowana przez stronę polsko-związkową utrud­niłoby to znacznie nadejście tej odsieczy.

OBLĘŻENIE CHOJNIC PRZEZ WOJSKA POLSKIE

I ZWIĄZKU PRUSKIEGO

Opanowanie przez Krzyżaków Chojnic w pierwszych dniach marca zmusiło stronę polską do podjęcia próby odbicia tej ważnej twierdzy. Miasto było łatwe do obrony, także ze względu na swoje położenie. Chojnice położone

3 Tamże, s. 163-164

były na niewielkim wzniesieniu między dwoma jeziorami — Zakonnym i Zielonym (obecnie jeziora już nie istnieją). Jezioro Zielone osłaniało miasto od północy i od północnego wschodu, dochodząc do linii murów obronnych. Jezioro Zakonne było odsunięte od obwarowań. Jeziora w trakcie budowy murów połączono podwójnymi rowami pełniącymi funkcję fosy otaczającej miasto od południowego wschodu i od zachodu. Dodatkowe utrudnienie od strony zachodniej i południowo-zachodniej stanowił podmokły teren. Miasto obwiedzione było ceglanym murem, tworzącym nieregularny czworobok. W obwodzie murów wybudowano 22 wieże i 4 bramy. Każda brama miała most zwodzony, a jedna z bram — Człuchowska — wznosiła się na pięć pięter. Dostęp do mu­rów był możliwy tylko od strony wschodniej i zachodniej. Nie było to duże miasto, choć stanowiło ważny punkt na drodze z Niemiec do Prus. W omawianym okresie w obrębie murów miejskich były 242 domy, w których mieszkało około 1500 ludzi. W okresie zagrożenia chroniło się do miasta z jego okolic około 500 mieszkańców. Czas, jakim dysponowali obrońcy od momentu opanowania miasta, do chwili podejścia wojsk polskich i Związku Pruskiego, wykorzystany został do zgromadzenia zapasów żywności, paszy, uzbrojenia, a także oczyszczenia przedpola (spalenia zabudowań przylegających do murów) i naprawy obwałowań4.

Dowódcą obrony Chojnic był komtur człuchowski Jan Rabe. Załogę stanowiły oddziały najemników dowodzone przez Henryka Reussa von Plauena (młodszego), Wita von Schönburga i Jerzego von Schliebena (łącznie 656 ludzi i koni). Razem z tymi, którzy zdobyli Chojnice na początku marca, w mieście było około 1000 najemnych i zaciężnych żołnierzy. Komtur mógł też (co prawda z pewną nieufnością) liczyć na część rycerstwa z okolicy, która na powrót uznała

4 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim. . . ,s. 177-178.

jego władzę. Dowódcy krzyżaccy, uznając, że mają zbyt małe siły, a także za mało pieniędzy nie tylko na wynajęcie nowych żołnierzy, ale nawet na opłacenie tych, którzy już u nich służyli, nosili się z zamiarem opuszczenia miasta, pod warunkiem zapewnienia amnestii mieszkańcom. Ale prowadzone w tym zakresie rozmowy zostały przerwane w momencie podejścia pod Chojnice sił związkowych i polskich5.

Związek Pruski, a także i strona polska, zgromadziły w drugiej połowie marca w okolicach Tucholi około 2000 najemników i żołnierzy zaciężnych pod dowództwem Mikołaja Szarlejskiego, wojewody brzesko-kujawskiego, z zadaniem oblężenia i zdobycia Chojnic. Było to dość nie­formalne dowództwo — większość oddziałów była na żoł­dzie miast pruskich, a tylko kilka oddziałów było polskich. Oddziały zwerbowane przez związek, to między innymi Ślązacy pod dowództwem księcia Janusza z Oświęcimia (254 konnych) i Czesi — Jana Oderskiego (200 konnych), Tristrama z Workacza (200 konnych) i Marka z Brzeźnicy (40 konnych i 232 pieszych). Oddziały na żołdzie polskim stanowiły roty Prandoty Lubieszewskiego (157 konnych), Janusza Kołudzkiego (113 konnych), Jana Bielawskiego (110 konnych) i Mikołaja Litwosa (160 konnych). Łącznie z oddziałami jazdy nadwornej stanowiło to około 1750 konnych i 250 pieszych żołnierzy. Taki skład może dziwić, do oblegania miasta bowiem bardziej nadaje się przecież piechota, ale to, co przydzielono Szarlejskiemu, musiało mu wystarczyć, przynajmniej na zorganizowanie blokady. Głównym jednak problemem były pieniądze na opłacenie żołnierzy, stąd oddziały stały początkowo bezczynnie pod Tucholą, przeprowadzając w okolicy rekwizycje i ra­bunki6.

5 Tamże, s. 172-173.6 Tamże, s. 173-174.

Dlatego też do oblegania miasta przystąpiono stosunko­wo późno — dopiero 27 kwietnia (23 kwietnia wypłacono dowódcom rot żołd). To opóźnienie wynikało z powodów finansowych, ciągle na czas brakowało pieniędzy na opłaca­nie żołnierzy zarówno Związkowi Pruskiemu, jak i Polsce. Utrzymanie wojska dużo kosztowało, dlatego konieczne było zaciąganie pożyczek i nakładanie dużych podatków na mieszkańców Pomorza. Polski król był zmuszony między innymi, w zamian za pieniądze na żołd, nadawać miastom i obywatelom pruskim specjalne prawa i przywileje7.

Gdy w końcu w ostatnich dniach kwietnia wojska polskie i Związku Pruskiego podeszły pod mury miasta, zastały przeciwnika przygotowanego do walki. Krzyżacy zdąży­li dokonać wszelkich napraw, zlikwidować zasłaniające przedpole zakrzaczenia i szopy, a także zgromadzić zaopa­trzenie niezbędne do przetrwania kilkunastotygodniowego oblężenia.

Wojsko dowodzone przez Szarlejskiego rozłożyło się obozem pod wschodnią i zachodnią stroną miasta. Armia ta liczyła już około 3000 ludzi, doszła bowiem część po­spolitego ruszenia szlachty pomorskiej pod dowództwem Jana z Jani — niestety zdecydowaną większość stanowiła jazda, mało przydatna w obleganiu. Dysponowano też dwoma machinami oblężniczymi i działami, w tym także dużym działem oblężniczym. Bardzo szybko okazało się, że głównymi problemami będzie utrzymanie dyscypliny w tej niejednolitej armii oraz zaopatrzenie jej w żywność, którą sprowadzano aż z Gdańska.

Pierwszą próbę szturmu podjęto już 6 maja. Była ona jednak całkowicie nieudana, zawiodła artyleria, doszło do rozerwania największej bombardy. Prawdopodobnie był to akt celowego sabotażu — obsługujący ją puszkarz Jan, według oskarżenia, miał dosypać do prochu piasku.

7 Tamże, s. 174-177

Na szczęście straty wśród atakujących były niewielkie. Ale po załamaniu się tej akcji żołnierze najemni i zaciężni na żołdzie miast odmówili dalszej walki, aż do momentu otrzymania żołdu. Tak więc głównym problemem polskie­go dowódcy były zatargi z najemnikami z powodu braku pieniędzy nie tylko na żołd, ale także na zakup żywności, choć dowodzący wojskiem Mikołaj Szarlejski próbował zaradzić temu przez prywatne pożyczki. Stale dochodziło do aktów niesubordynacji, a nawet rabunków w okolicy do­konywanych przez żołnierzy. Występowały także przypadki nawiązywania towarzyskich kontaktów między najemnikami krzyżackimi a najemnikami ich oblegającymi, ponieważ wielu z tych żołnierzy znało się. Rzadko więc dochodziło do potyczek z załogą krzyżacką. Nie przyniosły też rezultatu rokowania z załogą miasta podjęte już 19 maja, von Plauen uczestniczący w rozmowach ze strony krzyżackiej odmówił poddania miasta królowi.

Stałe niesnaski między dowództwem a najemnikami groziły tym, że nieopłacani żołnierze w każdej chwili mogą opuścić pozycje (doszło w końcu do tego, że część czeskich najemników wymaszerowała 1 września spod Chojnic do Gdańska). A walki wciąż ograniczały się do ostrzeliwania miasta z ręcznej broni palnej i czasem z dział, do prób podpalenia zabudowań miasta i do potyczek pod murami w czasie wypadów załogi. Nie zdecydowano się natomiast na wprowadzenie w życie planu Mikołaja Szarlejskiego i Jana z Jani oraz Czecha Wojciecha Kostki z Postupic, polegające­go na ostrzelaniu miasta płonącymi bełtami z kusz, co przy przeważającej w mieście zabudowie drewnianej z dachami krytymi słomą, powinno doprowadzić do masowych pożarów, a tym samym do poddania się miasta. Ale część oblegających uznała ten pomysł za niegodny rycerzy. Planowano także zbudowanie łodzi i tratew w celu zaatakowania miasta od strony Jeziora Zielonego, ale to przedsięwzięcie także nie doszło do skutku z powodu braku fachowców do tej pracy.

Podobny los spotkał inny plan Szarlejskiego: zamierzał on otoczyć miasto wałem ziemnym. Do tego zadania wezwano chłopów pomorskich, w lipcu z każdych 12 łanów miało się stawić 4 ludzi z łopatami i wozem zaprzężonym w 4 konie. Ale i ten plan nie został zrealizowany prawdopodobnie z powodu niestawienia się wezwanych8.

W tej sytuacji, z uwagi na szczupłość sił, ich częsty udział w działaniach mających na celu zdobycie żywności (rabunkowo-niszczycielskich), pozycje oblegających nie zamykały szczelnie miasta. O nieszczelności oblężenia świadczyć może choćby taki fakt, że systematycznie trwała korespondencja pomiędzy dowodzącymi obroną (Janem Rabe, a później Henrykiem Reuss von Plauenem) a wielkim mistrzem, który był oblegany w Malborku, a więc kordon wokół Malborka także był nieszczelny. Jedynym sukcesem, jaki odniesiono w tym czasie, było śmiertelne zranienie 9 sierpnia komtura Jana Rabego. Ale nie stanowiło to w zasa­dzie zbyt dużej straty dla Krzyżaków, ponieważ dowództwo objął po nim energiczny i zdolny żołnierz, Henryk Reuss von Plauen9.

Częściowo na wyniki walk wpłynęła ogólna sytuacja wojenna — niepowodzenia w oblężeniu Malborka, stałe zagrożenie ze strony werbowanych przez zakon najemników, wzrastające koszty utrzymania żołnierzy zaciężnych i na­jemnych będących na służbie Związku Pruskiego i Polski.0 trudnościach z opłacaniem żołnierzy dobitnie świadczy fakt, że w połowie sierpnia zobowiązania wobec najemni­ków z tytułu żołdu wynosiły 80 000 złotych węgierskich, z czego zapłacono tylko 13 300 zł. Toteż nie mogły dziwić nikogo takie wydarzenia, jak wyjazd księcia oświęcim­skiego Janusza do Gdańska po pieniądze należne jemu1 jego ludziom, pisma wysyłane przez innych dowódców

8 Tamże, s. 185.9 Tamże, s. 187.

bezpośrednio do rady Gdańska, czy wreszcie wyjazd 400 najemników czeskich z obozu w kierunku Gdańska (do tego samego dramatycznego kroku szykowało się na 10 września kilkuset innych najemników)10.

Ale ostateczny wpływ na to, że pomimo wysiłków nie zdobyto Chojnic, miała wyprawa najemników zwerbowa­nych przez zakon, którzy na początku września wkroczyli do Nowej Marchii. W obawie przed nimi król Kazimierz skierował w drugiej połowie sierpnia pod Chojnice pospolite ruszenie z Kujaw. Polski dowódca od tego czasu większą uwagę zwracał na rozpoznanie zagrożenia z kierunku zachod­niego, a jednocześnie oczekiwał przybycia z Wielkopolski króla wraz z pospolitym ruszeniem.

Ostatecznie oblężenie, a właściwie niezbyt szczelną blo­kadę Chojnic zakończono 18 września, z chwilą podejścia pod miasto całości sił polskich pod wodzą króla i krzyżac­kich najemników. W sumie była to więc operacja nieudana, a jej jedynym pozytywnym skutkiem było uniemożliwienie zgromadzonym w Chojnicach siłom krzyżackim przyjścia z pomocą oblężonemu Malborkowi, co planował komtur Rabe, a później von Plauen. Sukces obrony wynikał z poło­żenia miasta, wytrwałości jego załogi, walorów dowódców krzyżackich, a szczególnie młodego von Plauena. Z drugiej zaś strony ze słabości i niezdyscyplinowania oblegających, miernych zdolności dowódczych Mikołaja Szarlejskiego (miał on kilka dobrych pomysłów, ale nie starczyło mu woli, by je wcielić w czyn), ale najważniejsza była słabość finansowa stanów pruskich i państwa polskiego. To ona była główną przyczyną trudności w wyżywieniu wojska, co generowało brak dyscypliny.

Niemały wpływ na niepowodzenie tej operacji miało także to, że w tej niewielkiej armii zbyt dużo było jazdy w stosunku do piechoty. A jazda z powodu swego wy­

10 Tamże, s. 186-187.

szkolenia i uzbrojenia nie nadawała się do szturmowania miast. Stosunek konnych rycerzy do piechoty wynosił 72 procent do 28 procent. W oddziałach zgromadzonych pod Chojnicami było ponad 2200 jazdy i niespełna 800 piecho­ty i innych specjalistów. Choć działania wojsk związkowychi polskich pod Chojnicami nie zlikwidowały ważnego punktu oporu Krzyżaków na Pomorzu Gdańskim, ale samym jego blokowaniem stwarzały szanse pomyślnego rozstrzygnięcia walki na innych obszarach. Inna sprawa, że tej stworzonej przez oddziały Szarlejskiego szansy nie wykorzystano, ale czy przy ówczesnych możliwościach finansowych można było ją wykorzystać, to jest już pytanie retoryczne.

W niedalekiej przyszłości niepowodzenie w oblężeniu Chojnic wywarło negatywny wpływ na dalszy przebieg działań. Pozostawiono bowiem Krzyżakom dogodną twierdzę na najważniejszym szlaku prowadzącym z Niemiec, Śląskai Czech do ziem zakonu krzyżackiego. Ale winę za to, że tej drogi nie zatarasowano, ponoszą nie tylko ci co oblegali miasto, ale także ci, którzy mieli im pod koniec września1454 r. pospieszyć z pomocą.

PRZYGOTOWANIA STRON

DO POLOWEJ BITWY POD CHOJNICAMI

KRZYŻACY

Niepowodzenie wojsk polsko-związkowych w trakcie ob­lężenia Chojnic stworzyło przeciwnikowi dogodną sytuację. Zakon już od kwietnia prowadził szeroko zakrojoną akcję werbunkową, mającą na celu pozyskanie do jego obrony jak najwięcej, a zarazem jak najlepszych zawodowych żołnierzy. Akcji werbunkowej towarzyszyła nie mniej aktywna dzia­łalność dyplomatyczna. Do pomocy zakonowi starano się pozyskać nie tylko żołnierzy, ale też władców poszczególnych państw, aby werbunkowi i przemarszowi żołnierzy nikt nie

przeszkadzał. Taką dwoistą akcję prowadzono nie tylko na ziemiach tradycyjnie przyjaznych zakonowi władców (czyli w krajach niemieckich), ale także tam, gdzie pozornie nie powinna się spotkać z pozytywnym odzewem.

Na ironię, a może na żart historii zakrawa, że z powo­dzeniem prowadzono tę akcję na ziemiach rządzonych przez władców z polskim rodowodem. Już w kwietniu swoją pomoc zakonowi zaoferował książę płocki Wacław, zgadzając się na przemarsz zwerbowanych na pomoc Krzyżakom żołnierzy oraz na prowadzenie werbunku wśród swoich poddanych (takie działanie nawet wówczas było traktowane jako zbrod­nia — był on wszak lennikiem króla Polski). Ostatecznie z księstwa płockiego pod koniec kwietnia przybyło pięć­dziesięciu konnych rycerzy. Jeszcze bardziej o zdradę stanu otarł się polski możnowładca Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały, działając na terenie Śląska i zachodniej Małopolski w imieniu własnym i Czecha Bernarda Szumborskiego wer­bował Małopolan do walki z Polską. Oferował wielkiemu mistrzowi przyprowadzenie 1000 konnych i 400 pieszychżołnierzy, ostatecznie umowy nie dotrzymał11.

/

Podobną akcję werbunkową prowadził na Śląsku, duszący się w swym niewielkim państwie, książę żagański Rudolf, on nie tylko werbował, ale sformowany oddział sam poprowadził na pomoc zakonowi. Pomoc, tym razem logistyczną (swobod­ny przemarsz, miejsca odpoczynku, magazyny i aprowizację), zaoferował elektor Brandenburgii, Fryderyk, który wbrew układom z Polską i zapewnieniom składanym Kazimierzowi Jagiellończykowi, zgodził się na przemarsz zwerbowanych najemników przez terytorium Marchii Brandenburskiej, przekroczenie Odry we Frankfurcie i marsz przez dzierża­wioną przez niego od zakonu Nową Marchię. Zwerbowani przez zakon najemnicy, zawodowi wojacy z Czech (choć

11 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..s. 189-190.

byli to husyci, to już dawno zapomnieli o ideałach, o które walczyli), a także z Moraw (swoim poddanym Czechom

«

i Morawianom król czeski Władysław Pogrobowiec, szwa­gier Kazimierza Jagiellończyka, zabronił wstępowania nasłużbę zakonu), Śląska, Saksonii, Turyngii i innych krajów niemieckich mieli więc wolną drogę przemarszu na teatr działań wojennych. Dowodzili nimi zawodowi wojacy — żagański książę Rudolf z rodu Piastów i morawski baron Bernard Szumborski. Pozostali wybitni dowódcy to Czech Oldrzych Czerwonka, Ślązak Kacper Nostyc, Niemiec Adolf von Gleichen. Była to armia świetnie wyszkolona i pełna zapału do walki — zapłatę żołnierze i ich dowódcy otrzymali już w lipcu, na długo przed dotarciem na tereny Prus. Po przybyciu na tereny Nowej Marchii oddziały najemników

s

skoncentrowały się w okolicach Świdwina. Armia ta liczyła około 15 000 ludzi (9000 jazdy i 6000 piechoty). Było to wojsko wyszkolone na wzór husycki, dysponujące taborem bojowym z dużą liczbą dział polowych. Armii tej towarzyszyli wysokiej rangi Krzyżacy — wójt Nowej Marchii Krzysztof Eglinger, wójt świdwiński Hans von Dobeneck i skarbnik zakonu Eberhard von Kinsberg12.

W drugim rzucie maszerowała mniejsza, licząca około 6000 ludzi, armia zebrana w bali watach zakonu w Niemczech oraz w niektórych zachodnich księstwach niemieckich, dowodzona przez krajowego mistrza niemieckiego Josta von Venningena.

Plan kampanii dla tych armii opracował w sierpniu w Malborku wielki mistrz. Miały one po dotarciu do Chojnic maszerować na Starogard lub Tczew, a po drodze opanować Człuchów i Tucholę — czyli odwojować dla zakonu główne tereny południowego i środkowego Pomorza i opanować linię Wisły do Żuław13.

12 Tamże, s. 248-249.13 Tamże, s. 249.

„Husyci” czekali na drugi rzut w okolicach Świdwina do 14 września — dalszy postój groził kłopotami aprowi- zacyjnymi, pozostało im już bowiem prowiantu tylko na 14 dni. Rankiem 16 września dotarli pod Czarne, obsadzone przez oddział wojsk związkowych dowodzony przez Kurta Massowa. Próba zdobycia miasta z marszu nie powiodła się, dlatego pomaszerowano dalej na Chojnice, omijając także Człuchów. Szybkim marszem, w godzinach popołudnio­wych najemnicy dotarli w pobliże Chojnic, gdzie napotkali niespodziewaną przeszkodę — polską armię dowodzoną osobiście przez króla14. Należy zaznaczyć, że pomimo stałego kontaktu między załogą Chojnic a wojskami maszerujący­mi z odsieczą, Henryk Reuss von Plauen nie powiadomił księcia Rudolfa i Bernarda Szumborskiego o nadejściu 17 września polskiej armii pod miasto.

POLACY

Pierwsza wiadomość o możliwości nadejścia pomocy dla zakonu dotarła do polskiego i związkowego kierownictwa już latem. Stosunkowo łatwy był też do rozszyfrowania kierunek ich przyszłego marszu — Chojnice. Dlatego już na początku sierpnia ogłoszono pogotowie wojenne dla Wielkopolski (w połowie sierpnia część wielkopolskiego pospolitego ruszenia była już gotowa do walki). Gdy pod koniec sierpnia uzyskano wiadomość o koncentracji najem-

✓

ników krzyżackich w Świdwinie (ostrzegł o tym polskiego króla dwulicowy elektor brandenburski Fryderyk, tłuma­czący się tym, że nie jest w stanie przeszkodzić im w mar­szu, informacje docierały także z Pomorza Zachodniego), Kazimierz Jagiellończyk wezwał, bez akceptacji sejmiku prowincjonalnego, gdyż brakowało czasu na jego zwołanie* całość pospolitego ruszenia z Wielkopolski do stawienia siv

14 Bitwa pod Chojnicami 18IX1454 r. w tradycji historycznej i rcyio nalnej, pr. zbiorowa pod red. J. Konopki, B. Kufla, Chojnice 200 I

10 września w miejscowości Cerekwica, leżącej 18 km od Chojnic, a więc blisko przyszłego miejsca starcia.

O tej wyprawie pospolitego ruszenia i działaniu króla tak pisał kronikarz: „Tymczasem króla doszła wieść, podobnawcale do prawdy, że w krajach niemieckich ściągano woj­ska za staraniem i nakładem mistrza niemieckiego, który dla zebrania pieniędzy na to potrzebnych prawie wszystkie zakonu swego dochody częścią posprzedawał, częścią prze­frymarczył, a pomocną usługą pruskiego podskarbiego, który z Krakowa wyszedł z pięciudziesiąt tysiącami czerwonych złotych. Długo wieść ta miana była za zmyśloną; ciągłe atoli ostrzeżenia szpiegów i listy od życzliwych osób z Niemiec pisane uczyniły ją prawdziwą i wiarygodną. Nakazano więc rycerstwu, ale tylko Wielkiej Polski, aby pod Chojnice zbrojno wyruszyła. To atoli rycerstwo, lubo z rozkazu króla wyszło w pole, w pochodzie jednak rzucało się na dobra kościelne i klasztorne, rabowało włości i dziesięciny, tak że nawet najsrożci Scytowie i barbarzyńcy nie dopuściliby się takich zdrożności. Bezkarna tłuszcza szerzyła na wszystkie strony grabieże i spustoszenia, odzierając nawet niewiasty i porywając je na łup bezecnej swawoli. Zaczem podniosły się zewsząd płacze i krzyki, a skargi pokrzywdzonych, łzy wdów i sierot wołały o pomstę do Boga. Przybyli na koniec w miejsce wyznaczone do wsi Czerekwicy, należącej do arcybiskupa gnieźnieńskiego, o dwie mile od miasteczka Chojnic, które oblegało wojsko królewskie, chociaż wojsko to, brodzące w największym dostatku, zajęte było raczej zbytkami i swawolą niżeli dobywaniem miasta. Już i wia­domości nadeszły o zbliżającym się wojsku nieprzyjaciół, złożonem z Niemców, Ślązaków i Czechów, które już było ściągnęło do miasteczka Nowej Marchii Schiefelbein (Schibelben) trzymającego się jeszcze strony Krzyżaków Głównymi jego dowódcami byli Rudolf książę Żagański i Bernard Szumborski, rodem Czech. Samo zaś wojsko wynosiło zaledwie ośm tysięcy ludzi pieszych i konnych.

Król Kazimierz, wiedząc o pochodzie nieprzyjaciół (gdyo nim nie tylko od swoich odbierał doniesienia, ale i od Fryderyta margrabi brandenburskiego, który wbrew przy­mierzu i obietnicy danej królowi w Frankfurcie, dozwolił im przeprawy przez Odrę, z czego się potem przez posłów do Toruaia wysłanych królowi usprawiedliwiał), z małą garstką nadwornego rycerstwa (wszystkich bowiem dwo­rzan wyprawił był poprzednio do oblężenia Marienburga) ruszył z Torunia”15.

Wyjazd króla z niewielkim stosunkowo pocztem można oceniać jako błąd. Należało się przecież liczyć z tym, że pospolite ruszenie nie jest równorzędnym przeciwnikiem dla zawodowych żołnierzy, a z takich doświadczonych najem­ników składała się armia przeciwnika. Pomimo szczupłości wyszkolonych żołnierzy należało odwołać chorągwie nadwor­ne spod Malborka, gdyż w zasadzie nie były tam przydatne— jazda rycerska nie nadawała się do oblegania i zdobywania twierdz. A byli przecież tacy, którzy namawiali do wymarszu z całą armią „Przestrzegał i wtedy króla przez listy i posły Zbigniew kardynał i biskup krakowski, aby bez swoich hufców nadwornych i ćwiczonego w wojnie rycerstwa nie występować do walki, iżby więc porzucił do czasu oblężenie Marienburga, a dworzan ściągnął do boju, przekładając, że po odniesieniu zwycięstwa sadno będzie wynagrodzić przerwę w oblężeniui poniesione przezeń straty, gdy zaś zostanie zwyciężonym, wtedy i straci wszystko, i zmuszonym będzie od oblężenia odstąpić. Ale los zawistny, chcąc chwilową klęską króla upokorzyć, potępił radę kardynała, a dał przewagę radzie Jana z Koniecpola, kanclerza Królestwa Polskiego, który zupełnie przeciwnego był zdania (...). Rzeczony Jan kanc­

15 J.Długosz,op.cit.,s. 170-171, kronikarz błędnie podaje liczbę żołnierzy w armii nieprzyjaciela — być może korzystał z niedokładnych informacji lub celowo pomniejszył ich liczbę, by tym mocniej uwypuklić słabość rycerzy polskich i dowództwa polskiego w tym także króla, opinia o oblegających Chojnice niesłuszna i krzywdząca.

lerz, wbrew radom kardynała i wielu innych panów, upierał się, jak wiadomo, aby rycerzy oblegających Marienburg nie ściągać na pomoc, chociaż ci przez wysłanego od siebie Idziego Suchodolskiego usilnie się dopraszali, aby ich nie zostawiać przy oblężeniu, ale użyć do walki”16.

12 września król przybył do obozu pospolitego ruszenia. W obozie panował nieład, brak było dyscypliny, szerzyło się pijaństwo i rozpusta. Szlachta była oburzona pominięciem jej zgody przy wezwaniu pod broń pospolitego ruszenia i nakazem marszu poza granicę państwa bez zasięgnięcia przez króla opinii sejmiku. Ale najbardziej zabolało rycerzy oderwanie ich od żniw — były one w tym roku lekko opóź­nione z powodu niesprzyjającej pogody. Tak więc król „(...) rycerzy wielkopolskich zastał w rozproszeniu i nieładzie, i musiał ich dopiero zbierać i łączyć. Jakoż ci, zapomniawszy dawnej karności rycerskiej, posłuszeństwa i poszanowa­nia dla króla i Rzeczypospolitej, którem się ich ojcowie zalecali, wychowani w rozkoszach, próżniactwie i bie­siadnych zbytkach, miasto wojny, zajęli się sporami i za­żądali od króla potwierdzenia swobód dawnych, a nadania nowych, oświadczając, że w razie przeciwnym nie pójdą wcale do walki”17.

Długosz w swej relacji nie wyszczególnia, jakie to były żądania. A warto się im przyjrzeć, gdyż w celu ich uzyskania szlachta zwołała w obecności króla sejm obozowy, zażądała także udziału sejmików szlacheckich przy podejmowaniu wszelkich nowych ustaw i zwoływaniu pospolitego ruszenia. Zażądano też zapłaty za udział w wojnie, traktując tę wy­prawę jak poza granice kraju. Król nie miał wyjścia, musiał się zgodzić na żądania szlachty, gdyż nie było już czasu na

16 Tamże, s 171, był to przykład wyniesienia się przez kardynała Oleśnickiego ponad urazę do króla za odrzucenie jego sprzeciwu wobec inkorporacji Prus i pokazanie, że duchowny znał się na wojnie lepiej niż osoba świecka.

17 Tamże, s. 171.

wezwanie (co planował zaraz po przybyciu do Cerekwicy) sił spod Malborka. Otrzymane informacje od wywiadow­ców wskazywały na to, że do bitwy może dojść lada dzień, a do dyspozycji jest tylko pospolite ruszenie wielkopolskie i siły Szarlejskiego oblegające Chojnice (ale i tu udział części najemników, szczególnie Czechów, był niepewny). Dlatego też 15 września wystawiono przywilej, nazwany później cerekwickim, który stanowił de facto zwycięstwo szlachty nad możnowładztwem i królem oraz powodował zwiększenie jej wpływu na rządzenie państwem, zwiększał rolę i rangę sejmików kosztem sejmu. Ale król, przymuszony okolicznościami, musiał się na to zgodzić18.

Długosz podaje, jak wyglądał podział sił i kto otrzy­mał dowództwo: „W sobotę w dzień Podwyższenia św. Krzyża podzielił wojsko na siedem oddziałów i dał im nad nimi dowództwo Łukaszowi z Górki poznańskiemu, Stanisławowi z Ostroroga kaliskiemu, Mikołajowi Szarlej- skiemu wojewodom Dzierżkowi z Rytwian kasztelanowi rosporskiemu, którzy go usilnie napierali, pominąwszy innych doświadczeńczych i w sztuce wojennej nierównie bieglejszych mężów. Ci niezdatni wodzowie nie tylko ważniejszych nie posiadali wiadomości, ale nawet tego nie wiedzieli, dokąd i w jakie miejsce prowadzić mieli woj­sko, było-li to miejsce bezpieczne i stosowne do stoczenia bitwy, albo też złe i niedogodne, chociaż je mieli prawie przed oczyma. Pałający żądzą walki, dla zjednania sobie u ludzi sławy i pochopniejsi do dzieł rycerskich nad miarę swoich sił i usposobień, lubo nie umieli władać i kierować wojskiem, przywłaszczyli sobie dowództwo”19.

Z tych informacji wynika, że trzy hufce były nieobsa- dzone. Być może jednym z nich dowodził osobiście król, choć to raczej niemożliwe — król był przecież dowódcą

18 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 252-253, także Bitwa pod Chojnicami..., s. 108-109.

19 J. D łu g o s z, op. cit., s. 171-172.

całości, być może dowódcami dwu hufców byli Jan z Jani, Pomorzanin, dowodzący pospolitym ruszeniem z Pomorza, i Czech Wojciech Kostka z Postupic, dowódca najemników czeskich. Ale Marian Biskup w swym dziele odrzuca to przypuszczenie, bo pospolite ruszenie pomorskie i najem­nicy czescy nie byli w tym czasie w Cerekwicy, ale pod Chojnicami — ale przecież nie było tam też rycerzy z Ku­jaw, którymi pod Chojnicami dowodził Mikołaj Szarlejski, który był jednocześnie nieformalnym dowódcą całości sił oblegających miasto20. Być może armia, która przybyła z Wielkopolski, i siły przyprowadzone przez króla z Torunia podzielone zostały tylko na cztery hufce, a pozostałe trzy to były oddziały będące już pod Chojnicami. W tym przy­padku niewymienionym dowódcą był dowódca nadwornej chorągwi, a trzema hufcami dowodzili właśnie Szarlejski, Jan z Jani i Wojciech Kostka z Postupic21. Zarzut Długosza, że na stanowiska dowódców wyznaczono niemających doświadczenia wojennego Wielkopolan, nie wytrzymuje krytyki — król nie mógł wyznaczyć na wodzów nikogo innego tylko Wielkopolan, gdyż pospolitym ruszeniem musieli dowodzić wojewodowie — szlachta nie słuchałaby obcych wodzów.

Armia dowodzona przez króla wymaszerowała spod Cerekwicy 17 września i wieczorem dotarła pod Chojnice. Tam do południa 18 września król porozumiał się z pomor­skimi zaciężnymi oraz z Czechami i w ten sposób połączono ostatecznie siły. Armia polska i Związku Pruskiego liczyła prawdopodobnie około 16 000 jazdy (w tym 12 000 Wiel­kopolan) i kilkuset piechoty (700-800 ludzi). Ponadto król dysponował artylerią liczącą 16 dział22.

20 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim. . . , przypis 80, s. 253.

21 Z. S p i e r a l s k i w pracy zbiorowej, Zarys dziejów wojskowości..., t. 1, Warszawa 1965, s. 264.

22 Z . S p i e r a l s k i , o / ? . cit., uważa że armia liczyła 21 000 żołnierzy.

To, że armia polska składała się głównie zjazdy, w więk­szości z nie wyćwiczonej w walkach szlachty wielkopolskiej, wpływało na wybór sposobu stoczenia bitwy. Przewidywano bitwę obronną, a w miarę wyczerpania sił przeciwnika (wy­wiadowcy nieprawdziwie informowali, że przeciwnik dyspo­nuje tylko 8000 żołnierzy), przejście do działań zaczepnych prowadzonych tylko przez jazdę. Piechota miała być użyta jedynie do ochrony przed ewentualnym wypadem załogi miasta, która liczyła około 1000 ludzi, i do obrony obozu. Planowano rozegrać bitwę na południe od miasta, przy Jeziorze Zakonnym, które wypełniało południową część rynny polo- dowcowej i przechodziło w bagno. Wybrane miejsce dawało pewną przewagę — przeciwnik mógł się poruszać tylko po jednej drodze, którą stanowiła grobla między jeziorem i ba­gnem. Ponadto droga ta wiodła pod górę, a różnica wzniesień wynosiła 22 m. Aby dysponować zdecydowaną przewagą, ściągnięto całość sił, które dotychczas oblegały miasto.

Zakładano, że takie ustawienie wojska zmusi armię krzyżacką do przebijania się przez pozycje polskie, i w ten sposób będzie zmuszona przystąpić do bitwy na bardzo nie­dogodnej pozycji. Nie brano pod uwagę, że przeciwnik może wybrać inną drogę — przejść przez miasto i w ten sposób wymanewrować wojska polskie. Na taką możliwość wska­zywali Czesi, a nawet sugerowali, by umożliwić nieprzyja­cielowi takie wyjście. Proponowali, aby po wejściu wojska krzyżackiego do miasta zamknąć je całością sił, ściągnąć posiłki (o tym myślał przecież król) i zmusić oblężonych do kapitulacji. Dowodzili, że w mieście szybko zabraknie żywności dla tak wielkiej liczby wojska, a ponadto stłoczenie ludzi na małej przestrzeni może doprowadzić do wybuchu epidemii. Biorąc pod uwagę liczebność armii polskiej, oblężenie mogło być szczelne i uniemożliwić zaopatrzenie oblężonych w żywność. Ale strona polska nie zgodziła się na taki plan — Wielkopolanie uznali go za niegodny rycerzy. Ponownie pod Chojnicami zwracano większą uwagę na etos

rycerski, nie bacząc na to, że przeciwnik już dawno takimi drobiazgami nie zawraca sobie głowy.

Postanowiono ostatecznie, korzystając z przewagi wyso­kości, rozstawić wojska na wzniesieniu i w pierwszej fazie bitwy, ostrzałem z kusz, zmieszać szyki nacierającej pod górę, a więc wolno, jazdy krzyżackiej, następnie rozbić ją szarżą ciężkiej i lekkiej jazdy. W tej koncepcji działania piechoty i artylerii nie były przewidywane. Zabezpieczenia od strony miasta w zasadzie nie planowano, poza obser­wacją bramy, aby ewentualnie ostatnim hufcem zatrzymać wypad zza murów. Jazdę podzielono na 7 hufców, z których najsilniejszy, liczący 500 kopijników, przeznaczony był do głównego, a zarazem pierwszego uderzenia. Plan ten nie był niestety doskonały. Dowódcy polscy nie wzięli pod uwagę, że przeciwnik nie będzie chciał forsować grobli, co obracało wniwecz cały plan, a poza tym nie przewidziano, co może zrobić niekarne, a jednocześnie zadufane, pełne pychy i przeświadczone o swej przewadze pospolite ruszenie23.

Jan Długosz, którego opis przygotowań i samej bitwy nie jest zbyt dokładny, tak napisał o okresie poprzedzającym bitwę: „W poniedziałek przed dniem św. Lamberta wyru­szył król z Czerkiewicy i stanął obozem pod Chojnicami, dokąd, jak z pewnością można było wnosić, nieprzyjaciel przybyć miał oblężonym na odsiecz. Już wtedy niechętne i bojaźni pełne hufce Polaków leniwo się posuwały, jakby przeczuwając grożącą klęskę, i na twarzach wielu malo­wała się trwoga i wstręt do walki. Niepokoiło to króla, że widział wojsko niekarne, a w niem małą liczbę ćwiczonego żołnierza, wszystkich nowo zaciężnych, do oręża i wojny nienawykłych i ladajako uzbrojonych. Postanowił zatem wysłać co prędzej po swoich nadwornych i wojsko oblega­jące Marienburg, niemniej po oddział Jana Czarnkowskiego

23 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..s. 254-259, także Bitwa pod Chojnicami..., s. 112-113.

kasztelana gnieźnieńskiego Jana Wedelskiego, pięć tysięcy ludzi wynoszące. Lecz gdy obozowe wzwiady i przednie straże postrzegły i doniosły królowi, że nieprzyjaciel szczupłe miał siły, król, który już sobie był ułożył nie staczać bitwy bez swego nadwornego rycerstwa, uległ mimowolnie prośbom i naleganiom panów wielkopolskich i umyślił spotkać się z nieprzyjacielem, lubo Czesi nie radzili staczać walki, ale dozwolić mu raczej wkroczyć do Chojnic, przekładając, że gdy się z dawnemi nowi w mieście obsaczą przeciwnicy, sadniej ich będzie bez rozlewu krwi pokonać; że nadto kró­lowi ciągle przybywać będzie wojska, nieprzyjaciołom zaś ubywać go musi przez głód i zarazę. Odrzucono jednak tę radę, jakoby chytrą i podstępną, i król postanowił stoczyć bitwę. Przypadkiem przednie straże stron obu, spotkawszy się ze sobą, porwały się wzajem do oręża; przyszło do zaciętej walki, Polacy odparli Krzyżaków. Ten początek wojny zdawał się zwiastować Polakom zwycięstwo, na wątpliwej jednak zawieszone szali i nie bez srogiego krwi rozlewu”24.

18 WRZEŚNIA 1454 R. - BITWA

18 września rano armia polska, nie mając żadnych wia­domości o przeciwniku, zajęła wyznaczone uprzednio miej­sca. Tak wczesne ustawienie wojsk było kolejnym błędem— armia krzyżacka była jeszcze daleko. W pierwszym rzucie stanął huf czelny, a za nim reszta jazdy, tworząca huf walny. Wynikało z tego, że planowano stoczenie bitwy zaczepno- -obronnej, w której, po zmieszaniu nacierającego przeciwnika ostrzałem z kusz prowadzonym przez strzelców konnych, zamierzano rozbić go uderzeniem hufca walnego.

Całością sił dowodził król, który prawdopodobnie zajął stanowisko na prawym skrzydle armii, w pobliżu wiatraka.

24 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 172 — informacja o stoczonej potyczce niepewna i niepotwierdzona.

Jeśli to prawda, to stanowisko wybrano dobrze, wiatrak stał bowiem na niewielkim wzniesieniu, co ułatwiało obserwację pola bitwy. Na tyłach, wysunięte nieco na północ, rozmiesz­czono tabory, służbę, artylerię i piechotę, którą dowodził Marek z Brzeźnicy. Tak uszykowana armia godzinami oczekiwała nadejścia wroga. W szeregi wojska, co naturalne w takiej sytuacji, wkradło się znużenie i zniecierpliwienie. Kronikarze o tym nie wspominają, ale wielogodzinne ocze­kiwanie musiało powodować także opuszczanie szeregów z przyczyn fizjologicznych i w celu poszukiwania znajomych. Tego typu ruchy powodowały zmieszanie szyków. Do tego dochodziła niekarność pospolitego ruszenia. Nie pomagały nawoływania i rozkazy dowódców25.

Oczekiwanie trwało około ośmiu godzin. Około godziny 15, Długosz pisze o czasie nieszporów, czyli nieco po 15, na wysokim zachodnim brzegu jeziora pojawiły się pierwsze szeregi najemników dowodzonych przez Szumborskiego. Była to straż przednia, za którą poruszał się marszem ubez­pieczonym tabor bojowy i piechota. Okazało się, że polski plan bitwy nie zostanie zrealizowany. Wynikało to z całkiem odmiennej koncepcji walki przeciwnika. Armie, w których aż 1/3 sił stanowiła piechota, prowadziły zazwyczaj walkę w oparciu o tabor bojowy, a taboru nie można było wpro­wadzić na wąską groblę, gdyż nie mógłby być użyty, łatwo natomiast mógłby spowodować zatory utrudniające marsz, co groziło klęską.

Przeprowadzone przez Szumborskiego rozpoznanie terenu i przeciwnika pozwoliło krzyżackiemu dowództwu opraco­wać plan bitwy. W trakcie rozpoznania mógł zauważyć nieład i zamieszanie panujące w polskich szeregach, zorientował się też w wartości przeciwnika i w założonym przez niego planie bitwy. Armia krzyżacka przyjęła koncepcję bitwy

25 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 259-260, także A. M i c h ałe k, op. cit., s. 200.

obronno-zaczepnej z wykorzystaniem taboru bojowego i silnej, dobre uzbrojonej piechoty. Wbrew planom polskim, nie zamierzano przeprawiać się na wybraną przez Polaków stronę, ale przyjąć bitwę na lewym brzegu jeziora. Szumbor- ski szybko zrozumiał, czym grozi przeprawa taboru przez wąskie gardło między jeziorem i bagnem, wiedział też, że w przypadku przeprawy, jego oddziały jazdy, mniej liczne niż polskie, mogłyby zostać zepchnięte do jeziora lub na bagna, nie mogłyby też korzystać ze wsparcia piechoty. Nie zlekceważył stojącej przed nim armii i nie kontynuował mar­szu do nieodległych już Chojnic, bo groziło to zamknięciem w pułapce. Dlatego też postanowił sprowokować Polaków do przejścia na zachodni brzeg. Najlepszym na to sposobem było zwlekanie z atakiem, danie sobie czasu na umocnienie obozu i podejście większych sił własnych. Poza tym, co nie było bez znaczenia, armia najemników była rozciągnięta na dłużej długości i ze zrozumiałych względów mogła wcho­dzić do walki etapami. Było to z pewnego punktu widzenia bardzo korzystne, istniało bowiem tzw. dosyłanie sił lub inaczej ciągłe „dokarmianie” walki.

Z tego też powodu Szumborski, licząc na niedoświadcze- nie wojsk polskich, a także na znaną mu prawdopodobnie niezbyt dobrą opinię na temat umiejętności poszczególnych dowódców w armii przeciwnika (nawet naczelny wódz armii polskiej, król Kazimierz, w odróżnieniu od swojego ojca, Władysława Jagiełły, a nawet starszego brata Władysława Warneńczyka, nie miał większego doświadczenia wojenne­go — nie mógł go nabyć w dotychczasowych działaniach przeciwko buntującej się szlachcie litewskiej), postanowił pozorowanym działaniem wywołać przekonanie, że chce w tym dniu uniknąć walki i w ten sposób nakłonić Polaków do ataku. Dodatkowym atutem Krzyżaków było całkowite zlikwidowanie oblężenia Chojnic. Można więc było wyko­rzystać załogę miasta, dowodzoną przez doświadczonego w walkach na terenie Niemiec Henryka Reussa von Plauena,

z którym funkcjonowała doskonała łączność, nikt bowiem nie przeszkadzał w swobodnym przemieszczaniu się gońców do i z miasta. Dlatego też na pewno zaraz po przybyciu na miejsce wysłano do Chojnic posłańca, z sugestią wykonania pomocniczego uderzenia na skrzydło lub tyły przeciwnika w momencie związania walką jego głównych sił26.

Armia najemników, wychodząc z lasu, zaczęła ustawiać się do boju w pięciu hufach. Nie były to jednak duże hufy, skoro oddział wybrany na huf czelny, ustawiony w środku szyku jazdy krzyżackiej, liczył tylko 70 ciężkozbrojnych kopijników. Za ustawiającą się do walki jazdą rozstawiono z wozów bojowych silny tabor obronny, spinając wozy kołami (czyli założono, że będzie on wykorzystany na sposób husycki). Przy tak ustawionym taborze, rozstawio­no oddziały lekkozbrojnej jazdy i piechotę. Na skrzydłach taboru umieszczono artylerię.

Tymczasem w szeregach polskich na widok wyłaniającej się armii zapanowała prawdziwa huśtawka nastrojów — pojawiły się najpierw objawy strachu, a nawet paniki, ale te szybko opanowano, uświadamiając stojącej w szykach szlachcie szczupłość sił przeciwnika, co z kolei wywołało przesadny optymizm. Ale ponowne uporządkowanie szy­ków zajęło sporo czasu. Następnie spokojnie czekano na przeprawienie się przeciwnika przez groblę. Gdy to jednak nie nastąpiło, Wojciech Kostka z Postupic zaproponował sprowokowanie Krzyżaków do ataku, przez wysłanie na drugi brzeg jeziora grupy harcowników, złożonej z lekko- zbrojnych jeźdźców uzbrojonych w kusze. Ale ten projekt został porzucony, a szkoda, gdyż atak połączony z ostrzałem z kusz mógł przynieść zyski w postaci osłabienia szyków wroga, a jednocześnie zmusić go do zaatakowania nie­licznej przecież grupy. Ale polscy dowódcy uznali (tak to

26 M. B i s k u p , Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 262.

prawdopodobnie założył Bernard Szumborski), że wycze­kiwanie Krzyżaków wynika z obawy przed siłą polskiej armii, i postanowili, zmieniając swój dotychczasowy plan, zaatakować przeciwnika na jego brzegu. Był to poważny błąd, wynikający zarówno ze słabego rozpoznania terenu, jak i niedocenienia siły drugiej strony.

Zamiar ten powodował porzucenie dogodnej pozycji, wymagał przeprawy przez wąską groblę i zajęcia pozycji tyłem do bagna i jeziora. Ponadto atak musiał się odbyć pod górę. Nie zabezpieczono drogi odwrotu, a przecież należało się liczyć z tym, że w razie niepowodzenia, trzeba będzie się cofać po wąskiej drodze, co z góry stawiało wojsko na pozycji, jeśli nawet nie grożącej całkowitą klęską (przy wy­cofywaniu się zdyscyplinowanego i wyszkolonego wojska, a takie polskie wojsko nie było), to na pewno narażającej na duże straty. Postanowiono też pozostawić na starej pozycji tabory, ale nie wyposażono ich w wystarczająco silną osłonę, a nie był to tabor typu husyckiego, przygotowany do walki w okrążeniu. Wodzowie polscy nie wzięli w ogóle pod uwagę możliwości ataku załogi miasta. A rozdzielenie wojska na dwie grupy (jedna z nich nieprzygotowana do wypełnienia stojącego przed nią zadania), z poważnie utrudnioną łącz­nością, groziło poważnymi konsekwencjami w przypadku uderzenia na tyły wojsk polskich załogi miasta.

W taki sposób prolog bitwy widział informator Jana Długosza: „We środę więc, nazajutrz po św. Lambercie, na polu przed miastem Chojnice sprawiono i urządzono szyki do boju; stało wojsko przez dzień cały, czekając od rana aż do godziny nieszpornej ochoczo i z wielkim upragnieniem walki. Po nieszporze dopiero począł się ukazywać nieprzy­jaciel na trzy tylko podzielony hufce. Ten, ujrzawszy wojsko królewskie w znacznej zgromadzone liczbie, wielce się przeraził i już nie o walce, lecz o ucieczce lub poddaniu się, przynajmniej z oszczędzeniem sobie niesławy, myślał. Ale podobny przestrach opanował i wojsko króla Kazimierza,

gdy postrzegło nadciągające hufce przeciwników; niewielu bowiem było w niem rycerzy ćwiczonych w boju, ale najwię­cej nowo zaciężnych, którzy jak to ludziom wrodzone, przy pierwszym spotkaniu uczuli trwogę. Ta atoli trwoga łatwo mogłaby była ustąpić, gdyby wodzowie byli doświadczeni, a rycerstwo nawykłe przed bitwą patrzeć na nieprzyjaciela i mierzyć z nim własne siły. Lecz nie postarano się o to; dowódcy wprowadzili wojsko w miejsce niesposobne, bagniste, hufcami znacznie rozdzielonemi, nie zaczepiwszy, nie zmieszawczy wprzód nieprzyjaciela lekkiemi podjaz­dy, chociaż dopraszał się usilnie Wojciech Kostka Czech, aby mu tą czynność poruczono, gdy zwycięstwo na tem w większej części polega, aby nieprzyjaciela pomieszać wprzód, nim się nań całą siłą uderzy. Wodzowie niezdatnii niedoświadczeni oddali wszystko ślepemu losowi. Żołnie­rzy polskich zatrwożyły hufce nieprzyjaciół, których jako nowo zaciężni nigdy jeszcze nie widzieli. Należało ich nie od razu, ale w kilka, w kilkanaście dni dopiero prowadzić do boju, aby oswoiwszy się z wojną, ochłonęli nieco z trwogi. Tymczasem dowódcy stron obydwóch, zachęciwszy swoich do bitwy, staczają walkę (.. .)”27.

Decyzja o ataku została wprowadzona w czyn. Jako pierwszy do natarcia ruszył prawdopodobnie oddział dowo­dzony przez Wojciecha Kostkę, złożony pewnie z najem­ników i zaciężnych związkowych; obcokrajowcowi, a co ważniejsze najemnikowi, chyba nie powierzono dowodzenia polską szlachtą, bo mogłoby to wywołać niesnaski. Jego zadaniem miało być związanie walką przeciwnika, a w ten sposób umożliwienie sprawnego przejścia przez groblę reszcie jazdy polskiej (na miejscu grobli, które obecnie znajduje się w granicach miasta, przebiega aleja Brzozowa).

27 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 172-173, informator Długosza przedstawił celowe odwlekanie przez wojsko krzyżackie walki jako przejaw obawy, gdy w rzeczywistości było to prowokowanie Polaków do walki.

Herb Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zwanego w Polsce zakonem krzyżackim

Wielki mistrz zakonu Herman von Salza (1209-1239)

Wielki mistrz zakonu Henryk Reuss von Plauen (1469-1470), w okresie wojny trzynastoletniej wielki szpitalnik i komtur Elbląga

Wielki mistrz zakonu Ludwik von Erlischausen (1450-1467)

Pełna zbroja płytowa rycerza z XV wieku. I.hełm, 2. dzwon heł­mu, 3. zasłona, 4. szpara wzrokowa, 5. nakarczek, 6. obojczyk, 7. naramiennik, 8. tarczka opachowa, 9. napierśnik, 10. fartuch, 11. naplecznik, 12. naręczak, 13. opacha, 14. nałokcica,15. zarękawie, 16. rękawica, 17. ochrona nogi, 18. taszka,19. nabiodrek, 20. nakolanek, 21. nagolenica, 22. trzewik

Kusznik konny z XV wieku

Zbroje kopijnikow z XV wieku

Zbroje strzelców pieszych

Rycerz z XV wieku uzbrojony w miecz i maczugę

Sprzęt artyleryjski — folgierz z XV wieku

Piechurzy husyccy na służbie zakonu i Polski

Król Kazimierz Jagiellończyk (według Jana Matejki)

Stroje żołnierzy polskich z XV wieku (według Jana Matejki)

Być może była to próba realizacji propozycji przedbitew- nych Wojciecha Kostki, ale wykonana niezbyt fortunnie, a w dodatku bez powiadomienia o celu tego manewru28.

Szumborski na wyruszenie oddziału Kostki nie zare­agował, wojsko krzyżackie czekało na nadejście reszty polskiej jazdy, która dość sprawnie przebyła ciasne przej­ście i ustawiła się do uderzenia na przeciwnika29. Jeszcze niezbyt uszykowane do boju hufce polskie, nie czekając na rezultat działania oddziału Kostki, po zaintonowaniu śpiewanej przez rycerstwo polskie na polach bitew pieśni „Bogurodzica” i wydaniu okrzyku bojowego z impetem uderzyły na oczekującego ich przeciwnika. Szarża była nieco utrudniona, bo wykonywana pod, co prawda niezbyt wysoką, górę.

Przed starciem ciężkozbrojnych kusznicy konni nie byli w stanie wystrzelić więcej niż jeden raz, co przy strzelaniu systemem zwanym nawiją nie pozwoliło na zmieszanie szyków przeciwnika. Prawdopodobnie pierwsze uderzenie wykonał polski huf czelny (500 kopijników), ścierając się z niewielkim hufem czelnym wojsk krzyżackich, liczącym tylko 70 ciężkozbrojnych. Siła i pęd tego polskiego uderzenia, a jednocześnie pęd szarżującej z góry jazdy najemników spowodowały, że Krzyżakom udało się przebić przez szyki polskie, i to bez większych strat, a następnie bez większych przeszkód zawrócić na pole bitwy.

Tymczasem polska jazda dotarła do głównych szyków przeciwnika i dokonała, ku jego całkowitemu zaskoczeniu, ich przełamania oraz częściowego rozbicia. To pierwsze starcie było tak silne, że w boju zginęli dwaj wysocy do­wódcy krzyżaccy — książę żagański Rudolf i austriacki

28 Bitwa pod Chojnicami..., s. 116, także własny ogląd miejsca bitwy.

29 Nie był to atak niecierpliwej i niezdyscyplinowanej szlachty wici kopolskiej, jak sugeruje Z. S p i e r a 1 s k i, op. cit., s. 265, lecz planowe działanie polskiej armii.

hrabia Bernard von Aschpan. Do czasowej niewoli dostał się głównodowodzący armią wroga Bernard Szumborski, w ten sposób przeciwnik stracił najważniejszych swoich wodzów. Szybkość działania i siła uderzenia polskiej jazdy spowodowała ucieczkę jazdy krzyżackiej. Prawdopodobnie jednak wycofujący się najemnicy nie wpadli w panikę, gdyż odchodzące z pola oddziały wybrały drogi odwrotu w taki sposób, by móc wrócić, a ich część podążyła do Chojnic lub skryła się w obozie i na jego tyłach.

W ten sposób polska jazda dotarła do nietkniętego, dobrze umocnionego obozu przeciwnika i zaatakowała go. Ale napotkała tam zdecydowany opór. Broniąca się w taborze piechota, walcząca stylem husyckim, oddała do atakujących salwę z kusz i broni palnej, w tym z bombard. Konno nie można było sforsować umocnień obozowych, na przeszkodzie stały spięte wozy i wykopana przed nimi niezbyt głęboka fosa. Atakujący w bezładnej masie nie mogli się też wycofać — z tyłu napierały następne szeregi żądnej udziału w walce jazdy. Z tak małej odległości żadna zbroja nie chroniła przed bełtem z kuszy, dlatego straty atakują­cych były ogromne. Głównie ginęli jednak lekkozbrojni — kopijnicy — którzy po pierwszym starciu musieli wrócić po nowe kopie, co powodowało zamieszanie w polskich szykach. Nieskoordynowana akcja, kilkakrotnie zresztą ponawiana (nie można więc odmówić Wielkopolanom męstwa), nie mogła przynieść sukcesu — obóz był nie do zdobycia bez użycia artylerii i piechoty, a te pozostawiono w obozowisku.

Tymczasem pozostali przy życiu niżsi rangą dowódcy najemników krzyżackich zaprowadzili porządek w wyco­fującej się jeździe, uszykowali ją na nowo i wrócili na pole bitwy. Ich powrót w zamieszaniu bitewnym nie został nawet początkowo zauważony przez Polaków. Część powracających na pole walki najemników uderzyła na skrzydła polskiej jazdy, atakującej nieskładnie i nieskutecznie tabor, a ta część,

która przedostała się do Chojnic, prawdopodobnie połączy­ła się z oddziałem przygotowanym przez von Plauena do dywersyjnego uderzenia na polskie tyły. W bitwie nastąpiła zmiana na korzyść strony krzyżackiej, ale nie było jeszcze oznak zbliżającego się niepowodzenia strony polskiej. Od­działy wielkopolskie wciąż miały przewagę, szwankowało natomiast dowodzenie, a żaden z polskich dowódców nie usiłował skoordynować działań. Nie miał też wpływu na przebieg bitwy nominalny naczelny dowódca — król Ka­zimierz Jagiellończyk — jego stanowisko dowodzenia było zbyt oddalone od pola walki, a jedyna droga, którą można było wysyłać rozkazy, prowadziła przez zatłoczoną groblę. Dochodziło też w oddziałach polskich do różnego rodzaju aktów niesubordynacji, nawet do opuszczania szeregów w celu odstawienia na tyły wziętych do niewoli przeciw­ników lub zdobytego łupu.

Na tym etapie bitwy do akcji wkroczył Henryk Reuss von Plauen, nazywany przez Mariana Biskupa „młodszy- m”30, który przystąpił do realizacji planu ułożonego przez Szumborskiego. Dokonał on na czele oddziału liczącego około 500 ludzi (chyba jednak liczba lekko zaniżona, jeśli przyjmiemy, że do miasta przedostała się część jazdy na­jemników) wypadu z miasta przez Bramę Gdańską na tylne straże i obozowisko polskie. Oddział ten, dowodzony oprócz von Plauena, także przez Wita von Schonburga i Jerzego von Schliebenena31 pojawił się dość niespodziewanie dla polskiej straży tylnej, zaabsorbowanej bardziej śledzeniem bitwy niż obserwowaniem miasta i był dla polskich żołnie­rzy, stanowiących osłonę obozu, prawdziwą niespodzianką. Wśród zaskoczonej straży tylnej złożonej z lekkokonnych, źródła nie podają niestety jej liczebności, powstała panika,

30 Mylnie utożsamiany przez A. M i c h ałk a, op. cit., s. 198, z kom- turem elbląskim o tym samym imieniu i nazwisku.

31 Liczba dowódców i ich ranga, byli to znani rycerze, sugeruje jednak, że oddział ten liczył więcej niż 500 żołnierzy.

jezdni zaczęli uciekać, pozostawiając obóz i nieliczną pie­chotę bez osłony. A polski obóz, w odróżnieniu od taboru przeciwnika, nie był przygotowany do walki. Wynikało to między innymi z charakteru obozowiska, zgromadzenia w nim różnorodnych pojazdów nieprzystosowanych do utworzenia z nich prowizorycznej twierdzy, zresztą nikt nie myślał o takim jego urządzaniu, bo w założeniu miała to być bitwa zwycięska.

Wiadomości o tym, co wydarzyło się na tyłach, dotarły szybko do walczących na głównym polu bitwy — rzecz to znamienna, że wiadomości, mogące wywołać panikę, a w tym przypadku wywołały ją bardzo szybko, docierają zawsze łatwiej i prędzej niż rozkazy. Wyolbrzymiona plotka i niezbyt pomyślny do tego czasu wynik walki o tabor przeciwnika, a także pojawienie się na polu walki wracającej już w szyku jazdy krzyżackiej spowodowały popłoch. Gdy jeszcze zauwa­żono wznoszące się nad miejscem, gdzie pozostawiono obóz, smugi dymu (w zamieszaniu ogień mógł powstać przypad­kowo, ale mogli go wzniecić żołnierze von Plauena w celu zasygnalizowania Szumborskiemu swojej obecności), rycerze wielkopolscy przestali myśleć o walce, uznali ją już za prze­graną, wpadli w popłoch i szukali ratunku w ucieczce. Część z nich, bardziej zdyscyplinowana (być może niewielka grupa nadwornych rycerzy lub najemnicy i zaciężni), dążyła jednak na poprzednie stanowiska, licząc, że tam znajdą dowódców i rozkazy do dalszej walki, część natomiast pragnęła już tylko uratować swój dobytek, który znajdował się w obozie, inni uciekali bezładnie w kierunku Tucholi, a nawet na Człuchów. Ostatnią próbę odwrócenia niekorzystnej sytuacji podjął król ze swoim pocztem, starając się powstrzymać w pobliżu grobli uciekających, ale nikt na nich nie zważał, zostali zepchnięci przez masę uciekających.

Atakująca jazda krzyżacka, dowodzona znów przez Bernarda Szumborskiego, zepchnęła część polskich żoł­nierzy na bagno, gdzie wielu z nich utonęło (od czasu

bitwy bagno to nazywane było Heerbruch, co oznacza „pańska zapadlina”). Szumborski wydostał się z niewoli, która zwyczajem rycerskim nie oznaczała spętania jeńca, lecz odebranie od niego zobowiązania, że zapłaci za siebie okup, a przyrzekł to Mikołajowi Skalskiemu, który wziął go do niewoli; okup został później zapłacony przez wielkiego mistrza krzyżackiego.

Po rozbiciu wojsk polskich walka w zapadającym już zmroku przeniosła się na prawy brzeg jeziora, gdzie nastąpiło połączenie wojsk krzyżackich z oddziałem von Plauena. Tam zaatakowano resztki piechoty i czeladzi polskiej broniącej się jeszcze w obozie. Ale była to obrona nieskuteczna, bo obóz nie był warowny, stanowił jedynie skupisko pojazdów. Nie pomogły także wysiłki króla i jego świty, paniki nie udało się opanować, ucieczka trwała nadal. Wreszcie króla zagrożonego wzięciem do niewoli, a może nawet śmiercią, siłą wyprowadzono z niebezpiecznego miejsca. Król wraz ze swoją świtą uciekł w końcu do miejscowości Mrocza, gdzie dotarł przed nocą. Mrocza jest oddalona od Chojnico około 45 km, należy więc przypuszczać, że król nie został zbyt długo na miejscu walki, aby uporządkować wojska, co zresztą było niewykonalne. Z okrążenia wydarła się także część wozów. Uciekający żołnierze pospolitego ruszenia liczyli jeszcze, że przeciwnik zajmie się teraz rabunkiem obozu i zaprzestanie pogoni. Ale srodze się przeliczyli, to nie byli niekarni żołdacy, ale zawodowcy, dlatego też pościg trwał do późnej nocy, a uciekających zabijano i brano do niewoli nawet w odległości 25 km od pola bitwy32.

Trwająca niespełna trzy godziny bitwa (a także kilkugo­dzinny krzyżacki pościg) zakończyła się całkowitą klęską strony polskiej. W bitwie poległo 60 rycerzy (liczba chyba

32 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 263-265, także Bitwa pod Chojnicami..., s. 118-120, oraz Polskie tradycje wojskowe, pr. zbiorowa, pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1990, s. 113.

jednak nieco zaniżona), ale w sumie, wraz z pocztowymi, czeladzią i piechotą, zginęło (według różnych źródeł i sza­cunków) aż od 3000 do 7000 tysięcy ludzi (choć ostatnia liczba jest chyba jednak zawyżona). Do niewoli dostało się około 300 rycerzy, nie licząc pachołków i strzelców konnych; nie była to liczba duża, można więc wysnuć wniosek, że dla wielu ucieczka zakończyła się pomyślnie. Wśród jeńców byli przedstawiciele możnowładztwa, w tym aż trzech dowódców, a nawet kilku bojarów litewskich z otoczenia królewskiego, co pośrednio świadczy o tym, że otoczenie to było bardzo zagrożone. Największe straty poniosła jednak szlachta wielkopolska, bo to z niej rekruto­wała się przecież prawie cała armia, do niewoli dostało się 117 jej przedstawicieli, gdy tymczasem znalazło się w niej tylko 18 szlachciców z Kujaw. Do niewoli dostali się także przedstawiciele szlachty pomorskiej, między innymi Jan z Jani i Stefan z Czapielska, i dowódców wojsk zaciężnych i najemnych, Janusz Kołudzki i Piotr Schoff, a także do­wodzący chorągwią dworską Idzi Suchodolski. Krzyżacy zdobyli także 5 chorągwi, 2000-3000 wozów z bronią i żywnością i całą artylerię (16 dział). W ręce krzyżackie dostała się w wyniku śmierci podkanclerzego królewskiego Piotra ze Szczekocin mała pieczęć królewska33.

Straty przeciwnika były dużo mniejsze — w sumie poległo około 100 rycerzy (wśród nich wspomniani wyżej książę Rudolf i von Aschpan oraz Jerzy Wedel i Czech Jan Wischkowitz). Liczba poległych pocztowych i piechoty nie jest znana, ale jest pewne, że przewyższała liczbę rycerzy kilka lub nawet kilkunastokrotnie. Nie jest też znana liczba rannych, w źródłach można spotkać tylko wzmiankę, że było ich dużo34.

33 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 265-267, także Bitwa pod Chojnicami..s. 121.

34 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 266, także Bitwa pod Chojnicami..., s. 122.

Aby pokazać, jak bitwę odebrali ówcześnie żyjący nasi przodkowie, warto się powołać na tekst Jana Długosza: „Z początku szczęście sprzyjało orężowi królewskiemu, legło trupem wiele nieprzyjaciół i przednie ich zastępy wszyst­kie złamane i pobite zostały na głowę, wszyscy wodzowie nieprzyjacielscy, a między nimi książę żegański Baltazar, polegli, główny zaś dowódca Bernard Szumborski dostał się w niewolę. Ale potem nieprzyjaciel, ścisnąwszy swoje hufce, na Polaków rozbiegłych i porozdzielanych począł śmielej nacierać i wnet rzadkie i rozforowane szyki zachwiały się i zwróciły do ucieczki. Dowódcy wojsk królewskich, któ­rzy nie mieli uwagi ani na niesposobność miejsca, chociaż tak bliskiego, ani potrzebę obmyślania wcześniej pomocy i obrony, strwożeni, poczęli tam i sam biegać, i swoje hufce do boju, acz nieśmiało, zachęcać i wabić.

Wszystko jednak na próżno, jak to zwykle bywa w spra­wach nierozważnie pomyślanych i poczętych. Tymczasem, wśród toczącej się walki, wojsko królewskie, tylną straż składające, nagle strwożone, bez żadnej przyczyny i ko­nieczności, zwycięstwo już prawie pewne porzucając, dla lekkomyślnej obawy pierzchnęło. Popłoch z tego małego oddziału padł na całe wojsko i wszystkich do haniebnej pociągnął ucieczki. Król, jak tylko mógł, z największą skrzętnością usiłował pierzchające zatrzymać szyki i odnowić walkę. Ale trudno było strwożonym wlać do serca ducha odwagi. Sam król o mało nie wpadł w ręce nieprzyjaciół, z zaciętą bowiem wytrwałością dotrzymywał placu, krzepiąc i usiłując odświeżyć bitwę; zaledwo ci, którym straż jego była powierzoną, zdołali opierającego się zabrać z pola i zmusić do ucieczki.

Sześćdziesiąt tylko z królewskich rycerzy zginęło, między którymi celniejsi: Piotr ze Szczekocin podkanclerzy Króle­stwa Polskiego, Mikołaj z Mokrska chorąży sandomierski, Jan Rydzyński, Jan Zawisza z Rożnowa, starosta kolski, sławnego rycerza Zawiszy Czarnego syn i potomek jedyny.

Niewielu, bo tylko trzechset trzydziestu, którzy więcej się lękali niebezpieczeństwa niźli sromoty, dostało się w nie­wolą. Niektórzy z nich nawet nie poimani byli w bitwie, jako raczej sami, wracając z ucieczki, oddali się w ręce nieprzyjaciołom, aby takim wybiegiem oszczędzić sobie niesławy; winni dwojako, że i zbiegostwo swoje pozorem zakryć usiłowali, i tak u swoich, jako i u nieprzyjaciół wystawili się na pośmiewisko. Z ich przyczyny uwłaczano i najgodniejszym rycerzom niesłusznemi wyrzuty, że sami dobrowolnie więzy przyjmowali, i ohyda spadała równie na mężnych, jak i na tchórzliwych. Między takimi najpierwsi byli: Łukasz z Górki poznański, Mikołaj Szarlejski inowro­cławski wojewodowie, Jan Szczęsny Tarnowski, Jan i Mikołaj Rytwiańscy, Idzi Suchodolski, Jan Mesztyński, Sędziwój Leżeński (Lyaszniski) podkomorzy sandomierski, Piotr Stryjkowski kasztelan inowłodzki i Bartosz Ogrodziański. Tu ów los, który tylekroć sprzyjał królowi Kazimierzowi i Polakom, okazał się zdradliwym i zmiennym, i obyczajem swoim niedługo im świecił pomyślnością. Obóz królewski i wszystkie tabory do czterech tysięcy wozów wynoszące, na których wielkie znajdowały się bogactwa, nieprzyjaciel opanował, a miasto Chojnice uwolnione zostało od oblęże­nia. Znakomici panowie i rycerze polscy, między którymi byli drudzy, noszący godło króla hiszpańskiego, a których imienia zamilczę, aby im samym i Polakom oszczędzić sromu, woleli haniebnie uciekać albo przyjąć więzy, niżeli umrzeć ze sławą. A jak to zwykle bywa, z przyczyny prze­granej, padły obmowy na najmężniejszych nawet rycerzy, jakoby w bitwie stchórzyli. Ważyło się w niej szczęście i w krótkim czasu przeciągu zmieniło położenie rzeczy. Z początku bowiem król brał nad Niemcami górę, dopiero potem walka inny obrót wzięła, tak iż dał się pokonać tym, których pierwej zwyciężył. I nie dziw, uwiodło bowiem króla i Polaków pierwsze powodzenie; nierozważni, w zbytniej śmiałości i zarozumieniu, omieszkali porządku i baczenia.

Największą zwalano winę na Jana z Koniecpola, kanclerza Królestwa Polskiego, że pierwszy sprawcą był przyjęcia Prus w poddaństwo, a przed bitwą odradzał, aby nie ściągać na pomoc wojska, które oblegało Marienburg”35.

Była to więc klęska bezprzykładna w historii dotych­czasowych starć z zakonem krzyżackim.

PRZYCZYNY KLĘSKI, JEJ SKUTKI

Analiza przebiegu bitwy wskazuje wyraźnie, co stanowiło główną przyczynę klęski. Zasadniczą była nienowoczesna sztuka wojenna. Poniesiono klęskę dlatego, że z końcem średniowiecza w całej zachodniej Europie zrezygnowano już z powoływanego na jedną kampanię czy wojnę pospolitego ruszenia ludzi z warstw zobowiązanych do udziału w wojnie zaczepnej i obronnej na rzecz wojska złożonego z żołnierzy, którzy widzieli w tym nie obowiązek, ale interes — na rzecz żołnierzy zawodowych. Taki żołnierz uczestniczył w wal­kach przez długi czas, służył dla zysku, a że dorobić się na wojnie mógł tylko ten, kto nie dał się zabić, musiał stale doskonalić swoje wojenne rzemiosło. Żołnierz zawodowy walczył nie z obowiązku obrony ojczyzny — walczył dla­tego, że mu za to płacono. Aby jak najdłużej „pracować” i na starość mieć za co żyć, musiał on osiągnąć biegłość w walce, stosować nowatorskie sposoby, doskonalić broń i używać jej w sposób perfekcyjny.

Wojsko polskie, składające się z pospolitego ruszenia szlachty, nie było szkolone nawet do walki indywidualnej, nie mówiąc o walce zespołowej, nie nawykło też do dyscypliny.

35 J. D łu g o s z, op. cit., s. 173-174, z przyczyn niezrozumiałych Długosz zmienił imię księcia żagańskiego z Rudolfa na Baltazara. Ten młodszy brat Rudolfa pojawi się nieco później na pruskim teatrze działań wojennych, ponadto błędne jest podanie, że Jan Zawisza był jedynym synem Zawiszy Czarnego, brak też informacji o tym, że panika w tylnej straży miała jednak przyczynę — był nią atak załogi miasta.

Jak można było jednak się szkolić, gdy chorągwie, zarówno ziemskie, jak (co prawda już zanikające) rodowe, zbierały się i poznawały dopiero w trakcie wojennej wyprawy. Do­brze się składało, jeśli szlachcic był zapalonym koniarzem i myśliwym, bo przynajmniej umiał jeździć konno i celnie strzelać z łuku lub kuszy, gorzej już było z fechtunkiem. I choć szlachcic miał w swoich powinnościach doskona­lenie umiejętności rycerskich, to realnie biorąc nie było z tym najlepiej.

Tymczasem w armii przeciwnika służył żołnierz, który w zasadzie nie miał przerw w walkach — dla niego każda wojna była cenna, na ogół było mu obojętnie, komu służy i z kim walczy, ważne było, by mu za to zapłacono. Dla­tego nie powinno nikogo dziwić, że czescy husyci służyli w armiach narodów katolickich, nawet u Niemców, którzy byli przez kilkadziesiąt lat ich wrogami, uczyli ich swej, jakże nowatorskiej, sztuki wojennej, ale zaciągali się też do armii ich przeciwników. Dawno już zapomnieli o ideałach religijnych, jakie im przyświecały. Zastosowany przez przeciwników armii polskiej w trakcie bitwy tabor obron­ny typu husyckiego, najdoskonalszy wynalazek wojenny końca średniowiecza (a w różnych jego odmianach stoso­wany w całej Europie praktycznie aż do końca XVII w.), odegrał w niej zasadniczą rolę. To dzięki taborowi armia krzyżacka przetrwała kryzys w pierwszym etapie bitwy. Obrona taboru, użyta w niej broń strzelecka oraz niesko­ordynowane ataki polskiej jazdy, nieumiejącej przełamać wału uszykowanego z wozów, pozwoliła jeździe krzyżac­kiej na ochłonięcie z szoku pierwszego starcia, dotrwanie do chwili, w której wypad załogi miasta (też złożonej z najemników) wpłynął na zmianę sytuacji i pozwolił jej na powrót na pole bitwy. Żywiołowy sposób walki, jaki zaprezentowała polska jazda, złożona z pełnych zapału rycerzy, niestety, nieumiejących reagować na zmieniającą się sytuację, był skuteczny w bezpośrednim starciu, ale

zawodził, gdy należało często zmieniać kierunek działania, być elastycznym i przewidującym. Niekorzystny wpływ na przebieg bitwy wywarła też nieumiejętność budowy i następnie obrony taboru. Nie potrafiono wykorzystać w walce nielicznej piechoty, jak też wcale niemałej jak na ówczesne warunki artylerii.

Drugą, wcale nie mniej znaczącą, przyczyną klęski było słabe wyszkolenie i brak doświadczenia polskich dowódców. Gdy opracowany przez nich plan bitwy okazał się niewykonalny, zbyt szybko podjęto błędną koncepcję, w której liczono w zasadzie tylko na przewagę w kawa­lerii, a jednocześnie zlekceważono zarówno niekorzystne warunki terenowe, jak i przeciwnika. Zła obsada stanowisk dowódczych wynikała z samej istoty pospolitego ruszenia. Pospolitym ruszeniem, zgodnie z ideą jego tworzenia, nie mogli dowodzić ludzie nie wy wodzący się z niego samego, dlatego nie można było powierzyć funkcji dowódczych doświadczonym żołnierzom zawodowym — taka decyzja króla groziłaby natychmiast niesubordynacją rycerstwa. Stojący na czele wojska polskiego wojewodowie i kaszte­lanowie byli przede wszystkim urzędnikami, ale z powodu sprawowanej funkcji i statusu społecznego, byli tak zadufani i pewni swych racji i umiejętności, że nie brali pod uwagę rad nawet najbardziej doświadczonych zawodowców, którzy znali nowe sposoby i taktykę walki.

Po stronie krzyżackiej dowódcy sprawdzili się w pełni. Najlepszy okazał się Bernard Szumborski, którego koncepcja walki, pomimo chwilowego i raczej przypadkowego zała­mania, okazała się w pełni skuteczna. Zawodowi żołnierze dowodzeni na każdym szczeblu przez doświadczonych dowódców, potrafili otrząsnąć się z porażki i w porę wrócić na pole bitwy, by dalej realizować plan swego naczelnego dowódcy. Było to możliwe, bo każdy z nich znał swoje za­danie i miejsce w szyku, znał swoich dowódców, a w razie potrzeby, potrafił zastąpić przełożonego.

Na polu pod Chojnicami okazało się z całą jaskrawoś­cią, że pospolite ruszenie się przeżyło, co już wcześniej wiedziano w Europie, ale w Polsce doświadczono tego po raz pierwszy, i to z tak bolesnym skutkiem. Była to bardzo gorzka i krwawa lekcja. Ale początkowo nie wyciągnięto z niej właściwych wniosków, dlatego wojna trwała tak długo. A właściwie Polski nie było stać na wojsko nowego typu, być może również zakładano, że szlachta, znając już cenę, jaką przyszło zapłacić za jej niesubordynację i brak umiejętności, sama wyciągnie wnioski i bardziej przyłoży się do wyszkolenia i doceni dyscyplinę.

Ta przegrana bitwa w znaczący sposób wpłynęła na dalszy przebieg wojny. Po utracie tak wielkiej armii stracono inicja­tywę, teraz stroną decydującą o celach wojny, o kierunkach działania, stała się strona krzyżacka. Co prawda Polska nie przegrała wojny, ale odbudowa jej sił — na szczęście państwo miało wystarczający potencjał demograficzny, by tego dokonać — musiała potrwać. Tymczasem zwycięskie oddziały krzyżackie miały otwartą drogę w głąb państwa krzyżackiego, na którego terenie nie było sił mogących ten marsz powstrzymać. Kierunek zwycięzców był oczywisty — ich celem było odblokowanie Malborka, z jednoczesnym odzyskiwaniem utraconych miast, zamków i całych prowin­cji. Klęska, odsłaniając słabość Polski, podważyła prestiż polskiego króla na arenie międzynarodowej oraz, co było znacznie ważniejsze, u jego nowych poddanych — szcze­gólnie mocno w południowej części Pomorza Gdańskiego, na Powiślu i w Prusach Dolnych. W tej części Prus wpływy Związku Pruskiego były najsłabsze, a duża część szlachty albo sprzyjała Krzyżakom, albo była niezdecydowana. Klęska odbiła się też dość dużym echem w krajach sąsiednich — Czechach, krajach niemieckich, a nawet Francji. Dla za­wodowych żołnierzy poszukujących zajęcia było raczej oczywiste, że należy wstępować na służbę do zakonu, a nie zaciągać się do wojska króla polskiego — zawsze lepiej

i bezpieczniej jest służyć temu, który zwycięża niż temu,który przegrywa.

W stosunkowo krótkim czasie pod władanie krzyżackie powróciły takie miasta i zamki, jak: Sztum, Przezmark, Dzieżgoń, Zalewo, Miłomłyn, Ostróda, Olsztynek, Iława, Prabuty, Susz i Biskupin Pomorski. Odziały dowodzo­ne przez Szumborskiego i młodego Henryka Reussa von Plauena, maszerując na Malbork, zdobyły po drodze Tczew i Gniew, w ten sposób przywróciły komunikację między zakonem a Niemcami, umożliwiając napływ następnych najemników36.

36 Polskie tradycje wojskowe, s. 115

PRZEDŁUŻAJĄCA SIĘ WOJNA

PIERWSZE REAKCJE STRON PO BITWIE.POLSKA WYPRAWA NA ŁASIN

Pierwsze sukcesy po bitwie, odzyskiwanie przez zakon krzyżacki utraconych zamków i miast, nie oznaczały jesz­cze, że wojna została wygrana. Polska, choć sama (Litwa jako oddzielne państwo, połączone z Polską tylko osobą władcy, nie była w tym czasie w stanie wojny z zakonem), nie zamierzała przerywać wojny, a miała jeszcze dość sił — dotychczas w wojnie uczestniczyły tylko wojska powołane z terenów Wielkopolski i Kujaw, reszta kraju nie wysyłała jeszcze swoich rycerzy. Zakon też jeszcze nie wygrał wojny — był na to zbyt słaby.

Zakon krzyżacki, pomimo świeżego, rozochoconego odniesionym zwycięstwem wojska, nie mógł być jeszcze pewny zwycięstwa. Mistrzowi brakowało pieniędzy na opłacenie najemników, a przecież żołnierz zawodowy nie służył dla idei, lecz dla pieniędzy. Sytuacja była ciężka, gdyż „(...) wojsko nieprzyjacielskie, opanowawszy miasta Tczewo i Gniew, przeprawiło się przez Wisłę i przybyło do Marienburga, gdzie stojąc przez czas niejaki, (...) upo­mniało się o żołd od kilku miesięcy zaległy. Ale mistrz, nie posiadając żadnego skarbu (...), zdołał każdemu po sześć groszy wypłacić (...) prosił usilnie, aby wojsko wypłatę

całkowitego żołdu do czasu odwlec dozwoliło. Wojsko oburzyło się niezmiernie (...) po wielu kłótniach i zatargach uchwaliło, aby za wszystek żołd zapłacili mu Krzyżacy w ostatnich dniach postu czterdzieści tysięcy czerwonych złotych, albo ustąpili zamku Marienburga wraz z innemi zamkami i miastami, które były w ich ręku”1. Wielki mistrz zakonu Ludwig von Erlichshausen zgodził się na te warunki, a w ugodzie zaznaczono, że najemnicy mają nawet prawo do sprzedaży zamków i miast. Najemnicy, w oczekiwaniu na żołd, prowadzili ograniczone działania wojenne, niemniej jednak udało im się zająć dwa miasta: Kwidzyn (w Pome- zanii) i Łasin (w ziemi chełmińskiej).

Sytuacja strony polskiej nie wyglądała mimo klęski zbyt groźnie, najważniejsze miasta pruskie — Gdańsk, Toruń, Królewiec i wiele innych na Pomorzu i ziemi chełmińskiej dochowało wierności królowi. Kazimierz po klęsce przybył najpierw do Bydgoszczy, a stamtąd „(...) udał się potem do Nieszawy [obecnie dzielnica Torunia — B.N.], dokąd przybyły poselstwa z wszystkich miast Pruskich, z usilnemi prośby, aby się nie zrażał doznaną przeciwnością, ale czem prędzej zbierał nowe wojska. Oświadczyli, że wszyscy majątki swoje chętnie poświęcą na powetowanie tej klęski, a wiary swojej i przychylności nie złamią do śmierci. Król (...) powiedział (...) że wkrótce przy pomocy Bożej postara się, aby nieprzyjaciel niedługo cieszył się otrzymanem zwy­cięstwem. Ponieważ zaś zamki Pruskie przez miejscowych były dzierżone, przeto król, obawiając się, aby nie wpadły w ręce Prusaków (...) polecił swoim nadwornym, aby (...) pospieszyli na pomoc (...). Wszystkie zaś ziemie królestwa, krom lwowskiej i podolskiej, powołał do broni”2.

Wraz z powołaniem pospolitego ruszenia postanowiono/

zwerbować w Czechach i na Śląsku najemnych żołnierzy

1 J. Długosz, op. cit., s. 178.2 Tamże, s. 176-177.

w liczbie około 3000, a więc wyciągnięto, choć jeszcze za mało konsekwentnie, wnioski z klęski Wielkopolan pod Chojnicami.

Pospolite ruszenie, teraz w przeważającej liczbie złożo­ne ze szlachty małopolskiej, zbierało się pod wsią Opoka, ciągnąc tam dość niekarnie. Gdy się zebrało, zażądało na­tychmiast od króla takich samych przywilejów, jakie przed klęską otrzymali Wielkopolanie. Ostatecznie uchwalone tzw. statuty opockie ogłoszono w zbiorowych przywilejach w Nie­szawie 11-16 listopada 1454 r. W końcu, w drugiej połowie listopada, zgromadzona armia wyruszyła i pod Toruniem przekroczyła Wisłę po moście łyżwowym (pontonowym). Armia liczyła około 30 000 pospolitego ruszenia i 3000 najemników (w tym około połowę stanowiła piechota). Plan działania był prosty — zdobyć Łasin i w ten sposób otworzyć drogę na Powiśle, a jeśli byłoby to możliwe, stoczyć bitwę z armią zakonną. Armia dotarła do Łasina, którego dowódcą był austriacki najemnik Fryderyk (Fryc) Raweneck, dopiero 17 grudnia 1454 r., a więc tempo marszu wynosiło zaledwie 4-5 km dziennie3.

Ale Łasin nie był obiektem łatwym do zdobycia, a w do­datku pora roku, a z nią pogoda, nie sprzyjały działaniom oblężniczym „(...) od dnia św. Łucji, aż do oktawy uroczy­stości Trzech Króli wojsko polskie stało obozem w borze pod Łaszynem; i nie można było posuwać się dalej (...). Pod ten sam czas dwa miasteczka (...) Prabuty (Biszow- werda) i Niekisiałka (...) zostały zdobyte (...). Żadna atoli okoliczność, nawet przeciwności, nie zdołały nieprzyjaciół i wojsk posiłkowych nakłonić do walki. Postanowili bowiem (...) używać przeciw Polakom raczej zdrady i podstępów albo małych wycieczek, ilekroć czas i miejsce nastręcza­łyby sposobność do korzystnej walki, a niżeli wstępnym działać bojem, albowiem raz pokonani, utraciliby chwałę

3 M. B i s k u p, Wojna trzynastoletnia, Kraków 1990, s. 29-31

poprzedniego zwycięstwa, i niełatwo mogliby poniesioną nagrodzić klęskę”4.

Nie udało się zmusić zakonu do stoczenia walnej bitwy, w której strona polska, mając przewagę liczebną, a także dysponując lepiej wyszkolonym i przygotowanym do walki niż pod Chojnicami wojskiem, miała szansę na zwycięstwo. Nie przyniosły także skutku rokowania z Krzyżakami, gdyż ci nie chcieli w niczym ustąpić i żądali wycofania się Polski z Prus i oddania sprawy pod sąd rozjemczy, w którym mieli rozstrzygać bardziej sprzyjający zako­nowi niż Polsce król Czech i margrabia brandenburski. W tej sytuacji król zdecydował się na odwrót. W Toruniu mianowano nowych naczelnych dowódców (hetmanów) dla poszczególnych ziem — Andrzeja Tęczyńskiego dla ziemi chełmińskiej, Jana Kołdę (Czecha) dla Prus i Piotra z Szamotuł dla Pomorza Gdańskiego. Zawarto też, kosztem nadania w lenno okręgów pomorskich, Lęborka i Bytowa, księciu słupskiemu Erykowi II, przymierze z tym wład­cą, co powinno było teoretycznie zabezpieczyć Pomorze Gdańskie od ataku bezpośrednio z zachodu. Jak jednak w istocie z tym zabezpieczeniem było, będzie mowa dalej. Pomimo niepowodzenia wyprawy pod Łasin, powstrzy­mano na jakiś czas zdobywanie przez Krzyżaków miast i zamków w Prusach5.

OFENSYWA ZAKONU I UTRATA KRÓLEWCA.DRUGA WYPRAWA POD ŁASIN

Wycofanie się armii polskiej oraz zgoda najemników na odroczenie terminu wypłaty żołdu pozwoliły Krzyżakom na przejście do ofensywy. Pierwsze uderzenie ruszyło na Toruń — Krzyżacy mieli tam grupę sprzyjających im mieszczan, któ­

4 J. Długosz,op.cz>., s. 182.5 M. B i s k u p, Wojna trzynastoletnia, s. 31.

rzy mieli otworzyć bramy. Wykrycie zdrajców i kontrakcja Andrzeja Tęczyńskiego zapobiegły nieszczęściu.

Ale była taka część Prus, w których nie było wojsk królewskich, a siła i znaczenie Związku Pruskiego były niewielkie, szczególnie wśród niższych stanów. W Starym Mieście Królewcu (Królewiec dzielił się na trzy części: Stare Miasto, Lipinek i Knipawę) i Lipinku wybuchło niezadowolenie z powodu uchwalonych przez związek i nakazanych przez króla podatków, które z końcem marca 1455 r. przerodziło się w bunt: „Dwa bowiem miasta Kró­lewca podniosły rokosz, mistrzowi i jego wojsku otwarły bramy i poddały się jego władzy; trzecie zwane Kneiphof (Knipow), które dochowało królowi wiary, wsparto posiłka­mi przysłanemi z Gdańska. Inne dwa zbuntowane działami i statkami burzącemi tak dalece król zachwiał i osłabił, że wiele domów w gruzy się rozsypało. To odstępstwo dwóch miast dodało otuchy zaciężnemu rycerstwu Krzyżaków, które zwodniczemi namowy mistrza dotychczas łudzone, wahało się targnąć na opanowanie jego zamków, gdy zwłaszcza mistrz upewniał, że za przykładem dwóch pomienionych wszystkie inne pójdą miasta. Tymczasem Jan Kolda pod zmyśloną postacią komtura elblągskiego, wszedłszy do miasta Działdowa, wielu zaciężnych żołnierzy krzyżackich i mieszkańców miasta wymordował”6.

Ale w rzeczywistości sytuacja nie wyglądała tak dobrze, jak pisał Jan Długosz — wysłane przez zakon siły, dowo­dzone przez komtura Henryka Reussa von Plauena (starsze­go), zhołdowały w kwietniu na nowo nie tylko dwie części Królewca, ale i wiele innych miast Prus Dolnych, a także rycerstwo z Półwyspu Sambijskiego. Wysłane na pomoc dol- nopruskie pospolite ruszenie i niewielki oddział najemników zostały pokonane przez von Plauena. W pozostawionej samej sobie Knipawie „(...) zanim wojsko królewskie nadciągnęło,

6 J. D łu g o s z, op. cit., s. 188.

mieszczanie, zwątpiwszy o otrzymaniu pomocy, weszli w układy z nieprzyjacielem i miasto poddali; nie mistrzowi jednak i zakonowi, ale książęciu żegańskiemu Baltazarowi przyrzekli posłuszeństwo. Stamtąd nieprzyjaciel ruszywszy, zajął kilka miast w głębszej części kraju”7.

W ciągu lata 1455 r. siły zakonu zajęły Olsztyn, Barcze­wo, Reszel, Bisztynek, Ryn, Ełk, Biskupiec, Mrągowo, Pisz, Giżycko i Gierdawy. Zakon odzyskał dostęp do Bałtyku, a tym samym mógł się kontaktować ze swoją inflancką częścią i uzyskiwać stamtąd pomoc. Nie był już uzależniony od niepewnej, łatwej do zablokowania drogi lądowej, która do tej pory stanowiła jedyną trasę dla dopływu posiłków i zaopatrzenia. Utrata przez Polskę tych miast i terytoriów wpłynęła także w bardzo wysokim stopniu na ostateczny wynik wojny8.

W tym czasie otworzyła się dla strony polskiej możliwość odniesienia sukcesu w inny, dość nietypowy sposób, wyni­kająca z pogarszającej się sytuacji finansowej zakonu: „(...) gdy bowiem mistrz i Krzyżacy nie mogli swym najemnym rycerzom żołd wypłacić, wypędzeni zostali z Marienburga i tych miast, które ich zwierzchność uznawały, pozbawieni wszelkiej władzy, a wszystek rząd i panowanie dostały się owym zaciężnym żołnierzom i ich wodzom, którzy, nie mając pieniędzy ani żywności, dopraszali się u króla, aby im żołd wypłacił, a tak Marienburg, jako i inne zamki i warownie pod swoją przyjął władzę. (...) król Kazimierz wysłał do Prus Jana biskupa włocławskiego i Jana z Rytwian starostę sandomierskiego, aby z rycerstwem zaciężnem wszedł w układy o poddanie zamku Marienburga i innych warowni”9. Ale z opisu Długosza nie można wyciągać

7 Tamże, s. 192.8 M. B i s k u p, Wojna trzynastoletnia z Zakonem Krzyżackim...,

s. 32, także T. N o w a k i J . W i m m e r , Historia oręża polskiego..., s. 249-251.

9 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 192.

zbyt optymistycznych wniosków, bo pomimo toczących się rozmów najemnicy, a przynajmniej ich część, dalej walczyli w imię zakonu.

Upadek Królewca i zajęcie wielu innych miast skłoniło latem króla Kazimierza do ponownego powołania pod broń pospolitego ruszenia z ziem Małopolski i Wielkopolski. Króla nie było jeszcze stać na zaciąganie większej liczby żołnierzy zawodowych — polski władca był już poważnie zadłużony, w tym u duchowieństwa, pozastawiane były nawet u kupców i bankierów królewskie zastawy stołowe.

Pospolite ruszenie zbierało się powoli i niechętnie, znów była to pora żniw, a wezwani pod broń byli przede wszystkim szlachcicami, gospodarzami, a dopiero potem rycerzami i obrońcami ojczyzny. W końcu zebrane z trudem wojsko we wrześniu pomaszerowało przez Toruń i po przejściu przez most pontonowy na Wiśle udało się ponownie w kierunku Łasina. Była to potężna liczebnie armia — około 40 000 ludzi, w jej skład wchodziła także stosunkowo nieliczna

y

grupa najemników ze Śląska.Łasin był tymczasem dobrze przygotowany do obrony,

jego dowódca Fritz Raweneck miał niezbyt liczny, ale do­brze wyposażony oddział (350 ludzi) i dysponował dobrą i liczną artylerią. Czas, jaki upłynął od poprzedniej wyprawy, najemnicy krzyżaccy dobrze wykorzystali. Wokół miasta, na przesmykach między jeziorami i bagnami wybudowano umocnienia polo we (basteje), znacznie utrudniające podejście pod samo miasto. Oprócz umocnień i załogi miasta przeciwko oblegającym była także pogoda — ulewne deszcze zamieniły teren w grzęzawisko. Wojskom królewskim brakowało też dział oblężniczych, żywności i paszy. A co najważniejsze — pospolite ruszenie nie nadawało się do zdobywania miast. W tej sytuacji 24 października król przerwał oblężenie i za­planował przemarsz do Grudziądza, ale na to nie zgodziła się szlachta. Zwołany w obozie sejmik uchwalił podatek, który miał pozwolić królowi na zwerbowanie i opłacenie

zawodowców. Na początku listopada szlachta rozjechała się do domów. Królowi pozostało jedynie poszukiwanie pieniędzy i kontynuowanie rokowań z dowódcami najem­ników, będącymi na służbie u Krzyżaków, w celu ustalenia wysokości zapłaty za zamki10.

W działaniach wojennych nastąpił nieformalny rozejm— strona krzyżacka miała coraz większe kłopoty finansowe, bo oprócz zapłaty najemnikom, zmuszona była opłacać sojuszników — na przykład dość dużo trzeba było zapłacić za początkowo dość iluzoryczną pomoc króla duńskiego. Pomoc tę stanowiły tylko działania na morzu, polegające na niezbyt szczelnej blokadzie Zatoki Gdańskiej. Zakon, choć wspomagany przez swoją odnogę z Inflant, nie był zbyt bogaty. A tymczasem późną jesienią wystąpiła przeciwko Krzyżakom ludność wschodnich Mazur, mająca już dość ciągłych rekwizycji i rabunków, dokonywanych przez żoł­nierzy najemnych. Walki ze zbuntowanymi chłopami trwały do stycznia 1456 r., wtedy dopiero udało się, drakońskimi metodami, pokonać wolnych chłopów pruskich.

DZIAŁANIA WOJENNE W LATACH 1456-1458.WYKUP MALBORKA I INNYCH ZAMKÓW

W 1456 r. trwał nieformalny rozejm w działaniach wo­jennych na lądzie. Działania wojenne przeniosły się w tym czasie na Bałtyk. Ponieważ odzyskanie przez Krzyżaków portów w Królewcu i Kłajpedzie umożliwiało zakonowi dostarczanie zaopatrzenia drogą morską, głównie z Ni­derlandów i Inflant, król Kazimierz, aby temu zapobiegać, a przynajmniej utrudnić, nakazał radzie Gdańska przy­gotowanie statków do walki i wysłanie kaprów (to jest korsarzy działających na zlecenie miasta i za zgodą króla,

10 T. N o w a k, J. W i m m e r, Historia oręża polskiego..., s. 252, także M. B i s k u p, Wojna trzynastoletnia, s. 49-50.

zaopatrzonych w specjalny list kaperski). Ich zadaniem było przechwytywanie statków handlowych zmierzających do portów krzyżackich. Działania kaprów przynosiły jednak umiarkowane efekty. Udało im się zatrzymać pewną liczbę statków niderlandzkich, a także rozbić konwój duńsko-in-flancki. Ich działalność nie zahamowała jednak całkowicie

* i

dostaw towarów, a nawet ludzi, choć stworzyła poważne zagrożenie i utrudniła zaopatrzenie, tym samym wpływając na przebieg wojny.

Czas zastoju w działaniach wojennych na lądzie wykorzy­stała strona polska na sfinalizowanie rozmów z najemnikami w sprawie sprzedaży zamków. Nie były to łatwe rokowania, a głównym oponentem był bohater spod Chojnic, Bernard Szumborski (wówczas jeszcze formalnie jeniec polski, gdyż mistrz nie zapłacił za niego okupu — ale w tym groźnym dla zakonu okresie dokonał tego dość szybko). Głównym negocjatorem i zarazem największym sprzymierzeńcem Polski był dowódca załogi Malborka, Czech Oldrzych Czerwonka. W dążeniu do ugody z królem nie powstrzy­mały go nawet upomnienia króla Czech, Władysława, który groził zwolennikom transakcji uznaniem ich za zdrajców i postawieniem przed sądem.

Finał tych rozmów tak przedstawił ich naoczny świadek: „Czyniono tymczasem rozmaite układy z rycerstwem najem- nem strony przeciwnej, a za pośrednictwem Jana biskupa włocławskiego, tudzież kilku panów świeckich, szlachty i posłanników miast pruskich umawiano się z Urlykiem Czyr- wonką i innymi ze starszyzny nieprzyjaciół, przedstawiając warunki, na zasadzie których stanąć miał pokój wieczysty. Zniewolono wreszcie króla Kazimierza, aby na dzień św. Maryi Magdaleny przybył do Torunia, gdzie ostatnie miały być dopełnione układy; uznano bowiem, że bez obecności króla umowy te z obu stron nie miałyby należnej mocy. Król Kazimierz przeto zatrzymał się przez dni piętnaście w To­runiu, a wyrozumowawszy, że szlachta i obywatele miast

pruskich, skołotani poprzednią wojną, gorąco życzyli sobie pokoju, zezwolił na podawane warunki, któremi zastrzeżono: »Aby król Urlykowi Czyrwonce i najemnemu rycerstwu Krzyżaków w ciągu pół roku wyliczył czterysta trzydzieści siedem tysięcy złotych jako żołd zaległy i wynagrodzenie za poniesione przez nich straty«, aczkolwiek warunki te były dla króla zbyt uciążliwe, a wielu uważało je nawet niepodobne do wypełnienia (...)• Zastrzeżono nawzajem królowi: »że po uskutecznionej wypłacie odstąpiony mu będzie zamek Marienburg, tudzież wszystkie inne zamki i miasta, dzierżone przez Krzyżaków, a rycerze jego za­brani w niewolą wypuszczeni będą na wolność«. Po takiej umowie król troskać się począł pomału, skąd miał wziąć tak znaczną ilość pieniędzy. A lubo szlachta i obywatele miast pruskich oświadczyli, że połowę tej należności zapłacić byli gotowi, i dla zebrania jej rozłożyli pogłówne na wszystkich mieszkańców kraju, bez różnicy płci i stanu, pozostawał jednak niemały kłopot o wypłatę reszty, zwłaszcza że i kró­lewscy rycerze zaciężni, którym niemniejsza należała się ilość pieniężna, o swój żołd nalegali. Zaczem nakazał król (...) zjazd walny w Piotrkowie, na którym żądać miał od wszystkich duchownych i świeckich połowy dochodów, dla snadniejszego wypłacenia żołdu najemnym zaciągom stron obydwóch. Tymczasem (...) przybył do Wielunia, kędy miał się spotkać z Bolesławem książęciem opolskim, i żądać pożyczki stu tysięcy złotych za obiecaną mu w za­staw ziemię wieluńską”11.

Układ ten oprotestowany został przez dużą część na­jemników, którzy uważali, że należy dochować wierności zakonowi, a ten w przyszłości wywiąże się z umowy. Ale około jednej trzeciej dowódców najemników, w tym głów­nie Czechów i Niemców, przystąpiło ostatecznie do układu z królem. W jego realizacji wystąpiły poważne problemy,

11 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 205-206.

i to po obu stronach. Strona polska nie była w stanie zebrać takiej kwoty. Dochodziło do buntów mieszczan (w Toruniu i Gdańsku) przeciwko olbrzymim podatkom nakładanym w celu zebrania należnych kwot. Opornie szło zbieranie po­datków w Koronie, a ponadto nie dotrzymał umowy książę opolski, który miał wziąć w dzierżawę księstwo oświę­cimskie w zamian za ziemię wieluńską (z której wcześniej zrezygnował) za kwotę 90 000 złotych węgierskich. Z tego powodu dochodziło do opóźnień w spłacie najemników, co groziło zerwaniem umowy, a co najważniejsze, utratą pieniędzy już wpłaconych.

Do rozłamu doszło też wśród najemników „Niemcy i niektórzy z Czechów, sprzyjający Krzyżakom, wzięli się do podstępu. W nieobecności Urlyka Czyrwonki, który po ów czas w Gdańsku u króla przebywał, opanowali wyższy zamek marienburski, rozgłosiwszy w Marienburgu, że gdy oni ze swej strony uczynili zadość umowie, a król uchybił w naznaczonym czasie wypłaty, nie chcą przeto na żadną więcej dozwolić odwłokę. O czem, gdy się Czyrwonka w Gdańsku i dowódcy czescy (...) dowiedzieli, wszyscy czem prędzej pobiegli do Marienburga (...) dostali się do zamku i bunt uśmierzyli (...). Czyrwonka (...) skarcił (... ) głównych sprawców rokoszu, pieniądze należące się wypłacił i zmusił ich do ustąpienia z wyższego zamku”12.

Ostatecznie Polsce udało się wykupić trzy zamki — Mal­bork, Tczew i Iławę — za sumę 190 000 złotych węgierskich.6 czerwca 1457 r. wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen wraz z opłaconymi najemnikami (ale bez Oldrzycha Czer­wonki i jego ludzi, a także niektórych innych najemników — głównie Czechów) opuścił Malbork i udał się początkowo do Chojnic, a stamtąd przedostał się do Królewca.

Siódmego czerwca król Kazimierz wjechał do Malborka. Hołd królowi złożyli mieszkańcy miasta wraz ze swoim

12 Tamże, s. 229.

burmistrzem Bartłomiejem Blume (znanym jako zwolennik Krzyżaków). Król odzyskał też sztandary utracone w bitwie pod Chojnicami. Z lochów zamkowych uwolnieni zostali, przebywający tam ponad dwa lata, polscy jeńcy. Oldrzych Czerwonka, w uznaniu zasług i za to, że został na służbie u króla, dostał nadania zamków w Świeciu, Golubiu i Ko­walewie, z zapisem 50 000 złotych węgierskich, a także otrzymał starostwo malborskie13.

To, że król stał się właścicielem Malborka, wzbudziło nadzieję zarówno wśród Polaków, jak i stanów pruskich, że wojna zbliża się do końca. Mało kto przypuszczał, że będzie trwała jeszcze dziewięć lat. Pod koniec lipca król wysłał wojsko pod dowództwem starosty tczewskiego Prandoty Lubieszowskiego z zadaniem zdobycia Gniewa. Ale nie był to jeszcze czas na to, by osiągać i święcić sukcesy. Gniew, umiejętnie broniony przez najemników pod dowództwem Fritza Rawenecka (znanego stronie polskiej z dwukrotnej, skutecznej obrony Łasina), oparł się oblegającym. Nie wi­dząc szans na sukces, 22 września 1457 r. wojsko polskie zwinęło oblężenie.

W tym czasie wielki mistrz zakonu zorganizował w Kró­lewcu nową stolicę i stamtąd, korzystając z pomocy trzech miast wchodzących w jego skład oraz rycerstwa Dolnych Prus i wolnych mieszkańców Półwyspu Sambijskiego, zorga­nizował na nowo armię, która rozpoczęła walkę o odzyskanie terenu i miast na Pregołą i Łyną. Do organizowania oporu krzyżackiego nad dolną Wisłą włączył się także, uwolniony z polskiej niewoli na żądanie Oldrzycha Czerwonki, Ber­nard Szumborski. Ten zdolny wódz, korzystając z pomocy mieszczan Malborka, kierowanych przez swojego burmistrza Blumego (szybko złamał słowo, dane królowi w trakcie składania hołdu), już 28 września 1457 r. opanował miasto.

13 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 486-487.

Nie udało się mu zdobyć zamku, który skutecznie bronili Czesi dowodzeni przez wiernego Polsce starostę Czerwonkę. Niezrażony tym oporem Szumborski, rozpoczął działania na Wielkich Żuławach, ale i tam napotkał zdecydowany i skuteczny opór zaciężnych i najemnych żołnierzy Gdańska i Polski. Po klęsce w bitwie na Żuławach Szumborskiemu udało się zdobyć Iławę (padło więc miasto i zamek, za który król zapłacił słoną cenę). Poważnym ciosem dla prestiżu Pol­ski stała się konieczność ponownego oblegania Malborka — jedynym pocieszeniem było to, że ostrzał miasta prowadzono nie tylko z pozycji położonych na jego przedpolu, ale także z zamku, co w znacznym stopniu utrudniało życie i walkę jego mieszkańcom. W tym czasie Bernard Szumborski dokonał też skutecznego najazdu na ziemię chełmińską i opanował Chełmno oraz zamek w Starogrodzie.

W tej sytuacji król był zmuszony do zwołania ponow­nie pospolitego ruszenia, brakowało bowiem pieniędzy na nowe zaciągi najemników, „(...) nie zaniedbał jednak król (...) zabiegów w celu zaradzenia złu (...) zebrane co prędzej z ziem Wielkiej Polski wojsko, sześć tysięcy konnego i pieszego ludu wynoszące i należycie uzbrojone,wysłał pod Marienburg, poruczywszy nad nim dowództwoSciborowi z Chełma. Takie rzeczywiście wojsko szlachta i obywatele wielkopolscy za staraniem króla i zgodą po­wszechną obowiązani byli stosownie do szacunku dóbr swoich wystawić.

(...) Król, odbywszy przegląd tego wojska,(...) wyprawił je na wojnę. Ruszyło zatem w pochód (...) przybyło szczę­śliwie do zamku Marienburga, usunęło wszelkie niebezpie­czeństwa, jakie groziły zamkowi i Ulrykowi Czyrwonce wraz z utrzymywaną przezeń załogą, i skróciło przeważnie zuchwałość nieprzyjaciół, już wykrzykujących i chełpiących się ze swoich powodzeń”14. Niestety w opis Długosza wkradł

14 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 240.

się błąd — dowódcą wyprawy był starosta wielkopolski Ścibor, ale z Ponieca, a nie z Chełma, zresztą Długosz często myli Chełm z Chełmnem. Dziejopis przesadził także z liczebnością tego wojska (było to zaledwie 3000 ludzi) i z rolą, jaką odegrała ta wyprawa pod Malborkiem15.

W tym czasie komplikuje się też sytuacja międzynaro­dowa, następują zdarzenia niekorzystne dla Polski. Nowy papież, Kalikst III, potwierdził nałożoną przez swojego poprzednika na stany pruskie ekskomunikę, a w dodatku mianował latem 1457 r. na stanowisko biskupa warmińskiego niechętnego Polsce kardynała Piccolominiego (co prawda Piccolomini, wybrany w następnym roku papieżem, zmienił częściowo swe prokrzyżackie stanowisko, ale ekskomunikę utrzymał). Komplikuje się też sytuacja na południowych granicach Polski. Po śmierci szwagra króla Kazimierza — Władysława Habsburga (Pogrobowca) — który zależnie od sytuacji popierał raz jedną, raz drugą stronę (ale nikomu nie udzielał pomocy zbrojnej) królem Czech zostaje wybrany umiarkowany husyta — Jerzy z Podiebradu. Nowy król, dążąc do uznania go przez papieża i katolickich książąt Rzeszy za prawowitego władcę, zaczyna sprzyjać Krzyża­kom — popiera więc działania Bernarda Szumborskiego, a zaczyna prześladowania tych Czechów, którzy służą Polsce (między innymi pozbawił majątku Jana Koldę i w później­szym okresie uwięził Oldrzycha Czerwonkę, gdy ten na krótko przyjechał do swoich włości w Czechach). Królem Węgier zostaje Maciej Korwin — też niezaliczający się do przyjaciół Polski. Postawa tych władców wynikała z obawy, by polski król nie zechciał dochodzić swoich praw do spadku po bracie żony, Władysławie Pogrobowcu.

Wiosną 1458 r. król zwołał nowe pospolite ruszenie, gdyż chciał odzyskać miasto Malbork i zapobiec nowej

15 Patrz: Lata wojny trzynastoletniej w „Rocznikach czyli Kronikach ” inaczej „Historii Polskiej” Jana Długosza (1454-1466), pr. zbiorowa pod red. S. Kuczyńskiego, Łódź 1964, s. 93-94.

wyprawie najemników krzyżackich ze Śląska i Czech na Polskę, która tym razem miała być skierowana bezpośrednio na tereny Korony. Dowódcą tej wyprawy miał być książę Baltazar z Żagania — brat poległego pod Chojnicami księcia żagańskiego Rudolfa. Niesnaski, jakie wystąpiły na Śląsku po wyborze Jerzego z Podiebradu na króla Czech, w tym otwarty bunt miast z Wrocławiem na czele przeciwko „he­retyckiemu królowi”, ostatecznie utrudniły tę wyprawę.

Królewską wyprawę na Malbork poprowadził nowy dowódca, kasztelan poznański Piotr z Szamotuł. W skład jego wojska, liczącego według niektórych historyków na­wet około 20 000 ludzi, wchodziły także oddziały Tatarów z Krymu (oraz osiadłych na Litwie) i chorągwie nadworne. Wyprawa ta rozpoczęła się pod dobrym znakiem. Na po­czątku zdobyto miast Papowo, a następnie „(...) król polski, ruszywszy obozem (...), postępował w szyku bojowym ku miastu Chełmu, któremu na odsiecz pospieszył Bernard Szumborski i inni wodzowie krzyżaccy z postanowieniem bronienia go (...). Ale król nie chciał go wcale dobywać i przeszedł tylko wedle niego (...). Stamtąd ciągnął obozem pod zamek Marienburg, kiedy z nagła mu doniesiono, że Bernard Szumborski z swojem wojskiem wyruszywszy z Chełma, dążył pod Sztum (...). Byłby Bernard Szumborski (...) dognał pewnie tam, dokąd zmierzał, ale błądząc przez całą noc, (...) pomylił sobie drogę, że o mało nie wpadł na wojsko królewskie. Chcąc więc uniknąć grożącego nie­bezpieczeństwa, rozpuścił swoje wojsko i kazał, kędy kto mógł, ratować się ucieczką. Wielu Polacy w tej rozsypce ubili, wielu żywcem wzięli w niewolą. Sam Bernard, odmie­niając konie, a rzucając za sobą klejnoty i pieniądze, które rycerze polscy,chciwi łupu, zbierali (...) wymknął się z rąk przeciwników”16. Pomimo tej porażki Krzyżaków cała ta

16 J. D łu g o s z, op. cit., s. 253 — opis ucieczki Szumborskiego jest tak barwny, że przypomina opisy starożytnych pisarzy — choćby Appiana z Aleksandrii opis ucieczki króla Mitrydatesa.

wyprawa nie przyniosła jednak zakładanych wyników — nie opanowano Malborka, jedynie nieznacznie wzmoc­niono jego blokadę i nadwerężono mury obronne miasta. Nie skorzystano z rad dowódców oddziałów zaciężnych i najemnych, aby otoczyć miasto zasiekami i bastejami, tak aby całkowicie pozbawić mieszczan i żołnierzy krzyżackich kontaktu z zapleczem17.

Na opieszałe działania i stąd mierne wyniki tej wyprawy wpłynęły trzy czynniki: nieudolność dowódcy wyprawy, an­typolski bunt chłopów dolnopruskich i pokojowa inicjatywa czeskiego kondotiera Jana Giskry z Brandysu. W trakcie tych rokowań strona polska zaproponowała zakonowi opuszcze­nie Prus w zamian za nadanie im Podola i pomoc w walce przeciwko Tatarom. Ale wielki szpitalnik zakonu, a zarazem tytularny komtur Elbląga, reprezentujący w rozmowach wiel­kiego mistrza, Henryk Reuss von Plauen (starszy) odrzucił tę propozycję. Zgromadzone pod Malborkiem wojsko, daremnie oczekujące szturmu na miasto, na początku października zaczęło opuszczać szeregi. W tej sytuacji w dniach 12-14 października doszło w Prabutach do zawarcia pierwszego w tej wojnie dziewięciomiesięcznego rozejmu, po jego upływie miano przystąpić do rokowań pokojowych i sądu polubownego. Na przewodniczącego tego sądu przewidziany był austriacki książę Albrecht VI Habsburg18.

Przeprowadzone w marcu 1459 r. rokowania pokojowe zostały jednak, wobec nieustępliwego stanowiska Krzyża­ków, zerwane. W tej sytuacji bezprzedmiotowy był też sąd polubowny, który miał poprowadzić Albrecht Habsburg, stronnik zakonu krzyżackiego, tak więc wyrok mógłby okazać się niekorzystny dla Polski. Z trudem podjęta wy­prawa zakończyła się więc niepowodzeniem militarnym, ale

17 O propozycjach budowy prawdziwych dzieł oblężniczych pisze J. D ł u g o s z, op. cit., s. 254.

18 M. B i s k up, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 523-531.

jednocześnie niezbyt dużym sukcesem dyplomatycznym — można było na jakiś czas rozpuścić pospolite ruszenie i przeczekać zimę.

Niepowodzenia militarne na lądzie powetowano sobie w prowadzonych równolegle działaniach na Bałtyku. Mor­skie sukcesy Gdańszczan w walce ze statkami i kupcami duńskimi były tak poważne, że skłoniły króla duńskiego Chrystiana I najpierw do zawieszenia działań bojowych na morzu, a następnie do podjęcia rokowań z Polską. W lipcu1458 r. zawarto rozejm na 19 miesięcy, a następnie w maju1459 r. kolejny na cztery lata (faktycznie już do końca wojny z zakonem nie prowadzono walk z Danią)19.

DZIAŁANIA WOJENNE W LATACH 1459-1461

Po wygaśnięciu rozejmu działania wojenne wznowiono w lipcu 1459 r. Ale strona polska zaangażowała w nie stosun­kowo niewielkie siły, były to więc działania typowo defen­sywne, bez większych sukcesów (raczej odnosiła je strona krzyżacka). Aby poprawić sytuację w obozie oblegającymMalbork i w samym Malborku, król mianował w miejsce

/

nieudolnego Scibora z Ponieca nowych dowódców — wojewodę włocławskiego Jana Kościeleckiego i Prandotę Lubieszowskiego. Nominacje te wpłynęły na intensyfikację działań oblężniczych. Nastąpiła też zmiana na stanowisku gubernatora Prus: w miejsce zmarłego przywódcy Związku Pruskiego, Jana Bażyńskiego, funkcję tę objął jego brat Scibor Bażyński, niestety, nie była to zmiana na lepsze, ale wymuszona koniecznością.

W trakcie operacji wojennych strona polska utraciła Lubawę. Zaktywizował się także wielki mistrz zakonu

19 Zainteresowanym działaniami wojennymi na morzu w trakcie wojny trzynastoletniej polecam: J.W. D y s k a n t , Zatoka Świeża 1463, Warszawa 1987.

Ludwik von Erlichshausen, który rozpoczął ofensywę, wysyłając komtura von Plauena do walk na Warmii. W tych działaniach strona krzyżacka nie zawsze odnosiła sukcesy.O niepowodzeniu Krzyżaków w zdobywaniu miasta Pasy­mia tak napisał kronikarz: „Obywatele i mieszczanie miasta Passenheim w Prusach Niższych, wiernego dotąd królowi, nagleni od mistrza pruskiego Ludwika v. Erlichshausen (Er- lichussen) ustawicznemi poselstwy, groźbami i obietnicami, aby mu miasto poddali i wypędzili z niego załogę królewską, ostrzegli o tem Michała Sromotnego, dowódcę miasta i za­łogi, i za wspólną zmową przyrzekli, że Prusakom bramy otworzą. Gdy więc na dzień oznaczony nadciągło wojsko krzyżackie mistrza, mieszczące w swym poczcie pięćset jazdy i wszystek kwiat rycerstwa, w spodziewaniu, że miasto z łatwością opanują, dowódca miejski, który na ten dzień zawezwał silny hufiec królewskiego wojska, zatrzymawszy dwóchset rycerzy przed bramami miasta, wpuścił do niego tylko trzechset wybrańszych, nie chcąc wydawać mieszczan na niebezpieczeństwo przez wpuszczenie całego wojska. Skoro ci trzystu weszli do miasta, natychmiast zamknięto bramy i wszystkich, z początku opierać się chcących, do nogi wycięto, tamtych zaś z bronią i końmi w niewolą zabrano (...). Jeden komtur z wielu rycerzami poległ w boju. Wojsko królewskie zabrało ogromne łupy”20. Relacja Długosza jest przypuszczalnie przesadzona, albowiem inne źródła podają jedynie liczbę 24 jeńców (ale być może nie liczono pocz­towych lecz jedynie rycerzy), potwierdzają jednak śmierć komtura Jerzego Lobia21.

Pod koniec listopada 1459 r. zawarto dwumiesięczny rozejm, który w zasadzie obejmował tylko Prusy właściwe. Wynikało to między innymi z tego powodu, że oddziały krzyżackich najemników, znajdujące się na terenie Pomorza

20 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 277.21 Lata wojny trzynastoletniej..., s. 123.

Gdańskiego, prowadziły dalej walki z wojskami polskimi. Zakon tłumaczył się, że nie jest w stanie niczego najem­nikom nakazać.

Najbardziej aktywna była załoga Chojnic, dowodzona/

przez Ślązaka Kacpra Nostyca. Pod koniec lutego 1460 r. „(...) zamek i miasto Wałcz, niedbale strzeżone przez ich starostę Jana Wedalskiego (był to bowiem Sas rodem, wy­chowany na dworze króla polskiego), pochwycone zostały chytrością i orężem Kaspra Nostwicza Ślązaka, który walczył po stronie Krzyżaków. Król wysłał natychmiast rycerstwo wielkopolskie, aby je ścisnęło oblężeniem. Ale chociaż Wielkopolanie wypełnili rozkaz królewski, wszelako nie dobywszy zamku, zwinęli obóz bez żadnej koniecznej przy­czyny”22. Celem tej akcji wojsk krzyżackich było stworzenie zagrożenia dla centralnej Wielkopolski (Wałcz był miastem polskim), a także ułatwienie przemarszu nowym oddziałom najemników przez Nową Marchię.

Zakon wciąż korzystał z wszelkiej pomocy ze strony książąt niemieckich, a także kurii rzymskiej. Była to zarówno pomoc dyplomatyczna, jak zbrojna i finansowa. Książęta niemieccy — Albrecht VI austriacki i Ludwik IX Bogaty (władca Bawarii) — oraz biskupi z Inflant zgłaszali się z propozycjami mediacji, ale Polska je odrzucała, uznając osoby mediatorów za stronnicze (wiadomo było, że książęta pozwalali na zaciąg najemników w swoich państwach, a bi­skupi zasilali zakon finansowo). Strona polska szukała po­parcia u papieża Piusa II, licząc, że wykorzystując papieskie plany wojny z Turcją, uda się go nakłonić do przeniesienia zakonu na grecką wyspę Tendos, a w zamian za pomoc Polski w wojnie przeciwko wyznawcom islamu, uzyskać zgodę na przejęcie władzy nad całymi Prusami. Ale papież na kongresie w Mantui odrzucił propozycje Polski, choć na krótko zawiesił ekskomunikę, ale jednocześnie zaznaczył,

22 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 284.

że obejmuje ona nie tylko stany pruskie, ale także polskiego króla i całe jego państwo.

Dość niespodziewanie do grona zwolenników i sojusz­ników zakonu dołączył król Czech, Jerzy z Podiebradów. Król Jerzy miał uzasadnione obawy, że Kazimierz Jagiel­lończyk wystąpi z pretensjami do tronu czeskiego, był on bowiem szwagrem zmarłego władcy czeskiego, Władysława Pogrobowca, który nie pozostawił spadkobierców. Władca polski nie uznawał Jerzego za króla, popierał przeciwko niemu opozycję na Śląsku. Jerzy pragnął, aby katolicka Europa, a szczególnie papież, uznali jego władzę (był wszak umiarkowanym heretykiem), dlatego pozwalał zakonowi na zaciąganie żołnierzy na swoim terytorium, a ponadto, zapewne pod wpływem Bernarda Szumborskiego, uznał tych Czechów, którzy uczestniczyli w odstąpieniu Polsce Malborka, za zdrajców i postawił część z nich, gdy pojawili się na terenie Czech, na czele z Oldrzychem Czerwonką, przed sądem. Na początku czerwca król Jerzy skazał Czer­wonkę i kilku jego czeskich towarzyszy na karę więzienia (Czerwonka przebywał w więzieniu do 1462 r.). Podobne procesy przeciwko „zdrajcom” toczyły się także w krajach niemieckich, ale tam nie doszło do skazania żadnego z na­jemników — sądy niemieckie okazały się więc łagodniejsze. Na nieprzyjazną postawę Czech wobec Polski wpływały także rozniecane rozmyślnie na ziemiach czeskich przez nieustalonych sprawców pożary. Czesi, pod wpływem plotek rozsiewanych przez Szumborskiego, oskarżali o to Polaków23.

Pomimo tych trudności polska załoga Malborka, wzmoc­niona przysłaną z Gdańska piechotą, zamknęła wreszcie 21 marca 1460 r. pierścień okrążenia miasta. Pomimo stałych wypadów sił krzyżackich z Gniewa i Nowego na

23 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 560-564, o pożarach także J. Dłu g o s z, op. cit., s. 285.

siły polskie pod miastem i na okolice Gdańska, działania oblężnicze posuwały się sprawnie naprzód. Najsilniejszy oddział z odsieczą liczący 800 ludzi, którym dowodził osobiście wielki mistrz, dotarł pod Malbork w połowie kwietnia, ale został odparty ogniem artylerii i nie zagroził oblegającym24.

Wokół murów miejskich wybudowano szczelny system umocnień polo wy ch, składający się z rowów chronionych palisadą, drewnianych wież (bastei) z umieszczoną w nich artylerią i bronią palną oraz machinami miotającymi. Z tych umocnień prowadzono ostrzał murów, skupiając się głów­nie na bramach. Na środku Nogatu (jedno z ujść Wisły) wybudowano niewielką drewnianą fortecę, która utrud­niała dostarczanie rzeką zaopatrzenia i łowienie ryb przez mieszczan. Wojska polskie przystąpiły też do drążenia tuneli i podkopów, wiodących pod murami do miasta. Ta­kie działanie przyniosło spodziewane efekty: „(...) miasto Marienburg, oblegane ciągle przez wojska królewskie, wytrzymawszy oblężenie przez cztery blisko miesiące, chociaż żywności mogło mieć jeszcze na pół roku, wszelako z obawy, iżby Polacy nie dostali się do niego prowadzonym pod ziemią podkopem, który już był gotowy, poddało się dnia trzynastego miesiąca sierpnia Janowi Kościeleckiemu wojewodzie włocławskiemu i staroście marienburskiemu. Na poddających się nie użyto żadnej srogości; jeno jednak Bluma i dwóch innych mieszczan, którzy głównymi byli sprawcami przeniewierstwa, ćwiertowano. Najemni żołnie­rze, zaciągnięci przez mistrza do obrony, zostali uwięzieni, reszta ludu otrzymała przebaczenie”25.

Długosz w swojej relacji popełnia kilka błędów — ob­lężenie trwało 34 miesiące (chyba że uważa za oblężenie

24 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 567-568.

25 J. Dłu g o s z, op. cit., s. 287.

tylko okres całkowitej, szczelnej blokady), miasto było już wygłodzone, a poddało się nie 13 ale 5 sierpnia26.

Opanowanie całego Malborka było poważnym sukce­sem, a co najważniejsze, zwalniało duże siły dotychczas zaangażowane w trzymanie blokady czy też w późniejsze ścisłe oblężenie. A siły te potrzebne były w innych punk­tach Prus, bo znów zbliżała się nowa grupa najemników krzyżackich. „Pod tenże sam czas nadciągnął z Moraw Bernard Szumborski, wioząc z sobą dość spory poczet Czechów i Niemców, do trzech tysięcy piechoty i konnicy wynoszący; który gdy doszedł do Frankfurtu nad Odrą, gdzie był gościnny przytułek dla nieprzyjaciół (Fryderyk bowiem margrabia Brandenburski nieprzychylny był Po­lakom), posłyszawszy o poddaniu Marienburga, porzucił swego wodza i cofnął się z drogi, prócz pięciuset rycerzy, których Bernard różnemi pozorami i obietnicami zaledwo zdołał utrzymać. Oblegało tymczasem wojsko królewskie zamek i miasto Wałcz, i puszczono wieść, że tam najpierw Bernard miał przybyć z swoją siłą na odsiecz oblężeńcom. Dowódca wojska królewskiego, Jakub Dębiński kasztelan małogoski, herbu Odrowąż, odstąpiwszy od oblężenia, wyszedł w pole naprzeciw Bernardowi i rycerstwo tuszyło0 pewnem stoczeniu bitwy. Ale Bernard użył wybiegu1 zboczywszy z drogi, w ciągu jednej nocy i dnia jednego ubiegł mil dwanaście, omylił wojsko królewskie i jego wo­dza i ze stratą stu koni przybył do Chojnic. O czem gdy się nieprzyjaciele dowiedzieli, z wielkim strachem opuściwszy zamek i podpaliwszy, pospieszyli za Bernardem”27.

Przybycie nowych sił, nawet tak skromnych, stanowiło zastrzyk dla strony krzyżackiej i ożywiło działania zbroj­ne na Pomorzu i ziemi chełmińskiej. Szumborski, wbrew temu co napisał w swym dziele Długosz, pomaszerował na

26 Lata wojny trzynastoletniej..., s. 129-131, także: M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..s. 570.

27 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 287-288.

Golub — miasto bronione przez rycerzy dobrzyńskich — i zdobył je (nie zdobyto jednak samego zamku, który bronił oddział najemników więzionego w Czechach Czerwonki), stwarzając tym zagrożenie dla Torunia. A załoga z Chojnic, pod dowództwem Nostyca, wzmocniona grupą Rawenecka (łącznie około 1000 żołnierzy), zdobyła basteję w Pruszczu Gdańskim, co wywołało nieprzemyślaną akcję gdańszczan, którzy zaatakowali zdobywców. W wyniku bezładnego boju padło 60, a do niewoli dostało się około 200 żołnierzy zaciężnych z Gdańska28.

Na zachodniej granicy Pomorza Gdańskiego wystąpi­ło nowe niebezpieczeństwo. Walczący o dziedzictwo po Eryku I (byłym władcy Związku Kalmarskiego) książę szczeciński i słupski Eryk II, władający okręgiem Bytowa i Lęborka, które otrzymał od króla Kazimierza „do wiernych rąk”, był stale zagrożony ze strony oddziałów krzyżackich z Chojnic. Pojawienie się tych oddziałów we wrześniu pod Lęborkiem spowodowało zmianę nastawienia stanów pomorskich i samego księcia z propolskiego na przyjazne zakonowi. Zagrożony przez Krzyżaków książę, chcąc także uwolnienia jeńców z krzyżackiej niewoli, zdecydował się 10 października 1460 r. na oddanie tych okręgów zakonowi. „(...) książę także szczeciński Eryk, krewny i sprzymie­rzeniec królewski (...) zdradziwszy przyjaźń i przymierze, dwa powierzone mu miasta, Lemburg i Bytów, dobrowolnie wydał nieprzyjaciołom; trzecie, Puck (Puczków), które król szwedzki trzymał zastawem za pieniądze królowi polskie­mu wypożyczone, ubiegli Krzyżacy. Udawali się do Eryka książęcia szczecińskiego naprzód mieszczanie lemburscy, potem ich żony, niewiasty i dziewice, i błagali go (...), aby ich wraz z miastem nie wydawał Krzyżakom (...), ale nie dał się ich prośbą poruszyć”29.

28 M. B i s ku p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim.. s. 572, także J. D ł u g o s z, op. cit., s. 288.

29 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 288.

W ten sposób Krzyżacy dość łatwo opanowali także Łebę i Świecie. W rękach polskich zostały tylko: Gdańsk, Tczew, Starogard, Tuchola i Człuchów. Krzyżacy panowali ponownie na prawie całym Pomorzu Gdańskim. Oddziały wojsk zakonu odnosiły także sukcesy na ziemi warmińskiej i w Prusach Dolnych. W wyniku ofensywy na tych terenach Krzyżacy do końca 1460 r. opanowali Braniewo, Lidzbark, Welawę i Bartoszyce. Broniły się tylko odosobnione twier­dze — Sępopole, Morąg i Kętrzyn, ale nie mogły liczyć na pomoc30.

Początek 1461 r. nie przyniósł poprawy sytuacji, strona krzyżacka odnosiła mniejsze lub większe sukcesy. Uzyskała też poparcie biskupa warmińskiego, który pieniędzmi lub groźbą pozbywał się polskich załóg w miastach i zamkach na terenie swojego biskupstwa i częściowo obsadzał je swymi żołnierzami, a częściowo wpuszczał do nich załogi krzyżackie. Wojska krzyżackie w tym czasie obiegły Sę­popol i Morąg — załogi tych miast oraz Kętrzyna wezwały na pomoc wojska polskie.

W tej sytuacji na dworze króla Kazimierza uznano, że jedynym wyjściem jest powołanie pospolitego ruszenia — na zaciąg zawodowych żołnierzy państwo (czyli król) nadal nie miało pieniędzy. Wszyscy spodziewali się, że zebrane wojsko wyruszy na Prusy Dolne, ale „Kazimierz, król Polski nie mógł się długo namyślić, którędy miał wojsko na nieprzyjaciela prowadzić; czyli-to złą kierowany radą, czy jakiś los przeciwny tak zrządził. Chociaż bowiem od dawna zgodnie ułożono, aby król wkroczył w głąb Prus, a spustoszywszy grabieżą i pożogami Sambią (Zamlanth), skąd Krzyżacy dla swoich wojsk wszelkie czerpali zasiłki, uwolnił od oblężenia zamki Morąg, Schlipelbein i Rasten- burg, wszelko król, odrzuciwszy tak zbawienną dla siebie i sprawy swojej radę, nie poszedł wcale na Toruń, gdzie do

30 M. B i s k u p, Wojna trzynastoletnia, s. 58-59.

przeprawy jego wojska torunianie sami swem staraniem przygotowali byli most łyżwowy, lecz za namową niektórych panów, podobno (jak wieść niosła) od Krzyżaków datkiem przekupionych, udał się na Pomorze pod Frydland, Chojnice i inne miasta, o których fałszywie twierdzono, że ogołocone były z obrony i sadno do poddania się zmuszone być mogły; stamtąd zaś postanowił ruszyć w okolice Szczecina, aby pomścić za przeniewierstwo Eryka książęcia szczecińskiego, lubo wszyscy rycerze i obywatele miast pruskich, którzy byli po stronie króla, szemrali wielce na ten pochód (...). Zamków Morąga, Schlipelbeinu i Rastenburga poczęli Krzyżacy z większą dobywać ufnością i oblegający szy­dzili z oblężonych, rozgłaszając, że nie orężem, ale złotem zapobiegli przybyciu Kazimierza króla na odsiecz, i że go pewnie nie ujrzą (...). W obozach królewskich (...) wróżono powszechnie, że wszystko pójdzie niepomyślnie (...). Biegli w sztuce wojennej utrzymywali, że król wraz z tymi, których słuchał rady, bardzo zbłądził, że wolał raczej pójść oblegać warownie nieprzyjacielskie, których dobywanie było trudne (...) niźli pospieszyć swoim na ratunek z spodziewaną od dawna pomocą, i uwolnić ich od oblężenia”31.

Wyprawa ta przebiegała rzeczywiście pod złym zna­kiem. Panowie małopolscy, obrażeni wówczas na króla za brak natychmiastowej reakcji na zabicie w Krakowie przez mieszczan zarozumiałego i butnego wielmoży Andrzeja Tę- czyńskiego, nie chcieli obejmować stanowisk dowódczych, dlatego dowódcami zostali Wielkopolanie, z nieudolnym Piotrem z Szamotuł na czele. Odbiło się to fatalnie zarówno na opracowaniu planów działań Jak i na ich wykonawstwie, a także na dyscyplinie.

31 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 299-300. Cytowany autor podaje nazwy miast po niemiecku: Szlipenbein to Sępopol, Rastenburg to Kętrzyn, a Frydland to Debrzno, błędnie pisze też, że plan przewidywał atak w kierunku Szczecina — chodzi tutaj o Szczecinek, pomówienie o prze­kupieniu panów z rady raczej nieuprawnione.

Ale początkowo nic nie zapowiadało takiego krachu, jaki nastąpił. Przemarsz odbywał się w miarę porządnie i: „(...)król (...) dnia dwudziestego piątego sierpnia, przybywszy

___ /

pod Friedland, miasto oblężeniem opasał. Ósmego zaś dnia, gdy z rozkazu króla wszystko wojsko poczęło go dobywać, oblężeńcy, bojąc się, aby w razie wzięcia miasta nie padli pod mieczem, wysłali rozjemców z oświadczeniem, iż złożą broń pod tym warunkiem, aby im zaręczono zupełne bezpie­czeństwo i dozwolono tym, którzy stali w mieście załogą, ze wszystkiemi rzeczami swemi wyjść z miasta. Poczem królowi miasto poddali”32. Był to sukces, ale niewielki, a w dodatku, cała załoga miasta, z bronią i dobytkiem, udała się do Chojnic, wzmacniając siły w tym mieście.

Po zdobyciu Debrzna armia pomaszerowała pod Chojni­ce. Ale, co dość zastanawiające, nie zamierzano zdobywać miasta. Zatrzymano się i rozbito obóz w odległości 2 km od Chojnic, nie przystępując nawet do próby blokady, nie mówiąc już o oblężeniu. W obozie następowało powoli rozprzężenie, wynikające z braku zajęcia, dlatego też „Nie­którzy z rycerzy, z własnej ochoty, bez wiedzy i rozkazu królewskiego, żeby nie gnuśnieli w nieczynności, wziąwszy ze sobą zastęp Tatarów, nie więcej pono jak sześćset ludzi wynoszący, wpadli do ziemi szczecińskiej pod niebytność książęcia Eryka i spustoszyli je ogniem i grabieżą. Zdo­bywszy potem Szczecin i inne miasta, zagarnęli mnóstwo zdobyczy, którą gdy prowadzili do obozu królewskiego, napadło ich w przeważnej liczbie wojsko książęcia Eryka z Sasów złożone, lecz pobite zostało na głowę, a znaczna część dostała się w niewolą; zdobycz wszystką odprowa­dzono do obozu i rozprzedano”33.

Działania przeciwko Pomorzanom przyniosły efekt w postaci uzyskania na jakiś czas spokoju na granicy z księ­

32 Tamże, s. 301-302.33 Tamże, s. 302 — oczywiście nie zdobyto Szczecina lecz Szcze­

cinek.

stwem słupskim, niemniej jednak książę Eryk pozostał po tym najeździe nadal sojusznikiem zakonu, a nie Polski, jak sugerował w swej kronice Długosz34.

Brak pomysłu na dalsze działania powodował coraz więk­sze niezadowolenie wśród pospolitego ruszenia, a zbliżająca się jesień, potęgując niewygody, wpływała negatywnie na postawę rycerstwa. W tej sytuacji: „Gdy Kazimierz król wy­trzymywał rycerstwo w obozie pod Chojnicami już blisko dni piętnaście, poczęli się nań wszyscy, acz niesłusznie, oburzać i żalić, że ich wyprowadził nie na wojnę, ale na gnuśnienie bezczynne (...). Król Kazimierz sam był w kłopocie, dokąd się z wojskiem miał udać, gdy jesień już zaglądała, a ciągle przez dni kilka padający śnieg z deszczem tak dalece wojsko umęczył, że niektórzy pouskwierali od zimna. Za późno przypominając sobie rady (...), aby zaniechawszy w tym roku pospolitego ruszenia, ściągnął podatek wiadrunkowy z całego królestwa i wojnę najemnym prowadził żołnierzem (...) zażądał od całego rycerstwa zasiłku pieniężnego, za który można by było zaciągnąć dwa tysiące żołnierzy (...). Temi czasy wszczął się był między wojskiem rokosz, wzniecony przez rycerstwo ziem wielkopolskich, przeciw Piotrowi z Szamotuł. (...) Wzmagając się stopniowo, wszystko niemal wojsko poruszył przeciw niemu do broni”35. Niepokoje i nie­snaski w armii zmusiły króla do zwinięcia obozu i odmarszu z całym wojskiem do Bydgoszczy.

Wyprawa zakończyła się kompromitacją króla, wyznaczo­nych przez niego dowódców i całego pospolitego ruszenia. Nieliczne sukcesy nie rekompensowały utraconego prestiżu, a co ważniejsze, nie udzielono pomocy walczącym na terenie Dolnych Prus oddziałom. Do końca października 1461 r. Krzy­żacy zdobyli prawie wszystkie miasta i warownie bronione

34 Długosz napisał w swym dziele, op. cit., s. 302-303, że po tym na­jeździe Eryk przeprosił króla i uzyskał przebaczenie, niestety jego postawa jeszcze w 1462 r., a i w 1466 r. świadczyła o czymś zupełnie innym.

35 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 305-306.

przez Polaków lub związkowców, 18 października 1461 r. poddały się Frydląd, Sępopol i Kętrzyn, a 27 października skapitulował Morąg36. Odwaga, poświęcenie i determinacja załóg tych miast nie poszły jednak na marne — Krzyżacy w układach o kapitulację poszli na bardzo duże ustępstwa, między innymi: amnestię dla mieszczan, prawo odejścia dla przeciwników, nie wyłączając okolicznego rycerstwa. Takich warunków nie otrzymała poprzednio żadna załoga polska lub związkowa. W rękach polskich pozostała katedra we Fromborku, broniona przez czeskiego najemnika Jana Skalskiego (za kilkadziesiąt lat ta sama katedra ponownie będzie się broniła przed Krzyżakami) i niewielka Orneta37.

Działania wojenne prowadziły w tym roku także mia­sta; szczególnie wyróżnił się tutaj Toruń, którego zaciężni żołnierze, po opanowaniu przez Bernarda Szumborskiego miasta i zamku Świecie, zorganizowała akcję mającą na celu jego odzyskanie. Walki o ten zamek trwały od lutego, aż do 16 października 1461 r., kiedy to załoga krzyżacka dowodzona przez najemnika z Saksonii Krzysztofa Scoppa skapitulowała38. Opanowanie Świecia umożliwiło w miarę swobodną żeglugę na całej Wiśle — kupcy gdańscy mogli nareszcie sprowadzać zboże z Polski i sprzedawać je z zy­skiem, ponieważ zaś ożywienie handlu przynosiło miastu niebagatelne zyski, Gdańsk mógł terminowo opłacać swoich zaciężnych żołnierzy.

DZIAŁANIA WOJENNE NA MORZU

Obok wojny na lądzie największe miasta portowe będące w rękach Związku Pruskiego — Gdańsk i Elbląg — nie zaniedbywały morskiego teatru działań. Po zakończeniu

36 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 595.

37 Tamże, s. 595-598.38 Tamże, s. 602-604.

okresu rozejmu w lipcu 1459 r. wznowiono działalność okrętów kaperskich na żołdzie tych miast i za zgodą, a nawet na rozkaz, króla. Ich działania koncentrowały się u wy­brzeży Inflant oraz w pobliżu Królewca i Gdańska. Flota kaperska w okresie największego rozkwitu liczyła 33 okręty (w większości były to małe statki). Wiosną 1460 r. działania przeniosły się w okolice Gotlandii, co spotkało się z ostry­mi protestami miast skupionych w Hanzie. W odpowiedzi na akcje kaprów Gdańska, Krzyżacy wystawili niewielką flotę. Do akcji zwalczania gdańskich kaprów przystąpiła także Lubeka. Jej okręty przechwyciły latem okręt kaperski dowodzony przez Mateusza Schultego i mimo protestów rady Gdańska (też członka Hanzy), wydano go na tortury, a następnie w sierpniu został ścięty wraz z całą załogą (32 marynarzy). W lipcu 1460 r. doszło do pierwszej bitwy gdań­skich kaprów z kaprami krzyżackimi w pobliżu Bornholmu. Kaper Szymon Lubbelow (gdańszczanin) przechwycił tam 3 statki krzyżackie z załogami liczącymi w sumie 120 za- ciężnych i mieszczan królewieckich. W bitwie zginęło 20 ludzi z okrętów krzyżackich, pozostałych wzięto w niewolęi przewieziono do Gdańska.

Krzyżackie okręty zintensyfikowały swoje działania po zajęciu przez wojska zakonne portów w Łebie i Puc­ku. Wypływając z tych portów, miały ułatwione zadanie — krótkie rejsy, możliwość szybkiego skrycia się w porcie— wszystko to ułatwiało przejmowanie statków zmierza­jących do Gdańska. Władze Gdańska wysłały jednak na morze kilkanaście okrętów z załogami liczącymi aż 800 ludzi, które 26 czerwca zdobyły krzyżacką karawelę z 54- osobową załogą, a w sierpniu przechwyciły następnych 10 okrętów39. Działania kaprów zapewniły w miarę bezpieczną

39 E. K o s i a r z, Bitwy na Bałty ku, Warszawa 1978, s. 53-54, takżeM. B i s k u p , Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim....,s. 606.

żeglugę statkom gdańskim i zmierzającym do Gdańska. Udało się też w dość znacznym stopniu ograniczyć dowóz żywności i materiałów wojennych do Królewca, choć zaopatrzenie ciągle tam dopływało i ułatwiało wielkiemu mistrzowi prowadzenie wojny. Ale nigdy w historii wojen morskich nie udało się dokonać pełnej blokady zaopatrze­nia przeciwnika.

PIOTR DUNIN I JEGO NOWA ARMIA

TWORZENIE A R M I I ZACIĘŻNEJ (NAJEMNEJ). PIERWSZE DZIAŁANIA A R M I I D U N I N A

Podatek, uchwalony przez szlachtę w obozie koło Choj­nic, został dość szybko zebrany i wraz z pieniędzmi, które udało się królowi pożyczyć, pozwolił na zaciągnięcie oko­ło 2000 żołnierzy. Na miejsce zbiórki tych zawodowych wojowników wyznaczono Malbork. Tam swoją siedzibę do końca października 1461 r. miał, wyznaczony na ich dowódcę, podkomorzy sandomierski Piotr Dunin z Praw- kowic. Otrzymał on od króla tytuł regałium exercituum campiductor suppremus, czyli „najwyższego hetmana wojsk królewskich”1. Z tej racji sprawował dowództwo nie tylko nad nowo zaciągniętymi żołnierzami, ale także nad tymi, którzy już od pewnego czasu przebywali w Prusach. Nie dowodził on natomiast żołnierzami będącymi na żołdzie Związku Pruskiego, czy na żołdzie Gdańska, Torunia i in­nych miast. Wojsko dopiero się organizowało, a już musiało wziąć udział w toczących się walkach — Krzyżacy nie dali czasu na sformowanie się.

Do zadań tej armii należało przeciwdziałanie dalszym sukcesom Krzyżaków na terenie Prus Właściwych, które

s. 612.M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim. . . ,

praktycznie były już stracone dla strony polskiej. Załogi polskie stacjonowały w nielicznych miastach, a i tam nie można było polegać na ich wierności. Nie lepsza sytuacja była w ziemi chełmińskiej, na Pomorzu Gdańskim i Po­wiślu, ale tam działały siły związkowe i one w zasadzie ponosiły odpowiedzialność za utrzymanie stanu posiadania. Przedłużająca się wojna, brak zdecydowanych sukcesów, powodowała u mieszczan i wśród szlachty spadek wiary w pomyślny dla strony polskiej koniec. Chłopi, szczególnie wolni z Kaszub, oraz zarówno wolni, jak i poddani z Dolnych Prus, nękani głodem (stałe niszczenie pól, powodowało niskie plony, które i tak były konfiskowane) coraz częściej stawali się sprzymierzeńcami Krzyżaków. Potrzeba było jakiegoś spektakularnego sukcesu, aby sprawa nie została przegrana. Pierwszym posunięciem związkowców było po­nowne zaprzysiężenie szlachty i mieszczaństwa na wierność królowi. Ale za tym musiały pójść czyny.

✓

W tym czasie trwały walki o Swiecie, i tam prawdopo­dobnie udała się część żołnierzy Dunina, tak przynajmniej wynika z zapisków Jana Długosza: „Piotr Dunin z Prawko- wa, podkomorzy sandomierski, wyruszył z pocztem dwóch tysięcy rycerzy na odsiecz oblężonym w zamkach i miastach

✓

Prus Niższych i przybył naprzód do Swiecia, a połączywszy się z wojskiem oblegającym zamek tameczny, którego część wyższą nieprzyjaciel od dawna był opanował, w krótkim czasie oblężeńców, ściśnionych głodem i wielkim niedo­statkiem, do poddania się przymusił”2.

Ale pomimo tego sukcesu, a także trudnej sytuacji w Pru­sach Właściwych, Dunin długo nie mógł się zdecydować na wyprawę przeciwko operującym tam wojskom krzyżackim.

2 J . D ł u g o s z , op. cit., s. 308, ale inne źródła tego nie potwier­dzają, Biskup natomiast uważa ich udział za nieprawdopodobny, patrz M. B i s k u p, Trzynastoletnia, wojna z Zakonem Krzyżackim..przy­pis 4 na s. 612. Możliwe że taki był zamiar nowego wodza, ale kapitulacja

✓

Swiecia nastąpiła wcześniej.

O przyczynach takiego postępowania informuje Długosz w następujący sposób: „Potem atoli, gdy z uwagi na szczupłe swe siły, nie śmiejąc się targnąć na prze ważniej szych liczbą nieprzyjaciół, które znacznie pomnożyły gromady chłopów, już w długich wojnach przyuczonych do walki, ociągał się w działaniu i żądał, aby mu silniejsze przysłano posiłki, zamek znakomity Morąg wraz z miastem wydany został Krzyżakom przez Jana, syna Scibora wojewody gdańskiego, bez żadnej koniecznej potrzeby, niemniej miasta Rastenburg, Schimpelbein i Bielawy, acz przez cały rok wytrzymały oblężenie, poddały się zdradą starostów królewskich, którzy zastrzegli sobie tylko bezpieczeństwo osobiste i wolność wyprowadzenia swoich dobytków”3.

Trudna sytuacja wytworzyła się w Braniewie, gdzie do­chodziło do niepokojów i zatargów między załogą a miesz­czanami, które wynikały między innymi z zachowania się dowódcy polskiej załogi, Czecha Jana Skalskiego i jego podwładnych, który pozwalał na ciągłe rekwizycje i gra­bieże. Te zatargi przerodziły się ostatecznie w nienawiść, aż w końcu doszło do starcia i zdrady: „Miasto Brunsberg, należące do biskupa warmińskiego, które był Jan Skalski Czech, rycerz osobliwszej stałości i cnoty, w swej straży dzierżył, wyrzuciwszy przemocą załogę królewską, wyłamało się z pod posłuszeństwa i Pawła biskupa do siebie przyjęło. Gdy zaś Jan Skalski, usiłując je odzyskać, w ciemnej nocy porze jął się do dzieła, o kęs nie wpadł w ręce nieprzyjaciół. Niektórzy jednak z rycerzy królewskich, a mianowicie Jan Nosal z Turzy, młodzieniec odważny i dzielny, herbu Rak,

3 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 308. Jan był synem wojewody malbor-✓

skiego Scibora Bażyńskiego, miasto Rastenburg to Kętrzyn, zajęty 16-27 X 1461 r., Schimpelbein to Sępopol, poddany 16-27 X 1461 r., Bielawy to Welawy, ale to miasto nie pasuje do tego okresu — poddało się rok wcześniej. Niesłuszne są oskarżenia Jana Bażyńskiego i dowódców miast, które się poddały, informacje o nazwach miast i datach ich przejęcia przez Krzyżaków, patrz: Lata wojny trzynastoletniej..., s. 147.

który pierwszy począł się był wdzierać do miasta, opuszczeni przez swoich, zginęli z rąk mieszczan”4.

Dunin nie mógł udzielić pomocy Skalskiemu, gdyż w tym czasie nastąpiła zmiana sytuacji w ziemi chełmińskiej. Po pierwsze, na przełomie października i listopada siły Duni­na, wsparte przez Puskarza (najemnik czeski, podwładny Czerwonki), wyprawiły się na znany już z nieudanych ob­lężeń pospolitego ruszenia, Łasin i zdobyły go w nocnym boju. W tym samym czasie druga grupa żołnierzy Dunina wyruszyła na Sztum, zdobyła miasto, spaliła je i obrabo­wała, a następnie opuściła, pozostawiając tamtejszy zamek w rękach krzyżackich, ale pozbawiony przez jakiś czas zaopatrzenia.

Ale jednocześnie Bernard Szumborski, niezrażający się upadkiem Swiecia, zebrał nowe siły: najemników krzyżac­kich z Działdowa, dowodzonych przez jego rodaka Mużika z Svinawy, i z Nowego Miasta, którymi dowodził Ulryk von Kinsberg. Z tymi siłami wyprawił się na Brodnicę. Akcja Szumborskiego, dobrze zaplanowana, zakończyła się sukcesem: „Miasto Brodnicę w chełmskiej ziemi, niedbale strzeżone przez Mikołaja z Kościelca wojewodę inowrocław­skiego i jego syna Jana podkomorzego, Krzyżacy, wpadłszy do niego w nocy przez fosy wodą napełnione, gdy nikogo nie było ku obronie ani nawet na straży, opanowali. Wnet nadbiegło ich wojsko w całej sile i wokoło zamku porobiw­szy zasieki, aby do niego nie dopuścić żadnego dowozu, sparło go oblężeniem. Tak ściśnionemu i ani obrony, ani dostatecznej nie mającemu żywności, pospieszył na pomoc Piotr Dunin, dowódca królewski, podkomorzy sandomierski,i przez sam środek obozów nieprzyjacielskich, ze stratą

4 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 308-309. Oczywiście Brunsberg to Bra­niewo, ponadto Długosz łączy te wydarzenia, w rzeczywistości wygnanie z miasta załogi i próbę jego odbicia dzieli ponad osiemdziesiąt dni, patrz: Lata wojny trzynastoletniej..., s. 147.

kilku tylko żołnierzy, podwiózł żywność, lubo w małeji ledwie na krótki czas mogącej wystarczyć ilości, i ludzi nieco wprowadził do zamku”5.

Pomocy tej Dunin udzielił obrońcom zamku w Brodnicy około 25 listopada — wyprawiono grupę żołnierzy konnychi pieszych (drabantów) w liczbie około 400. Odsieczą do­wodziło dwu gdańszczan — Gotard z Radlina i Wawrzyniec Schrank. Grupa ta opanowała podzamcze brodnickie, spaliła wzniesioną przez Krzyżaków basteję i dotarła do zamku. W walce zginęło 80 żołnierzy krzyżackich, prawdopodobnie nie mniejsze straty wystąpiły po stronie polskiej (według źródeł ranni zostali obaj dowódcy odsieczy).

DZIAŁANIA WOJSKA D U N I N A DO LATA 1462 R. BRODNICA

Pomoc udzielona pod koniec 1461 r. załodze zamku w Brodnicy nie zmieniła w decydującym stopniu sytuacji oblężonych, a na całkowite uwolnienie zamku i odparcie spod niego wojsk krzyżackich Dunin nie miał dostatecznych sił. Takich sił nie było też wówczas w Polsce. Dlatego na początku grudnia 1461 r. na sejmie w Nowym Korczynie staje sprawa dalszego prowadzenia wojny. Sejm nie zdecydował się na powołanie pospolitego ruszenia, w zamian uchwalił nowe podatki, z przeznaczeniem na dokonania zaciągów. Była to ze wszech miar słuszna i prawidłowa decyzja, ale, jak to zwykle bywa, diabeł tkwi w szczegółach — podatki najpierw trzeba było zebrać, a z terminową ich ściągalnością w Polsce zawsze były problemy. Dopiero potem można było płacić najętym żołnierzom. Na szczęście, nie trzeba było tego robić od razu, najczęściej terminy płatności określano na późniejszy termin, tak też było prawdopodobnie w tym przypadku, gdyż pierwszych nowo najętych żołnierzy wy­syłano już w połowie stycznia 1462 r. do Torunia.

• w

5 Tamże, s. 309.

W lutym oddziały te przystępują już do walki, ale Du­nin ciągle nie ma wystarczających sił. Sytuację jego wojsk tak opisał Długosz: „Lubo zaś król Kazimierz Piotrowi Duninowi, podkomorzemu sandomierskiemu, dowódcy wojsk królewskich, posłał posiłki ze swoich dworzan i no­wo zaciężnych rycerzy, tudzież oddziału walczącego pod wodzą Jana z Kościelca wojewody brzeskiego, i wojsko posiłkami temi pomnożone ruszyło już było na odsiecz Brodnicy, wszelako Dunin, z uwagi na szczupłość swoich sił, a przeważną liczbę nieprzyjaciół, którzy do Brodnicy pościągali byli wszystkie swoje załogi, nie śmiejąc z nimi stoczyć walki, przymuszony był cofnąć się z drogi, nie dobywszy prawie oręża”6.

Nie jest to zbyt sprawiedliwy osąd — walki podjęto, ale nie na taką skalę. Najpierw, w celu przygotowania zaplecza, rozpoczęto boje o odbicie Golubia (w samym zamku w Go- lubiu, podobnie jak w Brodnicy, stała polska załoga), ale ta akcja, kierowana przez gdańskich dowódców Wawrzyńca Schranka i Gotarda z Radlina, nie przyniosła sukcesu, udało się jedynie wzmocnić obronę zamku .Wyprawa na odsiecz załodze w Brodnicy nie miała żadnych szans. Zgromadzone tam siły, dowodzone przez Bernarda Szumborskiego i Urlyka von Kinsberga, były zbyt duże.

Dunin podjął próbę wzmocnienia obrony zamku, jedna taka wyprawa już się przecież udała, a do tej wysłał dużo większe siły — 1200 jezdnych i 1000 piechoty — ich głównym zadaniem było dostarczenie zaopatrzenia, Wy- prawa wyruszyła 5 marca z Torunia, ale pod Brodnicą została odparta przez Szumborskiego7. Oblężeni nie mają już prawdopodobnie zbyt dużo żywności i innego zaopa­trzenia. W tej sytuacji decyzja obrońców może być tylko

6 J. D łu g o s z, op. cit., s. 318.7 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna a zakonem Krzyżackim...,

s. 616.

jedna: „Rycerstwo zatem stojące w Brodnicy, straciwszy wszelką nadzieję pomocy, chociaż nie przyciśnione jeszcze żadną ostatecznością, weszło z nieprzyjacielem w ugodę, i pod zaręczeniem bezpieczeństwa osób i majątków, zamek Brodnicę dnia ośmnastego miesiąca lutego, nie tak przemocy ustąpili, jako raczej zdradziecko wydali”8.

Nie jest to opinia dla obrońców sprawiedliwa, wszak byli to żołnierze najemni, zawodowcy, którzy jasno ocenili swoje szanse. Krzyżakom zwycięstwo to podnosiło morale, i choć był to sukces ważny, to jednak nie tak znaczny, jak to ocenił Długosz, pisząc swoją kronikę: „Jakoż Krzyżacy, opanowaw­szy zamek i miasto Brodnicę, tak jakby je orężem zdobyli i zamek marienburski już mieli w swojej mocy, najlepsze nadal wróżyli sobie powodzenie i o układach pokojowych, które przed opanowaniem Brodnicy najmocniej pragnęli, już ani myśleć nie chcieli”9. Nie powinno to było zbytnio dziwić Długosza, zakon krzyżacki przez cały dotychczaso­wy okres wojny traktował wszelkie rozmowy o pokoju lub zawieszeniu broni w sposób taktyczny — chodziło w nicho wprowadzenie w błąd przeciwnika i zyskanie na czasie lub ewentualnie wymuszenie poważniejszych ustępstw.

Upadek Brodnicy był dla strony polskiej w zasadzie pozytywnym wydarzeniem. Doradcy króla, ale także inni, czynni politycznie przedstawiciele społeczeństwa, zrozumieli wreszcie, że aby wygrać wojnę, trzeba zwiększyć liczbę zaciężnego wojska, zgromadzić je w jednym miejscu i pod jednym prawdziwie energicznym i kompetentnym dowódz­twem poprowadzić do walki, w taki sposób, by nie utracić go w przypadkowej klęsce. Dlatego też już w kwietniu Dunin rozpoczyna werbunek dalszych sił — siły te musiały się

8 J. Dłu go sz, op. cit., s. 318. Długosz popełnił błąd w dacie kapitulacji zamku — nie mogła ona nastąpić w lutym, lecz najwcześ­niej po 5 marca, w przeciwnym wypadku wyprawa z 5 marca byłaby nonsensem. A

9 Tamże, s. 318.

skonsolidować i przygotować do walki, dlatego przerwa w działaniach bojowych trwała aż do lata.

DZIAŁANIA W OKOLICY FROMBORKA

Walki i operacje wojsk polskich nie chroniły jednak nadgranicznych ziem przed uderzeniami oddziałów krzy­żackich. Najaktywniejszymi w tych niszczycielskich ata­kach były załogi Brodnicy i Golubia (dowodzone przez Bernarda Szumborskiego), pustoszące ziemię dobrzyńską, ale największe szkody wyrządzały załogi Chojnic i innych zamków na Pomorzu (dowodzone przez Kacpra Nostyca). Te ostatnie w czerwcu dokonały rajdu na ziemię krajeńską, przekroczyły Noteć i wdarły się aż na Pałuki10.

Dość groźnie wyglądał jeden z wypadów, który wy­mierzony był w samego króla przebywającego wówczas w Nieszawie „Bernard Szumborski, który stał z wojskiem w mieście Chełmnie, korzystając z bliskości miejsca, posta­nowił napaść na króla Kazimierza. Wsadziwszy więc ludzi swoich na statki, posłał ich wodą pod Nieszawę. Król, acz ostrzeżony o ich podjeździe, nie pomyślał jednak o środkach skutecznej obrony. Najezdnicy przeto, spuściwszy się Wisłą,o zmroku, tak jak sobie byli ułożyli, stanęli pod Nieszawą (...). Tu więc nieprzyjaciele wysiadłszy, wpadli pomiędzy dworzan królewskich; ale gdy im się nie udało zrządzić królowi szkodę w ludziach i koniach, które uprowadzić chcieli, nadedniem podpalili miasto i narobiwszy królowi (...) i jego dworzanom strachu (...) uciekli i wsiedli na statki. Skoro trwoga minęła, dworzanie królewscy wraz z strażą Tatarów, skoczywszy do koni, puścili się czem prędzej w pogoń za uciekającymi łotrzyki, którym zdawało

10 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 617, tereny położone w okolicy Wągrowca i Mieściska w Wielko- polsce.

się, że zdołają sadno umknąć na szeroką rozstrzeń Wisły; ale wart silny trzymał ich przy głębszym korycie, a niekiedy przybijał do przeciwległego brzegu. Zaczem dworzanie królewscy brali ich na cel z łuków i wszystkich kro ośmiu wystrzelali. Dwa tylko statki z rannemi i zabitemi umknęły, wszystkie inne dworzanie królewscy pochwy tali”11. Ale nie wszystkie najazdy udawało się odeprzeć — nadgraniczne tereny Polski (i nie tylko — także narażone było Mazow­sze) stały na skraju ruiny. Doszło do tego, że aby pomóc zrujnowanej szlachcie dobrzyńskiej, trzeba było sięgnąć do kasy duchownych — synod prowincjonalny w Kaliszu uchwalił 5 września 1462 r. subsidium charitativum (pomoc dobroczynną) dla szlachty dobrzyńskiej12.

W czerwcu król, przebywający w Inowrocławiu, nakazał przeprowadzenie akcji odwetowej. Silny oddział złożony z chorągwi nadwornych, oddziałów z Torunia, 200 Tatarów i 300 chłopów zniszczył zboża w okolicy Chełmna, co spowodowało trudności aprowizacyjne dla wojsk Szumbor- skiego. Ale także był to kolejny krok powodujący ubożenie okolicznej ludności, co nie przysparzało stronie polskiej sojuszników.

W lipcu w Toruniu król dokonał zaciągu nowych żołnie­rzy, których wysłano do dyspozycji Dunina. Wzmocnione w ten sposób siły miały dokonać uderzenia na wojska krzyżackie na Pomorzu, którymi dowodzili Nostyc i Ra- weneck. Zbyt długa nieobecność polskich sił na Pomorzu powodowała coraz większe straty (szczególnie ucierpiał na tym Gdańsk), a także, co było nie mniej groźne, stanowiła przyczynę przechodzenia coraz większej liczby chłopów z Kaszub na stronę zakonu. Dlatego zaplanowano, że główny wysiłek skierowany będzie na Pomorze, przede wszystkim

11 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 329-330.12 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,

s. 617.

przeciwko oddziałom Fritza Rawenecka operującym z Gnie­wa, Nowego, Starogardu i Pucka. Zakładano w tych planach zmuszenie przeciwnika do przyjęcia walnej bitwy.

Ale sytuacja na teatrze działań wojennych nie sprzyjała realizacji tego planu. Główną przyczyną, która zmusiła stronę polską do zmiany na jakiś czas kierunku działań, były wydarzenia na Warmii. Biskup warmiński Legendorf, dążąc do opanowania całego terytorium swojej diecezji, nawiązał ścisłą współpracę z wielkim mistrzem, planując zdobycie bronionej przez Jana Skalskiego katedry we Fromborku.

Na początku lipca wielki mistrz zgromadził w pobliżu Fromborka armię liczącą około 3000 ludzi (zaciężni i na­jemnicy, wolni i chłopi z Sambii, żołnierze biskupa i oddział z Braniewa)13. 15 lipca Krzyżacy przystąpili do oblężenia katedry, której obroną, pod chwilową nieobecność Jana Skalskiego, dowodził Wacław z Tworkowa. Armia krzy­żacka otoczyła wzgórze, na którym znajdowała się katedra, bastejami, na nich umieszczono działa oblężnicze. Obrońcy byli jednak dobrze przygotowani do walki, a i sama katedra nie była zwykłym, prostym kościołem. Budynek imponował wielkością i grubością murów, był wszak zbudowany na terenach, które zdobyto na poganach. Ale to nie wszystko — świątynię otaczały mury obronne, w których umieszczone były baszty i starannie umocnione bramy. Wokół tych mu­rów biegła fosa. Katedra bardziej przypominała warowny zamek niż dom Boży.

Na wiadomość o oblężeniu katedry we Fromborku, król nakazał udzielenie jej załodze pomocy, którą organizowali Dunin i Skalski. Ale, jak to zwykle w tej wojnie bywało, wymarsz odsieczy nie mógł nastąpić natychmiast — kró­lowi brakowało pieniędzy na skierowanie zaciężnych do walki14. Dlatego przed akcją wojsk Dunina nastąpiła akcja

13 Tamże, s. 618-619.14 Tamże, s. 620.

morska. Gdańszczanie, zaokrętowawszy na łodzie i galary oprócz własnych marynarzy i żołnierzy także pewną liczbę piechoty królewskiej, przepłynęli przez Zalew Wiślany do wybrzeży Sambii. Tam dokonali spustoszenia, paląc miasto Rybaki, okoliczne domy i kościół. Ale ta dywersja nie przyniosła, przynajmniej początkowo, zakładanego wyniku — trwała zbyt krótko, by skłonić Krzyżaków do przerwania oblężenia. %

Tymczasem Dunin zbierał swoje siły w Elblągu — stąd było niedaleko zarówno do Fromborka, jak i do przewi­dzianych jako teren operacyjny okolic Gdańska. Informacja0 gromadzeniu polskich sił i planowanym na 19 sierpnia 1462 r. ich wymarszu pod Frombork dotarła do wielkie­go mistrza Ludwika von Erlichshasena i spowodowała wycofanie się jego armii — przed wymarszem Krzyżacy zniszczyli wybudowane wokół katedry dzieła oblężnicze (basteje, palisady i stanowiska artyleryjskie).

Operację w kierunku Fromborka tak opisał Długosz: „Wojsko królewskie, z własnego i zaciężnego ludu złożone, gdy pod dowództwem Piotra Dunina podkomorzego sando­mierskiego wkroczyło do Prus dla dania pomocy oblężeń- com, ściśnionym od kilku tygodni w warowni warmińskiej, z kościoła katedralnego utworzonej, postanowiwszy stoczyć walkę z nieprzyjacielem, postępowało w szyku bojowym, jakby już wobec zbliżającego się nieprzyjaciela. A stanąw­szy obozem w pobliżu Warmii, sposobiło się do boju na dzień następujący. Mistrz zaś krzyżacki Ludwik, bacząc na wojsko swoje, po większej części z chłopstwa złożone,1 obawiając się, aby w razie przegranej nie zbuntowały się przeciw niemu miasta, które podlegały jego władzy, odstąpił od oblężenia i uciekł raczej niżeli cofnął swoje wojsko, zostawiwszy obóz pełen żywności i wszelakich zasobów. Wojsko królewskie, rzuciwszy się na ten obóz, rozerwało między siebie łupy, rozszerzyło wszechstronnie grabieże i pożogi po włościach i miasteczkach nieprzyjacielskich.

Pod ten sam czas gdańszczanie wtargnęli zbrojno przez zatokę morską do ziemi sambieńskiej, jeszcze dotychczas nietkniętej, a obfitującej w mnogie stada bydła, w nieobec­ności ziemian, którzy z mistrzem krzyżackim wyszli byli na wojnę, a złupiwszy ją z wszelakich majątków i dobytków, zapuścili w niej pożogi i ze zdobyczą wrócili do Gdańska. Gdy o tych pożogach gruchnęła wieść w obozie mistrza, wojsko z chłopów złożone rozbiegło się natychmiast dla ratowania swoich żon i dzieci, i nie było żadnego środka, aby je w obozie powstrzymać”15. Tak to, po raz kolejny, wielki mistrz zakonu nie popisał się ani umiejętnościami dowódczymi, ani też odwagą.

Kilka dni po uwolnieniu katedry od oblężenia armia dowodzona przez Dunina dokonała próby zdobycia Branie­wa. Jednak z powodu braku sprzętu oblężniczego, a szcze­gólnie dział wielkiego kalibru, po pięciu dniach oblężenie zostało zwinięte. Udała się natomiast łupieżcza wyprawa wzdłuż wybrzeży Zalewu Wiślanego, która spowodowała spadek woli walki u poddanych biskupa warmińskiego, do tej pory popierających Krzyżaków. Niemniej jednak cel wyprawy został osiągnięty — Frombork był na dłuższy czas bezpieczny.

Najważniejszym jednak sukcesem tej wyprawy było udowodnienie, że pożyteczniejsza w wojnie, jeśli chce się ją w końcu wygrać, jest stała siła zbrojna, niezależna od pospolitego ruszenia szlachty (czytaj niekarnego, źle wyszko­lonego wojska). Także wybrany na jej wodza rycerz okazał się dobrym, przewidującym dowódcą. Potrafił dobrze oceniać uwarunkowania pola walki, nie był ryzykantem, człowiekiem, który za wszelką cenę dąży do bitwy, nie zwracając uwagi

15 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 330, autor przestawił w swej relacji złą kolejność wydarzeń — wyprawa morska była wcześniejsza od lądowej, a rozprzężenie w armii mistrza wynikło z obawy powtórzenia się napadu z morza.

na niebezpieczeństwa wynikające z takich czynników, jak siła przeciwnika, brak własnego przygotowania, wreszcie niedogodna pora roku. Taki dowódca jest nie tylko dobrym taktykiem czy strategiem, ale także człowiekiem umiejącym mobilizować podwładnych do wysiłku. Zarazem jednak oszczędzającym siły, nierzucającym wszystkiego na jedną szalę, w myśl znanej Polakom nieszczęsnej maksymy, wy­rażonej kilka wieków później przez Adama Mickiewicza: „szlachta na koń wsiędzie i jakoś to będzie”.

Po odsieczy Fromborka na nowo stanęła sprawa rea­lizacji założonego na początku roku planu działań — na­leżało przystąpić do stopniowego oczyszczania z wojsk przeciwnika Pomorza Gdańskiego. Uwolnienie od stałego zagrożenia Gdańska i okolic, a szczególnie ochrona terenów rolniczych i swobody żeglugi na Wiśle, sprzyjało rozwojowi handlu, a tym samym ułatwiało zdobywanie funduszy na dalszą wojnę.

ŚWIECINO - 17 WRZEŚNIA 1462 R

POŁOŻENIE POLA BITWY, CHARAKTERYSTYKA TERENU.

KRÓTKI RYS HISTORYCZNY WSI

Świecino — wieś w gminie Krokowa, częściowo otoczo­na lasami, leży w odległości 12 km od Morza Bałtyckiego i około 2 km od jeziora Dobre, w którego pobliżu rozegra się bitwa. Do najbliższego miasta — Pucka — jest około 45 km. Wieś zlokalizowana jest na wysoczyźnie moreno­wej wznoszącej się w samej wiosce do 75 m n.p.m., obok której znajduje się pradolina rzeczki Czarna Woda (źródła tej rzeczki stanowią obecnie rezerwat „Źródliska Czarnej Wody”, obejmujący powierzchnię około 50,5 ha). W pobliżu wsi znajdują się dwa ciekawe ze względu przyrodniczego ob­szary: płytkie, zarastające jezioro Witalicz (8,5 ha), w XV w. jezioro nazywano Rogoźnica, i podmokła dolinka „Swieciń- ska Topiel” (1,25 ha). Cała wieś i jej okolica położone są na Obszarze Chronionego Krajobrazu Puszczy Darżlubskiej. W pobliżu wsi znajdują się dwa ciekawe głazy narzutowe — „Diabelski Kamień” i „Boża Stopka”1. W XV w. wieś była okrążona gęstymi lasami z rzadką siecią wąskich dróżeki zabagnioną doliną rzeki Czarna Woda (inne nazwy to Czarna Wda lub Rogoźnica). Pole bitwy to stosunkowo

1 A. Ś1 i w i c k i, M. Ś 1 i w i c k a, W. We n d t, Plan odnowy wsi Świecino, Świecino 2006, s. 6.

niewielka polana, położona na południowy zachód od wsis

Swiecino i na północ od jeziora Rogoźnica i okalającego ją bagna. W linii zachód-wschód długość polany to około2 km, w linii północ-południe natomiast ponad 1,5 km. Na północnym skraju polany znajdowała się droga prowadząca ze Świecina do Kłanina i Starzyna.

Na terenie wsi i w jej okolicy odnaleziono ślady osadnic­twa już około 7000 lat p.n.e. Pierwszy zapis o wsi pochodzi z 1281 r., kiedy to książę pomorski Mściwój II nadał wieś klasztorowi w Żarnowcu. W 1406 r. wydany zostaje przy­wilej lokacyjny dla młyna. Następna ważna data w życiu wsi, to 17 września 1462 r. — dzień bitwy z Krzyżakami. W 1772 r. wieś weszła w skład Królestwa Prus. W granice Polski wraca po I wojnie światowej. II wojna światowa to okres, w którym część mieszkańców zostaje wysiedlona, część zamordowana, wysłana do obozów pracy. Kilka osób należy do Tajnej Organizacji Wojskowej Gryf Pomorski, skupiającej Kaszubów i prowadzącej akcje sabotażowe skierowane przeciwko Niemcom. Po wojnie dwa majątki ziemskie wraz z gruntami, należące poprzednio do Niemców, zostają upaństwowione i powstaje tam Stacja Hodowli Roślin (w okresie późniejszym Państwowe Gospodarstwo Rolne). Obecnie we wsi znajduje się tylko 5 rolników prowadzących gospodarstwa rolne 2.

»

PRELUDIUM BITWY

Po uzupełnieniu załogi Fromborka i pozostawieniu części sił Janowi Skalskiemu w celu dalszego prowadzenia dzia­łań na terenie Warmii Piotr Dunin ruszył na Pomorze. Siły polskie nie były zbyt liczne — 112 kopijników, 600 lekkiej jazdy i 400 drabantów (piechurzy) — razem 1112 żołnierzy. Poszczególnymi rotami dowodzili: Paweł Jasieński, Wacław

2 Tamże, s. 7-9.

Nieborski, Mikołaj Wilkanowski, Wawrzyniec Schrank i Janusz Długosz (bratanek autora Dziejów polskich.. .)3. Ta niewielka armia, prowadząca duży tabor bojowy, złożony z wozów zbudowanych na wzór husycki, w okolicach Gdań­ska stanęła na krótki postój we wsi Strzyża. Do tej wsi rada miejska Gdańska przysłała uzgodniony z Duninem kontyngent wojska, którym dowodzili Mikołaj Działowski (Salendorf) i Paweł von Wüsen, liczący 300 jazdy i 400 drabantów. Do tej liczby należy dodać jeszcze bliżej nieustalonej wielkości grupę pieszej milicji miejskiej z Gdańska i zwerbowanych z okolicznych lasów ludzi zajmujących się wypalaniem węgla drzewnego. Tak wzmocniona armia Dunina liczyła około 2000 ludzi (po 1000 w jeździe i w piechocie). Nie była ona zbyt okazała, ale sformowana w zasadzie (poza niewielką grupą milicji) z żołnierzy zawodowych.

Wojsko dowodzone przez Dunina nie było gotowe do stoczenia walnej bitwy, gdyż, jak na ówczesne sposoby prowadzenia bitew, zbyt mało było jazdy — ale na pewno dowódca zakładał taką możliwość, gdyż domagał się od króla przysłania dodatkowego oddziału konnicy (została ona w końcu wysłana, ale po czasie). Prawdopodobnie, do czasu otrzymania posiłków w jeździe, Dunin planował jedynie pustoszenie okolic zamków i miast z załogami krzyżackimi, a być może także zakładał odbicie niektórych mniejszych ośrodków miejskich, w takim wariancie celem musiał być Puck, skąd Krzyżacy zagrażali żegludze do Gdańska. Puck był jedynym portem na Pomorzu, z którego mogli korzystać.

Ze Strzyży wojsko ruszyło w kierunku północnym i w ciągu dwóch dni (do 11 września) oddziały Dunina doszły na odległość 6 km od Pucka, pokonały więc tra­sę długości 35 km — nie było to tempo imponujące, ale

3 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..s. 600.

warunki atmosferyczne nie pozwalały na szybszy marsz. Należy tu nadmienić, że w trakcie marszu, 12 września, w wyniku ulewnych deszczów aż 16 wozów taboru ugrzęzło w błocie4. Ale armia nie dotarła do Pucka i nie rozpoczęła oblężenia — przyczyną były właśnie deszcze, które zamo­czyły proch. Co prawda Dunin podjął próbę budowy dzieł oblężniczych wokół miasta, ale ostatecznie poprzestał na pustoszeniu okolicznych pól i wiosek. Przypuszczalnie nie miał wiadomości o wojskach przeciwnika, gdyż zapewne 16 września nie wybrałby trasy wiodącej przez gęsty las, z prawie nieistniejącą siecią dróg.

Tymczasem dowodzący wojskami krzyżackimi Fritz Raweneck, który już co najmniej od 9 września uzyskiwał informacje od chłopów kaszubskich o pojawieniu się wojsk polskich, o ich składzie i kierunku marszu, pospiesznie zbie­rał siły do odparcia wojsk Dunina. O planach Krzyżaków i ich siłach oraz o działaniu wojsk polskich na Pomorzu tak napisał Długosz, który o wyprawie Dunina miał informacje od swego bratanka Janusza: „Po oswobodzeniu warowni warmińskiej i splądrowaniu ziemi pruskiej w okolicach miasteczek zwanych Miły Młyn i Siekierka Piotr Dunin, podkomorzy sandomierski, nie mogąc mistrza wywabić do walki, poprowadził wojsko na Pomorze, aby dać pomoc gdańszczanom, którym nieprzyjaciel z pobliskich stano­wisk wielkie wyrządzał szkody, i poskromić najezdników zapędzających się aż pod mury Gdańska. Minąwszy miasto Gdańsk, rozszerzył po włościach i miasteczkach straszliwe rabunki i pożogi. W tych zagonach pustoszących dotarł aż do krańców ostatnich Pomorza i osady nawet morzem, ba­gnami i jeziorami otoczone popalił. Struchleli na te klęski nieprzyjaciele, pościągawszy więc załogi ze wszystkich warowni, a nieco posiłków przyzwawszy z Szląska przez tajemne listy i gońce, pod dowództwem Frycza Rawnecke

4 Tamże, s. 623.

rodem z Austryi i Kaspra Nostwica Ślązaka, sporządzili wojsko do pięciu tysięcy tak pieszego, jak i konnego wyno­szące, które pomnożyli jeszcze ludem wiejskim, do wojny już przyuczonym, i poprowadzili je między wąwozy, kędy wojsko królewskie miało przechodzić, w nadziei, że słabsze i szczuplejsze niemal o połowę, w miejscu ciasnem i do walki niedogodnem łatwo zwyciężą. Piotr Dunin, dowód­ca królewskiego wojska, dowiedziawszy się od szpiegów, jakie przeciw niemu siły zbierano, słał jednego po drugim gońców do Kazimierza króla polskiego, z doniesieniemo grożącym sobie niebezpieczeństwem i prośbą o nadesłanie nowych i w znacznej sile posiłków. Król niebawem zajął się wyprawieniem na pomoc Duninowi oddziału złożonego z dworzan pod wodzą Wojciecha Górskiego”5.

Jeśli opis poczynań wojsk polskich na Pomorzu, w sto­sunku do ludności tam mieszkającej, nie jest przesadzony, to nie może dziwić wrogi do Polski i jej wojsk stosunek większości Kaszubów i ich dość liczny udział w walkach po stronie Krzyżaków. Trochę przesadny jest natomiast opis strachu nieprzyjaciela przed armią Dunina, bo choć przewaga w ludziach nie była tak wielka, jak to wynika z przytoczonego cytatu, to jednak z raportów szpiegów krzyżackich (zawierających informacje dokładne, ale zawsze nieco spóźnione, a więc mogące zawierać błędy) wynikało, że Fritz Raweneck miał armię liczniejszą od polskiej.

Do walki z Piotrem Duninem Krzyżacy przygotowy­wali się już od dawna, wszystko zależało teraz od tego, na jakim terenie i w jakiej sytuacji dojdzie do starcia. Z pro­stego rozumowania jasno wynika, że zbierano siły nie od 9 września, lecz co najmniej od drugiej połowy sierpnia6.

5 J. Dłu g o s z, op. cit., s. 331.6 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,

s. 624, podaje że mobilizację i gromadzenie wojsk Krzyżacy rozpoczęli 29 sierpnia, niemniej jednak można przypuszczać, że pierwsze kroki podjęto jeszcze wcześniej.

W innym przypadku, przy ówczesnych środkach łączności i możliwościach marszowych, nie zdołano by zebrać sił rozrzuconych przecież na całym Pomorzu Gdańskim, a co dopiero ściągnąć zwerbowanych najemników ze Śląska czy Łużyc — ci mieli do przebycia kilkaset kilometrów — a dodatkowo jeszcze zmobilizować, dozbroić i zorganizować w oddziały chłopów kaszubskich. Wojska zebrano z nastę­pujących zamków i miast pomorskich: Gniew, Starogard (Raweneck), Chojnice (Nostyc), Lębork (Kaspar Warnsdorf), Nowe, Skarszew i Kiszewy7.

Krzyżacy zdążyli także wysłać posłów na dwór księcia słupsko-szczecińskiego, Eryka II, który, pomimo obietnic i przyrzeczeń składanych Kazimierzowi Jagiellończykowi, skrycie im sprzyjał, aby przysłał pomoc przeciwko Polakom. Razem siły krzyżackie, które maszerowały przeciwko małej armii polskiej, liczyły 1000 dobrze wyszkolonej jazdy i 400 drabantów (piechoty wzoru husyckiego), a także około 1300 uzbrojonych chłopów pomorskich — Kaszubów. Kaszubi w większości nie byli wojownikami z musu, lecz służyli z własnej woli, jako tako uzbrojeni i chętni do walki w obronie swojego dobytku, a przez osiem lat wojny na­byli już pewnego doświadczenia w walce i nie ustępowali umiejętnościami milicjom miejskim.

Połączone oddziały krzyżackie, których dowódcy traf­nie ustalili rejon działania wojsk polskich, także w dniach 15-16 września działały w okolicach Pucka (na wschód od Jeziora Żarnowieckiego), a więc w niewielkiej odległości od przeciwnika. Być może z informacji, jakie uzyskali od chłopów, którym polecili śledzenie ruchów Dunina, znali liczebność jego oddziału (ale posiłki z Gdańska uszły ich uwadze). Mogli być także powiadomieni o wysyłanych do króla prośbach o posiłki, gońcy poruszali się po terenie za­jętym przez wojska krzyżackie, bardzo prawdopodobne jest

7 Tamże, s. 624.

więc wzięcie któregoś z nich do niewoli. W każdym razie to Krzyżacy dążyli do bitwy, pragnąc rozbić przeciwnika przed ewentualnym połączeniem się polskich oddziałów. Na szczęście nie wiedzieli, że wysłany jako uzupełnienie oddział jazdy dowodzony przez Wojciecha Górskiego nie miał żadnych szans dotrzeć na pole bitwy — chorągwie nadworne przeszły Wisłę dopiero 25 września8, a więc nie istniała żadna przyczyna zmuszająca Krzyżaków do przy­spieszania starcia o kilka dni.

16 września 1462 r. około godzin południowych wojskoDunina dotarło do niewielkiej wsi Świecino. Tam doszło do spotkania przednich straży wojsk przeciwników, nie były to na pewno siły główne, gdyż wtedy niezrozumiałe byłoby oczekiwanie obu stron na rozegranie bitwy do następnego dnia — walka rozpoczęłaby się natychmiast.

Jan Długosz sugeruje w swym dziele, że Rawenecki Nostyc początkowo zamierzali rozbić posiłki wysłane przez króla, a dopiero potem rozprawić się z Duninem, lecz zmienili plany: „Frycz Rawneck i Kasper Nostwic*, wodzowie nieprzyjacielscy, pospieszyli czem prędzej do swych obozów, postanowiwszy uprzedzić połączenie się obu wojsk, i nazajutrz stoczyć bitwę. Zaraz więc tego dnia ruszyli przeciw oddziałowi Piotra Dunina. Ale Piotr Dunin, zawiadomiony od szpiegów o znacznej sile nie­przyjaciela i zamierzonem na drugi dzień stoczeniu walki, nie chcąc dla szczupłej liczby swojego wojska narazić się na niebezpieczeństwo, umyślił nocą obejść nieprzyjacielai połączyć się z oddziałem Wojciecha Górskiego. Czego jednak dokonać nie mógł (przeciwnicy bowiem, kazaw­szy pościnać drzewa, wszystkie pozawalali drogi), radzili niektórzy z rycerzy królewskich, aby zażądać rozmowy z nieprzyjacielem. Większa część atoli uznała to żądanie

8 Lata wojny trzynastoletniej, s. 163.* Właśc. Fritz Raweneck, Kacper Nostyc (przyp. red.).

za sromotne i dotuszała, aby orężem otworzyć sobie drogę. Gdy więc wszyscy chwycili się zgodnie tej uchwały (.. .)”9, postanowiono jednak stoczyć bitwę.

Informacje Długosza nie są jednak zbyt ścisłe — do spo-/

tkania wojsk na polanie pod Swiecinem doszło w zasadzie przypadkowo. Rzeczywiście Dunin początkowo chciał odwlec bitwę, ale po uzyskaniu informacji o zawałach na leśnych, a innych przecież nie było, drogach, nie miał wyjścia. Do końca dnia rozbito na wzór husycki obóz na północno-w­schodnim brzegu jeziora Rogoźnica (Witalicz), co gwaran­towało dostęp do wody. Miejsce obozu to przypuszczalnie zatoka w lesie z niewielkim wzgórzem 82,15 (niektórzy historycy lokalizują go w pobliżu głazu zwanego „Boża Stopka”, inni przy głazie „Diabelski Kamień”), na którym ustawiono wozy taboru w czworobok, spinając je kołami. Tak uszykowane wozy otoczono rowem i niewielkim wałem. Był to więc obóz założony na wzór husycki, przygotowany do odegrania roli samodzielnego obiektu, dający możliwość schronienia się w nim i ewentualnej walki. Polscy żołnierze spędzili noc w obozie, strzeżeni przez wystawione czujkii wydzielone do ochrony siły jazdy i piechoty.

Główne siły krzyżackie dotarły na miejsce bitwy nocąi wczesnym rankiem, jak z tego wynika ich odpoczynek nie był pełny, możliwe więc, że byli zmęczeni marszem. Następ­nie rozbili obóz po przeciwnej stronie polany, w odległości około 500-600 m od polskiego obozu, na wzniesieniu 82,0. Raweneck miał tylko 200 wozów, liczba ta nie wystarczyła do zbudowania obozu na wzór husycki. Zabezpieczył więc jedynie wozami trzy ściany obozu — resztę ochraniała palisada, ustawiona od strony wojsk polskich, zbudowana z ociosanych pali, których część była okuta żelazem 10. Ale

9 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 331—332.10 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,

s. 626; według Biskupa palisada została ustawiona od strony wschodniej, Michałek natomiast, op. cit., na planie bitwy sugeruje, że była ustawiona

Rycerz z XV wieku i jego giermek (z ołtarza Wita Stwosza w kościele NMP w Krakowie)

Zaciężny kopijnik na służbie zakonu

Piechur zaciężny uzbrojony na wzór husycki na służbie Gdańska, z tyłu wozy taborowe

Poczet rycerski: kopijnik i dwu kuszników konnych

Broń piechoty chłopskiej z XV wieku

Rycerz polski (szkic nagrobka Łukasza Górki z 1475 r.)

Rekonstrukcja XV-wiecznych Chojnic

Miecze z XV wieku — Mikołaja Szydłowieckiego i króla Kazimierza Jagiellończyka

Oblężenie zamku. Obraz z XV wieku

Szyk jazdy. W pierwszych dwu szeregach kopijnicy, w następnych konni kusznicy

Chojnice. Fragment murów obronnych

Chojnice.Brama Człuchowska

Zamek krzyżacki w Gniewie

Pole bitwy pod Świecinem. Widok współczesny

Ruiny zamku krzyżackiego w Świeciu — widok od strony Wisły

Toruń — ruiny zamku krzyżackiego zburzonego przez mieszczan w 1454 roku

Głaz zwany „Diabelskim Kamieniem”.To według niektórych źródeł w jego pobliżu Piotr Dunin założył obronny obóz

nawet taki niepełny obóz stanowił oparcie dla walczących w polu oddziałów, dlatego że pomieszczono w nim wszyst­kich uzbrojonych w broń „ogniową”. Z założenia miał on stanowić w razie porażki w polu ochronę i punkt oporu, wystarczający do czasu ewentualnej odsieczy (liczono tu głównie na wojska księcia Eryka II).

BITWA

Do walki stanęły prawie równe siły. Wojsko polskie miało liczniejszą jazdę, w tym więcej ciężkozbrojnych kopijników, siły krzyżackie zaś o 700 piechurów więcej, ale byli to w większości chłopi (a więc przypuszczalnie jednak nieco słabiej wyszkoleni i uzbrojeni, co wcale nie oznacza, że mniej groźni w walce, szczególnie w obronie obozu). Niezbyt korzystne było pole bitwy, zbyt wąskie, od południa ograniczało je bagniste jezioro, od północy ściana lasu, a poustawiane w lasach zasieki uniemożliwiały ewentualny odwrót. Było to oczywiście niedogodne dla obu stron, czego budowniczowie i pomysłodawcy — krzyżaccy najemnicy — nie przewidzieli.

Według opinii kronikarza, niezbyt oddającej rzeczywi­sty obraz wstępu do bitwy, przygotowanie do walki miało następujący przebieg: „Piotr Dunin ruszył z wojskiem ku obozom nieprzyjacielskim, a spotkawszy je pod miastecz­kiem Puckiem, w piątek, dnia siedemnastego miesiąca września bitwę stoczył. Wprzódy zaś piechotę zasłonił jazdą i nie pierwej ją odkrył, aż gdy do rozprawy przyszło. Frycz Rawnecke i Kasper Nostwic, dowódcy wojsk nie­przyjacielskich, zagrzewali swój lud do bitwy, czyniąc mu wielką nadzieję zwycięstwa; jakoż za namową Nostwica rycerstwo poprzysięgło, że raczej wszystko polęże, niżeli

od zachodu. Z opisów bitwy wynika jednak jednoznacznie, że palisada była ustawiona od wschodu.

z pola ustąpi; gdyby zaś który z rycerzy uciekł z bitwy, tedy miał być uważany za jeńca wojsk królewskich i z drugimi jeńcami stawić się na czas naznaczony do króla”11.

Nawoływanie do złożenia takiej przysięgi przez najemni­ków kłóciło się zasadniczo z ich etosem — byli to przecież żołnierze zawodowi, a więc ich zadaniem nie było ginąć na polu walki, niemniej jednak taką przysięgę rzeczywiście zło­żyli, co świadczyło o pełnej determinacji, a zarazem jednak i wierze w zwycięstwo (bo któż przy zdrowych zmysłach, nie mając takiej wiary, składałby takie przyrzeczenie), jeśli nie wszystkich żołnierzy, to przynajmniej dowódców.

Po polskiej stronie nikt do takiego kroku nie nawoływał ani też nikt nie musiał takiej przysięgi składać, i tak wszyscy żołnierze zdawali sobie sprawę, że trzeba będzie walczyć do końca. Ucieczka, a nawet odwrót pozbawiony cech paniki, nie dawały szansy na uratowanie życia. W lasach porobiono na polecenie krzyżackich dowódców zawały i zasieki, które tarasowały drogi i ścieżki leśne, na ewentualnych ucieki­nierów czekało też chłopstwo pomorskie żądne pomsty za dokonane grabieże i pożogi.

Dunin rankiem wyprowadził z taboru całą jazdę i więk­szość piechoty, pozostała w nim tylko część milicji gdańskiej, przeznaczona do jego obrony. Korzystając z porannych mgieł zasłaniających przed wzrokiem przeciwnika, jazda ustawiła się na prawie całej szerokości polany, piechota została ulokowana na lewym skrzydle, opierając się o brzeg jeziora. Od strony nieprzyjaciela piechotę zasłaniała jazda i dość wysokie szuwary. Wynika z tego, że polski dowód­ca planował wykorzystanie w decydującym momencie piechoty do ostrzału z kusz skrzydła jazdy przeciwnika i do ewentualnego ataku, gdyby Krzyżacy wprowadzili do walki piechotę. Na atak piechoty na konnicę, przy braku pik lub kopii, nikt by się nie odważył. Krzyżacy nie planowali

11 J. D łu g o s z, op. cit., s. 332.

prawdopodobnie żadnych skomplikowanych manewrów — jazdę ustawiono naprzeciwko jazdy polskiej, a piechotę przed obozem na tyłach konnicy — pewnie miała ona stanowić odwód strzelczy — także i oni nie mieli broni umożliwiającej walkę z szarżującą jazdą.

Uszykowane wojska ruszyły na siebie równocześnie, ale nie była to szarża, bo brakowało miejsca, by rozpędzić konie. Bitwę rozpoczął atak polskiej jazdy pod dowództwem Pawła Jasieńskiego: „Z obojej więc strony z największym zapałem i duchem zwycięstwa uderzyli na siebie przeciwnicy. W pierw- szem zaraz spotkaniu Paweł Jasieński, dworzanin królewski, herbu Gozdawa, na wymierzone już kopije nieprzyjaciół szybko z boku skoczywszy, pomieszał je, tak że wszyst­kie ciosy chybiły”12. Opisu Długosza nie należy rozumieć dosłownie — czołowy oddział polski uderzył nie na spisy (czyli kopie), ale na szpicę jazdy krzyżackiej i zmieszał jej szyk, zmuszając ją do odwrotu do głównej linii. Zmieszanie czołowych oddziałów przeciwnika było możliwe jedynie w przypadku szarży, należy więc przypuszczać, że atak ten przeprowadzono po skosie polany — w innym przypadku ciężka jazda nie miałaby miejsca do nabrania pędu.

Po tym bardzo krótkim preludium nastąpiło właściwe starcie ciężkozbrojnej jazdy nie poprzedzone szarżą „(...) rycerze królewscy, pierwszy tworzący zastęp, sadno zła­mali przednie szyki nieprzyjaciół i wodzów ich powalilio ziemię. Wszelako ci, nie zmieszani tą porażką, ruszyli znowu do bitwy. Wszczęła się na nowo zacięta z obu stron walka i trwała ona przeszło trzy godziny. Z jednej i dru­giej strony padało wiele trupem; aż wreszcie znużone oba wojska, jakby za spólnem hasłem przerwały bój i cofnęły się do swych taborów, które miasto obozów pozostawiły były za sobą”13.

12 Tamże.13 Tamże.

Była to więc jak na jazdę walka nietypowa, statyczna, polegająca na stałej wymianie ciosów (typowa szermierka), a jednocześnie zacięta i wymagająca dużego wysiłku, nie powinna więc dziwić ta przerwa, zresztą takie odpoczynki w bitwach średniowiecznych się zdarzały. Na przebieg tej walki duży wpływ miał skład narodowościowy wojsk. Zawodowi żołnierze znali się z wielu wojen, w których uczestniczyli często w tych samych szeregach, ale teraz najemnicy wchodzący w skład armii krzyżackiej, głównie

✓

Niemcy i Ślązacy, traktowali Czechów, którzy walczyli w pol­skich szykach, jak zdrajców. W zasadzie mieli rację, bo na początku tej wojny Czesi w zdecydowanej większości służyli zakonowi. Z kolei wśród Czechów być może obudziło się wspomnienie wojen husyckich, w których Niemcy bez litości ich zabijali, traktując to jako rzecz bardzo miłą Bogu, być może nadarzyła się teraz sposobność odwetu, należało więc ją w pełni wykorzystać. Przerwanie walki dla odpoczynku wynikało zaś z przestrzegania zasad etosu rycerskiego — tak postępowali niejednokrotnie rycerze zachodni, a przerwy wykorzystywano do uzupełnienia uzbrojenia (głównie kopii, które na ogół kruszyły się w pierwszym starciu), rannych koni i innych czynności.

Odpoczynek nie trwał zbyt długo, bo obie strony uważały, że odniosły sukces, należy więc czym prędzej zakończyć walkę, dobijając osłabionego przeciwnika. I znów doszło do zaciętej walki, w której nie było miejsca na litość „Po chwilowem wytchnieniu wyszły znowu obadwa, nie tak do boju, jako raczej do ścigania przeciwnika; jedni drugich bowiem mieli za znużonych i do cofnięcia się zmuszonych. W samej rzeczy, w tem natarczywem spotkaniu wielu bar­dzo i nad liczbę walczących poległo, szał raczej ślepy niźli odwagę śmiercią przepłaciwszy. Gdy dowódca krzyżackiego oddziału, Frycz Rawnecke, został raniony, nieprzyjaciel cofać się i chwiać począł. Dla wielkiej jednak mnogości żołnierza nie można go było znieść od razu. Walczył z uporem jeszcze

blisko godziny”14. Załamanie się najemników po odejściu na tyły Fritza Raweneck było krótkotrwałe, a Krzyżacy za­częli nawet spychać jazdę polską, a może było to ze strony wojska polskiego zamierzone działanie — podprowadzenie jazdy przeciwnika pod pozycję zaczajonej piechoty leżało przecież w planach Dunina.

Do tej pory była to bitwa jazdy — piechota żadnej strony nie została jeszcze zaangażowana do walki, a teraz zbliżał się właściwy moment do działania dla strzelców. Jazda krzyżacka w ciągłym boju wyszła na wysokość stanowiska polskiej piechoty, a w ferworze bitewnym nie zauważyła tego niebezpieczeństwa. W tym samym czasie powrócił na pole bitwy, po opatrzeniu rany, Fritz Raweneck, ale i on prawdopodobnie nie zauważył nowego przeciwnika. Polska piechota, doskonale ustawiona, rozpoczęła huraganowy ostrzał z kusz. Strzelano tak zwaną nawiją — nie celowano w konkretnego żołnierza — bełty wystrzeliwano w górę, a te, po osiągnięciu apogeum, opadały ze zwiększoną siłą i prędkością na szyk przeciwnika. W takim kłębowisku zawsze istniała szansa, że większość pocisków znajdzie dla siebie cel. Deszcz bełtów zachwiał jazdą przeciwnika — pociski z łatwością przebijały pancerze, raniły ludzi i konie, tworzyły wyrwy w szeregach, zrzucając ciężkozbrojnych wojowników z koni.

Był to przełomowy moment bitwy. Nieprzyjaciel „(...) nie mogąc wreszcie wytrzymać natarcia, z przodu konnicy, a z boku piechoty silnie napierającej, pierzchnął w popłochu. Pozbierawszy potem w ucieczce rozbiegłe drużyny jezd nego i pieszego rycerstw, wrócił z nimi Frycz Rawneckc i zagrzewał je gorliwemi słowy do ponownej walki. Lec / gdy zatrzymane w pogromie równie jak pierwsze zastępy doznały porażki, gdy wreszcie i sam Frycz trupem poleyl

14 Tamże, s. 332. Długosz się nieco myli, nie tylko walczyli z ........ale nawet spychali polskie siły.

sadno pokonano i resztę, i jak bydło pędzono w rozsypce. Było między tłumami nieprzyjaciół wielu rycerzy ćwiczo­nych w boju, którzy pamiętni nie tylko na sławę, ale i na ślub uczyniony przed bitwą, woleli poddać się więzom, niżeli uciekać z pola. Kasper Nostwic, drugi wódz chorągwi nieprzyjacielskich, który sam namawiał wojsko do owej przysięgi, że żaden nie opuści walki, pierwszy zabrał się do ucieczki i swoim przykładem wielu za sobą pociągnął zbiegów. Piechota, której w wojsku nieprzyjacielskim była także znaczna liczba, mało kładąc otuchy w ucieczce, gdy od jazdy Polskiej łatwo byłaby doścignioną, schroniła się w części do taborów zostawionych w tyle obozu”15.

Mogło się już niektórym z polskich żołnierzy zdawać, że to koniec walki. Jazda krzyżacka usiłowała uciekać, co nie było wcale łatwe — w ucieczce przeszkadzały zawały w lasach, przygotowane przeciwko Polakom, które teraz stanowiły dla nich samych przeszkodę, a i czatujący przy nich chłopi prawdopodobnie nie rozpoznawali, kto jest wrogiem, a kto przyjacielem — dla nich każdy rycerz był przeciwnikiem. Ich zadaniem, a zarazem i pragnieniem, było walczyć z uciekającymi, na pewno atakowali każdego, kto tylko próbował sforsować zapory.

Tak więc na placu boju pozostała w taborze krzyżacka piechota wraz z częścią jazdy (głównie z lekkozbrojnymi, czyli nie rycerzami lecz pachołkami, ale lepiej uzbrojonymi

»

do walki w obronie). Dla żołnierzy pochodzących z gminu w zasadzie było obojętne — niewola czy śmierć. Z niewoli i tak nie byliby wykupieni, co najwyżej mogli zostać wcieleni do zwycięskiej armii lub obróceni w poddanych chłopów, lepiej więc było walczyć — istniała zawsze szansa, że uda się stawić przez dłuższy czas opór i dzięki temu przeżyć. Obóz był dobrze przygotowany do obrony, choć niezupełnie taki, jak tabor husycki, można więc było w nim doczekać

15 Tamże, s. 332-333.

powrotu jazdy — tak przecież nieraz już bywało na polu bitwy, choćby pod Chojnicami. Szykujących się do obrony w obozie „Z jednej strony osłaniały bagna, z przodu zaś zasieki ostrokołów żelazem umocnionych i poopalanych. Stąd jak z warowni począł na nowo nieprzyjaciel z dział i łuków gęste miotać strzały”16.

Do pełnego zwycięstwa strona polska musiała się jeszcze trochę wysilić i zlikwidować ostatecznie opór piechoty i nie­dobitków jazdy, dlatego „Polacy w przekonaniu, że gdyby strwożonemu przeciwnikowi dali czas do wytchnienia i opa­miętania się w pogromie, zwycięstwo nad nim odniesione i trudy dnia tego spełzłyby bez owocu, rozpędziwszy się na koniach, wpadli z największą odwagą na one ostrokoły. Wiele wprawdzie koni poprzebijało się i na miejscu padło, ale zasieki zostały wyłamane, a wozy i tabory nieprzy­jacielskie zdobyte. Ci, którzy wtedy jeszcze opierać się śmieli, legli pod mieczem, inni, szukający w jezierzyszczu ochrony, okrom niektórych pływać umiejących, potonęli; resztę zabrano w niewolą. Zwycięstwo było zupełne. Lecz kiedy ten obóz zdobywano, prawie wszystka jazda umknę­ła, wyjąwszy jeden hufiec, który w ucieczce natrafił na las gęsto kłodami zawalony, a nie mogąc przedrzeć się przez te zapory, wpadł w ręce zwycięzcom. Zabrali Polacy dwieście wozów, piętnaście dział i wszystek obozowy rynsztunek. Ze strony nieprzyjacielskiej legło w boju dwa tysiące ludzi, sześćset dostało się do niewoli”17.

Było to więc duże zwycięstwo wojska polskiego, choć może nie aż takie, jak opisuje Długosz — według innych przekazów, straty wojska krzyżackiego były mniejsze i wy­nosiły około 1000 zabitych, łącznie z dowodzącym armią Fritzem Raweneckiem, a do polskiej niewoli dostało się

16 Tamże, s. 333, Długosz się trochę mylił, piechota krzyżacka była uzbrojona głównie w kusze, a nie łuki.

17 Tamże.

tylko 70 zaciężnych18. Nikt nie wymienia poległych w bitwie (i wziętych do niewoli) służących Krzyżakom chłopów ka­szubskich. A w jeziorze długo jeszcze po bitwie znajdowano szkielety tych, którzy tam utonęli, byli to głównie chłopi, ponieważ na ogół nie umieli pływać, taka umiejętność todomena dobrze urodzonych.

;k

Straty armii polskiej były mniejsze, ale tak zazwyczaj bywa, że strona, która wygrywa, ponosi znacznie mniejsze straty, najwięcej żołnierzy ginie bowiem w momencie załamania się ducha walki i utraty wiary w zwycięstwo. Poniesione przez polską stronę ofiary tak opisał kronikarz: „Z Polaków, prócz Hektora Chodorowskiego herbu Bróg, żaden szlachcic nie zginął; tylko z gminu, tak konnych, jak i pieszych, stu mężów. Nie obyło się jednak w tem zwycięstwie bez znacznego krwi rozlewu; rzadko bowiem znalazł się rycerz, który żeby nie był ranny. Sam nawet dowódca wojska Piotr Dunin odniósł ciężką, chociaż nie niebezpieczną ranę w rękę, prócz tego draśnięty w udo przy pęknięciu od strzału działowego zbroi”19. Jak na kilkugodzinną, bardzo zaciętą bitwę, były to niewielkie stra­ty. A przecież pierwsze starcie jazdy i wynikłe w jej trakcie pojedynki to, według zgodnych relacji, aż trzy godziny walki. Może to świadczyć, że po obu stronach walczyli doskonale wyszkoleni żołnierze, i to w dodatku tacy, którzy stosowali te same metody walki. W takim bowiem starciu o ostatecznym jego wyniku decydowała już tylko tężyzna fizyczna walczących lub większa motywacja do walki, w tym przypadku te czynniki występowały w większym stopniu po polskiej stronie.

Wbrew przyjętemu w średniowieczu zwyczajowi Piotr Dunin nie tracił czasu na trzydniowe „dzierżenie” pola walki20 i już następnego dnia wojsko przygotowało się do

18 M. B i s k up, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 628.

19 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 333.20 J. D ł u g o s z na s. 333 wielokrotnie już cytowanego dzieła

twierdzi inaczej, ale jest to jednak błąd wynikający z niewiedzy autora i z przekonania o wierności rycerskiemu zwyczajowi.

wymarszu do Gdańska. Wynikało to głównie z obawy o stan zdrowia rannych w bitwie, którym pobyt w głębi lasów, bez fachowej opieki medycznej, mógł przynieść tylko pogor­szenie. Trzeba pamiętać, że z higieną w tamtych czasach nie było za dobrze, o zakażenia było bardzo łatwo. Dlatego też, po pochowaniu zabitych i zniszczeniu tych zdobyczy, których nie można było ze sobą zabrać (spalono około 100 zdobytych wozów), 18 września opuszczono pole bitwy i marszem ubezpieczonym udano się do Gdańska. Ten przyspieszony wymarsz nie umożliwił niestety uratowania życia lub zdrowia wielu rannych — ze 150 ciężko rannych zmarło około jednej trzeciej21. Pamiątką po tej bitwie jest kurhan, leżący na skraju lasu w pobliżu wsi, porośnięty obecnie zagajnikiem, nazywany w tradycji „Krzyżaki”— w kurhanie tym znajdowano wiele kości, być może po bitwie zostali tam pochowani polegli żołnierze, i to prawdopodobnie bez rozróżniania przynależności do stron konfliktu22.

Przed wymarszem doszło jeszcze do niewielkiej potycz­ki, za to z nowym przeciwnikiem, który nie zdążył na czas na miejsce bitwy. „Eryk książę słupski, mający za żonę synowicę króla Kazimierza, z którym go dawniej też żona pojednała, złamawszy po raz drugi wiarę królowi, i bez doznania jakiejkolwiek urazy, po dwóch latach przeszedłszy na stronę Krzyżaków, poprowadził im sześciuset jeźdźców w posiłku; ale od uciekających z pola bitwy uświadomionyo klęsce sprzymierzeńców, cofnął się jak najspieszniej z po­wrotem, ubili mu jednak Polacy nieco ludzi, a część pojmali w niewolą”23. Jak z powyższego wynika, przesadna wiara krzyżackich najemników i ich wodzów w swoją wyższość,

21 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 628.

22 A. Ś 1 i w i c k i, M. Ś 1 i w i c k a, W. We n d t, op. cit., s. 7, także M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 629.

23 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 333.

a także determinacja polskiego dowódcy, spowodowały, że bitwa rozegrała się przed przybyciem Pomorzan. Gdyby do bitwy doszło nie 17 a 18 września, dodatkowych 600 jazdy, a właśnie jazdy najbardziej najemnikom zakonu brakowało, mogłoby przechylić szalę zwycięstwa na stronę Krzyżaków, a tak skończyło się na kolejnym już upokorzeniu butnego i niesłownego księcia.

Ale nie było to jedyne polskie zwycięstwo w tym okresie, a nawet w tym dniu, choć największe w czasie tej przewlekłej wojny. O innych bitwach tak pisze historyk współczesny wojnie: „Szczęśliwy to był dzień ten siedemnasty września: tego to dnia bowiem w trzech innych miejscach, jako to około wsi Jasienica na Mazowszu, Mikołaj z Poderajowa starosta płocki, a zastęp zbrojny Włodka Nakielskiego podle Swiecia i nad rzeką Pissą wielką zadali klęskę nieprzyja­ciołom, którzy, wypadłszy z Chełmna, Golubia i Brodnicy, na Mazowszu i w innych okolicach popełniali grabieże”24. I choć to nie były wielkie zwycięstwa, to jednak, w połą­czeniu ze stałą blokadą dostaw do zamków, które posiadał najlepszy z krzyżackich wodzów — Bernard Szumborski, oddziaływały deprymująco na nieterminowo opłacanych najemników, służących już tylko z przywiązania do swego dowódcy i obawy, że jeśli nie Krzyżacy, to już nikt im nie zapłaci. Polski król po raz drugi nie wykupi od nich zamków, gdyż, mając przewagę, zamiast płacić, po prostu je zdobędzie.

PO BITWIE. ECHA BITWY, JEJ ZNACZENIE

Zwycięska armia pomaszerowała do Gdańska. Tam też dopiero 25 września dotarło 500 żołnierzy jazdy nadwornej, dowodzonych przez Wojciecha Górskiego 25. W Gdańsku

24 Tamże, s. 334.2" J. D ł u g o s z, op. cit., s. 333, błędnie podaje, że chorągwie nadworne

dotarły 18 września na pole bitwy pod Świecinem.

osadzono w więzieniu wziętych w bitwie jeńców. To oni, pomni butnych słów swoich dowódców, tak chełpliwie nawołujących ich do walki, nie mogli przeboleć, że nie ma ich wśród nich: „Jeńcy zabrani przez wojsko królewskie wskazywali przez listy do Kaspra Nostwica i innych zbie­gów, aby pamiętając na poprzysiężoną umowę, stawili się u króla w liczbie brańców”26. Oczywiste jest, że wzywani w ten sposób nie mieli najmniejszego zamiaru dotrzymać tej przysięgi — czasy prawdziwych rycerzy, przestrzegających etosu rycerskiego, wiedzących, co to jest honor rycerza, co znaczy jego słowo, już minęły. A najemnicy, nawet wywo­dzący się ze szlachty, nie mieli już cech, którymi mógłby się szczycić choćby poległy 118 lat wcześniej w bitwie pod Crécy król Jan Luksemburski, czy też poległy w 1428 r. w obronie przed Turkami przeprawy przez Dunaj Zawisza Czarny.

Wiadomość o polskim zwycięstwie szybko się rozeszła. Na jego przykładzie doskonale widać zalety wojska nowego typu — zawodowego, dobrze przygotowanego do walki, umiejętnie manewrującego na polu bitwy. Sprawny i zdolny dowódca potrafił wykorzystać walory każdej formacji, za­stosować współdziałanie piechoty z kawalerią, posłużyć się siłą i impetem jazdy (pierwsze starcie jazdy w bitwie oraz szarża na obóz krzyżacki), siłą i donośnością łuków i kusz, wprowadzić przeciwnika pod ich ostrzał, wykorzystać wa­lory obronne obozu i broni palnej. Nie do przecenienia jest w przypadku tej bitwy rola i talent dowódczy Piotra Dunina— to on, stojąc na pozycji niezbyt dogodnej, potrafił narzucić przeciwnikowi czas i miejsce bitwy, wybrać i zrealizować własną koncepcję bitwy zaczepno-obronnej, tak aby użyć wszystkich posiadanych atutów. Nie dał narzucić sobie ani swoim podwładnym, pozornie bezpiecznej (tak uważała część żołnierzy polskich, dążąca do rokowań) koncepcji

26 Tamże, s. 333-334.

walki w obronnym taborze, aby w ten sposób dotrwać do nadejścia odsieczy. Ale nawet najdoskonalszy i najgenial­niejszy wódz nie wygra bitwy, jeśli nie ma w pełni oparcia we własnych żołnierzach. A tym razem żołnierze polscy uwierzyli w talent swego wodza, byli wytrwali w walce, potrafili jego koncepcję bitwy przekuć w czyn i w pełni zrealizować przewodnią myśl.

Wynik tej bitwy miał największe znaczenie dla Pomorza Gdańskiego — nastąpiło tam bowiem znaczne osłabienie sił krzyżackich, a także zbrakło najważniejszego i najzdol­niejszego w tej części teatru wojny wodza wojsk służą­cych zakonowi — Fritza Raweneck. Ale polscy dowódcy postanowili pójść za ciosem i już na przełomie września i października dokonano kilku wypadów na miejscowości będące w rękach Krzyżaków. Od 30 września do 14 paź­dziernika opanowano i splądrowano Skarszew, Kościerzynę, Bytów i okolicę, a także pas ziemi od Skarszewa do granicy z Koroną, przez Starogard i Pelpin (szlak powrotu do króla oddziału Wojciecha Górskiego)27. Nie podjęto jednak próby zdobycia Pucka ani żadnego z innych ważniejszych punktów oporu Krzyżaków na Pomorzu. Wynikało to głównie z bra­ku dostatecznych sił, głównie piechoty, ale także artylerii i sprzętu oblężniczego). Pomimo to, uświadomiono, tak przeciwnikowi, jak i mieszkańcom pomorskich miast i wsi, że strona polska przechodzi do działań zaczepnych, że teraz to Polacy mają przewagę i od nich, od ich woli zależy bieg spraw, że popieranie zakonu nie przynosi korzyści, wprost przeciwnie, może przynieść tylko dalsze straty, głównie materialne.

O twórcach tego sukcesu, o tych którzy wyróżnili się w walce, nie zapomniał ich władca: „Król Kazimierz, wyna­gradzając rycerzy, którzy w pomienionej bitwie nad innych

27 M. B i s k u p , Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..s. 629-630.

męstwem się popisali, jako to Piotra Dunina podkomorzego sandomierskiego, wodza wojsk królewskich, herbu Łabędź, Pawła Jasieńskiego, o którym wyżej się już wspomniało, Mikołaja Wilkanowskiego herbu Prawdzie, Tomka herbu Odrowąż, Janusza Długosza herbu Wieniawa i innych trzydziestu, rozdał im zaszczytne rycerskie ozdoby”28. Kro­nikarz nie pisze, czy wśród wyróżnionych byli wywodzący się z Gdańska dowódcy oddziałów piechoty i inni niżsi rangą i rodem polscy żołnierze, ale należy przypuszczać, że wzorem króla poszli też dowódcy, zarówno polscy, jak i z Gdańska, i wyróżnili swoich podwładnych.

Zwycięstwo pod Świecinem miało także wpływ na działania krzyżackich najemników na ziemi chełmińskiej i w Prusach Właściwych. Słabo opłacani, usiłowali już tylko dotrwać do zakończenia walk i do otrzymania żołdu. Na taką postawę miała także wpływ choroba ich wodza, Bernarda Szumborskiego, i ogólne zniechęcenie tych niewątpliwie doskonałych żołnierzy. Trwali przy boku Krzyżaków już jedynie z właściwie pojmowanego rycerskiego słowa, a nie z powodu wiary w słuszność i powodzenie sprawy. Na postawę najemników wpłynął też fakt powrotu na teatr wojny Oldrzycha Czerwonki, uwolnionego z więzienia w Czechach. Ten zdolny żołnierz i dowódca, od kilku lat wierny stronnik Polski, od razu przystąpił do działania: „(...) dnia dwudziestego ósmego października, Ulryk Czyrwonka przez Kazimierza króla polskiego wyswobodzony z niewoli, w której u Jerzego króla czeskiego więcej niż dwa lata wy­siadywał, gdy z zamku Golubia, strzeżonego przez Polaków, mieszczanie golubscy wpuścili nocną porą i w cichości do miasta, w którem stała znaczna załoga nieprzyjaciół, dwu­nastu ludzi zbrojnych pod dowództwem Mikiesza Czecha, a ten ubiwszy straże, otworzył bramy Ulrykowi, który wszedł zbrojno z swoim ludem. A tak miasto Golub pochwycone

28 J. D ł u g o s z , op. cit., s . 3 3 4

zdradą mieszczan odzyskał, załogę zaś nieprzyjacielską częścią wymordował, częścią pobrał jeńcem”29.

Należy stwierdzić, że lato i jesień 1462 r. okazały się okresem pomyślnym dla strony polskiej. Uzyskano pierwsze poważne sukcesy militarne na Pomorzu Gdańskim, ziemi chełmińskiej, a wcześniej na Warmii. Odebrano Krzyżakom inicjatywę, i tak już miało pozostać z małymi wyjątkami do końca wojny. Odniesione sukcesy zawdzięczano żołnierzom zaciężnym i najemnym oraz ich dowódcom. Tym samym zostało udowodnione, że nawet małe liczebnie siły, ale złożone z wyszkolonych zawodowych żołnierzy, dobrze uzbrojonych i mądrze dowodzonych, są na polu walki cen­niejsze niż liczniejsze, złożone z herbowej szlachty pospolite ruszenie. Ale aby rozbić do końca zakon krzyżacki, należało zwiększyć liczbę żołnierzy i doprowadzić do kolejnych bi­tew, a na to nie było już Polski stać. W skarbie królewskim były pustki, król łatał potrzeby pożyczkami zaciąganymi w miastach, od kleru i bogatszej szlachty. I znów sytuacja wróciła do punktu wyjścia, oczekiwano na załamanie się przeciwnika, wykorzystywano każdą okazję do rokowań, nękając Krzyżaków takim wojskiem, jakie w danej chwili było dostępne. Mimo to zwycięstwa pod Świecinem nie zaprzepaszczono, utrzymano stan posiadania. Ale do końca wojny było jeszcze daleko.

N. $

29 Tamże, s. 334.

DZIAŁANIA WOJENNE I ROKOWANIA POKOJOWE OD 1463 R. DO KOŃCA WOJNY

WALKI O GNIEW I BITWA MORSKA NA ZALEWIE WIŚLANYM

Działania wojenne zostały ponownie przerwane na okres zimy 1462/1463 r. W tym czasie strona polska wzmogła starania dyplomatyczne, mające na celu poprawienie swego położenia na arenie międzynarodowej. Udało się dokonać zmiany w stosunkach z Czechami, a także z niektórymi władcami niemieckimi (książętami bawarskimi i austriac­kimi) oraz z Danią. Wiosną 1463 r. działania mające na celu doprowadzenie do zawarcia pokoju podjął legat pa­pieski Hieronim Lando, który przebywał ze swoją misją na terenie Polski od listopada 1462 r. Właściwe rokowania rozpoczęto w Brześciu Kujawskim 1 maja 1463 r., ale od początku było widoczne, że przedstawiciel papieża popiera stronę krzyżacką. Pokazał to, sprzeciwiając się uznaniu jako strony rokowań przedstawicieli stanów pruskich (traktował ich jak buntowników przeciwko prawowitej władzy). Taka postawa mediatora doprowadziła do fiaska rokowań, które ostatecznie zakończyły się w październiku 1463 r.1

Ale i tak toczące się rokowania nie miały wpływu na polskie przygotowania do wznowienia walk. Obok sto­

1 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 639-641.

sunkowo licznych już oddziałów zaciężnych próbowano także powołać pod broń pospolite ruszenie, ale w końcu w lipcu 1463 r. odstąpiono od tego zamiaru i uchwalono jedynie podatek przeznaczony na utrzymanie zaciężnych żołnierzy. Oddziały wojska, jakimi dysponowała strona polska, podjęły działania zbrojne w lipcu, ograniczając się początkowo do pustoszenia okolic Chełmna, aby pozbawić zaopatrzenia oddziały Szumborskiego, oraz okolic Pucka, gdzie dochodziło do starć z kaszubskimi chłopami, którzy walczyli w obronie swojego mienia.

W tym czasie, rządzący na Warmii biskup Legendorf, ponownie został sprzymierzeńcem zakonu, co stanowiło poważne zagrożenie dla sił polskich w Górnych Prusach i na Powiślu. Zdrada warmińskiego biskupa zbiegła się w czasie z nieudanym na szczęście prokrzyżackim spi­skiem w Gdańsku. Był to ostateczny sygnał, by rozpocząć działania zbrojne na szerszą skalę. Celem tych działań było odblokowanie żeglugi na Wiśle.

Aby odblokować Wisłę, należało albo zdobyć, albo przynajmniej zablokować Gniew — w mieście tym i w jego zamku stała silna załoga krzyżacka. Tak o tej wyprawie napi­sał Długosz: „Kazimierz, król Polski, naglony ustawicznymi prośbami i zażaleniami szlachty i obywateli miast pruskich, osobliwie zaś gdańszczan i torunian, że nieprzyjaciel utrzy­mujący załogę w Gniewie przeszkadzał spławom i wolnej ich żegludze na Wiśle, wysłał wojsko złożone z zaciężne- go żołnierza pod zamek i miasto Gniew, kędy stała silna załoga z pięciuset zbrojnych rycerzy, i rozkazał ścisnąć je oblężeniem. Ale chociaż wojsko królewskie otrzymało posiłki z Gdańska, tak lądowe, jako i wodne, wszelako oblężeńcy, częste czyniąc wycieczki, trapili oblegających w pojedynczych walkach, tak iż ci stracili wszelką nadzieję dobycia Gniewa orężem, lecz chyba głodem i niedostatkiem. Opasali więc zamek wraz z miastem zasiekami i opłotkami gliną umocnionemi, w czem oblężeńcy na próżno stawiali

im przeszkody; a tak wzbroniony im został wszelki dowóz żywności i ukrócone na obóz polski wycieczki”2. Gniew oto­czono od strony północnej i zachodniej bastejami i wałami, a przysłanymi z Gdańska, później także z Torunia, łodziami i galarami zamknięto dowóz od strony Wisły i Wierzycy. Zablokowanie Gniewa od razu wpłynęło na ożywienie transportu polskiego i miast pruskich na Wiśle. Blokada umożliwiła także ujęcie łodzi ze szpiegami krzyżackimi. Ci, bez zbytniego nacisku, powiadomili Polaków o planowanej przez wielkiego mistrza wyprawie okrętów krzyżackich na odsiecz Gniewowi i w celu opanowania Żuław3.

Krzyżacy planowali w tym czasie połączoną operację lądowo-wodną. W Królewcu zgromadzili 1500 zbrojnych i flotę liczącą 47-48 różnego rodzaju łodzi i statków. Całością tych sił dowodził wielki mistrz Ludwik von Erlichshausen. Do działań na lądzie wyznaczono dwie silne grupy. Jedną z nich dowodzili: Bernard Szumborski i Henryk Reuss von Plauen, liczyła ona 1200 żołnierzy, drugą stanowiły załogi Chojnic, Lęborka i Pucka w liczbie około 800 ludzi4. Siły wodne Gdańska liczące tylko 12 statków, mając już infor­macje, że flota krzyżacka w sile 44 jednostek pływających, z jazdą i piechotą, załadowanych także żywnością i innym zaopatrzeniem wypłynęła z Królewca, zablokowały 12 września 1463 r. przejścia z Zalewu Wiślanego do odnogi Wisły (Leniwki) i na rzeczkę Szkarpawę, a wpłynięcie na Nogat skutecznie blokował Elbląg. Flota krzyżacka, po nieudanych próbach sforsowania zapory i z braku łącz­ności z siłami lądowymi, zagrożona przez siły gdańskich zaciężnych, wycofała się na zalew5. Tam zatrzymała się w niewielkiej zatoce.

2 J. D łu go s z, op. cit., s. 352.3 J. Dy s k a n t , op. cit., s. 142-143, także E. K o c z o r o w s k i ,

Pogrom krzyżackiej armady, Warszawa 2003, s. 107.4 J. D y s k a n t, op. cit., s. 145-146.5 Tamże, s. 146-151.

14 września na Zalew Wiślany wpłynęła flotylla gdańska i połączyła się z wysłaną przez Elbląg flotyllą liczącą 15 jed­nostek — tak więc siły związkowe wynosiły już 25 statków. Z tymi siłami połączyła się dodatkowo niewielka flotylla kapra Vochsa, powiększając jej stan do 30-32 jednostek. Drobne potyczki przynosiły sukcesy stronie związkowej. Do walnej bitwy doszło 15 września.

Połączone floty, pomimo przewagi Krzyżaków, otoczyły liczącą wciąż jeszcze ponad 40 statków flotę przeciwnika. Nie­udolnie dowodzona flota zakonna została przyparta do brzegu. Siły związkowe, mając ułatwioną możliwość manewru, po ostrzelaniu przeciwnika z bombard i kusz, wywołaniu na nich pożarów, przystąpiły do abordażu. W zamęcie bitewnym niemłody już wielki mistrz utracił możliwość dowodzenia i opuścił wraz ze swoim sztabem flotyllę. Walka pozbawio­nych naczelnego dowódcy statków nie była już skuteczna— większość stała się łupem przeciwnika. Z armii liczącej 1500 żołnierzy i 350 marynarzy uratowało się 260 ludzi. Do niewoli dostało się 545 żołnierzy i marynarzy. Wynika z tego, że zginęło około 1000 ludzi (część — 50 do 150 — mogła dopłynąć do brzegu i już nie wrócić do armii krzyżackiej). Brak danych o stratach we flocie związkowej — Józef Dy- skant szacuje je na 150-200 zabitych i rannych6.

Klęska na morzu wpłynęła także na niepowodzenie wyprawy grup lądowych: „W tym samym zaś czasie, kiedy wojsko królewskie staczało bitwę morską z Krzyżakami w bliskości Elbląga, Henryk Plauen komtur elbląski i Ber­nard Szumborski przybyli zbrojno na Żuławy, aby wojsko wysadzone na ląd, w razie otrzymanego przezeń zwycięstwa, poprowadzić gniewianom na odsiecz. Wyszedł przeciw nim dla zastąpienia im drogi Scibor Bayssen (Bażyński) wielko­rządca Prus, z drugiem wojskiem do spotkania goto wem. Ale

6 Tamże, s. 164-165, także M. B i s k u p , Trzynastoletnia wojnaz Zakonem Krzyżackim..., s. 648.

gdy ich doszła wysłana przez szybkiego gońca wiadomośćo klęsce, obadwaj spiesznie cofnęli się z powrotem”7.

Kolejnym efektem klęski floty krzyżackiej było dalsze osłabienie morale najemników zakonnych. Coraz gwał­towniej domagali się oni zapłaty żołdu (zaległości sięgały kilkunastu miesięcy), dochodziło nawet do aktów rabunku w miastach jeszcze wiernych zakonowi.

Ale największy cios zadał Krzyżakom ich najwierniejszy do tej pory sojusznik i zarazem najlepszy dowódca najemni­ków — Bernard Szumborski. Ten morawski szlachcic, akcen­tujący na każdym kroku przywiązanie do etosu rycerskiegoi wierności temu, kto go wynajął (jak wspomniano wyżej, to on oskarżył przed królem Czech Oldrzycha Czerwonkęo zdradę), pod wpływem klęski, a także z obawy przed buntem własnych podkomendnych, przystąpił do rozmów z przed­stawicielami króla polskiego. Powiadomił jednak wielkiego mistrza o tych rokowaniach i planowanym układzie.

Układ — zawarty 13 grudnia 1463 r. — jak i przyczyny jego zawarcia wyglądał w oczach mu współczesnych nastę­pująco: „Bernard Szumborski, obawiając się o swoje zamki, aby nie przystąpiono do nich z oblężeniem, gdy zwłaszcza widział, jak słabe były siły mistrza, zażądał sojuszu z królem Kazimierzem, na który zgodzono się pod temi warunkami: »aby zatrzymał w swem posiadaniu miasto Chełmno i Sta- rogród (Castrum antiquum) tudzież zamek wraz z miastem Brodnicą, bez żadnej ze strony króla przeszkody; po ukoń­czeniu zaś wojny i opanowaniu ziemi pruskiej obowiązywał się wrócić je za stosownem wynagrodzeniem. Tymczasem wstrzymać miał wszelkie kroki wojenne przeciw królowii królestwu, a szlachcie polskiej, kupcom i poddanym kró­lewskim chętnie u siebie otwierać gościnę, Krzyżaków zaś wcale nie przyjmować«”8. Według innych źródeł Szum­borski miał zająć jeszcze zamek w Działdowie i objąć go

7 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 353-354.8 Tamże, s. 362.

traktatem — czego jednak nie uczynił — a mieszkańcy miast, będących w jego władaniu, nie mogli wstępować do miast królewskich w Prusach (może z obawy, by nie zdecydowali się na wygnanie z własnych miast najemników), ale jedynie do miast w Koronie9.

Był to układ dość kuriozalny — podpisano go z jednym z wodzów armii przeciwnej, który zobowiązywał się nie dotrzymywać umowy ze swoim suwerenem i nie szkodzić jego przeciwnikowi. Szumborski stał się czymś w rodzaju władcy posiadanych miast, i choć faktycznie nie zerwał kontaktów z zakonem, to ten układ, którego rzetelnie prze­strzegał, stanowił poważny cios dla Krzyżaków. Dla strony polskiej istotnym zyskiem było, że bez przelewu krwi, a nawet bez jakichkolwiek wydatków, zneutralizowano całą siłę krzyżacką na terenie ziemi chełmińskiej, zabezpie­czono ją przed rabunkami, a w dodatku pozbawiono zakon najlepszego dowódcy.

Najważniejszym jednak sukcesem strony polskiej w tym okresie była pewna swoboda operacyjna. Okręty kaperskie na służbie związku oraz statki Jana Skalskiego swobodnie działały na Zalewie Wiślanym i na otwartym morzu, a nawet zagroziły wielkiemu mistrzowi. Wojsko polskie miało więcej możliwości reagowania na podejmowane przez Krzyżaków próby powiększania swego stanu posiadania — można było teraz wysyłać część wojsk oblegających Gniew na pomoc w in­nych miejscach. Tak się wydarzyło w czasie próby opanowania przez Henryka Reussa von Plauena (starszego) Pasłęka, kiedy to zadano wojskom zakonnym wielkie straty, lub też podczas nagłego wypadu oddziału Jana Skalskiego na Olsztyn, gdy nie starczyło Krzyżakom sił, by obronić to miasto10.

9 M. B i sku p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 650.

10 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 360, który Pasłęk nazywa Hollandem. Także: M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 652.

Z uzyskaniem swobody operacyjnej wiązało się po­zbawienie krzyżackiej załogi Gniewa wszelkiej nadziei na odsiecz: „Gdy oblężenie zamku i miasta Gniewa przeciągało się (...) tak Polacy, jak i Krzyżacy wyglądali z niespokojno- ścią końca, na którą stronę przechyli się zwycięstwo. Lecz rycerstwo polskie trzymało je raczej w oblężeniu, niżeli dobywało. Nareszcie oblężeńcy chcieli wydalić z miasta wszystek gmin miejski i czeladź, gdy dla niedostatku żyw­ności głód dawał im się już uczuwać; ale wojsko oblegające wracało ich do miasta. Znaczna zatem część przeniosła się do zamku (...). Wszelako, gdy postrzeżono, że w zamku zapas żywności ledwo wystarczyłby na dni piętnaście, a oblężeńcy z nikąd nie mieli pomocy, wielki komtur Urlyk Eisenoffen (Eyszenowen) i Mikołaj Wisembach (Wischen- bach) rodem Bawar, w poniedziałek, w dzień św. Szczepana pierwszego męczennika, poddali zamek i miasto Piotrowi Duninowi podkomorzemu sandomierskiemu, dowódcy wojsk królewskich, z tem zastrzeżeniem, aby oblężonym wolno było wyjść bezpiecznie i rzeczy tyle z sobą zabrać, ile ich na czternastu wozach zmieścić się mogło. Obawiali się bowiem oblężeńcy, aby w razie opanowania ich przemo­cą nie padli pod mieczem zwycięzców. Czterechset nadto rycerzy krzyżackich, wraz z wodzem ich komturem wiel­kim, odprowadzono pod zasłoną zbrojną aż do Królewca, do wielkiego mistrza. Mieszkańców wszystkich Polacy oszczędzili. Tylko burmistrz i jeden z rajców, którzy większą nad innych okazywali przychylność Krzyżakom, z miasta zostali wypędzeni”11. Poddanie miasta i zamku nastąpiło 1 stycznia 1464 r., a nie jak pisze Długosz 26 grudnia 1463 r. Zamek obsadziła polska załoga pod dowództwem Tomieca

11 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 361-362, będący już w podeszłym wie ku wielki komtur nazywał się Isenhofen, zresztą Długosz podaje jiyo nazwisko na s. 426 już w zmienionej, ale nadal niewłaściwej lomiie, jako Eisenhoffen.

z Młodkowa, a władzę nad załogą miasta objął gdańszczanin Gotard z Radlina12.

LATA 1464-1465. ROKOWANIA I WALKI

Klęska Krzyżaków na morzu, a następnie upadek Gnie­wa, wpłynęły na postawę biskupa warmińskiego, który nie odznaczał się stałością swoich sympatii politycznych. Wi- dząc wzrastającą słabość zakonu, porzucanie służby przez najemników, a także wzrastającą wśród jego poddanych niechęć do dalszego uczestniczenia w wojnie (szczególnie po stronie Krzyżaków), 6 marca 1464 r. zawarł układ ze Związkiem Pruskim. W wyniku tego układu biskupstwo warmińskie stało się sojusznikiem Polski. Biskup zobowią­zał się do przekazania wojskom polskim w ciągu 6 tygodni wszystkich swoich miast. Traktat ten ratyfikowany przez króla wszedł w życie 5 maja13. Był to kolejny sukces strony polskiej, i to sukces odniesiony bez upływu krwi i co było nie bez znaczenia, bez nakładów finansowych.

Sytuacja zakonu była trudna. W kasie krzyżackiej brako­wało pieniędzy — zrujnowane wsie i miasta nie były w stanie płacić podatków, dlatego Krzyżacy zalegali z żołdem. Z tego powodu wzrastała niechęć do udziału w walkach — w końcu nikt ich nie chciał narażać życia za „dobre słowo”. Metodą na brak pieniędzy było nadawanie poszczególnym oddziałom wsi (jednej lub kilku) jako pewnego rodzaju uposażenia, ale wsie na zniszczonych terenach nie mogły zapewnić utrzymania wojskom. Dlatego gdy wielki mistrz zaplanował wznowienie akcji zbrojnych na szerszą skalę (we współdzia­łaniu z filią zakonu krzyżackiego w Inflantach), najemnicy odmówili udziału do czasu otrzymania żołdu. Bez odzewu

12 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 652.

13 Tamże, s. 653-654.

pozostały też wezwania wielkiego mistrza kierowane do niemieckiej części zakonu. Baliwaty w Niemczech były też na skraju bankructwa — trwająca ponad 10 lat wojna wyssała wszelkie zasoby14. W tej sytuacji wielki mistrz skwapliwie skorzystał z propozycji rozmów, którą złożyła Hanza15 reprezentowana w tym czasie przez Lubekę.

Sytuacja strony polskiej, pomimo sukcesów militarnych i dyplomatycznych, też nie była najlepsza. Nie pomogło zbytnio uchwalenie przez sejm w 1463 r. podatku na sta­łe utrzymywanie 3000 żołnierzy, gdyż z powodu oporu duchowieństwa wobec płacenia uchwalonych kwot, nie starczyło pieniędzy na wystawienie takich sił. Pomimo uchwały nie zwołano też, choć to akurat być może było korzystne, pospolitego ruszenia. W zamian uchwalono — to było stosunkowo łatwe, zawsze można coś uchwalić i nie zrealizować — podatek zwany wiardunkiem, na utrzymanie wojska zawodowego. Ale, jak zwykle, podatek ten ściągano długo i nieterminowo, co w konsekwencji opóźniło wyjście wojska w pole aż do lipca. Taką postawę polskiej szlachty w następujący sposób skomentował dziejopis: „Dnia dwu­dziestego miesiąca czerwca, Kazimierz król Polski (...) złożył zjazd w celu ponowienia wyprawy przeciw Prusom, przynajmniej z rycerstwem samych ziem wielkopolskich. Ale gdy Wielkopolanie bez szlachty ziemi krakowskiej nie chcieli stawać do broni, ustanowiono tylko podatek wiardun- kowy na ich ziemie i uchwalono, aby król w tym roku wojnę przeciw Krzyżakom prowadził jedynie swem rycerstwem nadwornem i żołnierzem najemnym. To przeciąganie na ten rok wojny niecierpliwiło wielce szlachtę i obywateli ziem

14 M. B i sku p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 656-657.

15 Związek kupców i miast położonych w szeroko pojętym basenie Morza Bałtyckiego, w jego skład wchodziły miasta niemieckie — Lu­beka, Hamburg, Rostock, polskie — Gdańsk, Kraków, a nawet ruskie — Nowogród Wielki, Rewal i Twer.

pruskich, a uszczypliwsi między nimi szemrali, że przez gnuśność i niezdatność Polaków do oręża wojna pruska toczyła się opieszale i ohydnie, i że Polacy raczej odpornym niżeli zaczepnym walczyli bojem”16. Działania bojowe wznowił wiosną tylko Gdańsk, rozpoczynając w kwietniu oblężenie Pucka. ; A

Ociąganie się strony polskiej ze wznowieniem walk świadczyło nie tyle o niechęci do pozytywnego rozstrzygnię­cia wojny, co o znużeniu i zmęczeniu, a także wyczerpaniu tak długo trwającą wojną. Dlatego zarówno król, jak i stany pruskie zareagowali pozytywnie na propozycję rady Lubeki mediacji pomiędzy Polską i Krzyżakami. Ale mediacje nie przyniosły skutku, z powodu odmiennych stanowisk stron sporu, co do kosztów terytorialnych i ustrojowo-prawnych wojny.

Zakon nie chciał uznać wyników wojny ani też stanowiska stanów pruskich i domagał się oddania mu całego zajętego przez Polskę terytorium, bez żadnych najdrobniejszych ustępstw. Strona polsko-związkowa, mając na uwadze słabość stronnictwa popierającego Polskę na terenie Prus Właściwych, a także dążąc do zakończenia wojny, żądała przyłączenia do Polski tylko Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i michałowskiej oraz Powiśla (z Malborkiemi Elblągiem). Do Polski miało być wcielone także tery­torium biskupstwa warmińskiego, co wynikało z umowy z biskupem Legendorfem. Reszta ziem zakonu natomiast miała być lennem polskim, z którego każdy wielki mistrz miał składać hołd lenny. Ale na to nie zgodzili się Krzyżacy. Pozostawało więc tylko rozstrzygnięcie militarne.

W końcu lipca, po pierwszym niepowodzeniu wojsk polskich, którymi dowodził Tomiec z Młodkowa (według Długosza — Tomka), pod Nowem, armia polska dowodzona przez Piotra Dunina przystąpiła do regularnego oblężenia

16 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 366.

tego zaniku i miasta. „A lubo Krzyżacy nalegali na wielu książąt o przysłanie im zbrojnej pomocy, której jednak uzyskać nie mogli, lubo ze wszystkich załóg pościągali wojska piesze i konne, aby uwolnić od oblężenia miasto Nowe, tudzież Puck, osaczony od gdańszczan ze strony lądu i morza, i zamek Działdów, którego Konrad książę Mazowiecki dnia osiemnastego września począł dobywać; zważywszy jednak swoje i królewskie siły, postanowili nie narażać się na oczywiste niebezpieczeństwo, ale tyl­ko z zasadzek nieprzyjaciół urywać i niepokoić”17. Jak z powyższego wynika, działania najemników krzyżackich spowodowały pojawienie się nowego sojusznika Polski — Księstwa Mazowieckiego. Walki o Działdowo trwały tyl­ko kilka dni, natomiast Puck poddał się po trwającym 26 tygodni oblężeniu (24 września 1464 r.).

Podejmowane przez zakon próby odsieczy Nowego nie przyniosły rezultatu — zaciągnięte późną jesienią oddzia­ły, z powodu wczesnych mrozów osłabione chorobami, wycofały się. W tej sytuacji obrońcy miasta, którym groził głód, poddali się 1 lutego 1465 r. Obrońcom miasta i tym mieszczanom, którzy popierali zakon, zezwolono z częścią dobytku udać się do Starogardu18.

Mimo że, tak jak w latach poprzednich, strona polska zaplanowała akcję na szeroką skalę, która miała objąć Prusy Dolne oraz miasta pomorskie — Chojnice i Starogard, to na przeszkodzie stanęła kwestia finansowa. Dlatego dopiero we wrześniu 1465 r., po uchwaleniu nowych podatków, wznowiono przerwane zimą działania wojenne.

W tym czasie wznowiono rokowania z zakonem, które toczyły się w Stegnie (stąd nazwa rokowań: na Mierzei Wiślanej). Tym razem stroną dążącą do rozmów byli Krzy­żacy, a pierwszymi rozmówcami przedstawicieli Związku

17 Tamże, s. 375.18 Tamże, s. 380-381.

Pruskiego (rozmowy początkowo toczyły się bez udziału Polaków) byli mieszkańcy Królewca i poddani zakonu z Sambii. Strona związkowa wysuwała warunki zbliżone do tych, które proponowano w trakcie rokowań z udziałem Lubeki, ale Krzyżacy nie chcieli zgodzić się na nie, propo­nując tylko zwrot Polsce ziemi chełmińskiej i michałowskiej oraz drobne ustępstwa na terenie Torunia. Po długotrwałych targach delegaci zakonu zaproponowali oddanie Pomorza, ziemi chełmińskiej i michałowskiej z wielkimi miasta­mi (w tym także Elbląga) w zamian za pozostawienie im Malborka (zgadzali się na zwrot Polsce pieniędzy wyda­nych na jego wykup), okręgów elbląskiego, ostródzkiegoi dzierzgońskiego oraz kilku miast i zamków na Pomorzu. Strona polska przystała jedynie na ustępstwa w okręgach elbląskim, ostródzkim i dzierzgońskim. Na tym rokowania zawieszono, ale związkowcy i strona polska nie doczekali się powrotu do rokowań przedstawicieli zakonu19.

Wznowione jesienią działania wojenne miały na celu, jak wspomniano powyżej, oblężenie i zdobycie Chojnic

i Starogardu. Ale przystąpiono jedynie do działań przeciwko Starogardowi. 21 września siły polskie, jak zwykle szczu­płe (400 jazdy, 300 piechoty oraz bliżej nieustalona liczba zaciężnych gdańskich i chłopów z Żuław), podeszły pod miasto. Wojska krzyżackie w mieście były prawie równe liczbie oblegających. Taki stosunek sił uniemożliwiał prak­tycznie pełne oblężenie — była to tylko blokada. Oblegani przeprowadzali częste wypady na pozycje polskie, wzięli nawet do niewoli głównodowodzącego polskimi oddziałami, Pawła Jasieńskiego. W trakcie walk pod miastem na pomoc obleganym przybyły oddziały najemników z krzyżackich miast na Pomorzu, którymi dowodził Kacper Nostyc. Walki z nimi trwały od 4 do 12 grudnia i zakończyły się sukcesem

19 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim. . . ,s. 677-678, J. D ł u g o s z, op. cit., s. 392-394.

strony polskiej20. Prowadzone nielicznymi siłami ciągnęły się całą zimę i wiosnę 1466 r. Dopiero w nocy z 23 na 24 lipca Krzyżacy, zagrożeni przez wzmocnione oddziały polskie całkowitym okrążeniem, pod osłoną ciemności opuścili miasto, pozostawiając w nim działa i wozy taborowe.

Ich odwrót tak opisał Długosz: „Krzyżacy, długo od wojsk królewskich oblegani w Starogrodzie, kędy Polacy ledwo w połowie zasiekami ściśnione miasto niedbale obwarowali, znękani głodem i prawie rozpaczający, w obawie, iżby się żywcem nie dostali w ręce Polakom, widząc zwłaszcza jak słabą Chojnice miały przeciw nim obronę, i że lada dzień mo­gły być ściśnione oblężeniem, dnia dwudziestego trzeciego lipca o północy, w porze ciemnej (...) zostawiwszy działa z całym taborem wojennym i jeńców, a zabrawszy tylko Urlyka Eisenhofen, niegdy wielkiego komtura, starca, który już trzecie z nimi i srogie wytrzymywał oblężenie, uciekli z Starogrodu. Jazda, podzieliwszy się na kilka oddziałów, szybko pobiegła do Chojnic (...) piechota zaś cofnęła się pod Zantyr (...). Mogły te wszystkie oddziały nieprzyjaciół snadno być zniesione, gdyby Polacy za uciekającymi i str­wożonymi puścili się byli w pogoń. Ale i konie w obozie polskim głodem były wyniszczone, i noc nadzwyczaj ciemna ścigać Krzyżaków nie dozwalała”21. W ten sposób jazda najemników dotarła do Chojnic, a piechota do Zantyru, wzmacniając tamtejsze załogi. Był to więc sukces wojsk polskich, choć niestety tylko połowiczny. Odzyskano mia­sto, ale jego załoga wzmocniła załogi innych krzyżackich punktów oporu na Pomorzu.

20 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., s. 682.

21 J. D ł u g o s z , op. cit., s. 416, ponownie nazwisko sędziwego komtura zostało przez Długosza przekręcone.

CHOJNICE PO RAZ DRUGI

Wczesnym latem 1466 r. ważyły się losy wojny. Przed stroną polską stał trudny wybór. Przedstawiciele stanów pruskich nakłaniali króla do operacji w kierunku Królewca, aby ostatecznie pozbawić zakon jego bazy terytorialnej, a tym samym stworzyć szansę na całkowite wyparcie Krzyżaków z Prus. Ale król i jego doradcy, w tym głównie Wielko­polanie, optowali za atakiem na Chojnice. Taki kierunek ofensywy pozwalał bowiem na zlikwidowanie stałej groźby rabunkowych najazdów na północne tereny Wielkopolski, a także pozbawiał zakon ostatniej twierdzy na zachodzie — opanowanie Chojnic zamknęłoby drogę łączącą Prusy z Rze­szą, odcinając zakon od napływu ewentualnych posiłków. A poza tym, co w tamtych czasach odgrywało dużą rolę, pozwalało na zmycie hańby na honorze rycerskim. To prze­cież pod Chojnicami wszystko się zaczęło, to tam poniesiono niespotykaną w dziejach Polski klęskę, która spowodowała, że wojna, przed tą nieszczęsną bitwą praktycznie wygrana, toczyła się już trzynasty rok.

Na wybór Chojnic na stoczenie (choć nikt jeszcze tego nie przypuszczał) ostatniej bitwy w tej wojnie, a tym samym zamknięcie jakby magicznego koła, wpływ miała jeszcze jedna przyczyna. Było nią podstępne opanowanie przez Marcina Zitzewitza, poddanego księcia słupskiego, zamku w Człuchowie. Istniała realna możliwość, że będzie on chciał sprzedać zamek — a chętnych nie brakowało — kupić tę twierdzę chcieli Krzyżacy z Chojnic, elektor brandenburski, a także książę Eryk II.

Pierwszy oddział polski wyruszył pod Chojnice w poło­wie lipca 1466 r. Było to 600-700 jazdy dowodzonej przez Szczęsnego Paniowskiego. Wkrótce okazało się, że tak mały oddział nie ma czego szukać pod miastem. Król wysłał więc na pomoc oddziały nadworne i kilka chorągwi prywatnych do Tucholi, dokąd wycofał się spod Chojnic Paniowski.

„(...) i czekał, pokąd król zawiadomiony o sile chojniczan nie przysłał mu w posiłku swoich dworzan, pod dowództwem Piotra Dunina podkomorzego sandomierskiego i Jana Synow­ca. W piątek więc, dnia dwudziestego piątego lipca, wojsko królewskie, powiększone nadworną drużyną Jana arcybiskupa gnieźnieńskiego i Jakóba biskupa włocławskiego, Łukasza poznańskiego i Sędziwoja sieradzkiego, wojewodów, Piotra z Gaja kasztelana kaliskiego i Jana z Rytwian, marszałka Kró­lestwa Polskiego, wyruszywszy z Bydgoszczy, i połączywszy się z oddziałem najemnych rycerzy Szczęsnego, przybyło w dniu dwudziestym ósmym lipca do Chojnic, i zwarło je oblężeniem z jednej tylko strony, to jest od strony Bydgoszczy. Chojniczanie zaledwo wierzyć temu chcieli, tak im zdawało się to rzeczą niepodobną. Ale gdy i nadspodziewanie ujrzeli, że ich nieprzyjaciel otacza rowami i zasiekami, po złudnych wyobrażeniach poznali rzeczywistość, i poczęli ciągłem biciem, strzelaniem z dział i innej strzelby tak natarczywie Polaków wyzywać do walki, że ani we dnie, ani w nocy nie dali oblegającym spoczynku, i przez dni kilka wielu z wojska królewskiego ginęło, wielu odnosiło rany. A gdy dowódcy wojska krzyżackiego nie mogli swoich powstrzymać od walki, wstyd było Polakom, że więcej od nich mieli odwagi oblężeńcy; zapalili się więc do boju i śmiało uderzali (...). Oblężeńcy, pobudzeni do wściekłości i rozpaczy, miotali na Polaków strzały zatrute, od których wielu rannych umierało Ta jednak, chociaż tak zgubna i barbarzyńska srogość, nie zachwiała stałości Polaków”22.

Połączone siły polskie liczyły więc około 5000 ludzi a głównodowodzącym został Piotr Dunin. Długosz pisze też, że pod Chojnice wysłano oddziały Litwinów i Tatarów dowodzonych przez Iwaszkę Chodkowicza, ale według in- nych źródeł nastąpiło to dopiero we wrześniu. Stosunkowo szybko pod Chojnice wysłano te oddziały zaciężne, które

22 Tamże, s. 415-416

po opanowaniu Gniewa, nie były niczym zatrudnione. W ten sposób siły oblegających wzrosły do ponad 600023. W tym czasie odzyskano bez walki zamek w Człuchowie.

Pojawił się też nowy sojusznik — książę słupski Eryk II, który w trakcie spotkania z królem Kazimierzem, chcąc zatrzeć niemiłe wrażenie związane z zajęciem Człuchowa, zobowiązał się do pomocy w opanowaniu Chojnic. Jego rola miała głównie polegać na nakłanianiu oblężonych do pod­dania się. W rzeczywistości Eryk przez swoich wysłańców namawiał obrońców do wytrwania w oporze, proponował nawet kupienie tego miasta. Tak tę obiecaną pomoc opisał kronikarz: „Książę (...) wyruszywszy z Bydgoszczy,przy­był do Chojnic; gdzie nie sam osobiście, ale przez Dyniszai jego kanclerza, z dowódcami załogi chojnickiej składając uboczne narady, i raczej odradzając im poddanie miasta, niżeli wiodąc do niego, popsuł bardziej sprawę królowi, miasto jej popierania, do którego się był zobowiązał; i z tem wrócił do swego księstwa. Ale i tu, nie przestając swoich chytrych knowań, niepomny danych królowi obietnic, wysłał księdza Henryka Schonebeke do Chojnic, aby z dowódca­mi nieprzyjacielskiej załogi wszedł w umowę o wydanie miasta, nie królowi, ale jemu, za okup pieniężny, który im obiecywał dać w gotowiźnie”24.

Równocześnie z oblężeniem Chojnic przystąpiono do zdobywania Zantyru. Była to niewielka twierdza, zbudowana wokół położonego nad Wisłą kościoła. Walki o tę fortalicję trwały stosunkowo krótko — od 10 do 16 września, ale były zacięte. Obrońcy, nie mając już szans na obronę, po otrzymaniu posiłków przedarli się przez polskie pozycjei uciekli do Kwidzynia.

Polski król Kazimierz musiał się spieszyć. Rozpoczynały się bowiem nowe rokowania pokojowe, pod kierownictwem

23 Tamże, s. 416.24 Tamże, s. 422.

legata papieskiego Rudolfa, należało więc jak najszybciej zdobyć Chojnice. „Kazimierz więc, król Polski, wraz z pa­nami radnymi, którzy z nim wysiadywali w Bydgoszczy, ku temu wszystkie zwrócił usiłowania, aby oblężenie Chojnic nie pozostało bez skutku, i aby je zdobyć koniecznie, nie tak dla zatarcia ohydnej klęski, którą przy nich poniesiono- jak dlatego, że były jakby wstępem i wrotami, przez które dla Krzyżaków wchodziły z krajów niemieckich wojenne posiłki; te więc szczelnie zamknąwszy i usunąwszy najdziel- niejszą obronę, która tej twierdzy ich strzegła, i Krzyżakom, równie jak i ich stronnikom, najwięcej dodawała otuchy, sadno można było całe Prusy owładnąć. Tym celem naka- zał surowo ze wszystkich miast, wsi i miasteczek Wielkiej Polski i Kujaw sprowadzić robotników i chłopów, z woza­mi, łopatami i innemi narzędziami pod Chojnice, aby jak najspieszniej dokoła stawiać kosze, bić rowy i sypać wały- Posłuchano natychmiast rozkazu, przybyło wielkie mnóstwo wozów i robotników, i z jednej strony miasta podnosiły się szybko izbice i okopy. Padł niemały postrach na oblężeńców, którzy pierwej patrząc na klecone z wolna przez żołnierzy opłotki, tem większej nabierali śmiałości. Teraz, gdy się chłopstwo rzuciło do roboty, nie opuszczali rąk i rycerze obozowi, ale społem zabrali się do dzieła, pracując ciągle i bez przerwy”25.

Zapoczątkowane w ten sposób prace oblężnicze, prowa­dzone bardzo intensywnie, pozwoliły na całkowitą blokadę miasta. W mieście zaczęło brakować żywności — niedosta- tek ten miał swoją główną przyczynę w tym, że rozpoczęto blokadę przed żniwami, dlatego nie było żadnych zapasów. Ale niedostatek wystąpił także po stronie polskiej. W po- przednich oblężeniach, pod Gniewem, Zantyrem i innymi zamkami, zaopatrzenie dostarczano Wisłą, pod Chojnice dowóz był możliwy tylko drogą lądową. Fatalne drogi, słaba

25 Tamże, s. 423

organizacja, a co najważniejsze, duża liczebność wojska, powodowały, że potrzeby były większe niż możliwości ich zaspokojenia. W polskich oddziałach żołnierze także niekiedy głodowali, ale tym razem nie zamierzano ustąpić.

Oblegani starali się za wszelką cenę utrudnić oblegają­cym prace i zniechęcić ich do kontynuacji oblężenia. Wciąż strzelano zatrutymi strzałami, była to praktyka stosowana podczas oblegania miast i twierdz w średniowieczu, trucizna jako namiastka broni chemicznej, ale używano też „broni bio­logicznej”, wrzucając padlinę do nieprzyjacielskiego miasta lub obozu w celu wywołania chorób. Największe nasilenie walk nastąpiło w połowie września. Intensywnie ostrzeliwano z dział, dochodziło także do wycieczek załogi, które miały głównie na celu zniszczenie dzieł oblężniczych.

„U Chojnic każdego dnia między oblegającymi a oble- żeńcami wznawiały się walki. Nareszcie w niedzielę, dnia czternastego września, Krzyżacy, chcąc jakby ostatecznie spróbować szczęścia, w czasie pacierzy kapłańskich zwa­nych tercyją, wypadłszy z miasta, w znacznej sile uderzyli na obóz królewski. Ale pobici i zmuszeni do odwrotu, wkrótce potem, kiedy Polacy obiadowali, z większą jeszcze siłą i natarczywością powtórzyli wycieczkę. Trwała bitwa przez kilka godzin, obie strony zarówno dotrzymywały placu, z jednej i drugiej padało mnóstwo zabitych i rannych. Nareszcie chojniczanie pokonani po raz drugi pierzchnęli, a Polacy w pogoni za uciekającymi słali ich wielu trupem; część usiłowała schronić się do miasta, lecz gdy nagle za­mknięto bramy, aby i Polacy razem nie wpadli, jedni legli pod mieczem, drugich pobrano w niewolą albo postrącano w napełnione wodą rowy. Ta klęska tak ich mocno zachwia­ła i przeraziła, że zatarasowawszy bramy, przez dni kilka siedzieli cicho jak zaklęci. Polacy tymczasem wykończali w oczach nieprzyjaciół podwójne i obszerne dookoła zasieki i wądoły, nie zważając na miotane gęsto pociski i na ciągłą, a uprzykrzoną słotę, aby nieprzyjaciołom odjąć wszelką

sposobność otrzymania zasiłków i targnięcia się na obozy królewskie”26.

Jak wynika z przekazu, poniesiona klęska zachwiała postawą oblężonych, jakby tego było mało, Polacy w noc po tej wycieczce, przystąpili do realizacji planu, który w poprzednim oblężeniu został zaniechany — ostrzelali miasto z kusz i łuków bełtami i strzałami zapalającymi. Atak ogniowy polskich żołnierzy był skuteczny — spowodował wybuch pożaru. „Na próżno oblężeńcy usiłowali gasić ogień, miasto bowiem Chojnice wszystkie domy miało pokryte słomą. Spłonęła zatem czwarta część miasta, z wszelkiemi zapasami żywności i dobytkami mieszkańców. Byłoby może całe zgorzało, gdyby najmniejszy powiew wiatru dał był popęd pożodze. W czasie trwającego zaś pożaru tak wielki strach wszystkich ogarnął, iżby po zniszczeniu miasta żywcem nie dostali się w ręce Polaków, że ich sami na klęczkach wzywali do gaszenia ognia, przyrzekając, że chętnie wejdą w umowę o poddanie miasta, co rzeczywiście nazajutrz nastąpiło. Dopiero bowiem wtedy uległa opierająca się tak długo ich krnąbrność i zaciętość”27.

Pożar załamał ostatecznie obrońców. Rokowania o podda­nie miasta rozpoczęto prawdopodobnie 21 września. Stronę Krzyżacką w tych rozmowach reprezentował między innymi sędziwy wielki komtur Urlyk Isenhoffen (nazywany przez Jana Długosza Urlykiem Eisenhoffenem) i Jan Zal, stronę polską natomiast Piotr Dunin i Jan Synowiec. W trakcie rokowań ustalono, że załoga opuści miasto tylko z bronią osobistą, pozostawiając w nim całą artylerię i inny ciężki sprzęt, zagwarantowano puszczenie w niepamięć win miesz­kańcom miasta. (Pozostaje pytanie, jakie to były winy, czy

26 Tamże, s. 425, data 14 września niepewna, wg innych źródeł, w tym także listu Długosza, zdarzyło się to 17 września, a więc na dzień przed dwunastą rocznicą klęski, tak pisze M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim..., przyp. s. 693.

27 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 425-426.

mieszkańcy byli winni temu, że tak długo trwało wyzwa­lanie miasta, w czasie pobytu w mieście załogi krzyżackiej mieszkańcy nie mieli wyboru — musieli słuchać tych, któ­rzy dysponowali siłą). Jednym z warunków zgody na taką kapitulację, było złożenie przyrzeczenia „(...) że przeciw królowi polskiemu i jego królestwu na korzyść Krzyżaków nigdy nie powstaną zbrojno i po nieprzyjacielsku”28.

Drugim warunkiem honorowej kapitulacji było natych­miastowe wypuszczenie z niewoli więzionych w mieście dowódców wojsk polskich i związkowych — Pawła Jasień- skiego, Piotra Szorca i Wawrzyńca Schranka. Żołnierze krzy­żaccy, osłaniani na wszelki wypadek przez eskortę złożoną z polskich rycerzy, udali się 28 września do Bytowa, skąd po połączeniu się z grupą żołnierzy krzyżackich z Lęborka, po kilkunastu dniach opuścili Pomorze, odstępując księciu Erykowi (błędnie nazwanemu przez Długosza, a może przez jego kopistę lub tłumacza, Henrykiem), za zapłatą 8000 zło­tych, Lębork i Bytów, i udali się do swoich krajów (byli to głównie Sasi, ale także Ślązacy i niezbyt liczni Czesi)29.

Kapitulacja Chojnic nastąpiła niemal dokładnie dwanaście lat po nieszczęsnej bitwie pospolitego ruszenia z najemnikami dowodzonymi przez Bernarda Szumborskiego. Stanowiło to pewnego rodzaju symbol — tam od klęski wojna się rozpoczęła i tam też się zakończyła. Zdobycie Chojnic po uporczywej walce stanowiło ostatni akord wojny, nie może więc dziwić, że „Kazimierz zaś król, odebrawszy wiadomośćo poddaniu się miasta Chojnic, kazał po kościołach odpra­wiać nabożeństwa i śpiewać himny dziękczynne. Starostą zaś chojnickim naznaczył Jana Puszkarza, Czecha, który do dobycia Chojnic i Stargardu najdzielniej się był przyłożył. Rycerstwo królewskie, złożone z dworzan i najemnego

28 Tamże, s. 426.29 Tamże, s. 426, także M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem

Krzyżackim..., s. 694.

ludu, wróciwszy zwycięsko z Chojnic do króla do Torunia, pozostało przy nim aż do końca trwających o pokój układów. Król każdemu z rycerzy, stosownie do położonych zasług, wydzielił hojne nagrody”30.

Pomimo szeroko rozpowszechnianej wiadomości o tym zwycięstwie, pomimo powrotu do królewskiego boku wojsk spod Chojnic, posłowie krzyżaccy uczestniczący w rozmo­wach pokojowych początkowo nie dawali temu wiary. Dla nich to też był pewien symbol — to po bitwie pod Chojni­cami w 1454 r. uwierzyli, że mogą wygrać tę wojnę, a teraz miałoby być inaczej? Dlatego też, jak napisał Jan Długosz, uwierzyli w klęskę dopiero po otrzymaniu potwierdzenia od wielkiego mistrza31.

Jak wielką radość odczuwał król z tego zwycięstwa, świadczy zanotowany przez kronikarza fakt, że utrzymał w mocy amnestię dla całego miasta, mimo że „(...) wielu mężów poważnych, niektórzy nadto z obcych książąt, pod- mawiali go, aby miasto Chojnice z ziemią zrównać. Żadne bowiem inne miasto nie zasłużyło na taki gniew przez swoje przeniewierstwo, przyjęcie do siebie nieprzyjaciół i przedłu­żenie wojny prawie do lat trzynastu. Przekładali królowi, że zniszczeniem tego miasta do gruntu zatrze się hańba klęski poniesionej od Krzyżaków i pomszczona będzie krew roda­ków poległych u Chojnic. Nie dał sie jednak król dobroci pełen nakłonić do tego, aby miał karać najwinniejszych nawet przestępców i buntu naczelników, a na bezwinnych domach mścić się ruiną i pożogą. Wielu obruszało się na to, że darowano winę miastu, które dla wielkich swoich przestępstw nie zasługiwało wcale na względy królewskie i łaskę. Z większą bowiem nienawiścią wojowali przeciw królowi i Królestwu Polskiemu, niźli sami Krzyżacy”32.

30 J. D ł u g o s z, op. cit., s. 426-427.31 Tamże, s. 427.32 Tamże, s. 427.

Radość króla przeważyła nad żalem i gniewem. I bar­dzo dobrze, że się tak stało — ocalał dobytek wszystkich mieszkańców, bo nie byli oni w większości winni temu, że miasto opierało się Polakom, a żądano, aby wszyscy byli ukarani, w tym ci, którzy nie mieli żadnego wpływu na decyzje władz miejskich — przedstawiciele najbiedniejszej części mieszkańców zaliczani do gminu. I co nie mniej ważne, jakże król mógłby złamać zaprzysiężone przez swoich przedstawicieli warunki kapitulacji. Taka postawa nie była honorowa i mogła wzbudzić nieufność: co będzie, gdy zgodzimy się na warunki pokoju z Polską, a po jakimś czasie polscy panowie ich nie dotrzymają? A tak, dzięki nieustępliwości króla, ocalał honor i ocalało miasto, choć wojna jeszcze nieraz zawita do jego bram.

W trakcie ostatniej wojny z zakonem krzyżackim, w la­tach 1519-1525 (faktycznie wojna trwała od 1519 do 1521 r., a do 1525 r. trwał rozejm), w 1520 r. na pomoc ostatniemu wielkiemu mistrzowi Albrechtowi von Hohenzollerno­wi wyruszyła z Niemiec armia najemników licząca 8000 lancknechtów (nowy rodzaj piechoty) i 1900 jazdy. Ci, jak sami się nazywali, „synowie wojny” przemaszerowali od Frankfurtu nad Odrą, przez Sulęcin i Międzyrzecz, który zniszczyli, następnie przez Skwierzynę i częściowo przez Nową Marchię oraz północne rejony Wielkopolski dotarli 28 października 1520 r. pod Chojnice. Miasto, całkowicie pozbawione wojska, skapitulowało. I choć na Pomorzu oparł się lancknechtom tylko Gdańsk, to odium klęski znów spadło na Chojnice33.

Ostatni zaś raz w historii wojna przypomniała się nie tyle samemu miastu, co jego bliskiej okolicy. 1 września 1939 r., pod Krojantami (miejscowość położona 6 km na północ od Chojnic) 18 Pułk Ułanów pod dowództwem

33 M. P l e w c z y ń s k i , Daj nam Boże sto lat wojen, Warszawa 1997,s. 160-163.

ppłk. K. Mastalerza stoczył walkę z oddziałami niemieckiej 20 Dywizji Zmotoryzowanej. Szarża polskich ułanów spo­wodowała w ugrupowaniu niemieckim taki przestrach, że dywizja pozostała przez cały dzień na miejscu, obawiając się ponownych ataków. Był to niewątpliwie sukces polskich kawalerzystów, którzy wcale nie szarżowali z lancami na czołgi, lecz na odpoczywającą na biwaku piechotę. I choć sukces ten okupiony został śmiercią kilkudziesięciu ułanów — w tym dowódcy pułku — nie była to ofiara da­remna.

POKÓJ TORUŃSKI. ZAKOŃCZENIE WOJNY

Jeszcze trwały działania wojenne, jeszcze oblegano Choj­nice, a już 8 września 1466 r., w wyniku starań faktycznie i formalnie neutralnego w wojnie Bernarda Szumborskiego, zaczęto rozmowy o pokoju. Rozpoczęto je jednak dopiero 23 września w Dybowie (niedaleko Torunia). Pośredniczył w rozmowach legat papieża Pawła II — Rudolf z Rüdes- heimu. Na jego wniosek zaniechano uczonych dyskusjio historycznych prawach do spornych terenów, a skupiono się na omawianiu środków prowadzących do zakończenia wojny.

Jak zwykle w tego typu rozmowach strony przedsta­wiły swoje żądania dotyczące spornych terytoriów tak szeroko zakrojone, że z góry można było przewidzieć, iż strona przeciwna się na nie zgodzi. Ale nie były to wa­runki zaporowe, lecz sondażowe, takie, z których można było ustąpić. Strona polska, stwierdzając, że jej celem nie jest zniszczenie zakonu, lecz pozostawienie go na terenie Półwyspu Sambijskiego, ale bez Królewca, stanowczo żą­dała, by reszta ziem zakonnych została przyznana Polsce. W wyniku protestu Krzyżaków legat zaproponował przy­znanie zakonowi całych Prus Dolnych, większej części Prus Górnych i części Pomorza z Chojnicami (było to tożsame

z żądaniami zakonu)34. Strona polska, po odrzuceniu żądań zakonu, zaproponowała pewne ustępstwa — zwiększenie terenów dla zakonu w Prusach Dolnych i pozostawienie Krzyżakom Królewca, ale w zamian za to wielki mistrz miał zostać lennikiem Polski.

Zwycięskie zakończenie oblężenia Chojnic wpłynęło znacząco na przyspieszenie rokowań. Ale mimo to Krzyżacy

# ■ *

domagali się dla siebie całości Prus (Dolnych i Górnych). Stany pruskie, a także biskup warmiński Legendorf, byli temu przeciwni, a nawet spodziewano się, że Polska wyśle zwycięzców spod Chojnic w celu ostatecznego rozbicia zakonu. Ale król zdawał sobie sprawę, że Polska jest już wyczerpana długotrwałym wysiłkiem wojennym. Dalsza wojna wymagałaby powiększenia sił zbrojnych, a co za tym idzie nowych wydatków. A w skarbcu pieniędzy nie było, dotychczasowa wojna kosztowała już Koronę bardzo dużo. Należało wojnę jak najszybciej zakończyć. Dlatego król zgodził się na przyjazd do Torunia wielkiego mistrza zakonu, Ludwika von Erlichshausena, w celu zakończenia rokowań.

W ostatnich rozmowach uczestniczyli: ze strony zakonu komtur Henryk Reuss von Plauen, Jan Winkler (kanclerz wielkiego mistrza) i Stefan z Nidzicy (proboszcz z Elbląga, pisarz wielkiego mistrza) oraz przedstawiciele stanów pru­skich, będący stronnikami zakonu; stronę polską reprezen­towali — Jan Rytwiański (starosta sandomierski, marszałek koronny), Wincenty Kiełbasa (sekretarz króla, kandydat na biskupstwo chełmińskie i pomezańskie), Jakub z Szadka (prawnik), Jan Długosz (kanonik krakowski, historyk, na­uczyciel synów króla) i przedstawiciele stanów pruskich ze Sciborem Bażyńskim (gubernator Prus z ramienia króla) na czele. Obrady trwały jeszcze około tygodnia. Ostateczny tekst

34 M. B i s k u p, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim...,s. 700.

układu pokojowego napisano 17 października — na trakta­cie umieszczono datę jego uroczystego zaprzysiężenia — 19 października 1466 r.35

Uroczyste zaprzysiężenie odbyło się w sali Dworu Artusa w Toruniu. Wielki mistrz ukląkł przed królem, składając mu w ten sposób hołd jako swemu suwerenowi. Tekst traktatu po niemiecku odczytał jako pierwszy legat papieski Rudolf, następnie po polsku Wincenty Kiełbasa. Po odczytaniu tekstu król złożył na ręce legata przysięgę, a po nim przysięgę (na klęczkach) złożył wielki mistrz. Przysięgi składali także do­radcy króla i wielkiego mistrza, a także Bernard Szumborski (co świadczyło o tym, jaką rolę w toku wojny odegrał ten człowiek). Uroczystość zakończyła się odśpiewaniem Te Deum i nabożeństwem w kościele Panny Marii. Końcowym akordem uroczystości była uczta na ratuszu toruńskim36.

Na mocy traktatu zakon oddawał Polsce ziemię chełmiń­ską z Toruniem, ziemię michałowską, Pomorze Gdańskie (bez części Mierzei Wiślanej — dzisiejsza granica państwowa na Mierzei pokrywa się z tą z traktatu), a także północno- -zachodnią część Prus Właściwych (Malbork, Żuławy wraz z rzeką Szkarpawą i jeziorem Drużno, Elbląg z okolicą, okrąg Tolkmicka). Szczególny charakter miała Warmia — początkowo stanowiła ona lenno — lennikiem był biskup warmiński, w późniejszym czasie została wcielona do Polski, stanowiąc część tzw. Prus Królewskich. Ponadto traktat za­wierał stwierdzenie, że ziemie pozostawione zakonowi, jako tzw. Prusy Krzyżackie, zostają włączone w skład Polski, i że odtąd członkowie zakonu i wszyscy jego poddani są złączeni z Polską, stanowią „(...) jedno i niepodzielne ciało, jeden ród, jeden lud w przyjaźni, przymierzu i jedności”37.

35 Tamże, s. 703.36 Tamże, s. 709.37 Cytat za M. B i s k u p , Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzy­

żackim..., s. 704.

W treści traktatu znalazło się stwierdzenie, że zakon podlega — jako jedynemu obok papieża zwierzchnikowi — królowi polskiemu. Na wyraźne żądanie zakonu nie umiesz­czono wprawdzie w treści traktatu zapisu wynikającego z cywilnego prawa o lennym charakterze pozostawionych Krzyżakom ziem, ale z innych ustaleń wynikało to dość jasno. Król polski nie miał prawa ingerencji w takie sprawy wewnętrzne zakonu, jak wybór wielkiego mistrza (miał natomiast prawo weta w przypadku złożenia go z urzędu) i niezależność zakonu jako instytucji kościelnej. Zastrzeżono także (w celu przyszłego, częściowego spolonizowania, a raczej zmniejszenia i zneutralizowania żywiołu niemiec­kiego) możliwość przyjmowania do zakonu poddanych króla polskiego, tak by stanowili oni nie więcej niż połowę zakonników rycerzy. Miało to umożliwić w sposób pośredni wpływ na wybór władz zakonu.

Zapewniono także pełną amnestię dla poddanych obu stron, prawo ich powrotu do majątków lub ich sprzedaży na dogodnych i realnych warunkach. Amnestia wprowa­dzona została na wyraźne żądanie przedstawicieli stanów pruskich — wielu z aktywnych stronników Polski miało posiadłości na ziemiach pozostawionych zakonowi — do nich należała między innymi rodzina Bażyńskich. O zależ­ności lennej zakonu świadczyła forma obejmowania urzędu przez wielkiego mistrza: był on zobowiązany do złożenia hołdu lennego polskiemu monarsze i od niego jako swego seniora otrzymywał chorągiew lennika, mistrz był także z urzędu księciem i senatorem (członkiem rady królewskiej) Królestwa Polskiego, miał też ograniczone na rzecz króla uprawnienia w zakresie polityki zagranicznej. Zakon był także obowiązany do udzielenia, na wezwanie króla, pomocy zbrojnej. Zażądano takiej pomocy tylko raz — w czasie wyprawy mołdawskiej króla Jana Olbrachta.

ZAKOŃCZENIE

Zasadniczy cel wojny został osiągnięty — odzyskano te ziemie, które na przestrzeni ponad 200 lat zostały zbrojnie lub podstępnie zagrabione przez zakon. Polska powróciła nad morze, jednocześnie powstała w umysłach i sercachwielu światłych obywateli nadzieja odzyskania i innych

/

utraconych w wyniku rozbicia dzielnicowego ziem — Ślą­ska, Ziemi Lubuskiej, a może nawet przyłączenia na nowo Pomorza Zachodniego (wspominał o takiej nadziei w swym dziele Jan Długosz).

Trwająca prawie trzynaście lat wojna dobiegła końca. Na likwidację zakonu krzyżackiego zabrakło sił i pieniędzy. Wojna wyniszczyła ludność, straty na pewno odbiły się na populacji warstwy szlacheckiej (głównie zresztą wielko­polskiej), ale przede wszystkim zrujnowała skarb państwa (utożsamiany wówczas ze skarbem królewskim).

W wielu opracowaniach wskazuje się na finansowe trud­ności zakonu, na zaleganie z zapłatą żołdu najemnikom. Ale takie same kłopoty miała strona polska, zarówno król, jak i stany pruskie przez wiele miesięcy nie wypłacali należności swoim najemnikom, co prowadziło do aktów niesubordy­nacji, zajmowania i plądrowania przez żołnierzy majątków, a nawet przechodzenia na stronę przeciwnika (choć nie tak licznie i spektakularnie jak najemnicy zakonu — patrz sprawa sprzedaży zamków). Ale i tak osiągnięto dużo, teraz

należało tylko egzekwować podpisane warunki traktatu. A na to potomkom zwycięzców zbrakło siły i determinacji. Z pozostawionych jako lenno Prus Zakonnych, po upływie niespełna siedemdziesięciu lat powstało państwo świeckie, ciągle jeszcze lennik Polski, ale coraz słabiej z Polską związane. Nie minie nawet dwieście lat, gdy ta zależność

Tv*y‘ . H

zostanie zlikwidowana. A po trzystu latach to właśnie Prusystaną się tak potężne, że uczestnicząc w pierwszym rozbiorze

î *

Polski, odzyskają to, co utraciły w wyniku tej wojny, i na nowo odepchną Polskę od morza.

Woja trzynastoletnia zakończyła się więc sukcesem Polski. Był on możliwy nie tylko dzięki postawie Polaków i ich władcy. Do zwycięstwa przyczynili się też mieszkańcy odzyskanych terenów swym zdecydowanym dążeniem do połączenia się z Polską. Trzeba pamiętać o tym, co w póź­niejszych czasach było już niemożliwe: przyłączenie do Polski popierali nie tylko Polacy. Zwolennikami połączenia się z Polską w przeważającej mierze było mieszczaństwo, a była to ludność głównie pochodzenia niemieckiego, część propolskiej szlachty pruskiej także stanowili obcy przybysze. Ale tego cennego poparcia nie potrafiono w pełni wyko­rzystać, nie starano się obcych narodowo mieszkańców mocniej związać z Polską. Polska szlachta nie widziała potrzeby przywiązywania ich do Polski; nie rozumiała też znaczenia tego elementu dla utrzymania panowania nad wybrzeżem, nie doceniała znaczenia silnej floty wojennej, a gdy taką flotę tworzono, nie było wśród wyższych rangą marynarzy przedstawicieli narodu polskiego.

Wojna przeorała świadomość wojskową Polski. Zro­zumiano, że dla utrzymania siły i znaczenia państwa nie wystarczy już pospolite ruszenie, które okazało się całko­wicie nieprzydatne. Rządzący krajem dostrzegli, że na polu walki pojawiła się nowa jakość — żołnierz zawodowy, stale szkolący się do wojny. I choć w następnych konfliktach zbrojnych od czasu do czasu sięgano jeszcze w chwilach

zagrożenia do pospolitego ruszenia jako ostatecznej de­ski ratunku (do roku 1500 powołano pospolite ruszenie tylko dwa razy — na wojnę z królem Węgier, Maciejem Korwinem w 1474 r., i na mołdawską wyprawę króla Jana Olbrachta w 1497 r.), to jednak podstawową siłę obronną stanowił żołnierz zawodowy. W Polsce głównie zaciężny, rekrutowany zasadniczo spośród własnych obywateli, ale często, zarówno jeśli chodzi o uzbrojenie, jak i sposób walki, wzorujący się na armiach swoich przeciwników. Zachowano w polskiej wojskowości specyficzne, polskie formacje, nadal utrzymywano przewagę kawalerii, jednak było to już inne wojsko, lepiej wyszkolone i mimo wszystko bardziej zdyscyplinowane.

Rozwój wojska zaciężnego, w pełni zawodowego, jego liczebność, zależały od możliwości finansowych króla, a te nigdy nie były zbyt duże. Wojna trzynastoletnia spowodo­wała pustki w skarbie. Zaciągane przez króla pożyczki były zabezpieczane zastawami na majątkach królewskich, tak zwanych królewszczyznach, co powodowało przechodzenie ich w ręce prywatne, tym samym zubożając majątek króla, a więc i dochodów skarbu. Dochody państwa (czytaj — kró­la) z ceł, mennicy i podatków (bezpośrednich — płaconych przez chłopów, mieszczan i Żydów — i pośrednich — czo­powe z wyrobu piwa i wina, oraz monopol solny płacony od wydobycia soli w żupach) były niewspółmierne do potrzeb. A najbogatsi, szlachta i Kościół, podatków nie płacili, chyba że sejm uchwalił na wniosek króla nadzwyczajny podatek, ale nigdy nie zaspokajał on potrzeb, a z jego ściąganiem były zawsze poważne problemy. Pozostawały więc tylko dochody z królewszczyzn, a jak już zaznaczono wyżej, ich wielkość malała. Mimo to polska obronność opierała się już na wojsku zawodowym, które w czasie pokoju było bardzo nieliczne, ale w okresach zagrożenia lub planowanej wojny zwiększało się przez specjalne zaciągi. O wielkości obcią­żenia skarbu państwa mogą świadczyć następujące dane:

wyprawa mołdawska w 1497 r. spowodowała zadłużenie państwa na kwotę 350 000 złotych, a znany z trochę innego okresu roczny dochód króla stanowił kwotę 90 000 złotych. Syn Kazimierza Jagiellończyka Aleksander, umierając, zostawił w spadku swemu następcy dług wobec wojska na kwotę 66 737 złotych — roczny dochód tego króla wy­starczał na utrzymanie tylko 4000 żołnierzy lekkiej jazdy, wyposażonej i uzbrojonej na wzór racki (czyli serbski), później przekształconej w polską specyficzną ciężką jazdę zwaną husarią1.

Ale problematyka wojska nowego typu wykracza poza zakreślone ramy niniejszego opracowania.

1 Zarys dziejów wojskowości polskiej.. 1 . 1 , do roku 1648, s. 269- 270.

ANEKSY

ANEKS NR 1. WOJNA I JEJ GŁÓWNE BITWY W TRADYCJI

Mimo że bitwa pod Chojnicami zakończyła się klęską, to jednak zapadła w pamięć nie tylko potomków jej uczestników i mieszkańców okolicy. Kultywując te tradycje, powołano Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które wydało w 2004 r.(w 650 rocznicę bitwy)książkę pod tytułem Bitwa pod Chojnicami 18IX1454 r. w tradycji historycznej i regionalnej — szkoda tylko, że ograniczono się w zasadzie do pierwszej bitwy, zakończonej klęską, a pominięto drugą — zwycięską. Na miejscu bitwy wzniesiono pamiątkowy obelisk, odbywają się także turnieje bractw rycerskich, i to nie tylko z terenów Pomorza, ale z całej Polski i z zagranicy, dokonywane są także wzorem imprez grunwaldzkich inscenizacje bitwy. Niemniej jednak, przynajmniej dotychczas, imprezy te nie przyciągają, poza mieszkańcami Pomorza i ich uczestnikami, większych rzeszy publiczności. Podobne turnieje organizowane są także w Świecinie, z tą różnicą, że odbywają się na rzeczywistym polu bitwy (w Chojnicach rozrastające się miasto zajęło pod ulice i zabudowę pole bitwy), dlatego rekonstrukcje bitwyświecińskiej mają większy rozmach i cieszą się nieco więk-szym zainteresowaniem. Na polu bitwy pod Swiecinem także wzniesiono pamiątkowy obelisk. Najpełniejszy i najpiękniejszy literacki obraz bitwy pod Swiecinem znajduje się w książce Stefana Żeromskiego Wiatr od morza.

ANEKS NR 2. POCZET WIELKICH MISTRZÓW ZAKONU

KRZYŻACKIEGO

W AKKCE W LATACH 1190-1209

Heinrich Walpot von Bassenheim (1198-1200)Otto von Kerpen (1200-1208)Heinrich von Tuna (Bart) (1208-1209)

W MONTFORT W LATACH 1209-1271

Herman von Salza (1209-1239)Konrad von Thüringen (1239-1240)Gerhard von Malberg (1240-1244)Heinrich von Hohenlohe (1244-1249) Gunter von Wüllersleben (1250-1252) Poppo von Osterna (1252-1256)Anno von Sangershausen (1256-1273)

• ^

WAKCEW LATACH 1271-1291

Hartman von Heldrungen (1273-1282) Burkhard von Schwanden (1283-1290)

W WENECJI W LATACH 1291-1309

Konrad von Feuchtwangen (1291-1296) Gottfried von Hohenlohe (1297-1302) Siegfried von Feuchtwangen (1302-1310)

W MALBORKU W LATACH 1309-1457

Karl Bessart von Trier (1311-1324)Werner von Orseln (1324-1330)Luther von Braunschweig (1331-1335) Dietrich von Altenburg (1335-1341)Ludolf Koning von Wattzau (1342-1345) Heinrich Dusemer von Arfberg (1345-1351)

Winrich von Kniprode (1351-1382)Konrad Zöllner von Rotenstein (1382-1390)Konrad von Wallenrode (1391-1393)Konrad von Jungingen (1393-1407)Ulrich von Jungingen (1407-1410)Heinrich von Plauen (1410-1413)Michael Kuchmeister von Sternberg (1414-1422)Paul Bellitzer von Russdorf (1422-1441)Konrad von Erlichshausen (1441-1449)Ludwig von Erlichshausen (1450-1457)

W KRÓLEWCU W LATACH 1457-1525

Ludwig von Erlichshansen (1457-1467)Henryk Reuss von Plauen (1467-1470 (faktycznie — for­

malnie od 1469 do 1470)Henryk Reffle von Richtenberg (1470-1477)Martin Truchsess von Wetzhausen (1477-1489)Jan von Tieffen (1489-1497)Fryderyk Wettyn, książę saski (1498-1510)Albrecht von Hohenzollern — Ansbach (1510-1525)

Opracowano na podstawie: Kazimierz Górski, Zakon krzyżacki a powsta­nie państwa pruskiego, Wrocław 1977, Wikipedia; http://pl.wikipedia. org/wiki/Wielcy mistrzowie zakonu krzyżackiego.

ANEKS NR 3. WYBRANE BIOGRAMY WIELKICH MISTRZÓW

ZAKONU

HERMAN VON SALZA

Czwarty z kolei wielki mistrz. Faktyczny twórca potęgi zakonu. Urodzony około 1179 r. Do Ziemi Świętej przybył w 1196 r. W 1209 r. objął funkcję wielkiego mistrza. Wybitny dyplomata, przyjaciel cesarza Fryderyka II, współorganizator jego wyprawy krzyżowej. Uzyskał wiele nadań ziemskich dla zakonu, w tym od króla Węgier (w 1215 r.). Po wy­gnaniu z Węgier nawiązał kontakty z księciem Konradem Mazowieckim i w 1228 r. wysłał pierwszych dwóch rycerzy zakonnych do Polski. Zmarł 20 marca 1239 r. w Salerno.

ULRICH VON JUNGINGEN

Dwudziesty szósty z kolei wielki mistrz. Urodzony w 1360 r. Brat poprzedniego wielkiego mistrza, Konrada von Jungin- gena. Kariera w zakonie: rezydent w Człuchowie, komtur Bałgi, wielki marszałek i komtur Królewca. Po śmierci brata w 1407 r. wybrany na stanowisko wielkiego mistrza (podobno, według niektórych źródeł, Konrad von Jungingen na łożu śmierci przestrzegał przed wybraniem swego brata). Przygotowując się do wojny z Polską i Litwą, zrezygnował z ekspansji na Bałtyku. W 1409 r. sprzedał wyspę Gotlandię królowej Szwecji, Danii i Norwegii — Małgorzacie, gdyż potrzebował pieniędzy na wojnę z Polską i Litwą. W tym samym roku utracił na rzecz Litwy Żmudź i rozpoczął wojnę z Polską. Zginął w 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem.

LUDWIG VON ERLICHSHAUSEN

Trzydziesty pierwszy z kolei wielki mistrz. Data urodzin nieznana. Bratanek swego poprzednika, wielkiego mistrza Konrada von Erlichshausena. W zakonie od 1434 r., najpierw jako urzędnik administracyjny. W 1441 r. wójt w Grabinach,

następnie komtur w Kowalewie i Gniewie. Wybrany wielkim mistrzem 21 marca 1450 r. Przeciwnik Związku Pruskie­go, jego przeciwnik procesowy przed sądem cesarskim. Faktycznie sprowokował wybuch powstania w Prusach, co stało się początkiem wojny trzynastoletniej. Trudności finansowe spowodowały, że część wojsk najemnych wy­gnała go z Malborka i sprzedała zamek i miasto królowi polskiemu. Przeniósł stolicę do Królewca. Nieudolny wódz. Przegrał wielką bitwę na Zalewie Wiślanym. W wyniku wojny z Polską utracił Pomorze Gdańskie, Warmię, ziemię chełmińską i michałowską. Zmarł kilka miesięcy po pokoju toruńskim, 4 kwietnia!467 r.

HENRYK REUSS VON PLAUEN

Trzydziesty drugi z kolei wielki mistrz, siostrzeniec jednego z poprzednich mistrzów, Konrada von Erlichshausena. Uro­dzony około 1410 r. Wr zakonie początkowo w Niemczech, potem w 1433 r. komtur Bałgi, w 1440 r. wójt Natangi. Od 1441 r. wielki szpitalnik i komtur Elbląga. Po wyborze na mistrza jego wuja szybko zdobył wpływy. W czasie wojny trzynastoletniej faktyczny dowódca wojsk zakonu. Po po­koju toruńskim komtur Pasłęka. Po śmierci wuja w 1467 r. objął namiestnictwo w zakonie. Unikał zwołania kapituły i wyborów nowego mistrza — czekał na stanowisko króla polskiego. Naciskany przez Kazimierza Jagiellończyka, zwołał kapitułę generalną, która 17 października 1469 r. wybrała go mistrzem. 1 grudnia złożył hołd lenny przed królem polskim. W drodze powrotnej do Prus zachorował i zmarł 2 stycznia 1470 r.

Biogramy opracowano na podstawie: Karol Górski, Zakon krzyżacki a po­wstanie państwa pruskiego, Wrocław 1977, Wikipedia: http://pl.wikipedia. org/wiki/ nazwisko kolejnego mistrza.

ANEKS NR 4. BIOGRAMY NIEKTÓRYCH POSTACI

ZWIĄZANYCH Z WOJNĄ TRZYNASTOLETNIĄ

KAZIMIERZ IV JAGIELLOŃCZYK

Urodzony 30 września 1427 r. Trzeci, najmłodszy syn króla Władysława Jagiełły i królowej Sońki (Zofii). Wielki książęlitewski (1440), król Polski (1447). Wybrany przez bojarów

■ '•‘lik

litewskich wielkim księciem, nie czuł się początkowo związany z Polską. Po śmierci pod Warną w 1444 r. jego starszego brata Władysława powołany w kwietniu 1445 r. na tron Polski. Spór na temat warunków objęcia tronu (przy wrócenie jedności Polski i Litwy zgodnie z treścią unii grodzieńskiej z 1432 r., podpo­rządkowanie się nowego króla możnowładcom małopolskim) zakończony zwycięstwem młodego władcy. Koronowany 25 czerwca 1447 r. Wbrew opinii części rady królestwa i możnych małopolskich wydał w 1454 r. wojnę zakonowi krzyżackiemu i dokonał inkorporacji Prus. Wojna, prowadzona początkowo nieudolnie, po prawie trzynastu latach tylko dzięki jego uporowi zakończyła się zwycięsko. Kazimierz okazał się bardzo słabym i niedoświadczonym wodzem, dlatego, po nieudanym dowo­dzeniu w bitwie pod Chojnicami, oddał dowództwo innym. W wyniku wojny przyłączył do Polski Pomorze Gdańskie, ziemię michałowską i chełmińską, Warmię i część Powiśla. Dążył do osadzenia swych synów na tronach Europy — udało mu się tylko wywalczyć dla najstarszego syna Wła­dysława trony Czech i Węgier. W polityce wewnętrznej popierał szlachtę w jej walce z mieszczaństwem. Za jego panowania ukształtowały się w Polsce zręby parlamen­taryzmu szlacheckiego. Miał sześciu synów i siedem có­rek. Z sześciu synów czterech zasiadało na tronie, w tym trzech było królami Polski. Jako władca oceniany różnie — chwalony za rozkwit gospodarczy i kulturalny, uzyskanie pozycji mocarstwowej, doskonałą politykę dynastyczną. Zarzuca mu się niedokończenie reformy skarbu państwa, nie stworzył też armii stałej, co wpłynęło negatywnie na utrzymanie

niektórych zdobyczy (utracono hegemonię na wschodzie na rzecz Moskwy, stracono także zwierzchnictwo nad Mołdawią). Zmarł 4 marca 1484 r.

PIOTR DUNIN Z PRAWKOWIC

Polityk i dowódca wojskowy. Urodzony około 1415 r. w Praw- kowicach. W latach 1456-1479 burgrabia krakowski, w latach 1460-1477 podkomorzy sandomierski, 1472-1484 starosta łęczycki, 1478-1484 starosta malborski i od 1481 r. do śmierci wojewoda brzeski kujawski. W czasie wojny trzynastoletniej hetman wojsk zaciężnych w latach 1461-1466, w latach 1459-1463 marszałek nadworny koronny, naczelny dowódca wojsk do 1466 r. W 1462 r. oswobodził z oblężenia katedrę we Fromborku. Zwycięzca w bitwie z krzyżackimi najemnikami pod Świecinem 17 września 1462 r. W 1464 r. zdobył Gniewi Nowe (obecnie Nowe Miasto Lubawskie). Przyjmował kapitu­lację Chojnic w 1466 r. W1472 r. dowódca nieudanej wyprawy na Węgry, mającej na celu osadzenie na tronie węgierskim polskiego królewicza Kazimierza Jagiellończyka (późniejszego świętego). W latach 1477-1478 dowodził wojskami polskimi przeciwko zbuntowanemu biskupowi warmińskiemu Tunge- nowi (wojna popia). Zmarł po 19 lutego 1484 r.

PAWEŁ JASIEŃSKI

Polityk i wojskowy polski. Data urodzin nieznana. W wojnie✓

trzynastoletniej odznaczył się w bitwie pod Swiecinem. W latach 1465-1466 w niewoli krzyżackiej. W 1469 r. walczył z Tatarami na Podolu. W 1471 r. wprowadził na tron czeski polskiego królewicza Władysława. Nie powiodła się podobna próba (wespół z Piotrem Duninem) osadzenia w 1472 r. królewicza Kazimierza na tronie Węgier. W 1473 r.marszałek nadworny królewski, dowodził wojskami w czasie

/

wojny z królem Węgier Maciejem Korwinem na Śląsku. W 1476 r. dowodził wojskami polskimi, udzielając pomocy lennej Mołdawii w wojnie z Turcją. Zmarł w 1485 r.

RUDOLF ŻAGAŃSKI

Książę żagański z rodu Piastów. Urodzony około 1416 r. Syn Jana I księcia żagańskiego, brat Baltazara, Jana II i Wacława, książąt żagańskich. Współwładca (z pozostałymi braćmi) w latach 1439-1449 księstwa żagańskiego, od 1449 r. rzą­dzący wspólnie z bratem Baltazarem księstwem żagańskim (bez Przewozu i Potoku — które jako wydzielone księstwo otrzymali Jan II i Wacław) jako lennem króla Czech. Za­miłowany w rzemiośle rycerskim, typ błędnego rycerza, a jednocześnie kondotiera. W 1454 r., wbrew zakazowi króla Czech Wacława Pogrobowca, zwerbował na Śląsku dla zakonu krzyżackiego 1000 pieszych i 900 konnych żołnierzy, których poprowadził na Pomorze, gdzie połączył się w Świdwinie z Bernardem Szurnborskim, dowódcą najemników z Łużyc, Moraw i Czech. Obaj wodzowie po­dzielili się dowództwem, w tym także dowodzili wspólnie w bitwie stoczonej z polskim pospolitym ruszeniem pod Chojnicami. Zginął w pierwszej fazie bitwy, 18 września 1454 r., nie odegrawszy większej roli.

BERNARD SZUMBORSKI

Rycerz czeski — baron. Urodzony na Morawach (data nie­ustalona, prawdopodobnie między 1410al415r.). Husyta (odłam umiarkowany). Dowódca oddziałów najemników

s

z Czech, Moraw i Śląska. Uczestnik wojny trzynastoletniej. W 1453 r. zwerbowany przez Związek Pruski, ale służby nie podjął. W 1454 r. przeszedł na stronę zakonu krzyżackiego. Dowódca (razem z Rudolfem żagańskim) armii najemników zakonu w bitwie pod Chojnicami (1454 r.), w trakcie bitwy, w pierwszej fazie, przejściowo w niewoli Polaków. W 1457 r. w służbie zakonu opanował miasto Malbork i dowodził oblężeniem zamku w Malborku. Dowodził całością sił na­jemników w armii krzyżackiej. W 1459 r. oskarżył Oldrzycha Czerwonkę przed królem Czech o zdradę. Po 1458 r. opanował większą część ziemi chełmińskiej. Był jednym z dowódców

krzyżackiej wyprawy na Żuławy w 1463 r., podjętej w celu połączenia się z flotą wielkiego mistrza. W tym samym ro­ku, pod wpływem klęsk zakonu, ogłosił neutralność swych wojsk w wojnie i za zgodą strony polskiej okupował część ziemi chełmińskiej. W 1466 r. przeszedł na stronę polską, niemniej jednak występował początkowo jako przedstawiciel zakonu w rokowaniach pokojowych, ale traktat pokojowy w Toruniu podpisał już jako pełnoprawna strona układu. Zmarł w swoim majątku na Morawach w 1470 r.

OLDRZYCH (URLYK) CZERWONKA

Rycerz czeski (husyta). Data urodzin nieznana. W czasie wojny trzynastoletniej początkowo dowódca najemników na służbie zakonu. Dowodził wojskami w Malborku. W 1455 r. przejął od zakonu w zastaw za długi (niepłacony żołd) zameki miasto Malbork z prawem do jego sprzedaży. W imieniu

s

grupy najemników (Czechów, Ślązaków i Łużyczan) roko­wał z Polską. W 1457 r. sprzedał stronie polskiej Malbork, Tczew i Iławę za 190 000 florenów węgierskich. W nagrodę za przejście na stronę polską otrzymał trzy starostwa, został pierwszym polskim starostą w Malborku. W latach 1457-1458 obronił przed Krzyżakami zamek w Malborku. Później dowodził oddziałami najemników w służbie polskiej w Go- lubiu i Kowalewie. Oskarżony przez Szumborskiego, został w 1460 r. skazany przez króla Czech Jerzego z Podiebradów na karę więzienia za zdradę sprawy krzyżackiej i złamanie zasad rycerskich. Po upływie dwu lat zwolniony na prośbę króla Kazimierza Jagiellończyka z więzienia w Czechach, wrócił w 1462 r. do służby w wojsku polskim. Brał między innymi udział w oblężeniu Gniewa. Zmarł w 1465 r. (nie do­czekał zwycięstwa w wojnie). Jego potomkowie dziedziczyli po nim majątki na Pomorzu i w ziemi chełmińskiej.

Biogramy opracowano na podstawie: Mała encyklopedia wojskowa, 1.1-3, Warszawa 1967-1971, Encyklopedia wojskowa, i. 1-2,Warszawa 2007, Słownik władców polskich, Poznań 1999.

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA

Jana Długosza kanonika krakowskiego dziejów polskich ksiąg dwanaście, przekład Karola Mecherzyńskiego, bez roku i miejsca wydania, t. 5, księga XII (w Polska Biblioteka In­ternetowa — http://www.pbi.edu.pl).

ENCYKLOPEDIE, SŁOWNIKI, LEKSYKONYEncyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975.Encyklopedia wojskowa, Warszawa 2007.Mała encyklopedia wojskowa, Warszawa 1967-1971.Słownik władców polskich, Poznań 1999.K w a ś n i e w i c z W., Leksykon broni białej i miotającej, War­

szawa 2003.K w a ś n i e w i c z W., 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu

ochronnym, Warszawa 1981.

N a d o 1 s k i A., Polska broń. Broń biała, Wrocław 1984.*

T r ą b a M . , B i e l s k i L., Poczet królów i książąt polskich, Bielsko-Biała 2003.

OPRACOWANIAA l e x a n d r o w i c z S . , O l e j n i k K., Charakterystyka polskie­

go teatru działań wojennych, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” t. 26, Warszawa 1983.

B a r d a c h J . , L e ś n i o d o r s k i B . , P i e t r z a k M ..Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1997.

B i s k u p M., Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967.

B i s k u p M., Wojna trzynastoletnia, Kraków 1990.B i s k u p M., Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską

w połowie XV wieku, Warszawa 1959.B i s k u p M . , L a b u d a G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Pru­

sachGdańsk 1988.Bitwa pod Chojnicami 18 IX 1454 r. w tradycji historycznej

i regionalnej, praca zbiorowa pod redakcją Jacka Knopka i Bogdana Kufla, Chojnice 2004.

B o c h e n e k R., Od muru chińskiego do linii Maginota, War­szawa 1964.

B o g u c k a M., Kazimierz Jagiellończyk, Warszawa 1978.C i e s i e l s k a K., W zasięgu krzyżackiego miecza, Warszawa

1963.D e r d ej P., Koronowo 1410, Warszawa 2004.D y s k a n t J.W., Zatoka Świeża 1463, Warszawa 1987.G ó r s k i K., Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego,

Wrocław 1977.G ó r s k i K., Wojna trzynastoletnia (1454-1466), „Przegląd

Zachodni” 1954, nr 7/8.Historia Polski, praca zbiorowa pod red. Tadeusza Manteuffla,

Warszawa 1957, t. l,cz. I.J a s i e n i c a P., Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Warszawa

1986.K o c z o r o w s k i E., Pogrom krzyżackiej armady, Warszawa

2003.K o s i a r z E., Bitwy na Bałtyku, Warszawa 1978.K u c z y ń s k i S., Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach

1409-1411, Warszawa 1987.K u k i e ł M., Zarys historii wojskowości w Polsce, Wydawnictwo

PULS, bez miejsca i roku wyd.Lata wojny trzynastoletniej w „Rocznikach, czyli Kronikach”

inaczej „Historii Polskiej ” Jana Długosza (1454-1466), praca zbiorowa pod red. Stefana M. Kuczyńskiego, Łódź 1964.

L e ś n i o w s k i H . , N o w a k o w s k i A., Sekrety Krzyżaków,

Poznań 1992.M i c h a ł e k A., Wyprawy krzyżowe — Husyci, Warszawa 2004.N a d o 1 s k i K., Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu,

Wrocław 1979.

N a d o 1 s k i A., Grunwald 1410, Warszawa 1993.N a d o 1 s k i A., D a n k o w a J., Uwagi o składzie i uzbro­

jeniu polskiej jazdy rycerskiej w latach 1350-1450, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 126, Wrocław 1983.

N o w a k T . , W i m m e r J., Historia oręża polskiego 963-1795, Warszawa 1981.

f*' %

N o w a k T., Wojna trzynastoletnia 1454-1466, Warszawa 1974. V v * ,

N o w a k o w s k i A., O wojskach Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie zwanego Krzyżackim, Olsztyn 1988.

P l e w c z y ń s k i M., Daj nam Boże sto lat wojen, Warszawa 1997.

Polskie tradycje wojskowe, praca zbiorowa, pod red. Janusza Sikorskiego, Warszawa 1990.

P o t k o w s k i E., Zakony rycerskie, Warszawa 1995.Ty s z k i e w i c z J . , M o r a w s k i K., Krzyżacy, Warszawa

1973.Ś1 i w i c k i A., Ś 1 i w i c k a M., W e n d t W., Plan odnowy wsi

' Świecino, Świecino 2006 (z archiwum gminy Krokowa).y

U r b a n W., Średniowieczni najemnicy, Warszawa 2008.W i m m e r J., Historia piechoty polskiej do roku 1864, War­

szawa 1978.V e t u l a n i A., Walka Polski w wiekach średnich o dostęp do

Bałtyku, Warszawa 1954.Z a j ą c z k o w s k i M.S., Udział ludności wiejskiej w polskiej

wojskowości do połowy XV stulecia, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”,!. 27, Wrocław 1984.

Zakon Krzyżacki a Polska w średniowieczu, praca zbiorowa pod red. Mariana Biskupa, Poznan 1987.

Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, praca zbiorowa pod red. Janusza Sikorskiego, t. 1 do roku 1648, Warszawa 1965.

»

Ż e r o m s k i S., Wiatr od morza. Wista. Międzymorze, Warszawa 1957.

«

Z y g u l s k i Z., Broń w dawnej Polsce, Warszawa 1975.

1 - Armia „krzyżowców” zajmuje stanowiska i czeka na polskiatak.

2 - Polskie hufce pospolitego ruszenia bez rozkazu przechodzągroblę i ustawiają się do bitwy.

3 - Król i zaciężni zmuszeni są przeprawić się i dołączyć do huf­ców pospolitego ruszenia.

I faza

Bitwa pod Chojnicami 18 września 1454 r.

4 - Potężne uderzenie całej polskiej kawalerii rozbija całkowiciekawalerię „krzyżowców”, która nie ścigana przez przeciwnika ucieka na wszystkie strony. Większość ucieka w stronę wyj­ścia z lasu, gdzie w spokoju ponownie się formuje (6).

5 - Polska kawaleria atakuje tabor, który broni się bardzo sku­tecznie.

7 - Część rycerzy z hufca pilnującego Chojnic samowolnie opuszcza swoje stanpwiska i dołącza do bitwy.

II faza

Bitwa pod Chojnicami 18 września 1454 r.

III faza

Bitwa pod Chojnicami 18 września 1454 r.

8 - Zaskakujący atak ponownie zebranej kawalerii „krzyżow­ców”. Zaskoczeni Polacy wycofują się, ale stawiają jeszcze opór (10).

9 - D o ataku przystępują również ci kawalerzyści, którzy umknęli do obozu. Ogień artylerii z obozu dalej masakruje ściśnione szeregi Polaków.

11 - Oddział von Plauena rozbija osłonowy hufiec polski, poczym podpala obozy. Ogólna panika i ucieczka obozowej czeladzi.

12 - Widok płonącego obozu wywołuje powszechną panikę po­spolitego ruszenia. W ucieczce ratują oni hufiec króla i za- ciężnych, którzy przy moście organizują obronę.

13 - Powszechna ucieczka Polaków. „Krzyżowcy” atakują ucie­kających, przyczyniając się do kompletnego pogromu.

%

I faza

Bitwa pod Świecinem 17 września 1462 r.

1 - Wielogodzinne wyrównane starcie kawalerii.2 - Pod naporem Niemców kawaleria cofa się aż pod swój obóz

(manewr zamierzony).3-Ścigający ich Niemcy odsłaniają swoje skrzydło pod ostrzał

polskiej piechoty. Salwa z ich kusz powoduje paniczną ucieczkę niemieckiej kawalerii.

Bitwa pod Świecinem 17 września 1462 r.

11 faza

4 - Niemiecki głównodowodzący ponownie wyprowadza własną, znacznie już osłabioną kawalerię, lecz jej szarża załamuje się pod wpływem ataku polskiej kawalerii oraz bocznego ostrzału piechoty (5).

6 - Ścigający niemiecką kawalerię jeźdźcy polscy niszczą ją nie­mal całkowicie na poczynionych przez nich samych zawa­łach.

7 - Polska piechota szturmuje obóz niemiecki, który początkowobroni się z powodzeniem.

8 - Powtórny atak na obóz prowadzony zarówno przez piechotęjak i kawalerię, która powróciła z pościgu, kończy się jego zdobyciem i masakrą broniącej się piechoty.

9 - Na polanie pojawiają się Pomorzanie, lecz na widok klęskiNiemców zawracają ścigani przez Polaków.

SPIS TREŚCI

Wstęp...........................................................................................7Zakon krzyżacki w Prusach, dzieje stosunków zakonu

z Polską................................................................................10Wojny polsko-krzyżackie do wybuchu wojny

trzynastoletniej.................................................................... 40Wojna trzynastoletnia — Przyczyny wojny.

Wojska obu stron.................................................................51Pierwsza bitwa pod Chojnicami — 1454 r............................... 69Przedłużająca się wojna.......................................................... 110Piotr Dunin i jego nowa armia................................................ 140Świecino — 17 września 1462 r............................................. 153Działania wojenne i rokowania pokojowe od 1463 r.

do końca wojny................................................................. 175Zakończenie............................................................................ 201Aneksy.....................................................................................205Bibliografia..............................................................................214