H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

RYSZARD DZIESZYŃSKI

SADOWA 1866

BELLONAWarszawa

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres:Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 WarszawaDział Wysyłki tel.: 022 45 70 306, 022 652 27 01fax 022 620 42 71www.bellona.ple-mail: biuro@bellona.plwww.ksiegarnia.bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor merytoryczny: Kazimierz Cap Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Hanna Rybak

© Copyright by Ryszard Dzieszyński, Warszawa 2007 © Copyright by Bellona SA, Warszawa 2007

ISBN 978-83-11-10811-0

PRUSY PONAD WSZYSTKO

Królewiec, zwany też Königsbergiem, to piękne miasto nad Pregołą, rzeką spiętą siedmioma mostami, gród Prusów założony 300 lat przed narodzeniem Chrystusa przez Tuwangste, słynnego wodza plemienia Sambitów, czyli Prusów. Od 1256 roku należał do Zakonu Kawalerów Mieczowych, którego odłam połączył się potem z Zakonem Najświętszej Marii Panny. Miasto zostało nazwane König­sbergiem na cześć króla Czech Przemysława III, który pomógł braciom zakonnym w walce z poganami. Gród przetrzymał w latach 1259-1261 oblężenie Prusów, a od 1457 roku, po przegranej przez zakon krzyżacki wojnie trzynastoletniej z Polską i utracie przezeń Malborka stał się siedzibą wielkich mistrzów zakonu.

Ozdabiał go stojący na niewielkim wzniesieniu zamek w kształcie wielkiego czworokąta, którego jeden bok król Przemysław wzniósł osobiście. Zamek był otoczony po­dwójnym murem i posiadał siedem wież; nigdy go jednak nie wykończono. Wejścia doń strzegł od 1802 roku pomnik króla Fryderyka I. Natomiast miasto otaczał wał długości 1,7 mili z ośmioma bramami. We wnętrzu piętrzyła się cyta­dela Friedrichsburg z kościołem i arsenałem, a obok znaj­dowały się Grobla Filozofów, dworzec kolejowy i pomnik

Emmanuela Kanta. Główna ulica, Langgasse, prowadziła do starego cyrkułu Kneiphof, zwanego Kniporgiem, zbudo­wanego na palach wbitych w dno Pręgoły. W środku cyrkułu widać było starą katedrę z 1332 roku, zwaną tumem, wzniesioną przez wielkiego mistrza Lotariusza Ludara Brunszwickiego — długą na 286 stóp, szerokości 93 stóp, z wieżą wysoką na 184 stopy, słynną ze wspania­łych organów, a także z grobów sześciu ostatnich wielkich mistrzów zakonu i książąt pruskich.

W tym właśnie mieście koronował się na króia Prus Wilhelm Ludwik Fryderyk von Hohenzollern. Współcześni zapamiętali go jako mężczyznę noszącego się prosto jak świeca, niemal łysego, z bokobrodami robiącymi wrażenie na tych, którzy mieli się z nim okazję zetknąć. Wilhelm w bezpośrednim zetknięciu był serdecznie uprzejmy, a wo­bec kobiet — nienagannie rycerski. Na niwie państwowej Prus znany był od wielu lat — najpierw jako oficer, potem jako regent. Panowała o nim opinia, a potwierdził ją potem jego premier Otto hrabia von Bismarck, że odznaczał się „niezwykłą dozą klarownego rozsądku”. Jednocześnie no­wego króla cechowały upór i przywiązanie do tradycji1.

Obrzędy koronacyjne w Królewcu rozpoczęły się16 października 1861 roku uroczystym posiedzeniem stanów pruskich. Następnie król udekorował Orderem Orła Czar­nego królową oraz wdowę po zmarłym królu Fryderyku Wilhelmie IV. Potem odbył się wielki bal w umyślnie zbudowanej i bogato przystrojonej sali zamkowej, która została a giorno oświetlona.

O godz. 9.45 zjawił się tam król z dworem, powitany trzykrotnym wiwatem i muzyką. Bal rozpoczęła królowa w pierwszej parze z arcyksięciem Karolem Ludwikiem Habsburgiem. Za nimi tańczył król z Wielką Księżną Weimarską. O godz. 12.00 król opuścił salę. Zebrani

1 Christian K r o c k o w , Bismarck, s . 7 0 .

pożegnali go pieśnią Heil dir im Sieger Krantz i hymnem pruskim. Następnego dnia od godz. 13.00 król przyjmował w Kneiphofscher Junkerhof delegacje przybyłe na uro­czystości.

Dnia 18 października o godz. 10.00 w kościele zam­kowym rozpoczął się właściwy obrzęd koronacyjny. Vil- helm, w purpurowym płaszczu narzuconym na mundur generalski, przy wtórze dzwonów i huku armat nałożył sobie koronę wziętą z ołtarza, po czym w jedną rękę chwycił berło, zaś w drugą — miecz. O godz. 12.00 orszak koronacyjny przybył do sali tronowej zamku, gdzie me­tropolita królewiecki, kardynał von Geisel, przemówił w imieniu duchowieństwa, zaś książę Salms Leich uczynił to w imieniu magnatów królestwa.

Potem król udał się na wielkie schody dziedzińca zamkowego, gdzie otoczony przez dwór, ministrów i za­proszonych świadków wysłuchał mów prezesa obu izb parlamentu, hrabiego Dohna Lauka, jako reprezentanta stanowych świadków, po czym oznajmił:

„Z Bożej łaski królowie pruscy od stu lat noszą koronę. Ponieważ korona pochodzi od Boga, przeto biorąc ją ze świętego stołu, daję przez to uznanie, że w pokorze przyjmuję ją z rąk Najwyższego.

Wiem, że modły mego ludu otaczały mnie przy tym uroczystym akcie, aby błogosławieństwo Najwyższego spływało na nasz kraj. Miłość i przywiązanie, jakie mi od mego wstąpienia na tron były okazywane, są mi rękojmią, że w każdej okoliczności na wierną przychylność i po­święcenie mego ludu liczyć mogę. Ufny w to mogłem uwolnić mój wiemy lud od tradycyjnego hołdu i przysięgi poddaństwa. Oby Opatrzność Boża jak najdłużej zachowy­wała drogiej Ojczyźnie błogość pokoju; od zewnętrznych niebezpieczeństw osłoni Prusy waleczne wojsko. Od we­wnętrznych zaś Prusy będą uwolnione, bo tron ich królów stoi w swojej potędze i swoich prawach, kiedy jedność

między królem a ludem, która uczyniła Prusy silnymi, pozostaje niezachwiana. Tym sposobem na drodze za­przysiężonych praw oprzemy się niebezpieczeństwom wzburzonego czasu i wszystkim grożącym burzom. Niech Bóg to sprawi!”.

Po mowie króla minister spraw wewnętrznych Fryderyk von Eulenberg (1815-1881) odczytał dwa dekrety kró­lewskie: o utworzeniu nowego odznaczenia — Wielkiego Krzyża Orderu Orła Czarnego — i rozszerzeniu statutu Orderu Hohenzollernów, a także o amnestii dla więźniów politycznych.

„Na koniec król po trzykrotnym pochyleniu berła powrócił do zamku, wpośród niesłychanej radości wielu tysięcy ludzi”— informował korespondent „Gazety Warszawskiej”2.

19 października w południe w sali Tronowej odbyła się prezentacja dworu przyjęta przez królową. O godz. 20.00

do zamku ruszył pochód uczniów miejscowych szkół z pochodniami, a o 21.00 odbył się koncert w Sali Wielkiej zamku, na który przybyło trzy tysiące zaproszonych gości. Uczestniczyli w nim śpiewacy Joanna Wagner i Tochman, orkiestra królewska oraz chór katedralny. Artyści wykony­wali tylko niemieckie kompozycje.

20 października o godz. 13.00 król wraz z rodziną odjechał do Gdańska, a w godzinę potem książęta z rodziny królewskiej pociągiem do Berlina. W Gdańsku król prze­bywał dwa dni. Następnie uroczyście wjechał wraz z mał­żonką do swej stolicy. Wjazdowi towarzyszyły salwy z dział i odgłosy dzwonów, a także tłumy mieszkańców, którzy na tę okazję przystroili swe domy. Trasa przejazdu wiodła od Bramy Frankfurckiej do zamku, a droga została oznaczona masztami weneckimi.

Nowy król Wilhelm długo czekał na tę chwilę — obej­mując tron miał już 64 lata. Jego droga do tej najwyższej

2 „Gazeta Warszawska”, nr 237 z 21 października 1861.

godności W państwie nie była łatwa. Jako drugi syn króla Wilhelm nie mógł się spodziewać, że to jemu przypadnie dziedzictwo ojca. Starszy brat Fryderyk Wilhelm IV od początku szykowany był do tej roli i rzeczywiście spełniał ją przez niemal 20 lat. Dlatego książę Wilhelm mógł widzieć siebie co najwyżej w roli głównodowodzącego armią pruską i do czego konsekwentnie był przygotowywa­ny od dziecka.

Najpierw wychowywał go Johann Fredrich Gottlieb Delbruch, rektor szkoły pedagogicznej w Magdeburgu. Potem jako 10-letni chłopiec Wilhelm został mianowany

• • •

oficerem armii ojca. Ale radość z nominacji przesłoniła mu gorycz klęsk, które właśnie ta armia poniosła 14 paździer­nika 1806 roku na polach bitewnych Jeny i Auerstedt. Przebywał wtedy z rodzicami przy sztabie feldmarszałka Karola Wilhelma, księcia Braunsweig, naczelnego dowódcy armii pruskiej, który stacjonował na zachód od Naumburga, na drodze do Erfurtu. Gdy książę Karol Wilhelm otrzymał w Hassenhausen koło Auerstedt śmiertelną ranę, ojciecWilhelma objął dowództwo nad armią. Na nic to się zdało— francuskie korpusy były górą. Król wydał więc rozkaz do odwrotu w kierunku Weimaru, lecz odwrót ten zamienił

• s

się w paniczną ucieczkę. Licząca 72 tysiące żołnierzy armia pruska walcząca koło Jeny poszła w rozsypkę. Zginęło lub odniosło rany 12 tysięcy Prusaków, 15 tysięcy dostało się do niewoli. Z kolei druga armia pruska, walcząca pod Auerstedt, dowodzona najpierw przez księcia Karola Wilhelma, a potem króla Fryderyka Wilhelma III, straciła 13 tysięcy zabitych i rannych oraz 3 tysiące jeńców.

Na rewanż pruskiemu królowi przyszło czekać osiem lat. W styczniu 1814 roku wojska koalicji antynapo- leońskiej przekroczyły Ren. Młody książę Wilhelm znaj­dował się w sztabie wchodzącej w skład wojsk austriackich Armii Czeskiej dowodzonej przez feldmarszałka Karola Filipa księcia von Schwarzenberga (1771-1820), w którym

przebywał także jego ojciec oraz dwaj cesarze: Aleksan­der I oraz Franciszek I. Armia Czeska pomaszerowała doliną Sekwany w kierunku Paryża. Już dochodzili do Fointainebleau, gdy cesarz Napoleon I jeszcze raz pokazał swój lwi pazur i rozbił jeden z jej korpusów. „Uzurpator” znowu dał znać o sobie 21 marca 1814 roku, gdy zmusił tę armię do odwrotu koło Arcis sur Aubene. Na szczęście dla Austriaków 31 marca 1814 roku padł Paryż, którego nie broniły żadne wojska, a marszałkowie Napoleona I wypo­wiedzieli mu posłuszeństwo. Cesarz Francuzów, który nie został pokonany w tej kampanii na placu boju, musiał 6 kwietnia 1814 roku abdykować i udać się na małą wysepkę Elbę. Potem, jak wiadomo, miał jeszcze swoje Sto Dni, ale książę Wilhelm nie uczestniczył już w tym epizodzie. Armia Czeska wróciła do Austrii, a władcy do swych państw. Książę Wilhelm, który odznaczył się w działaniach wojennych, został uhonorowany przez ojca Pruskim Krzyżem Żelaznym. Po wojnie nadal służył v/ armii i otrzymał przydział do garnizonu Szczecin, gdzie dowodził batalionem piechoty. Potem sprawował dowództ­wo nad innymi jednostkami wojskowymi i służył w Sztabie Generalnym w Berlinie.

Na balu dworskim w stolicy Prus poznał księżniczkę Elizę Radziwiłłównę, córkę księcia Antoniego Radziwiłła (1775-1833), namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańs­kiego, i księżniczki Franciszki Luizy Hohenzollern, siost­rzenicy króla Fryderyka II. Wilhelm zakochał się w niej w 1817 roku, a więc w dwa lata później. Stała się ona pierwszą i chyba jedyną miłością księcia. Wystąpili razem w „żywym obrazie” Tomasza Moore „Raj i Peri” pokaza­nym na dworze pruskim. Uroda Elizy zwracała powszechną uwagę; księżniczka stała się ozdobą dworu pruskiego. Dworacy nazywali ją „aniołem”, albo „białą różą”. Przez pięć lat cały dwór Hohenzollernów plotkował o planach małżeńskich obojga. Radziwiłłowie podjęli wtedy starania

o uznanie faktu, że byli książętami Rzeszy; zrodził się też projekt wysunięty przez samego księcia Wilhelma, aby Radziwiłłównę adoptował car Aleksander I. Ostatecznie mariaż nie doszedł do skutku, bowiem koteria meklembur- ska doprowadziła do tego, że ojciec nakazał księciu Wilhelmowi zerwać z Elizą. Książę był posłuszny woli ojca i w 1826 roku ożenił się z księżniczką Augustą von Sachsen-Weimar. Do końca życia na swym biurku trzymał jednak oprawioną fotografię Elizy, która zmarła na gruźlicę w osiem lat po rozstaniu się z nim, mając zaledwie 31 lat.

Po śmierci ojca w 1840 roku, gdy starszy brat Wilhelma jako Fryderyk Wilhelm IV wstąpił na tron, Wilhelm otrzy­mał tytuł księcia Prus. Służąc cały czas w wojsku, awan­sował na kolejne stopnie wojskowe, aż do rangi generała piechoty.

Gdy w marcu 1848 roku w Berlinie wybuchła rewolucja, Wilhelm uważał, że należy rozprawić się z nią za pomocą dział i stąd też zyskał wśród dziennikarzy niechlubnei złośliwe miano „króla kartaczy”. Od tej pory niechętnie był widziany przez społeczeństwo w Prusach. Król brat Fryderyk Wilhelm IV poradził mu: „Jedź do Londynu”. Tam książę Wilhelm poznał księcia Alberta męża królowej Wiktorii i innych znaczących polityków brytyjskich. Po dwóch miesiącach wrócił i dzięki zręcznym działaniom bankiera z Nadrenii, ministra skarbu i wicepremiera, a potem też od 29 marca do 25 czerwca 1848 roku premiera Prus Gottfryda Ottona Ludolfa Camphausena (1812-1896) został wybrany deputowanym do Zgromadze­nia Narodowego we Frankfurcie nad Menem. Nigdy jednak nie zasiadł w ławach poselskich. Natomiast po upadku Wiosny Ludów w Prusach utworzył nowy rząd. Wkrótce też został dowódcą armii w Wielkim Księstwie Badenii, gdzie tłumił w 1849 roku powstanie ludowe, w którym uczestniczyli młodzi, słabo uzbrojeni i niewyszkoleni wojskowo entuzjaści republiki i liberalnej, postępowej

konstytucji, dowodzeni przez polskiego generała Ludwika Mierosławskiego. W oddziałach tych walczył młody Fry­deryk Engels i z tego powodu do końca życia miał przyszłego króla Prus za „wojaka z placu defilad” i czło­wieka o „przeciętnych w najlepszym razie zdolnościach i słabym, lecz często wykazującym upór charakterze”3.

Potem książę Wilhelm pełnił funkcję wojskowego guber­natora Nadrenii-Westfalii z siedzibą w Koblenz (Koblencji). W 1854 roku został komendantem twierdzy w Mainz (Moguncji), należącej do Związku Niemieckiego, i jedno­cześnie prezesem lóż wolnomularskich w Prusach. Od 1857 roku zastępował chorego psychicznie króla. W po­czątkach 1858 roku został regentem. W listopadzie 1858 roku powołał organizację Ministerium Hohenzollern — No­wa Era, która, jak sama nazwa wskazuje, miała zająć się reformowaniem państwa. Gdy w styczniu 1861 roku król Fryderyk Wilhelm IV zmarł na udar mózgu, regent Wilhelm objął tron. Rychło jednak przekonał się, że korona to bynajmniej nie bezpieczne nakrycie głowy. Jeszcze jej nie nałożył, a już przeżył zamach na swą osobę. Dnia 14 lipca 1861 roku strzelał do niego student Oskar Becker.

O czym myślał Wilhelm, wkładając na swe skronie koronę pruską? Czy o niebezpieczeństwach i przykrościach wynikających ze sprawowania władzy? A może o tym, co należy zrobić, aby Prusy były wielkie? Ale żeby Prusy były rzeczywiście wielkie, trzeba było pomyśleć, jak stać się panem całych Niemiec.

Prusy reprezentowały połączone tradycje Marchii Bran­denburskiej i zakonu krzyżackiego. Marchia powstała na terenach wyrwanych Słowianom w latach 1134-1156 przez margrabiego Albrechta Niedźwiedzia, który otrzymał je w drodze podstępu jako spadek od władcy kraju Stodoran, księcia Przybysława-Henryka w zamian za wcześniejszą

3 Fryderyk E n g e l s , O wojnie w Niemczech, s. 186.

pomoc udzieloną mu w walce z siostrzeńcem, księciem Jaksą Gryfitą z Kopanicy, prawowitym władcą tych ziem. Margrabia musiał potem toczyć boje z Jaksą, zanim cesarz Fryderyk I Barbarossa uznał jego prawa do kraju nad Hawelą i Sprewą.

Przez wieki Marchia Brandenburska była mało znaczą­cym kraikiem, słabo zaludnionym z uwagi na mało urodzaj­ną ziemię, piaski, a także wielkie kompleksy leśne, jeziora i bagna. Za to mieszkająca tam szlachta, przyzwyczajona do trudnych warunków bytowania, stała się energiczna i wojownicza. Tam przychodzili na świat urodzeni żołnierze, prawdziwy skarb dla władcy.

Ale Brandenburgia nadal pełniłaby rolę mało znaczącego w wielkiej Rzeszy księstewka, gdyby elektor brandenburski Jan Zygmunt nie poślubił Anny — córki ostatniego księcia pruskiego, Albrechta Fryderyka Hohenlohe-Ansbach — i nie uzyskał w 1611 roku zgody króla polskiego Zygmunta III Wazy na przejęcie na własność Prus Książęcych po śmierci ich ostatniego władcy. W trzy lata potem udało mu się jeszcze pozyskać księstwa Kleve, Mark, Ravenberg i tery­torium Ravenstein w Nadrenii. Gdy w 1618 roku zmarł jego teść, książę Albrecht Fryderyk, elektor brandenburski, stał się właścicielem Prus Książęcych, przejmując ich tradycje wywodzące się z zakonu krzyżackiego.

Zakon krzyżacki powstał w 1190 roku w czasie oblężenia Akki, jako nieformalne stowarzyszenie rycerskie przy szpitalu Najświętszej Marii Panny założonym przez miesz­kańców Lubeki. W osiem lat potem był to już formalny zakon. Pierwszą próbę stworzenia własnego państwa podjął w Siedmiogrodzie, do którego zaprosił Krzyżaków król Węgier Andrzej. Zostali oni jednak wypędzeni w 1225 roku przez kolejnego władcę Węgier za próbę oderwania tego terenu od monarchii węgierskiej. Ale w rok potem dostali ziemię chełmińską od polskiego księcia Konrada Mazowieckiego, który chciał ich użyć do odpierania ataków

pogańskich Prusów. Krzyżacy znakomicie wywiązali się z tego zadania — nie tylko powstrzymali ataki Prusów, ale wręcz ich podbili. Potem w 1308 roku zagarnęli polskie Pomorze Gdańskie, następnie litewską Żmudź. Nieszczęś­liwa dla zakonu okazała się jednak w 1410 roku bitwa pod Grunwaldem, gdzie cios zadały jej połączone siły polsko- -litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły, potem zaś wojna 13-letnia z jego synem, królem polskim Kazi­mierzem Jagiellończykiem. Wydarzenia te podkopały ko­rzenie zakonu. Gdy nastała reformacja, zakonnicy z czar­nymi krzyżami na płaszczach postanowili się zeświecczyć i przejść na luteranizm. W 1525 roku ich władca książę Albrecht Hohenzollern złożył na rynku krakowskim hołd lenny polskiemu królowi Zygmuntowi.

Od 1618 roku Prusy Książęce dzieliły już wspólny los z Brandenburgią. Panowanie elektora brandenburskiego księcia Jerzego Wilhelma w latach 1619-1640 przypadło na okres wojny 30-letniej. Musiał mocno manewrować, aby nie narazić się żadnej ze stron. Jego następca Fryderyk Wilhelm (1620-1688), nazwany Wielkim Elektorem, który objął tron w 1640 roku, najpierw zmniejszył liczebność armii, ale potem wytargował na cele wojskowe od stanów 150 tysięcy talarów rocznie i armię powiększył. Następnie wziął udział w 1644 roku w rokowaniach pokojowych w Osnabrück i Münster w Westfalii, gdzie zebrało się 37 delegatów państw obcych i 111 niemieckich. W ich wyniku uzyskał część Pomorza Zachodniego, biskupstwa Halber- stadt i Minden. Następnie książę-elektor Fryderyk Wilhelm w wyniku II wojny północnej, w ramach traktatu westfal­skiego 19 września 1657 roku, wywalczył niezależność dla swego państwa.

W 1701 roku jego następca Fryderyk I koronował się w Królewcu na króla Prus. Nie uczynił tego w Berlinie, lecz w mieście nad Pregołą i bynajmniej nie z miłości do tego ponurego grodu, choć wielce go sławił tamtejszy

filozof Emmanuel Kant, lecz z czystego wyrachowania./

Prusy Wschodnie nie stanowiły części Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, więc nie trzeba było pytać cesarza o zgodę.

Zapewne król Wilhelm I zadawał sobie pytanie, czy powstałe na ziemiach słowiańskich królestwo pruskie może ubiegać się o prymat nad terenami prawdziwie niemieckimi?

No cóż, nie zawsze były one niemieckie. Najpierw przez 900 lat mieszkali tu Celtowie. Dopiero potem wyrugowali ich stąd Germanie. W ciągu dwustu lat, począwszy od VI wieku, zjednoczyli ich Frankowie. Po podziale monarchii Karola Wielkiego w 843 roku Ludwik Niemiecki otrzymał tereny, na których powstały potem państwa niemieckie.

Święte Cesarstwo Rzymskie narodziło się wówczas, gdy Otto I Wielki (912-973), syn Henryka Ptasznika, króla Niemiec, i Matyldy z Ringelheim, córki hrabiego Dytyka, od 936 roku książę Saksonii i jednocześnie król Niemiec, koronował się w 962 roku na cesarza.

Jeden z jego następców, Fryderyk I Barbarossa (1125-1190), syn księcia Szwabii, który w 1145 roku został wybrany cesarzem, utrwalił system lenny, narzucając swe zwierzchnictwo innym władcom niemieckim.

Natomiast w 1232 roku kolejny władca Fryderyk II Barbarossa został wybrany cesarzem przez elektorów: arcybiskupów Kolonii, Moguncji, Trewiru, króla Czech, margrabiego brandenburskiego, księcia Saksonii oraz pala- tyna Renu. Ale w 1274 roku koronę Świętego Cesarstwa Rzymskiego przywdział Rudolf Habsburg z Austrii. Na arenie dziejów pojawił się nowy wielki ród.

A Hohenzollernowie? Przecież wcale nie byli gorsi. Wywodzili się ze słynnego rycerskiego rodu panującego na zamku Zollem w Badenii. Burkhard de Zoloris, żyjący w XI wieku, był jego protoplastą. Syn Burkharda — Fry­deryk — już miał tytuł hrabiego. To kolejny potomek rodu, hrabia Fryderyk II burgrabia norymberski, zgłosił

propozycję, aby cesarzem został... Rudolf Habsburg. Fryderyk uważał Rudolfa za człowieka słabego i nie­groźnego dla pozostałych. Przekonał o tym elektorów, którzy zagłosowali na tę kandydaturę. I co dobrego z tego wyszło? Koronę cesarską od 1438 roku całkowicie zawłaszczyli Habsburgowie. Ale czy było czego zazdro­ścić? Czy ta korona rzeczywiście oznaczała realną władzę nad Niemcami? A Hohenzollernowie uznawali jedynie realną władzę.

W ciągu wieków cesarska władza stawała się coraz bardziej iluzoryczna. Stan ten utrwaliła reformacja, która podzieliła kraje między Renem i Łabą na katolickie— południowe oraz protestanckie — północne. Zaś po wojnie 30-letniej, toczącej się w latach 1618-1648, nastąpił paraliż cesarskiej władzy centralnej i wzrost znaczenia książąt. Poszczególne kraje niemieckie — a było ich w sumie trzysta — przekształciły się w niezależne pańs­tewka. I ten stan rzeczy trwał już przez ponad dwa wieki.

Czy nie należałoby tego wreszcie zmienić — zapewne zastanawiał się król Wilhelm I. Czy nie nadszedł czas, aby Prusy stały się nie tylko pierwszym państwem w rodzinie krajów niemieckich, ale przede wszystkim po prostu skupiły je pod jednym berłem: cesarskim, przy czym nie powinien to być cesarz austriacki. Przekonywał go do tego ówczesny przedstawiciel Prus przy Związku Niemieckim z siedzibą w Frankfurcie nad Menem, potomek junkierskiej rodziny z Meklemburgii, Otto hrabia von Bismarck-Schönhausen ze Starej Marchii. Król Wilhelm pamiętał go jeszcze z 1850 roku, gdy młody jeszcze, 35-letni Otto von Bismarck, deputowany Izby Panów, zresztą z królewskiej nominacji dokonanej przez Fryderyka Wilhelma IV, inteligentny,o szybkiej orientacji i zręczności w wyrażaniu myśli, wystąpił na posiedzeniu Izby 3 grudnia. Wcześniej trzy królestwa niemieckie: Prusy, Saksonia i Hanower chciały zawiązać zalążek federacji ogólnoniemieckiej. Ale Austria,

która z kolejnymi królestwami niemieckimi: Bawarią i Wir­tembergią zawarła antypruski sojusz, mając poparcie cara Mikołaja I, zmusiła Prusy do rezygnacji z planów zjed­noczeniowych. Oburzone pruskie stronnictwo liberalne agitowało w parlamencie za wypowiedzeniem wojny. Ale Otto von Bismarck zdawał sobie sprawę, że Prusy są jeszcze za słabe i przedstawił na forum Landtagu trzeźwą kalkulację szans i zagrożeń. Tym przekonał posłów i ocalił króla i rząd. A wielu zapamiętało wówczas jego słowa:

„My Niemcy, gdy jesteśmy zjednoczeni, przepędzimy diabła z piekła”4.

Potem hrabia Bismarck został posłem przy radzie Związ­ku Niemieckiego we Frankfurcie. Jeszcze jako regent książę Wilhelm otrzymał od niego memoriał, w którym Otto Bismarck wykazywał, że Prusy mogą odegrać w Niem­czech poważniejszą rolę tylko poza Związkiem Niemieckim. „Dotychczasowa hegemonia Austrii w Związku hamuje możliwości rozwoju Prus” — pisał hrabia5.

Ale wtedy książę-regent Wilhelm bał się jeszcze śmielszej inicjatywy i nie wziął memoriału hrabiego Bismarcka pod uwagę. Natomiast poglądy tego ostatniego dobrze poznali przedstawiciele dyplomacji austriackiej i odtąd naciskali na księcia-regenta Wilhelma, aby odwołał niebezpiecznego polityka z Frankfurtu. Ten zaś przychylił się w końcu do tych sugestii i w 1858 roku przeniósł go na stanowisko posła Prus do Petersburga.

Wspominając Ottona von Bismarcka, pruski król mimo woli musiał się uśmiechnąć. Ten wysoki, korpulentny żarłok o delikatnej głowie i twarzy wrażliwego artysty miał wysoki, cienki głos. Wobec otaczających go ludzi zachowywał intelektualną wyniosłość, ledwie maskującą nerwowe napięcie. Ale mimo pozorów krzepy nie miał najlepszego zdrowia. Cierpiał na bezsenność, kamicę

4 K r o c k o w , op.cit., s. 53.5 Witold J a k ó b c z y k. Bismarck, s. 34.

nerkową, newralgię twarzy i miał skłonności do załamania nerwowego6.

Król musiał jednak przyznać, że hrabia Bismarck od­znaczał się wielką siłą charakteru i ambicjami sięgającymio wiele wyżej niż posada zawodowego dyplomaty. Wierny swym poglądom, okazał się nadal niepoprawny i nawet na stanowisku posła w dalekiej stolicy nad Newą ciągle wykazywał antyaustriacką postawę. Zapewne po latach jego gospodarz, car Rosji Mikołaj I, musiał przyznać mu rację. Dowiodła tego wojna krymska i obłudna postawa Austrii wobec tego konfliktu Rosji z Turcją, Francją, Królestwem Sardynii i Wielką Brytanią. Car miał prawo do niezadowolenia i poczucia krzywdy. Jeszcze kilka lat wcześniej ratował monarchę austriacką z opresji, wysyłając na Węgry liczącą 200 tysięcy żołnierzy armię. Cesarz Franciszek Józef I odwdzięczył mu się, także okupacją księstw naddunajskich, blokując w ten sposób drogę woj­skom rosyjskim na Bałkany

Regent Wilhelm odrzucił wprawdzie memoriał Otto Bismarcka, ale wiele jego myśli przyjmował za swoje. Czy król Prus nie mógłby zjednoczyć Niemiec? No cóż, jak do tej pory nikt bardziej niż Królestwo Prus, od momentu jego utworzenia, nie robił tego lepiej, usiłując na początek powiększyć swe tereny. Już książę-elektor Jerzy Wilhelm sięgał nawet po posiadłości zamorskie. Dzięki niemu powstała kolonia w afrykańskiej Gwinei, ale koszty jej utrzymania okazały się zbyt duże i w końcu Prusy od­sprzedały ją Holandii.

Jego następcy patrzyli łakomym okiem na bliższe tereny, jak chociażby na Pomorze, które wraz ze Szczecinem chciał zdobyć król Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) i dla­tego został w 1714 roku sojusznikiem cara Rosji Piotra I. W 1720 roku dopiął swego. Za trzy miliony talarów kupił

6 Bernt E n g e ł m a n, Prusy — kraj nieograniczonych możliwości,s. 408.

od Królestwa Szwecji Pomorze Zachodnie, wraz ze Szcze- cinem i wyspami Uznam i Wolin.

Jego następca, 28-letni król Fryderyk II, miał na oku/

kolejne terytorium do zagarnięcia: austriacki Śląsk. Ale zamiast kupować, postanowił je zagrabić. Dnia 16 grudnia 1740 roku jego wojska wkroczyły na ten teren. Tak zaczęła się wojna z Austrią. W 12 dni potem armia pruska zajęła Głogów, 3 stycznia 1741 roku — Wrocław, a 10 kwietnia stoczyła pomyślną bitwę z armią austriacką koło Małujowic.

W czasie bitwy dowódca wojsk pruskich, generał Kurt Krzysztof von Schwerin, poradził królowi, aby opuścił pole zmagań i czekał w bezpiecznym miejscu na rozwój wyda­rzeń. Król Fryderyk II posłuchał go i nie miał okazji zobaczyć, jak szarża kawalerii austriackiej załamuje się w ogniu piechoty pruskiej...

Król Fryderyk II zapewnił sobie przychylność Francji,a potem Saksonii i Bawarii w walce z Austrią, z którymizawarł koalicję. Wkrótce wojska koalicji zajęły Pragęi Górną Austrię. Ale monarchia austriacka jeszcze razokazała swą żywotność i choć 17 maja 1742 roku królFryderyk II zwyciężył wojska austriackie w bitwie kołoChotusic, musiał zawrzeć z cesarzową Marią Teresą

/

pokój. Otrzymał wtedy swój wymarzony Śląsk, z wy­jątkiem Opawy, Karniowic i Cieszyna. Ale już w sierpniu 1744 roku wszczął kolejne operacje wojenne, bowiem obawiał się, że Śląsk, z takim trudem zdobyty, może jednak stracić. Ponownie pokazał, że ma znakomitą armię. Dnia 4 czerwca 1745 koło Strzegomia pobiła ona wojska austriackie, a 15 grudnia 1745 roku koło Kesseldorf — saskie. Fryderyk II utrzymał swój Śląsk. Musiał jednak stoczyć w obronie swego łupu kolejną wojnę rozpoczętą 28 sierpnia 1756 roku.

Tak oto doszło do wojny siedmioletniej (1756-1763), w której Prusy występowały w koalicji z Wielką Brytanią i Hanowerem przeciw Francji, Austrii, Rosji, Saksonii

i Szwecji. Zakończyła się ona traktatem pokojowym 15 lutego 1763 roku w Hubertsburgu, gdzie Prusom ostatecznieprzypadły Śląsk i ziemia kłodzka.

Potem Prusy powiększyły się o ziemie polskie. W wyniku I rozbioru zagarnęły w 1772 roku Warmię, województwo pomorskie, malborskie, chełmińskie, tereny nad Notecią— w sumie 36 tysięcy kinkw. i 580 tysięcy mieszkańców.

W 1786 roku na tron wstąpił król Fryderyk Wilhelm II, bratanek króla Fryderyka II. Choć podobno był monarchą słabym i niesamodzielnym, to jednak za jego panowania Prusy powiększyły się w 1792 roku o ziemie II rozbioru polskiego: Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę, Mazowsze — 58 tysięcy kmkw. i ponad 1 milion mieszkańców, a w 1795 roku — o większość Mazowsza z Warszawą, tereny litewskie po Niemen — 48 tysięcy kmkw. i ponad 1 milion mieszkańców.

Wojny z Francją już za panowania króla Fryderyka Wilhelma III nie przyniosły Prusom nowych nabytków. W dodatku straciły one część terenów trzeciego zaboru (Wielkopolska, część Mazowsza, Gdańsk jako wolne miasto) w wyniku traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku. To niemal połowa państwa! Ale traktat w Tylży oznaczał także koniec I Rzeszy. Powstał za to Związek Reński pod egidą Francji liczący 16 państw na zachodzie Niemiec. Austria, Prusy i Szwecja, mająca Pomorze Zachodnie oraz księstwo Schleswig, nie weszły do Związku. Zresztą rozwiązanie to okazało się nietrwałe. W 1813 roku Związek Reński rozpadł się, a ostatecznie został roz­wiązany w 1815 roku. Po klęsce cesarza Napoleona I Prusy odzyskały Toruń, Bydgoskie i Poznańskie, z których utworzyły Wielkie Księstwo Poznańskie. Pruski stał się także znowu Gdańsk. Na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku powstał pod egidą Austrii Związek Niemiecki. Stanowił on konfederację, liczącą początkowo 41 państw niemieckich. Do 1837 roku należała do niego także

Wielka Brytania, władająca Królestwem Hanoweru, a tak­że Dania, mająca księstwa Holstein i Laurenburg, zamiesz­kane częściowo przez ludność niemiecką, oraz Królestwo Holandii (poprzez Księstwo Limburgii) i Wielkie Księstwo Luksemburg.

Jeszcze w 1833 roku powstał Związek Celny pod egidą Prus. Dzięki niemu kraje zachodnioniemieckie zaczęły szybciej rozwijać się gospodarczo. Powstawał przemysł, budowano linie kolejowe. Ale w latach 1845-1847 zrodził się w Prusach kryzys gospodarczy spowodowany nieuro­dzajami, który z kolei przyczynił się do rozruchów głodo­wych we wschodnich prowincjach. Stąd był tylko krok do wybuchu rewolucji.

Rewolucja 1848 roku wysunęła hasło zjednoczenia Niemiec pod berłem króla Prus jako cesarza. W maju 1848 roku parlament niemiecki, który zebrał się w Frankfurcie nad Menem, uchwalił konstytucję opartą na zasadzie suwerenności ludu i gwarancji praw obywatelskich. Niemcy miały stać się federacją z ograniczoną rolą cesarza. W par­lamencie pojawiły się dwa ugrupowania: wielkoniemieckie, widzące Austrię w grupie państw niemieckich, oraz mało- niemieckie, które postulowało zjednoczenie Niemiec w opa­rciu o Prusy. Ugrupowanie to zdobyło dominację w par­lamencie, który zaproponował królowi Fryderykowi Wil­helmowi IV koronę cesarską. Ale on odrzucił propozycję, bowiem nie chciał przyjmować „obręczy z błota i gliny”, czy też „psiej obroży niewolniczej”7.

Kolejna nieudana próba zjednoczenia Niemiec pod egidą Prus miała miejsce, jak wiadomo, w 1850 roku. Wrócono do niej w 1858 roku, gdy burżuazja i inteligencja niemiecka podjęły szeroką akcję propagandową. Niemiecki Związek Narodowy, powstały w rok potem, wysuwał program zjednoczenia Niemiec pod kierunkiem Prus i dynastii

7 C z a p l i ń s k i , Adam G a 1 o s, Wacław K o r t a, Historia Niemiec, s. 531.

Hohenzollernów. Jak widać, Otto von Bismarck nie był tu w swych poglądach specjalnie odosobniony.

Król Wilhelm I miał 64 lata, gdy wstępował na tron. Inni w tym wieku przechodzili na emeryturę, on zaś dopiero zaczynał w pełni swój polityczny byt jako suweren państwa.

Reprezentował militaryzm pruski w czystej postaci i jego tradycje wojskowe z czasów Wielkiego Fryca. Nie bez racji nazywany „ostatnim Prusakiem”, był wrogiem austriac­kiej hegemonii w państwach niemieckich. Swoje panowanie zaczął od reorganizacji armii. Zwiększył jej liczebność, wprowadził trzyletnią służbę wojskową, zdecydowanie ograniczył tutaj rolę landwery, której struktura i poziom wyszkolenia bojowego nie odpowiadały już wymogom nowoczesnej wojny. Realizował to bez zgody Landtagu, gdzie ciągle większość stanowili liberałowie i lewica, którzy rzucali mu ustawicznie kłody pod nogi, twierdząc, że bez zgody parlamentu nie można kierować środków finansowych na reorganizację armii8.

Natomiast gorącymi zwolennikami reorganizacji armii pruskiej byli dwaj generałowie: minister wojny, Albrecht von Roon (1803-1879) i szef Sztabu Generalnego Helmuth von Moltke (1800-1891).

Albrecht Teodor Emil von Roon, urodzony w Pleushagen (Pleśna) koło Kołobrzegu, syn oficera pruskiego, który zmarł w 1805 roku, gdy Kołobrzeg okupowały wojska francuskie, wstąpił jako kadet w 1818 roku do wojska w Berlinie. W latach 1824-1827 studiował w berlińskiej Akademii Wojskowej, a także geografię na Uniwersytecie Berlińskim. Służąc jako oficer w armii pruskiej, stwierdził, że jej struktura jest anachroniczna i przestarzała i uważał, że powinna być zreorganizowana. W 1832 roku wydał pracę Grundzug der Erd-Volker und Staatenkunde na temat geografii militarnej. W 1835 roku został wykładowcą

8 Stanisław S a l m o n o w i c z , Prusy, s . 4 0 8

taktyki i geografii w Berlińskiej Akademii Wojskowej i oficerem Sztabu Generalnego. W 1842 roku awansował do stopnia majora. W 1849 roku został przydzielony do sztabu armii, która pod dowództwem księcia Wilhelma tłumiła powstanie w Badenii, i zwrócił na siebie jego uwagę. W 1851 roku został mianowany pułkownikiem, w 1856 roku generałem-majorem, w trzy lata potem generałem-porucznikiem i wszedł w skład komisji do spraw reorganizacji armii. W grudniu 1858 roku książę Wilhelm doprowadził do mianowania go ministrem wojny.

Z kolei Helmuth Karol Bernhard baron von Moltke, syn Wiktora von Moltke, junkra pruskiego z Meklem­burgii, a jednocześnie oficera, a potem generała w armii duńskiej, zaczął karierę wojskową od służby w Korpusie Kadetów Królestwa Danii w Kopenhadze i otrzymał stopień podporucznika, ale w 1821 roku po odwiedzinach w Berlinie złożył podanie o przyjęcie do armii pruskiej. Musiał zdać egzamin przed komisją wojskową, aby go przyjęli. Dnia 12 marca 1822 roku został mianowany podporucznikiem i przydzielony do batalionu fizylierów 8. Pułku Piechoty, stacjonującego w Frankfurcie nad Odrą. Tam po raz pierwszy zetknął się z następcą tronu, księciem Wilhelmem, podówczas 22-letnim ge­nerałem, który ujrzawszy go paradującego w wiszącym na nim mundurze, spytał, skąd wziął się ten oficer. Dowiedziawszy się, że z armii duńskiej, stwierdził: „niezbyt udany nabytek”. Po latach, już jako król, zaprzeczał, że tak wtedy stwierdził, a wprost przeciwnie, wszystkim chętnym słuchaczom opowiadał, że od razu wyczuł w nim zdolnego i oddanego służbie oficera.

W październiku 1823 roku podporucznik Helmuth Moltke został odkomenderowany do Generalnej Akademii Wojs­kowej na trzyletni kurs. Kwalifikujący kandydatów szef Sztabu Generalnego, generał Friedrich Karl von Muffling (1775-1851), wyznawca mes mery zmu, uważał, że iloraz

inteligencji poznaje się po pomiarach czaszki i obwodu głowy. Mierząc głowę Helmutha von Moltke, był za­dowolony...

Tam podporucznik z Frankfurtu studiował wspólnie z podporucznikiem z Kołobrzegu Albrechtem von Roon. Tak oto poznali się: przyszły szef Sztabu Generalnego i minister wojny. Po dwóch latach Helmuth von Moltke rozchorował się i udał do sanatorium w Bad Salzbrunn. Po wyleczeniu wrócił do garnizonu we Frankfurcie nad Odrą. Chciał urozmaicić sobie nudne życie garnizonowe, a ponie­waż miał talent literacki, postanowił go wykorzystać, aby przy okazji nieco dorobić do oficerskiej pensji. W 1827 roku wydał powieść Die bercie Freunde. W rok potem został powołany do odbycia służby w Biurze Topograficz­nym Sztabu Generalnego. Wkrótce otrzymał nietypowe zlecenie: miał opracować dzieje Polski. W 1832 roku napisał tekst: Darstellung der Innern Verhältnisse und des gesellschąfttlincher Zustandes im Polen. W tym samym roku Helmuth von Moltke zaczął służbę w Sztabie General­nym. W 1833 roku mianowany został porucznikiem, a w 1835 roku — kapitanem.

Oficer Sztabu Generalnego — to było coś! Helmuth von Moltke zachwycał się mundurem: niebieskim, z karmazy­nowym kołnierzem i wyłogami haftowanymi srebrem, z kapeluszem z białymi piórami, srebrną szarfą, epoletami... Kosztowało to sporo, ale jaki prestiż! Wszystkie berlińskie salony stały przed nim otworem!9.

Ale on postanowił udać się do Turcji jako instruktor wojskowy tamtejszej armii. Szukał nowych wrażeń i do­świadczeń. W Istambule poznał sułtana Mahmuda II i został jego doradcą wojskowym. Za zgodą swych zwierzchników wojskowych w Berlinie wstąpił do armii tureckiej i służył w jej Sztabie Generalnym w Istambule. Przy okazji wykonał

9 Britannica. Edycja Polska, t. 27, Poznań 2002, s. 144.

mapę stolicy Turcji. Przygotowywał też plan działań przeciw ofensywie wojsk egipskich Mahmuda Ali, które zaatakowały armię turecką w Syrii. Ale sztabowcy tureccy zlekceważyli jego rady i kontrofensywa poniosła porażkę. Wojska egipskie 24 czerwca 1839 roku rozbiły armię turecką Hafiza Paszy koło Nisib.

Dnia 1 lipca 1839 roku zmarł sułtan Mahmud II. W tym samym roku wygasał dwuletni kontrakt Helmutha Moltke jako instruktora wojskowego. Nie miał zamiaru go odnawiać— syty przygód na Bliskim Wschodzie postanowił wrócić do kraju. Podobno kapitan statku w Istambule, widząc Helmutha Moltkego ubranego we wschodni strój, nie chciał przyjąć go na pokład w charakterze pasażera. Ledwie ten wytłumaczył mu, że jest cywilizowanym Europejczykiem

Awansowany w kraju do rangi majora, Helmuth von Moltke został mianowany adiutantem następcy tronu, księcia Henryka Pruskiego (1781-1846), brata króla Fryde­ryka Wilhelma IV, inwalidy przykutego do łóżka od trzynastu lat, który mieszkał w Rzymie, gdzie pełnił funkcję wielkiego mistrza zakonu joannitów. Młody major udał się do Wiecznego Miasta, gdzie nie miał zbyt dużo obowiązków i dlatego mógł do woli poznawać Rzym, a nawet sporządził jego mapę topograficzną. W 1842 roku poślubił Angielkę Marię Burt, córkę szwagra. Ojciec Marii był mężem siostry Helmutha — Augusty.

Gdy w nocy z 11 na 12 lipca 1846 roku książę Henryk zmarł, major Helmuth von Moltke otrzymał polecenie przewiezienia zwłok okrętem do Niemiec. Ale podróż morska nie służyła mu. Był typowym szczurem lądowym. Zrezygnował z dalszego żeglowania i wysiadł w Gibraltarze, skąd już drogą lądową dotarł do Hamburga, a stamtąd Łabą i Hawelą przywiózł trumnę do Berlina.

Przez pewien czas pozostawał bez przydziału, jako oficer nadliczbowy. Wreszcie 24 grudnia 1846 roku otrzy­mał skierowanie na stanowisko pierwszego oficera sztabu

VIII Korpusu w Koblencji. Nie miał tam szczęścia do dowódcy. Generał Ludwik Gustaw von Thile (1781-1852) chciał nawet złożyć wniosek o zwolnienie go z powodu „nieprzydatności do służby”. W końcu udało mu się uzyskać przeniesienie do innego garnizonu.

GENERAŁ MOLTKE I PREMIER BISMARCK

Od 22 sierpnia 1848 roku Moltke piastował stanowisko szefa sztabu IV Korpusu w Magdeburgu. Dnia 26 września1850 roku został mianowany podpułkownikiem, 2 grudnia1851 roku — pułkownikiem. 1 września 1855 roku otrzymał funkcję pierwszego przybocznego adiutanta kolejnego księ­cia Prus, 23-letniego Fryderyka Wilhelma. Miał wtedy 51 lat. Z dniem 1 września 1856 roku został awansowany do stopnia generała-majora. W dniu 18 października 1857 król powierzył mu obowiązki szefa Sztabu Generalnego; a 18 września 1858 roku mianował go przełożonym tej instytucji, zaś 31 maja 1859 roku Helmuth von Moltke awansował na stopień generała-porucznika1.

Uważał się za kontynuatora myśli wojskowej Karola von Clausewitza, twórcy nowoczesnej strategii wojennej. Karol Clausewitz jednak uważał, że wojna stanowi przedłużenie polityki, zaś Helmuth von Moltke — inaczej. Jego zdaniem to wojna stanowi centralny punkt działalności państwa, zaś polityka ma przygotować najkorzystniejsze warunki jej prowadzenia. Wojna to dobro dla ludzkości, zaś pokój— to źródło moralnej zgnilizny. „Wieczny pokój jest

1 Britannica. Edycja Polska, t. 27, s. 145.

marzeniem, nawet nie marzeniem pięknym, natomiast wojna stanowi element w boskim porządku świata”. Możemy to przeczytać w Gesamnelte Schriften und Denkwiirt igkeiten des General Feldmarschalls graf Hel­muth v Moltke2.

W 1859 roku generał Moltke powołał sekcję Koleim

Żelaznych przy II oddziale Sztabu Generalnego. Zajmował się też takimi sprawami, które raczej nie leżały w kom­petencji Sztabu Generalnego, powołanego przecież do planowania wielkich operacji wojskowych. Walczył mia­nowicie o ujednolicenie kalibrów broni, zredukowanie wagi tornistra żołnierskiego do minimum, rezygnację ze sztywnych i niewygodnych mundurów. O te sprawy staczał boje z ministrem wojny generałem Albrechtem von Roon, zresztą, jak wiadomo, kolegą z Akademii Wojskowej.

Moltke nie czuł jednak sympatii do tego „niezgrabnego Pomorzanina”, a z kolei Albrecht von Roon uważał, że szef Sztabu Generalnego wtrąca się w jego kompetencje. A on chciał wreszcie zreorganizować armię pruską!

Do tej pory organizacja armii pruskiej opierała się na ustawach z lat 1814-1815 wprowadzających powszechną służbę wojskową. W 1850 roku Prusy liczyły 18 milionów ludności, a więc powinny mieć 65 tysięcy rekrutów; miały około 40 tysięcy. Brakowało środków finansowych na ich utrzymanie. Co roku około 25 tysięcy zdolnych do służby wojskowej przechodziło tylko krótkie przeszkolenie wojs­kowe i zaliczane było do landwery drugiego powołania, czyli mogło jedynie obsadzać twierdze albo służyć w for­macjach tyłowych. Rekruci powołani do odbycia zasad­niczej służby wojskowej musieli strawić na nią 12 lat. Projekt reformy opracowany przez generała Roona przewi­dywał utrzymanie trzyletniej służby wojskowej, przedłuże-

2 Gesamnelte Schriften und Denkwiirt Feldmarschalls graf Helmuth v. Moltke, t. V, Berlin 1892, s. 194.

nie do 5 lat służby w rezerwie liniowej, zniesienie równo- rzędności armii i landwery i rozdzielenie ich, ale z pod­daniem landwery kontroli oficerów liniowych. Miało po­wstać kosztem 9,5 min talarów dodatkowo 39 pułków piechoty i 10 kawalerii3.

Posłowie Landtagu mieli jednak zastrzeżenia do pro­jektu. Wtedy rząd go wycofał. Premier uznał, że o składzie i strukturze armii powinien decydować jedynie król. Rola parlamentu sprowadza się jedynie do uchwalenia budżetu dla armii i nawet nie powinien on wnikać, na co idą konkretne wydatki wojskowe. Rząd przystąpił do reorganizacji wojska, a parlament uchwalił prowi­zoryczny budżet wojskowy. Ale po wyborach w grudniu 1861 roku, gdy świeżo powstała Niemiecka Partia Po­stępowa zdobyła ponad sto mandatów, sytuacja zmieniła się diametralnie. Landtag domagał się dokładnego roz­liczenia z wydatkowania na wojsko. Król rozwiązał wtedy parlament i powołał nowy rząd pod kierunkiem księcia Adolfa Hohenlohe-Ingelfingen. Nowe wybory w maju 1862 roku jednak nie dały satysfakcji królowi, bowiem liczba mandatów Niemieckiej Partii Postępowej wzrosła do 1354.

Tymczasem generał Moltke zajmował się tym, do czego był powołany: zaprzągł Wielki Sztab Generalny do studio­wania sił militarnych państw europejskich. Generał przy­kładał dużą wagę do nauki i w 1859 roku usiłował powołać przy Wielkim Sztabie Generalnym Wydział Nauk Wojen­nych. Niestety, zawistny minister wojny odrzucił pomysł. Widocznie uważał, że zadania te spełnia wystarczająco Akademia Wojskowa. Jego istnienie zostało dopiero za­twierdzone w 1867 roku, drogą okrężną, dzięki tzw. dodatkowemu budżetowi, który przydzielał 21 etatów dla oficerów do pracy naukowej.

3 C z a p l i ń s k i , G a l o s , K o r t a, op.cit., s. 547.4 ibid., s. 548.

Sztab Generalny dzielił się na trzy oddziały: Obce Armie Wschód, Armie Niemiec i Kolej, Obce Armie Zachód. Oficerowie Sztabu Generalnego zdobywali doświadczenie, studiując historię wojen, a także kształcąc się praktycznie. Dokonywali wizji lokalnych w terenie, wykonywali zadania rozpoznawcze, zdobywali wiedzę na temat nowej techniki wojskowej. Gromadzili wiedzę o armiach państw obcych, zarówno francuskiej, rosyjskiej, jak Austrii i państw Związ­ku Niemieckiego.

„Trzeba znać: «teatry wojny», potrafić wyobrazić sobie ewentualne teatry działań wojennych, role i wystąpienia walczących, akty i kolejność scen w dramacie wojennym— aż do finału, którym miało być zwycięstwo własnej armii, ale mogłaby być nim również porażka, jeśli sztabow­cy wcześniej prawidłowo nie przemyśleli i nie zaplanowali wszystkiego”.

Tak uważał generał von Moltke5.Pruscy sztabowcy dokładnie przestudiowali dzieje wojny

1859 roku w Lombardii, którą prowadziła Francja wspólnie z Królestwem Sardynii przeciw Austrii, zakończoną, jak wiadomo, bitwą koło Solferino. Generał von Moltke opra­cował wydaną przez Sztab Generalny Kampanię włoską z roku 1859. Znalazł się w nim nie tylko opis wojny, ale też komentarz na jej temat, gdzie szef Sztabu Generalnego sformułował zasady takty czno-strategiczne.

Wojska austriackie przegrały bitwy pod Magentą i Sol­ferino z braku jednolitego, a tym samym zdecydowanego dowództwa — uważał. Feldcechmistrz Franciszek von Guylai miał za dużo doradców wzajemnie od siebie niezależnych. Każdy radził dowódcy co innego, przez co ten ostatni miał mętlik w głowie. Kwatera Główna nie może być „obradującym zgromadzeniem”. Potrzebny jest jeden dowódca i jeden doradca, który może przedstawić

5 Franz H e r r e , Moltke, s . 1 8 1

jedną tylko opinię. To szef Sztabu Generalnego, który zbiera istotne fakty, łączy je ze sobą, wyciąga wnioski i podejmuje decyzję. Reguły, według których należy działać, mają być wyprowadzone z faktów. Dotyczy to m.in. nowych środków przemieszczania, a także udoskona­lonych środków niszczenia przeciwnika. Kolej, użyta zresztą po raz pierwszy na dużą skalę w kampanii włoskiej 1859, zmieniła zasady prowadzenia wojny, a naj­bardziej element ruchu. Odległości zaczęły znikać, a za­stosowanie karabinów i armat z gwintowanymi lufami spowodowało zmiany w taktyce. Kawaleria nie mogła już szarżować na ścianę ognia karabinowego, piechota stosować frontalnego ataku, zaś artyleria musiała walczyć na odległość6.

Nie zamsze pruscy sztabowcy i wyżsi dowódcy chcieli słuchać opinii Moltkego. Minie wiele lat, zanim jego przełożeni zarzucą stare poglądy dotyczące prowadzenia wojen.

Tymczasem we wrześniu 1862 roku konflikt między Landtagiem a królem Wilhelmem I i wspierającym go generałem Roonem doszedł do zenitu. Parlament nie chciał nawet uchwalać prowizorium budżetowego. Zdesperowany król myślał wtedy o abdykacji. Ale jego syn, książę Fryderyk Wilhelm, odmówił przyjęcia tronu. Wilhelm I nadal musiał borykać się z zaistniałą sytuacją. Książę Adolf Hohenlohe proponował mu, aby powołać Ottona von Bismarcka w skład rządu. Król jednak wahał się, a jego żona królowa Augusta twierdziła wręcz:

— Przecież to skrajny reakcjonista! Może przysporzyć kłopotów !

Wobec tych wszystkich wątpliwości król na razie po­stanowił mianować Ottona von Bismarcka posłem Prus w Paryżu. W końcu czerwca 1862 roku hrabia znalazł się

6 ibid.. s. 183.

w stolicy Francji. Ale już w lipcu udał się na urlop do Normandii, a potem w Pireneje. Gdy jednak na początku września wrócił do Paryża, minister spraw zagranicznych Albrecht von Bemstorf (1809-1873) nakłonił go do stawie­nia się w Berlinie:

— Król wezwał, aby pan przybył. Radzę panu zrobić to natychmiast, ponieważ Jego Wysokość wkrótce znowu wyjedzie.

Zaraz potem odezwał się generał von Roon. Szykowało się odrzucenie przez parlament zgody na podniesienie wydatków na reorganizację armii. Trzeba było ratować sytuację. Dlatego generał napisał w swym telegramie: „Potrzeba szybkiej pomocy. Niech się pan pośpieszy. Wuj Mariusza Henniga”7.

Mariusz Hennig był rzeczywiście siostrzeńcem generała. Po prostu hrabia Bismarck umówił się wcześniej z Alb­rechtem von Roon, że tym nazwiskiem będzie podpisywał korespondencję do niego na wszelki wypadek, jeśli ktoś niepowołany chciałby ją czytać

W tej sytuacji pruski poseł ruszył w podróż pociągami pośpiesznymi i ekstrapocztą. Do Berlina dotarł po 25 godzinach. Generał Roon przyjął go od razu i rozmawiał z nim na temat objęcia funkcji szefa rządu.

— Nie ukrywam, że pewne dość reprezentatywne koła dworskie uważają pana za męża opatrznościowego — stwier­dził. — Musimy przekonać króla, aby mianował pana premierem.

Bismarck rozmawiał też 20 września z następcą tronu, Fryderykiem Wilhelmem Mikołajem. Gdy potem generał Roon proponował królowi, aby mianował Bismarcka pre­mierem, ten odparł:

— Z niego też nic nie będzie; przecież był już u mojego syna!

7 K r o c k o w , op.cit, s . 9 4 .

Mimo to generał Roon przekonał króla, aby przynajmniej przyjął Bismarcka. Po powrocie generał oświadczył:

— Król ciągle się waha. Ale zaprasza pana do swej rezydencji w Babelbergu. Może przekona go pan osobiście.

22 września 1862 roku Otto von Bismarck zjawił się w rezydencji króla Wilhelma. Przez dwie godziny roz­mawiali, a potem wspólnie spacerowali po parku dworskim. Król nie ukrywał, że nosi się z zamiarem abdykacji, ale jego gość odwiódł go od tego.

— Proszę mi powiedzieć, jaki byłby pański program, gdybym mianował pana premierem — spytał król Wil­helm I.

— Przede wszystkim będę dążył do utrzymania autorytetu monarchy przeciw reprezentacji kraju. Zwłaszcza przeciw opozycji liberałów — oświadczył Otto von Bismarck.

— Czy poprze pan reorganizację wojska?Hrabia Bismarck odparł twierdząco. Wilhelm zapytał

znowu:— Czy również wbrew większości parlamentu i jego

uchwałom?Otto von Bismarck skinął potakująco głową. Wówczas

monarcha zakomunikował:— W tej sytuacji jest moim obowiązkiem podjąć wspól­

nie z panem próbę dalszej walki i dlatego nie abdykuję8.Następnego dnia Landtag odrzucił w głosowaniu wniosek

rządu o podniesienie budżetu wojskowego. Król już się nie wahał. Po południu wezwał do swego pałacu Ottona hrabiego von Bismarcka.

— A więc kolej na pana. Mianuję pana premierem rządu pruskiego. Kogo widzi pan na stanowisku ministra spraw zagranicznych?

— Siebie — odparł nowy premier. — Sam będę kierował polityką zewnętrzną Prus.

8 K r o c k o w , op.cit, s . 9 5 .

Generał Moltke prywatnie nie lubił Ottona von Bismar­cka. Nie odpowiadał mu ten „szlachciura”, zatwardziały Prusak, „major rezerwy, który strzelał obcasami głośniej niż major w służbie czynnej”. Ale choć do niego nieco uprzedzony, gotów był „zawrzeć koalicję z silnym czło­wiekiem”9.

Gdy już pruscy politycy dowiedzieli się, kto został premierem, na forum Landtagu zabrał głos liberalny poseł Maksymilian Forckenbeck (1821-1892):

— Nominacja Ottona von Bismarcka oznacza rządy bez budżetu, za pomocą szabli wewnątrz, a wojnę — na zewnątrz. Uważam go za ministra najgroźniejszego dla wolności i szczęścia Prus.

Giełda na wieść o mianowaniu Ottona von Bismarcka premierem zareagowała obniżką kursów. Ale nowy szef rządu ani myślał przejmować się tym. Na początku swego urzędowania złożył symboliczny hołd, jako wasal branden­burski, swemu monarsze. Przy okazji oświadczył:

— Jestem gotów rządzić bez sejmu i bez uchwalonego budżetu na mocy uprawnień Korony i będę to czynił dopóty, dopóki będę się cieszył zaufaniem Waszej Kró­lewskiej Mości.

30 września premier Otto von Bismarck oświadczył na posiedzeniu komisji budżetowej:

— Niemcy spoglądają nie na liberalizm Prus, ale na ich potęgę. Wielkie problemy czasu rozstrzyga się krwią i żelazem, a nie przemówieniami, ani głosami większości parlamentarnej.

Witold Jakóbczyk, autor polskiej popularnej monografiio Ottonie Bismarcku, skomentował to następująco:

„Był to najistotniejszy sens prusactwa, w całej pełni uosobionego w nowym premierze. Odtąd nie należało już żywić złudzeń co do kierunku dalszej ewolucji Prus”10.

9 H e r r e , op.cit., s. 202-203.10 J a k ó b c z y k , op.cit. , s . 5 2 .

W interesie Prus Otto von Bismarck pomógł Rosji przy okazji wybuchu powstania styczniowego w Królestwie Polskim. Wysłał do stolicy Rosji królewskiego adiutanta generalnego generała Gustawa von Alvenslebena, aby zaproponował w Petersburgu współpracę z Rosją w walce z powstaniem. Dnia 8 lutego 1863 roku oba państwa zawarły konwencję. Liberalna opozycja w parlamencie skrytykowała jednak to posunięcie rządu. W maju 1863 roku wystosowała adres do króla. Zażądała w nim zmiany gabinetu, którego polityka prowadziła, jej zdaniem, do odosobnienia Prus w Europie. Król był innego zdania i 27 maja rozwiązał parlament, a premier Bismarck wydał 1 czerwca 1863 roku zarządzenie zaostrzające kontrolę nad prasą i ograniczające swobodę słowa oraz zgromadzeń.

Nie da się jednak ukryć, że Prusy z Konwencji Alvens­lebena wynosiły korzyści przez wiele lat. Miały zapewnioną neutralność Rosji w rozgrywkach z Danią, Austrią i Francją.

Kolejne polityczne posunięcie premiera to sprzeciw wobec wyjazdu króla do Frankfurtu na zaproponowane przez Austrię rozmowy w kwestii reformy Związku Nie­mieckiego.

— Tam nie mamy nic do roboty — stwierdził Otto von Bismarck. — Naszym zadaniem jest osłabić i zlikwidować Związek Niemiecki. W tym tkwi interes Prus11.

Tymczasem pruskiego premiera czekała pierwsza mili­tarna próba sił. W listopadzie 1863 roku król Danii Christian IX (1818-1906) postanowił włączyć do swego państwa księstwo Schleswig, a księstwom Holstein i Lauren- burg nadać nową konstytucję.

Księstwo Schleswig, graniczące na południu z księstwem Holstein, na północy z Jutlandią, na wschodzie z Bałtykiem, obejmujące część Półwyspu Jutlandzkiego, rozciągało się na przestrzeni 8375 kmkw. Pośrodku i na wschodzie

1 1 J a k ó b c z y k , op.cit., s . 5 3 .

znajdowała się równina poprzecinana pagórkami, z malow­niczymi krajobrazami nadmorskimi, na zachodzie zaś— płaska nizina zabezpieczona od wylewów morza wyso­kimi groblami. W najdawniejszych czasach zachodnie wybrzeże Schleswigu ciągnęło się dalej w morze, które zalało potem ten teren, zostawiając najwyższe punkty jako wyspy Romö, Sylt, Fohr, Pelwaron, Nordstrand i kilka mniejszych. W pobliżu wybrzeża wschodniego leżało kilka wysp należących do księstwa Schleswig, m.in. górzysta Alsen, Arrö i Fernem. Największa rzeka księstwa — Eider— wypływała z terenów księstwa Holstein i tworzyła południową granicę tego kraju. Wzdłuż całej krainy ciągnęły się bagna. Schleswig zamieszkiwało 380 tysięcy osób pochodzenia sasko-niemieckiego, fryzyjsko-niemieckiego i duńskiego. Niemcy przeważnie mieszkali w większych miastach, zwłaszcza w mieście Schleswig i w Flensburgu.

Księstwo Schleswig stanowiło kiedyś południowe kresy Danii i nosiło nazwę Sonderjylland, czyli Południowa Jutlandia. Potem zagarnęli je Sasi. Po pewnym czasie wróciło do Danii, aby — po panowaniu Waldemara Wielkiego, który zanim został królem duńskim był księciem Schleswigu, i Waldemara Zwycięskiego — odpaść od niej. Wtedy właśnie księstwo Schleswig połączyło się z księst­wem Holstein.

Z kolei księstwo Holstein graniczyło na północy ze Schleswigiem, na wschodzie z Bałtykiem, okręgiem Lubeki, księstwem Laurenburg, na południowym zachodzie z Ham­burgiem i Hanowerem, od którego oddzielała go Elba, na zachodzie z Morzem Północnym. Liczyło 7400 kmkw. i 480 tysięcy mieszkańców. W jego skład wchodziły: Marschland, czyli pogranicze, obszar odzyskany z morza, stykający się na zachodzie z Schleswigiem, oraz Gestland (stepy). Holstein miał wygląd równiny, z małymi pagórkami i przecinającym ją wzdłuż z południa na północ piaszczys­tym pasmem. Na wschodzie znajdowały się jeziora i rzeki,

a na granicy północnej — kanał Schleswig-Holstein, łączący rzekę Eider z Morzem Północnym.

Pierwsza wzmianka o księstwie Holstein pochodzi z cza­sów Karola Wielkiego, który przyłączył je do swego państwa. Schleswig zamieszkiwali wtedy Anglowie i Fry­zowie, którzy walczyli z Duńczykami. Książę Schleswigu Waldemar został w 1156 roku królem Danii. Jego syn Waldemar II przyłączył do Danii księstwo Holstein, zamie­szkałe przez ludność niemiecką, które handlowało zbożem i bydłem z miastami Hanzy, a także eksportowało... najemnych żołnierzy.

Oba księstwa walczyły z Danią, która usiłowała je sobie podporządkować. W XV wieku kolejny książę Schleswigu, Christian I, został królem Danii i połączył trzy kraje unią personalną. Oba księstwa miały jednak bardzo dużą auto­nomię. Walczyły w nich jednak ciągle dwa żywioły: duński i niemiecki. Pierwszy chciał oderwać Schleswig od Holstein i włączyć do Danii; drugi chciał je zjednoczyć i uczynić niepodległymi.

Po śmierci króla duńskiego Fryderyka VII księstwa Schleswig i Holstein stały się dziedzictwem głowy młodszej linii królewskiej, księcia Fryderyka Christiana Karola Augusta Augustenburga (1798-1869), szwagra króla duńs­kiego Fryderyka VI (1808-1839).

Jednakże stany duńskie uchwaliły, że oba księstwa stanowią nierozerwalną część Danii. Mimo to w 1848 roku król pruski uznał, że mają one prawo do niepodległości. Popierany przezeń książę von Augustenburg utworzył rząd tymczasowy. Wtedy wojska duńskie zajęły kraj. Król Prus interweniował, wysyłając do księstwa Holstein korpus pod wodzą generała Fryderyka Henryka Emila hr. von Wrangel (1784-1877), rodem ze Szczecina, zajmując Redsburg. Wojna przebiegała ze zmiennym szczęściem dla obu stron, ale ostatecznie 6 lipca 1848 roku wojska pruskie poniosły klęskę koło twierdzy Fredericia i opuściły Holstein.

Po zawarciu traktatu pokojowego w 1850 roku oba księstwa wróciły pod władzę Danii. Prusy jednak nie chciały tolerować tego stanu rzeczy, zwłaszcza że Holstein należał do Związku Niemieckiego. Po ogłoszeniu wspo­mnianej decyzji króla Christiana IX w listopadzie 1863 roku Związek Niemiecki uznał niezależność księstw i prawo do sprawowania tam władzy przez księcia Fryde­ryka Augustenburga jako posiadającego najlepsze prawa do dziedziczenia. Z kolei posłowie frakcji liberalnej w pruskim Landtagu uznali, że sprawa księstw Schleswig i Holstein daje sposobność do wykazania jedności Nie­miec. Wezwali rząd do objęcia kierownictwa nad ruchem narodowym.

Ale premier pruski miał inny pomysł. Oczywiście uważał, że należy wypowiedzieć wojnę Danii, ale nie chciał na razie jej zaczynać, aby nie uchodzić w Europie za agresora. Musiał mieć poparcie innych państw niemieckich. Udało mu się przekonać i wciągnąć do wojny w styczniu 1864 roku, jako członków koalicji, Austrię oraz królestwa Saksonii i Hanoweru, które zostały upoważnione przez Związek Niemiecki do interwencji w Danii. Dnia 16 stycznia 1864 roku Austria i Prusy wystosowały ultimatum, żądając w ciągu 48 godzin cofnięcia nowej konstytucji duńskiej z 18 listopada 1863 roku.

Dnia 21 stycznia 1864 roku awansowany do stopnia feldmarszałka Fryderyk von Wrangel na czele dwóch korpusów pruskich liczących 37 tysięcy żołnierzy i korpusu austriackiego (23 tysięcy żołnierzy) przekroczył rzekę Erder, stanowiącą granicę z księstwem Holstein12.

Generał Moltke opracował plan kampanii. Jego zdaniem wojska pruskie powinny atakować pozycje ryglowe w księs­twie Schleswig i równocześnie obchodzić ich prawe skrzyd­ła, aby odciąć drogę odwrotu głównym siłom przeciwnika,

1 2 C z a p l i ń s k i , G a l o s , K o r t a, op.cit., s. 555.

po czym je zniszczyć. W tej sytuacji cała wojna nie powinna trwać dłużej niż osiem dni. Ale feldmarszałek Wrangel, który został dowódcą połączonych sił, delektował się prowadzeniem działań wojennych wedle dawnych, klasycznych reguł i dlatego miał inną ich koncepcję. Bez ustanku powtarzał: „Cała naprzód”, aż stało się to jego przezwiskiem w armii.

Prawe skrzydło połączonych wojsk stanowił I Korpus pruski dowodzony przez księcia Fryderyka Karola, liczący 25 tysięcy żołnierzy, środek — korpus austriacki pozo­stający pod dowództwem feldmarszałka-porucznika Lud­wika Gablenza, liczący 21 tysięcy żołnierzy, lewe skrzydło— pruski Korpus Gwardii, którego dowódcą był gen. von der Mulbe (10 tysięcy żołnierzy).

Korpus Gwardii miał osłaniać zachód ugrupowania, korpus austriacki atakować z Redsburga na Dannevirke, I Korpus pruski z rejonu Kilonii, na Echenforde i Missunda, przejść rzekę Schlei i zajść od tyłu armię duńską koło

i oDannevirkArmia duńska, dowodzona przez 70-letniego generała

Christiana Juliusza de Meza (1792-865) i licząca 35 tysięcy żołnierzy, unikała jednak okrążenia przez wojska sprzymierzone i toczyła z nimi walki opóźniające ich pochód. Oddziały austriackie walczyły z nią na przed­polach Dannevirke koło Ober Selk i Jager. Natomiast dywizje pruskie stoczyły bój z Duńczykami koło Misunde, gdzie poniosły porażkę. W końcu w nocy z 5/6 lutego sforsowały rzekę Schlei. Ale wojska duńskie i tym razem nie dały się rozbić. Opuściły pozycje Dannevirke i zajęły ciągnące się przez trzy kilometry umocnione stanowiska koło Dybbol (Doppel Schonzen) i Fredericji. Dnia 19 lutego wojska austriackie doszły do Kolding, gdzie znaj­dowała się granica księstwa Schleswig z Danią. Wtedy

13 Zdzisław G r o t , Pruska polityka narodowościowa w Szlezwiku, s . 7 0 .

nastąpił impas w ofensywie wojsk sprzymierzonych, m.in. z powodu dużych mrozów.

Król pruski postanowił wysłać na front generała Moltke, aby ten na miejscu opracował kolejny plan. Generał pojechał pociągiem, co chwila przystającym w zaspach, trzęsąc się z zimna. Mróz dochodził już do 40 stopni C. Na miejscu generał Moltke doszedł do wniosku, że jedyne, co można zrobić, to wkroczyć całą armią do Jutlandii i tam rozprawić się z wojskami duńskimi. Ale król zabronił naruszania granicy z Danią. Dopiero 6 marca 1864 roku Prusy i Austria uzgodniły, że ich wojska wkroczą na tereny duńskie.

Tymczasem feldmarszałek Wrangel zarządził szturm na szańce Dybb0l. Stanowiły one swego rodzaju duńską linię Maginota i były dobrze umocnione: posiadały sześć redut w pierwszym rzucie oraz cztery reduty w drugim. Uderzyło na nie sześć kolumn dywizji generała Albrechta von Mansteina; walka była zacięta. Żołnierz landwery z West­falii, Klinke, wyrwał za pomocą eksplozji część opalowania, stwarzając innym żołnierzom pruskim szansę wdarcia się w głąb umocnień, ale sam przy tym zginął. Koledzy wdarli się jednak do wnętrza szańców i 18 kwietnia 1864 roku zdobyli je wraz z 118 działami, tracąc przy tym 11.81 zabitych i rannych. Padła też twierdza Fredericia, oblegana od 9 marca do 28 kwietnia, stanowiąca jakby bramę do Jutlandii i na wyspę Fonia. Wówczas wojska duńskie wycofały się na wyspę Alsen14.

Król pruski planował zajęcie Jutlandii. Gdy spytał szefa Sztabu Generalnego, co o tym myśli, ten odparł bez wahania:

— To powtórka błędów przy szturmie Dybb0l.Król początkowo zżymał się, ale w końcu mianował

go szefem sztabu dowództwa połączonych armii wal­czących z Danią.

14 ibid., s. 71.

Dnia 2 maja 1864 roku generał Helmuth von Moltke zjawił się w głównej kwaterze w Veille, gdzie zaczął planować dalsze działania wojenne. W tydzień później, 9 maja, dowiedział się o bitwie morskiej między eskadrą austriacko-pruską pod wodzą austriackiego admirała Wil­helma von Tegetthoff i duńską dowodzoną przez komandora Edwarda Suensona.

Dotąd flota duńska skutecznie blokowała porty pruskie i słabe siły morskie Królestwa Prus, które nie miały możliwości ani szans zmierzenia się z nią na pełnym morzu. Wówczas cesarz Franciszek Józef I, który dys­ponował na Adriatyku całkiem niezłą flotą wojenną, wysłał na Morze Północne dwie fregaty. Połączyły się one z prus­kimi jednostkami pływającymi i szukały na Morzu Północ­nym przeciwnika.

Eskadra austriacko-pruska składała się z dwóch parowych fregat „Schwarzenberg” (50 dział) i „Radetzky” (31 dział) oraz trzech pruskich kanonierek. Natomiast Duńczycy mieli także parowe fregaty „Niels Juel” (42 działa) i „Jylland” (44 działa) oraz korwetę „Heimden” (16 dział).

Obie eskadry spotkały się na południowy wschód od wyspy Helgoland należącej wówczas do Wielkiej Brytanii. Rozpoczęła się wymiana strzałów armatnich. Bitwa nie zakończyła się jednak pomyślnie dla floty sprzymierzonych. Fregata „Schwarzenberg” stanęła w płomieniach, a na pokładzie znalazło się 37 zabitych oraz 92 rannych mary­narzy austriackich. W tej sytuacji eskadra austriacko-pruska wycofała się w rejon wyspy Helgoland. Duńczycy mogli uznać, że zwyciężyli w tej bitwie. Tego samego dnia obie wojujące strony dokonały zawieszenia broni trwającego do 25 czerwca 1864 roku. Miały spotkać się na konferencji pokojowej w Londynie. W międzyczasie król Prus mianował swego bratanka, księcia Fryderyka Karola, dowódcą wojsk sprzymierzonych w miejsce osiemdziesięcioletniego feld­marszałka Fryderyka Wrangla. Książę Fryderyk Karol

niedługo zabawił w sztabie. Przekazał dowództwo genera­łowi Moltke i udał się na urlop.

Konferencja pokojowa w Londynie nie przyniosła żad­nych rezultatów. W tej sytuacji 29 czerwca 1864 rokuo godz. 2.00 wojska pruskie wznowiły działania wojennei dokonały inwazji na wyspę Alsen. Zaplanował ją generał Moltke. Z satysfakcją obserwował, jak pruski desant przeprawiał się na 50 łodziach i po cichu zbliżał się do brzegów wyspy. Dopiero po pewnym czasie zaskoczony przeciwnik zorientował się, co się święci, i rozpoczął chaotyczny ogień artyleryjski w kierunku łodzi. Baterie pruskie odpowiedziały ogniem. Wtedy zabrały głos stufun- towe działa krążownika duńskiego „Krak Rolf’, ale jak się okazało — bez wielkich efektów. Pociski wpadały do wody, nie wyrządzając większych szkód desantowi. W mię­dzyczasie żołnierze pruscy dotarli do wyspy i rozpoczęli natarcie na pozycje nieprzyjaciela. Wojska duńskie broniły się słabo. O godz. 10.00 wyspa Alsen została całkowicie zajęta przez desant pruski.

W międzyczasie wojska austriackie zajęły wiele miejsco­wości w Jutlandii, dochodząc 12 lipca do Skagen, najdalej wysuniętej miejscowości na północ półwyspu. Z kolei pruski Korpus Gwardii zajął północno-zachodnią Jutlandię. Wojna przybierała dla Danii niekorzystny obrót. Dlatego król duński poprosił o kolejne zawieszenie broni. Tym razem potrwało ono do 20 lipca. Wkrótce władze duńskie zorientowały się, że dalsza walka z połączoną armią prusko-austriacką nie ma już sensu. Mocarstwa europejskie, na których pomoc Dania liczyła, niestety zawiodły. Nie sprzyjała temu ówczesna sytuacja międzynarodowa. Rosja była zajęta likwidacją skutków powstania styczniowego w Polsce, Francja skłóciła się z Wielką Brytanią, która z kolei nie chciała występować sama w obronie Danii. Premier pruski doskonale wiedział, że nikt na kontynencie europejskim nie ujmie się za Danią. W tej sytuacji król duński musiał prosić o pokój.

Zwycięzcy zażądali zrzeczenia się praw Danii do księstw Schleswig, Holstein i Laurenburg. Uczynił to formalnie z dniem 1 sierpnia 1864 roku król Danii Christian IX. Traktat pokojowy z Danią został podpisany 30 października 1864 w Wiedniu. W jego wyniku koalicja austriacko-pruska faktycznie zagarnęła księstwa nadłabs- kie, choć ich status prawny pozostawał ciągle niewiado­my. Generał Helmuth von Moltke w uznaniu zasług w wojnie został odznaczony w Wiedniu przez cesarza Franciszka Józefa I Wielkim Krzyżem Orderu Leopolda, a przez króla Wilhelma I w Berlinie — Orderem Korony I klasy z Mieczami. Potem wrócił do zdobytych księstw, gdzie przebywał jeszcze do 16 grudnia 1864 roku. Podob­no zastanawiał się nad przejściem na emeryturę. Właś­ciwie osiągnął wszystko, co mógł osiągnąć w państwie pruskim: wysoką funkcję i stopień wojskowy w armii, sławę zwycięzcy, uznanie władców, wysokie odznaczenia. Czy zatem nie czas na przejście w stan spoczynku? Okazało się jednak, że dla niego największe triumfy miały dopiero nadejść.

Jak było do przewidzenia, przyszły status księstw nad- łabskich stał się kością niezgody między Prusami i Austrią. Premier Bismarck chciał zachować je jedynie dla Prus. Cesarz austriacki miał w tej kwestii odmienny pogląd. Sytuacja zaogniała się i groziła wybuchem wojny. Ale Prusy nie były jeszcze gotowe do rozprawy z Austrią, więc premier Bismarck zaproponował rokowania. Odbyły się one w dniach 20-24 sierpnia 1864 roku w Schönbrunn. Wzięli w nich udział ze strony Prus król Wilhelm I i premier Bismarck, zaś ze strony Austrii cesarz Franciszek Józef I i jego minister spraw zagranicznych Johann Bernard hr. Rechberg.

Propozycje Austrii były następujące: południe i środek Niemiec pozostaną pod wpływami Austrii, północ — Prus, które ponadto otrzymają we władanie księstwa nadłabskie.

Potem jednak cesarz Franciszek Józef zdymisjonował hrabiego Rechberga i powołał na jego miejsce Aleksandra hr. Mensdorffa Pouilly, który był zwolennikiem twardego kursu politycznego wobec Prus i utrzymania wpływów austriackich w całych Niemczech. Wówczas Austria usztywniła swe stanowisko: domagała się oddania księstw nadłabskich Fryderykowi Christianowi Augus­towi księciu von Augustenburg-Schleswig-Holstein-Son- denburg (1829-1880), zwanemu Fryderykiem VIII, sy­nowi księcia Fryderyka Christiana Karola Augusta, notabene przyjacielowi księcia Fryderyka Wilhelma Mikołaja, na­stępcy tronu pruskiego ze studiów na uniwersytecie w Bonn. Książę Augustenburg miał być w księstwach nadłabskich udzielnym władcą. Premier Bismarck jednak ani myślał przyjmować te sugestie. Po co mu kolejny marionetkowy władca niemiecki? Nic, tylko kłopot. Ale naciskany przez dyplomację austriacką i być może trochę przez pruskiego następcę tronu, łaskawie podał 22 lutego 1865 roku, na jakich warunkach może zgodzić się na istnienie quasi- -niepodległych księstw Schleswig i Holstein oraz na osa­dzenie na tronie księcia Fryderyka Augustenburga.

Były one następujące: Kilonia stanie się pruską fortecą wojenną, fortyfikacje Redsburga przejmie Związek Niemie­cki, ale będzie tam stacjonować załoga pruska, a armia księstwa zostanie poddana nadzorowi pruskiego Ministers­twa Wojny. Prusy będą mogły zbudować tam kanał, który połączy Marchię Północną z Bałtykiem.

Oczywiście były to warunki nie do przyjęcia dla księcia Fryderyka Augustenburga, który w gruncie rzeczy otrzy­mywał status namiestnika pruskiego z pustym tytułem suwerena.

Sytuacja groziła wybuchem wojny prusko-austriackiej. Ale obaj władcy uznali, że nie ma sensu bić się o same księstwa. Ostatecznie obie strony, czyli Prusy i Austria, zgodziły się na kompromis. Dnia 14 sierpnia 1865 roku ich

przedstawiciele podpisali konwencję w Bad Gastein. Na jej mocy księstwo Holstein zostało oddane w administrację Austrii, zaś księstwo Schleswig — w administrację Prus, które też otrzymały nadzór nad portem w Kilonii. Ponadto leżące na południowym wschodzie księstwo Laurenburg (1263 kmkw.) Prusy kupiły od Danii za 2,5 min talarów.

Mimo pomyślnego załatwienia sprawy premier Prus nie miał żadnych złudzeń co do postawy Austrii. Był to niebezpieczny przeciwnik stojący na drodze do zjednoczenia Niemiec przez jego kraj i należało go wszelkimi sposobami unieszkodliwić, aby więcej nie przeszkadzał.

W tym celu premier podjął działania dyplomatyczne na arenie europejskiej. Najbardziej tutaj liczyła się postawa Francji jako największego państwa na zachodzie Europy, która nieraz dowiodła, że jest antagonistką Austrii. Dlatego należało wszelkimi sposobami przeciwdziałać jej zbliżeniu do Austrii. Stąd też we wrześniu 1865 roku premier pruski rozmawiał w Biarritz z cesarzem Napoleonem III i wymógł na nim zgodę na sojusz prusko-włoski. Nie zawahał się przy tym obiecać cesarzowi francuskiemu odstąpienie terenów pogranicznych. Cesarz Napoleon III koniecznie chciał przywrócenia wschodniej granicy z 1814 roku, co pozwoliłoby mu uśmierzyć opozycję narastającą wewnątrz kraju15.

Poza tym być może Napoleon III sądził, że jeśli Prusy wdadzą się w przewlekłą wojnę, w której poniosą klęskę, to Francja wyciągnie z tego korzyści.

Tymczasem książę Fryderyk von Augustenburg na razie nie rezygnował ze swych aspiracji do rządzenia w księst­wach połabskich. Ciągle marzył o tronie i zdobywał coraz większą sympatię w kręgach polityków austriackich. Doko­nał nawet uroczystego wjazdu do Al tony, stanowiącej stolicę księstwa Holstein, jako udzielny władca obu księstw.

15 C z a p 1 i ń s k i, G a 1 o s, K o r t a, op.cit., s. 556.

Prawnicy pruscy wykazali bezpodstawność jego roszczeń do sukcesji i 11 września 1865 roku opublikowali w tej sprawie dokument. Mimo to władze austriackie nadal tolerowały jego obecność w księstwie Holstein, a książę zyskiwał sobie coraz więcej zwolenników.

Nic więc dziwnego, że 28 stycznia 1866 roku premier Bismarck uskarżał się, że księstwa połabskie sprzyjają „augustenburskiej agitacji”. Szukał pretekstu do zwady, aby je móc po prostu zagarnąć i włączyć do Królestwa Prus. Powoływał się zresztą na takie działania, jak wy­stosowany do niego list grupy mieszkańców księstw Schles­wig i Holstein, oczywiście Niemców, z dnia 23 stycznia lutego 1866 roku, wysłany z Altony:

„Ekscelencjo! Zapewne jest Pan zarówno jak my przejęty niepoliczalnymi szkodami, jakie za sobą pociąga dla Shleswig i Holstein period przejściowy, wbrew dobrym zamiarom wysokich mocarstw, które podpisały konwencję w Gedstein. Jeżeli stan taki miałby trwać dłużej, narazi on na niebezpieczeństwo przyszłość naszej ojczyzny. Stanowi temu towarzyszą okoliczności, które trudno pogodzić z porządnym biegiem spraw, a które dłużej trwając, zupełnie kraj zdemoralizują. Nie potrzebujemy rozwodzić się nad tymi okolicznościami; są one Waszej Ekscelencji dobrze znane. Dlatego ocenia słusznie Wasza Ekscelencja donios­łość i znaczenie agitacji, której cel osiągnąć się nie da, a który mąci zdrowy zmysł ludu w najświętszych interesach jego. Nie uważaliśmy za stosowne w obecnych okolicznoś­ciach na liczniejszym zgromadzeniu dotknięte zło poruszać i wywoływać objaw uczuć w duchu odpowiednim prawid­łowemu interesowi księstw. My, niżej podpisani, jed­nakowoż ufając głębokiemu pojmowaniu przez Waszą Ekscelencję przemożnego wpływu, jaki wywierasz na los ludu tego kraju, postanowiliśmy upraszać Pana, abyś najpokorniejszą naszą prośbę zaniósł do stóp Króla. Mówi­my to wręcz, iż jedyne szczęście kraju upatrujemy w połą­

czeniu jego z monarchią pruską i zupełnie ufamy mądrości Króla, że potrafi obrać wiodącą do celu drogę i zachowa połączonym pod swoim berłem ludom ich właściwe urzą­dzenia, o ile te dadzą się pogodzić z ogólnym interesem państwa. Bodajby ten cel, jak najprędzej, o ile okoliczności pozwolą, mógł być osiągnięty. Jest to nasze najszczersze życzenie, aby stan obecnej niepewności i chwiejności nie zadał głębszych ran krajowi”16.

Liderami zwolenników przyłączenia księstw połabskich do Prus byli Karol Scheel-Plessem, marszałek Sejmu Stanowego w księstwie Holstein, i generał Adolf von Reventlov z Altony.

Tymczasem austriacki gubernator księstwa Holstein, Ludwik hr. von Gablenz, zwołał „komisję budżetową”, która miała zaprojektować budżet dla księstwa i stanowiła jakby zalążek jego przyszłych władz, co wywołało ataki prasy pruskiej i oczywiście notę protestacyjną premiera Ottona Bismarcka, wysłaną do Austrii.

Rozpatrywała ją 21 lutego 1866 roku obradująca pod przewodnictwem cesarza Franciszka Józefa I austriacka Rada Ministrów.

Podjęła ona następującą uchwałę:„Austria nie pozwoli bez sięgnięcia po miecz uszczuplić

swego honoru, prestiżu i wpływów oraz pozbawić się legalnie uzyskanych pozycji”.

22 lutego 1864 roku Karol Scheel-Plessen wysłał do króla pruskiego kolejny list w sprawie przyłączenia księstw połabskich do Prus, nazwany „adresem siedemnastu”. Z kolei 28 lutego 1866 roku uczestnicy posiedzenia pruskiej Rady Koronnej skwitowali uchwałę austriackiej Rady Ministrów jednym, ale jakże brzemiennym wnioskiem: a więc wojna.

— Proszę mi powiedzieć, czy Prusy mają szansę w mili­tarnym starciu z ciągle potężną Austrią — spytał generała

16 „Gazeta Warszawska”, nr 41 z 21 lutego 1866

Moltke Bismarck. Nie było to bezpodstawne pytanie. Cesarstwo Austriackie miało 677 tys. kmkw., 32 min ludności (najwięcej w Europie poza Rosją) i składało się z siedmiu królestw, dwóch wielkich księstw, jednego arcyksięstwa, sześciu księstw, dwóch margrabstw, jednego województwa, jednego banatu oraz dwóch hrabstw mają­cych rangę udzielnych księstw. Miało potężny rezerwuar ludzi dla swej armii17.

— Owszem, możliwe jest zwycięstwo, ale tylko Blitzk­rieg nas urządza — odparł spokojnie Moltke. W niezwykły sposób łącząc realizm z wizjonerstwem, doszedł do wnios­ku, że nowe rozwiązania techniczne pozwolą szybko zaczynać wojnę i równie szybko ją kończyć. Dlatego utworzył pierwszy w Europie korpus wojsk kolejowych. Kolej pozwalała na szybkie przerzucanie dużych jednostek wojskowych niemal na pole bitwy. Kolejny wynalazek, który generał Moltke zaprzągł w swoją służbę, to telegraf. Szef pruskiego Sztabu Generalnego uważał, że nie ma sensu bezpośrednio znajdować się przy dowodzonej armii i dzielić z nią wszystkie trudy. To może tylko ujemnie rzutować na dowodzenie. Jeśli można, znajdując się wiele kilometrów od frontu, kierować mchami wojsk za pomocą telegrafu, wysyłając do nich rozkazy, to trzeba tak zrobić— uważał generał Moltke. Zapewne było w tym dużo racji. Dotąd naczelni wodzowie mieli swe armie nieomal w za­sięgu wzroku. Widocznie Moltke mniemał, że z oddali widzi się lepiej.

17 Encyklopedia Powszechna Samuela Orgelbranda, t.l z 1860, s. 484

Generał wolał planować bitwy przy wielkich mapach sztabowych. Bezpośrednie dowodzenie zostawiał podpo­rządkowanym mu dowódcom, monitorując jednocześnie ich ruchy i w razie potrzeby korygując ich posunięcia. Natomiast premier pruski po rozmowie z nim już wiedział: wojna jest możliwa do wygrania, ale musi być krótka. Moltke wraz ze Sztabem Generalnym od 1860 roku pracował nad zapewnieniem Prusom całkowitej swobody działań w rozegraniu wojny z Austrią. Dlatego najpierw Prusy miały przeprowadzić operacje wstępne: zająć księstwo Holstein, opanować i okupować Hanower i Hesję, zająć Saksonię, a zwłaszcza zabezpieczyć armii pruskiej przejścia przez przełomy Elby. Potem należało na północnych granicach Austrii rozwinąć główne siły w składzie trzech armii, wkroczyć do niej z zadaniem pobicia Armii Północnej i zagrozić zajęciem Wiednia. Później jednak Moltke uznał, że ma za mało wojska, aby atakować stolicę Austrii. Raczej należało pomyśleć nad osłonięciem Berlina. Można było

y

dokonać tego, uderzając z Łużyc i Śląska na Czechy, gdzie znajdowały się główne siły austriackie1.

1 H e r r e , op.cits . 226.

ZANIM DOSZŁO DO SADOWY

Z kolei premier Bismarck zdawał sobie sprawę, że Prusy muszą dobrze przygotować się do wojny, przede wszystkim finansowo. Pomógł mu w tym bankier Gerson Bleichrode, berliński powiernik Banku Rotschilda, którego przed laty polecił mu poznany na jednym z przyjęć sam „król bankierów” Amschef Meyer Rotschild (1773-1855). Wiosną 1866 roku Gerson Bleichrode rozpoczął transakcje finan­sowe. W myśl jego wskazówek za 13 min talarów premier Bismarck sprzedał prywatnym akcjonariuszom akcje Pańs-

___ •

twowego Towarzystwa Kolei Żelaznych Kolonia-Minden. Wydał też asygnaty w wysokości 40 min talarów, które zakupiło konsorcjum kierowane przez Gersona Bleichrode2.

Pruski premier urabiał też propagandowo opinię publicz­ną. Wystarczy przeglądnąć ówczesną prasę nie tylko pruską, aby nie mieć co do tego wątpliwości. Próbkę tego stanowi choćby tekst z 19 marca 1866 roku zamieszczony w berliń­skim „Neu Preussen Zeitung”:

„Przychodzi nam dzisiaj zaznaczyć fakt niezmiernie ważny: Austria i Saksonia uzbrajają się, my zaś dotąd tego nie czynimy. Wśród tak krytycznych okoliczności ten, który wszczyna zbrojenia, zmusza także drugiego do zbrojeń. Pierwszy krok jest fatalny; został on już zrobiony. Wśród takich okoliczności na rządzie pruskim ciąży obo­wiązek, ażeby Prusy nie znalazły się nieprzygotowane. W każdym razie położenie rządu staje się przez to zawikłane i groźniejsze. Lecz odpowiedzialność spada na tych, którzy zaczynają od gróźb wojennych”3.

W odpowiedzi „Dresdener Journal” z 21 marca 1866 roku stwierdził: „Rząd saski zapewnił, że nie wydał rozkazów ani do uruchomienia rezerw, ani armii”.

Z kolei „Wiener Abenpost” oświadczył:„Rząd saski odpowiedział już na insynuacje pomieszczane

w gazetach pruskich. My zaś obaczmy takowe ze stanowiska2 E n g e l s , op.cit., s. 415.3 „Kurier Warszawski”, nr 65 z 21 marca 1866.

austriackiego. Austria nie wyzywa bynajmniej ani nie czyni takich przygotowań wojennych, z których można by było wyprowadzać wnioski o ewentualnej wojnie zaczepnej. Armia austriacka pozostawała dotąd na straży całkiem pokojowej. Austria odeprze przemoc, lecz sama do takowej nie ucieka się. Wzgląd na uporządkowanie stosunków wewnętrznych i na stan finansów usuwa wszelką myśl, aby Austria chciała działać zaczepnie i wdawać się w wojenne demonstracje. Opinia publiczna w Europie dała zdanie, kto był napadnięty, a kto zmuszony był jedynie bronić się”4.

Niemniej prasa w Niemczech ciągle oskarżała Austrięo prowadzoną moblizację armii, a według „Gazety War­szawskiej” z 21 marca 1866 roku „Kölner Zeitung”i „Frankfurter Journal” podały, że cesarz mianował feld- cechmistrza Ludwiga Benedeka dowódcą Armii Północnej. Informacja ta była jednak przedwczesna, choć, jak widać, korespondenci tych gazet dobrze orientowali się w intrygach na dworze wiedeńskim i znali wszystkie tamtejsze ploteczki. Rzeczywiście mówiło się tam również o rychłej nominacji Ludwiga Benedeka.

Poza tym prasa pruska raz po raz odnotowywała ruchy wojsk austriackich, co miało świadczyć, że Austria szykuje się do wojny. I tak m.in. gazety berlińskie podały, że z Krakowa do Czech przerzucono w marcu 1866 roku 20 tysięcy wojska. Natomiast 27 marca na targu w Chrudlinie w Czechach zostały wykupione wszystkie konie zdatne do służby wojskowej. Nasiliły się roboty fortyfikacyjne w Kra­kowie, a małe miasteczka w Czechach zaczęły otrzymywać załogi wojskowe. Węgierskie pułki kawalerii pomaszero­wały do twierdzy Theresienstadt, aby jak sugerowała prasa— mogły z Saksonii, przez Bautzen, uderzyć na Śląsk. Z kolei II Korpus austriacki został skierowany przez Nachod do Königgrätz (Hradec Krâlové) i Trautenau

4 „Gazeta Warszawska”, nr 66 z 22 marca 1866

(Trutnov) w Czechach, a pułki huzarów z Krakowa i Lwowa— do Cieszyna. Koło Ołomuńca dokonywała się koncent­racja wojsk austriackich, po to — zdaniem dzienników berlińskich — aby w razie potrzeby mogły uderzyć na pruskie twierdze Nieysse (Nysa) i Cosel (Koźle)5. Także sojusznicy Austrii, wedle prasy pruskiej, czynili intensywne przygotowania wojenne. Z Monachium doniesiono, że kwatermistrzostwo tamtejszej armii skupywało konie dla bawarskiej kawalerii i artylerii, a Korpus Bawarski koncen­trował się w Würzburgu i Aschaffenburgu.

Ale przygotowania trwały także w Prusach i dla równo­wagi, aby nie być posądzonym o brak bezstronności, „Kieler Zeitung” doniósł, że w bazie w Kilonii wojenne okręty pruskie zostały postawione w stan gotowości, zaś w rejonie fortów Doppel w księstwie Schleswig rozpoczęły się intensywne prace fortyfikacyjne, prowadzone przez pułkownika Merteusa. Zatrudniono do nich 800 robotników z Prus i 400 miejscowych.

Z kolei prasa austriacka odnotowała działalność szpiegow­ską oficera pruskiego, pułkownika Sztabu Generalnego, Alfreda hr. von Waldersee. Został on aresztowany w Pradze z planami twierdzy Königgrätz. Prasa pruska wzięła go zaraz w obronę, twierdząc, że plany te były ogólnodostępne i że mógł je mieć każdy, kto tego chciał. Sprawa skończyła się wypuszczeniem go z aresztu i wydaleniem z Austrii6.

Tymczasem premier Bismarck po zawarciu 8 kwietnia 1866 roku sojuszu z Królestwem Italii dał mu kredyt na zbrojenia wojenne przeciw Austrii w wysokości 1 min guldenów. Włochy parły do wojny z Austrią, ponieważ cesarz nie zgodził się na sprzedaż Wenecji, choć król włoski oferował 500 min franków. W tej sytuacji władca włoski zobowiązał się przystąpić do wojny, jeśli wybuchnie ona w ciągu trzech najbliższych miesięcy.

5 „Kurier Warszawski”, nr 74 z 31 marca 1866.6 „Gazeta Warszawska”, nr 80 z 19 kwietnia 1866.

Premier Bismarck skontaktował się też po kryjomu z Lajosem Kossuthem, ostatnim premierem rządu węgiers­kiego z czasów wojny o niepodległość z Austrią i regentem niepodległych Węgier w latach 1848/49, któremu zapropo­nował utworzenie emigracyjnego legionu węgierskiego. Zapewne kusił go obietnicą, że być może w przyszłości, po wygranej z Austrią wojnie, sprawa Węgier zostanie poru­szona na konferencji pokojowej.

Kolejne jego posunięcie dyplomatyczne na arenie nie­mieckiej stanowiła propozycja, złożona 9 kwietnia 1866 roku, w sprawie powołania parlamentu niemieckiego z po­wszechnym prawem głosowania, która wywołała ogromne zamieszanie wśród polityków w Niemczech. Ale również dyplomacja francuska i angielska były zaniepokojone, a minister spraw zagranicznych Rosji, książę Aleksander Gorczakow, oświadczył:

— To już nie polityka, to rewolucja.Ale premier Bismarck ripostował:— W Prusach rewolucje robią królowie, a skoro ma być

rewolucja, lepiej róbmy ją sami, niż żebyśmy mieli na niej ucierpieć7.

Tego samego dnia o godz. 21.30 rząd Austrii wysłał notę do premiera Prus, domagającą się cofnięcia zbrojeń. Pozo­stała ona bez echa.

„Wojna między Austrią i Prusami przyszła, bo przyjść musiała prędzej czy później, bo leżała w naturze tych państw, ich wzajemnych stosunków, ich początku” — stwier­dził wówczas publicysta „Gazety Warszawskiej”8.

27 kwietnia 1866 roku cesarz Austrii Franciszek Józef I ogłosił mobilizację. Władze tego państwa potrzebowały jednak wiele czasu, aby uruchomić swą armię, ponieważ poszczególne pułki nie stały w swych okręgach werbunko­wych, a dotarcie rezerwistów do swych jednostek nie należało

7 C z a p l i ń s k i , G a l o s , K o r t a, op.cit., s. 550.8 „Gazeta Warszawska”, nr 80 z 10 kwietnia 1866.

do najłatwiejszych. Dlatego rzeczywiście już od marca 1866 zbrojenia przybrały intensywny charakter. Władze austriackie uznały Czechy za poligon, gdzie mogły formować się i kompletować jednostki wojskowe. Poszczególne pułki pojawiały się tam pod pozorem obrony mieszkających tam Żydów przed „swawolą rodzimej ludności”, choć akurat w miejscowościach, gdzie stacjonowały, nie mieszkali Żydzi. Dowództwo austriackie uzbrajało też twierdze włoskie i przygotowywało się do obrony wybrzeża Dalmacji i Istrii.

30 kwietnia 1866 roku premier pruski zażądał od Austriiwstrzymania zbrojeń i przestawienia jej armii na stopępokojową. Nie otrzymał odpowiedzi, więc 1 maja 1866roku zarządził oficjalną mobilizację w Prusach. Dnia 6 majapruskie Ministerstwo Wojny postawiło w stan gotowościIII Korpus Brandenburski, IV Korpus Saski, V Korpus

/

Poznański, VI Korpus Śląski i Korpus Gwardii.Premier Bismarck przeżywał te wydarzenia w dużym

napięciu psychicznym. Przez kilka miesięcy bardzo inten­sywnie pracował dzień i noc, kierując faktycznie całością polityki zagranicznej i wewnętrznej. W kwietniu za­chorował na nerwicę nóg i żołądek. Prowadził zbyt nieregularny tryb życia; w końcu jednak wyzdrowiał. Nie zdawał sobie sprawy, że czyha nań inne niebezpieczeńst­wo. Dnia 7 maja o godz. 17.30, wracając z rozmowy z królem, podążał pieszo aleją Unter der Linden, co zresztą czynił zawsze, nigdy nie używając powozu, gdy nagle usłyszał dwa strzały za sobą. Odwrócił się i ujrzał młodego mężczyznę celującego do niego z rewolweru. Rzucił się na napastnika i chwycił go za prawą rękę i gardło. Zamacho­wiec przerzucił rewolwer do lewej ręki i strzelił. Kula ześlizgnęła się po żebrze Bismarcka. Podobno na widok tej szamotaniny przechodnie zaczęli mówić: szkoda, że za­mach się nie udał9.

9 J a k ó b c z y k , op.cit., s. 66.

W społeczeństwie pruskim panowały nastroje pacyfis­tyczne, a pruska opinia liberalna, zwłaszcza w kręgach katolickich, nie chciała wojny i organizowała demonstracje pacyfistyczne. Nawet król się wahał, ale premier Bismarck parł do wojny z całą siłą. Zamachowiec, student po­chodzenia żydowskiego Ferdynand Cohen, strzelał do niego z tych samych pobudek, co pacyfiści, którzy demonstrowali. Zamachowiec został jednak obezwładniony przez prze­chodzących akurat żołnierzy gwardii i odprowadzony do gmachu Prezydium Policji. Premier udał się tam także: musiał przecież złożyć zeznanie. Gdy Ferdynand Cohen znalazł się w budynku Prezydium, korzystając z nieuwagi policjantów wyjął nóż i poderżnął sobie gardło. Nieudany zamach oczywiście niczego nie zmienił w polityce prus­kiego premiera, a jeśli tak, to jeszcze bardziej zdeterminował go do działania na rzecz wojny z Austrią.

W dzień później w Berlinie na rozkaz ministra wojny zostały postawione w stan gotowości bojowej kolejne jednostki wojskowe: I Korpus Wschodniopruski oraz II Korpus Pomorski.

Tymczasem austriacka Armia Północna otrzymała wre­szcie dowódcę. Dnia 12 maja 1866 roku cesarz Franciszek Józef I wezwał do swego pałacu 62-letniego feldcech- mistrza Ludwiga von Benedeka i oficjalnie wręczył mu akt nominacyjny.

• •

Ludwig von Benedek urodził się 14 lipca 1804 w Oden- burgu (obecnie Sopron) na Węgrzech jako syn lekarza. Od dziecka związał się z wojskiem. Ukończył Akademię Wojskową w Wiener-Neustadt. Mając 21 lat, otrzymał pierwszy stopień oficerski — podporucznika, w dwa lata potem został porucznikiem, a w 1833 roku mianowany został nadporucznikiem i skierowany do służby w sztabie 2. Armii stacjonującej w Italii. W 1835 roku został mianowany kapitanem, w 1840 roku otrzymał awans na majora i funkcję adiutanta Naczelnego Dowództwa Armii

we Lwowie. W 1843 roku czekała go kolejna nominacja— na podpułkownika. W 1846 roku został mianowany pułkownikiem. W podzięce spacyfikował słaby oddział powstańczy koło Gdowa, czym zyskał wielką sławę w kołach rządowych w Austrii. W rok potem znowu przeniesiony do Italii, jako dowódca pułku w 2. Armii dowodzonej przez feldcechmistrza Johanna Wenceslawa Radetzky’ego, którego uważał za swego mistrza, ucze­stniczył w bitwie pod Novarą, gdzie, jak wiadomo, armia Królestwa Piemontu poniosła klęskę. W 1849 roku Ludwig Benedek został mianowany generałem- -majorem i jako dowódca brygady walczył w szeregach armii austriackiej z armią powstańczą generała Józefa Bema na Węgrzech. W 1853 roku awansowany do stopnia feldmarszałka-porucznika, został w 1859 roku dowódcą VIII Korpusu 2. Armii austriackiej i w tym charakterze walczył w nieszczęsnej dla Austrii bitwie koło Solferino. W 1860 roku został awansowany do stopnia feldzeugmeistera (feldcechmistrza) i mianowany gubernatorem generalnym na Węgrzech, a wkrótce potem — w Królestwie Wenecji10.

Stamtąd wezwany do Wiednia, otrzymał, jak już wiemy, nominację na dowódcę Armii Północnej. Zaraz potem wydał swój pierwszy rozkaz:

„Główna Kwatera Wiedeń 12 maja 1866. Jego Cesarska Mość, nasz najłaskawszy Cesarz i wódz, raczył najwyżej rozkazać, abym objął dowództwo mającej się wystawić Armii Północnej. Moja główna kwatera tymczasowa od 15 maja utworzona zostaje w Wiedniu i w dniu tym przechodzą pod moje dowództwo należący do tej armii c.k. panowie generało­wie, wojskowe biura, zakłady. Jako wierny i posłuszny żołnierz umiem być posłuszny z radością wszelkim rozkazom cesarskim. Tym razem jednak radosne uczucia obowiązku

10 „Gazeta Warszawska”, nr 78 z 6 kwietnia 1866.

wzmożone jest jeszcze przekonaniem, że każdy pojedynczy człowiek w armii mającej się zebrać po moim dowództwem przejęty jest najczystszym poświęceniem dla odparcia i zwal­czenia wszelkiego wroga, który by się poważył zagrozić w sposób nieprawny i zuchwały naszemu Cesarzowi i Panu, jego najjaśniejszemu domowi, jego monarchii, a naszej drogiej ojczyźnie. Armia wkrótce zebrana będzie we wszys­tkich swych częściach zupełnie zorganizowana i we wszystko opatrzona, piękna, dzielna i waleczna, ożywiona najlepszym duchem porządku i karności, honoru i wiary, męstwa i nieograniczonego poświęcenia. Oko Cesarza i jego szlachet­ne serce będzie wszędzie z armią, gdziekolwiek się ona obróci; zapał wszystkich ludów austriackich, ich gotowość do ofiar towarzyszyć nam będą; nadzieje naszych ziomków i ukochanych będą zawsze z nami, chociażby nawet miało przyjść do stanowczej walki za Cesarza i Ojczyznę. Armia zaś c.k. będzie umiała w każdej bitwie i ze strony austriackiej zwyciężyć z męstwem, z wiarą i honorem, umrzeć za

«

Cesarza i Ojczyznę. Żołnierze! Ku temu celowi przynoszę wam całe me gorące żołnierskie serce, przynoszę wam moją wolę żelazną, moje najzupełniejsze w was zaufanie, mą najpokorniejszą ufność w Bogu wszechmogącym i wiarę w me stare bojowe szczęście. W imię Boga pozdrawiam was, żołnierze, których wola i rozkaz cesarski pod me dowództwo i mojej powierzyło pieczy, pozdrawiam was z niewzruszonym przekonaniem, że błogosławieństwo Boże wesprze naszą słuszność”11.

Jak wiadomo, o tej nominacji mówiono już od marca 1866 roku. Cesarz rozważał, czy nie powołać na to stanowisko arcyksięcia Albrechta Habsburga (1817-1898) lub księcia Aleksandra von Hesse-Darmstadt (1809-1877). Obaj mieli dość duże doświadczenie wojskowe, zdobyte podobnie jak Ludwig Benedek, na polach bitew.

11 ibid., nr 112 z 22 maja 1866

Książę Aleksander, brat carowej Marii Hesse und bei Rhein (1821-1888), żony cara Aleksandra II, karierę wojskową rozpoczął w czerwcu 1840 roku od stopnia kapitana kawalerii gwardii rosyjskiej, na który mianował go car Mikołaj I, gdy przyjechał do Darmstadt po synową. Po przyjeździe wraz z Marią do Petersburga, Aleksander otrzymał stopień pułkow­nika, a w 1844 roku generała-majora i dowództwo 1. Dywizji Lekkiej Kawalerii Gwardii. Gdy wielka księżna Olga, córka cara, w której był zakochany, spytała go, czy nie wybiera się na wojnę na Kaukazie, Aleksander pojął, iż takie jest życzenie cara i pojechał tam, gdzie wyróżnił się w dużej bitwie i otrzymał Krzyż św. Jerzego. Niestety, w tym czasie Olga została żoną króla Wirtembergii Karola. Aleksandra car swatał z Katarzyną, swą bratanicą, lecz on nagle w 1851 roku poślubił Julię hr. Hauke, córkę polskiego generała Maurycego Hauke, który zginął w nocy listopadowej 1830 roku w War­szawie z rąk spiskowców. Rozgniewany car kazał skreślić Aleksandra z listy generałów rosyjskich, co utrudniło mu starania o przyjęcie do armii austriackiej. W końcu został w randze generała-majora dowódcą brygady najpierw w gar­nizonie w Grazu, a potem w 2. Armii austriackiej w Weronie. Pośredniczył w rozmowach między Austrią i Rosją po wojnie krymskiej, które unormowały nadszarpnięte w czasie tej wojny stosunki dyplomatyczne, za co został odznaczony Oiderem Leopolda. W czasie wojny w 1859 roku dowodził brygadą i odznaczył się w bitwie pod Montebello, a potem pod Solferino. Dostał awans na feldmarszałka-porucznika. Otrzymał także najwyższe odznaczenie austriackie: Order Marii Teresy. Pośredniczył w rozmowach pokojowych między Napoleonem III i Franciszkiem Józefem, ale wzbudził niechęć Ludwiga Benedeka, który po wojnie 1859 roku przejął dowództwo nad 2. Armią w Królestwie Wenecji. Jeden z jego podkomendnych, generał-major Wilhelm von Ramming, w na­pisanym przez siebie studium o bitwie pod Solferino zarzucił księciu Aleksandrowi, że ze swą brygadą spóźnił się dwie

godziny na pole bitwy. Zniechęcony książę poprosił o dymisję i osiadł w Heilingeberg koło Darmstadt12.

Ostatecznie cesarz Franciszek Józef I wybrał, jak okazało się potem — nie najszczęśliwiej — Ludwiga Benedeka.

Czy jednak była to decyzja do końca nieprzemyślana?Już po skończonej wojnie w prasie wiedeńskiej pojawiły

się opinie, że nominacja Ludwiga Benedeka miała „osłonić innych, a razem cały system” — jak doniósł korespondent wiedeński „Gazety Warszawskiej”13.

Innymi słowy, feldcechmistrz miał posłużyć za kozła ofiarnego. Prawdopodobnie wyczuł to i nic dziwnego, że wspominał w swym rozkazie o „najczystszym poświęceniu”. Ale czy wszyscy żołnierze cesarza podzielali tę opinię? Ciągle niepewna była postawa Węgrów, a w pułkach, gdzie służyli Włosi, zaczął się ferment i dezercje. M.in. 15 maja 1866 roku dwaj żołnierze w pułku Haugwitz, gdzie służyli przede wszystkim poddani austriaccy włoskiej narodowości, usiłowali zbiec do Prus. Zostali ujęci w Saksonii: jeden w Pirnie, drugi w Dreźnie. Przekazani dowództwu austriac­kiemu, stanęli przed sądem wojennym i zostali rozstrzelani za dezercję w twierdzy Theresienstadt.

Tymczasem w Prusach do armii zgłaszali się masowo oficerowie rezerwy i Ministerstwo Wojny musiało wydać komunikat, aby meldowali się w swych komendach rejono­wych, a nie u ministra.

Król pruski dokonywał awansów w armii. I tak m.in. 16 maja 1866 roku książę Fryderyk Karol, dotychczasowy dowódca III Korpusu Brandenburskiego, został mianowany dowódcą 1. Armii. Na jego miejsce nominację na dowódcę III Korpusu otrzymał generał-porucznik von Tumplin.

17 maja 1866 roku koło Koblencji i Wetzlar koncent­rowały się dywizje VIII Korpusu Nadreńskiego. Wojska VII Korpusu Westfalskiego koncentrowały się w Halle, IV

12 Stanisław S ze n i c , Królewskie kariery warszawianek, s. 169-180.13 „Gazeta Warszawska”, nr 219 z 24 września 1866.

Korpusu Saskiego — w Torgau, VI Korpusu Śląskiego— w Sośnicy, Nysie i Kłodzku na Śląsku, a V Korpusu w Poznaniu. Natomiast koncentracja Korpusu Gwardii, I Korpusu Wschodniopruskiego, II Korpusu Pomorskiego odbywała się w okolicach Berlina. Potem II Korpus pomaszerował do Zgorzelca.

Ale w Prusach ciągle jeszcze silne były nastroje pacyfis­tyczne. Zdawał sobie z tego sprawę król i dlatego 22 maja na posiedzeniu Rady Wojennej oświadczył:

— Istotne jest nie to, jak poprowadzimy wojnę, lecz jak utrzymamy pokój.

25 maja w pałacu królewskim przy Unter der Linden odbyło się kolejne posiedzenie Rady Wojennej. Przybyli: król Wilhelm I, premier Otto von Bismarck, minister wojny, generał Albrecht von Roon, i dowódcy mobilizowanych armii: książę Fryderyk Karol, dowódca 1. Armii, książę następca tronu, Fryderyk Wilhelm Mikołaj, dowódca 2. Armii, szefowie sztabów ich armii, generałowie Konstanty Voigts-Rhetz i Leonhard Blumenthal, oraz główni kwatermis­trzowie armii: generałowie Ferdynand Stulpnagel i Stosch.

Generał Moltke poinformował przybyłych o planie wojnyi zreferował główne jego założenia. Stwierdził m.in., że z powodu przebiegu granic i położenia geograficznego uważa Prusy za bardziej wrażliwe na atak zewnętrzny niż Austria; Berlin leży bliżej granicy niż Wiedeń. Dlatego wojnę trzeba przenieść na terytorium Austrii. Wymaga to konsolidacji niemal wszystkich sił, ale jest to możliwe. Francja pozostanie neutralna, więc można ściągnąć z za­chodniej granicy Prus wojska. Natomiast królestwo Hano­weru, Hesja elektorska, księstwo Nassau i państwa niemiec­kie na południu prawdopodobnie opowiedzą się po stronie Austrii, ale nie stanowią poważnego zagrożenia militarnego— można je zneutralizować niewielkimi siłami wojs­kowymi. Dotyczy to też Saksonii, która znajduje się na drodze marszu wojsk pruskich do Czech. Główne uderzenie

na Austrię trzeba wykonać szybko i zasadniczymi siłami. Musi się postawić Europę, a zwłaszcza Francję, która mogłaby wmieszać się w konflikt, przed faktami do­konanymi. Czas oznacza zwycięstwo. Czas to jeden wymiar strategii, a przestrzeń — drugi. Skąd mają wy­ruszyć pruskie korpusy? Najpierw ich start miał odbywać

/

się na Górnym Śląsku, a cel stanowił Wiedeń. Aledo stolicy Austrii — daleko.

— Poza tym, co ważniejsze: zająć stolicę wroga, czyzniszczyć jego armię? — pytał retorycznie Helmuth vonMoltke. — Armia nieprzyjaciela, wkraczając do Czech,

/

może, operując na wewnętrznej linii, uderzyć na Śląsk lub Łużyce i na Berlin. Wojska pruskie muszą przeciwstawić się temu i ruszyć z Łużyc i Śląska w kierunku Czech i tam uderzyć na armię austriacką.

/

A więc do Łużyc wymaszeruje 1. Armia, na Śląsk— 2. Armia, a dodatkowy punkt wyjścia będzie stanowiła Saksonia, skąd po jej zajęciu ruszy na Czechy Armia Elby.

Nowoczesne armie nie mogą maszerować razem, choćby ze względu na swobodę manewru i aprowizację — uważał generał. — Ich koncentracja nastąpi we właściwym czasie, na polu bitwy, w równoczesnym natarciu na czoło i skrzydła przeciwnika tam, gdzie będzie on stacjonował.

Żadna kalkulacja w czasie i przestrzeni nie gwarantuje sukcesu tam, gdzie przypadki i pomyłki stanowią jeden z wielu czynników — mówił dalej szef Sztabu Generalnego.— Niepewność i groźba niepowodzenia towarzyszą każ­demu krokowi prowadzącemu do tego celu, który zostanie osiągnięty tylko w sytuacji, gdy nie wszystko się sprzysięg­nie przeciwko nam. Ale w czasie wojny nic nie jest pewne, bezpieczne i z trudem uda się osiągnąć znaczące wyniki na innej drodze.

Jak zareagować na nieprzewidziane wydarzenia — spytał znowu retorycznie generał i odpowiedział: — Pozostawmy oficerom i podoficerom pewną swobodę działania. Trafna

ocena sytuacji, zdolność i przyzwyczajenie dowódców na każdym szczeblu do samodzielnego działania przyczyni się do sukcesu.

Wystąpienie szefa Sztabu Generalnego spotkało się jednak z krytyką szefa sztabu 1. Armii, generała Konstantego von Voigts-Rhetz, który twierdził, że plan Moltkego nie jest dobry, bowiem punkty wymarszu zostały usytuowane zbyt daleko od siebie. Nie sprzyja koncentracji również zbytnie rozproszenie oddziałów. Uważał on, że należy skoncentrować armie koło Zgorzelca, ponieważ tu może rozpocząć się ofensywa austriacka na Berlin. Poparli go: generalny adiutant królewski, generał Gustaw von Alvensleben, oraz minister wojny, generał Albrecht von Roon.

Ale król przyznał rację Helmuthowi von Moltke — choć nie do końca.

Monarcha wyraził obawę: czy feldcechmistrz Benedek nie zechce swą armią zaatakować Śląska? Jego zdaniem wiele faktów na to wskazywało. Austriacki wódz skoncen­trował swe siły najpierw na Morawach, a potem na północy Czech. Korpusy austriackie zbliżały się niepokojąco do granicy ze Śląskiem.

Tu zaniepokoili się: następca tronu, książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj, i jego szef sztabu, generał Leonhard von Blumenthal. Wówczas generał Moltke zgodził się — chyba wbrew sobie, bowiem raczej nie liczył na inicjatywę feldcechmistrza Benedeka na tym kierunku operacyjnym— na wzmocnienie 2. Armii dodatkowym korpusem

yi rozciągnięcie jej sił aż po Górny Śląsk, co „jeszcze bardziej napięło łuk koncentracji”14.

Tak zakończyło się kolejne zebranie Rady Wojennej Królestwa Prus. Ale do wybuchu wojny ciągle jeszcze było daleko. Dlatego 26 maja 1866 roku cesarz Francji Napole­on III podjął próbę zwołania międzynarodowej konferencji

14 H e r r e , op.cit., s. 227-230.

europejskiej w celu zapobieżenia konfliktowi. Zgodziły się na nią rządy Wielkiej Brytanii i Rosji. Plan konferencji przewi­dywał zajęcie się sprawą statusu księstw Schleswig i Holstein, reformą Związku Niemieckiego oraz „włoskimi dyferencja- mi”, czyli pretensjami Włoch do ciągle austriackiej Wenecji.

Ale Austria nie kwapiła się do udziału w tej konferencji. A Prusy? Król ciągle nie miał na ten temat jednoznacznej opinii.

Mimo to czynił wszystko, aby przygotowania do wojny przebiegały jak najbardziej sprawnie. Dnia 2 czerwca wydał polecenie ministrowi wojny: „Od tej chwili wszystkie moje rozkazy dotyczące ruchów skoncentrowanej armiii jej poszczególnych części mają być wydawane dowódcom przez szefa Sztabu Generalnego. Musi Pan jednak równo­cześnie informować o nich Ministerstwo Wojny”.

Odtąd szef Sztabu Generalnego został zrównany w waż­ności z ministrem wojny i stawał się pierwszym doradcą operacyjnym monarchy.

Generał Moltke wydał wówczas rozkazy dotyczące kon­centracji poszczególnych armii. WT ich myśl dywizje Armii Elby miały zebrać się w Halle i Zeits, korpusy 1. Armii— w Torgau i Cottbus, natomiast 2. Armii — w Landeshut (Kamienna Góra), Nieysse (Nysa) i Brieg (Brzeg) na Śląsku.

Król Wilhelm I ciągle jednak odwlekał decyzję o rozpo­częciu działań wojennych. Prawdopodobnie miał na to wpływ następca tronu, który był przeciwny wybuchowi wojny. Dlatego 4 czerwca na kolejnym posiedzeniu Rady Wojennej król oznajmił:

— Mam ciągle nadzieję, że mediacja zaproponowana przez Francję, na którą zgodziły się Wielka Brytaniai Rosja, przyniesie pozytywny skutek i wojny nie będzie.

Generał Moltke milczał, choć dawno już stwierdził, że wojnę trzeba rozpocząć najpóźniej 6 czerwca15.

15 ibid., s. 232.

„Gazeta Warszawska” z 5 czerwca 1866 roku, powołując się na „Neu Berliner Zeitung”, donosiła, że za kilka dni pruska armia połowa będzie na swych stanowiskach.

Według „Gazety Warszawskiej” armia ta liczyła 452,5 batalionów piechoty, 321 szwadronów kawalerii, 1086 dział polowych, 72 kompanie artylerii fortecznej, 9 batalio­nów pionierów. W sumie służyło w niej 300 tys. żołnierzy. Była to najsilniejsza armia, jaką wystawiły kiedykolwiek Prusy. Jej podstawę stanowiły duże jednostki operacyjne: korpusy. Armia składała się z dziewięciu korpusów. Ich struktura wyglądała następująco:

Korpus Gwardii liczył dwie dywizje, czyli osiem pułków (24 bataliony piechoty i batalion strzelców).

Korpus piechoty liczył dwie dywizje piechoty, dywizjon artylerii z czterema bateriami pieszymi po sześć dział, dywizję kawalerii w składzie czterech pułków (po cztery szwadrony) i pół dywizjonu artylerii konnej, liczącego dwie baterie (6—12 dział). Do tego dochodziły: batalion strzelców celnych, batalion inżynieryjny (650 żołnierzy), tabor mostowy, pułk pociągowy — ambulanse, apteki, wozy transportowe itp.

Dywizja piechoty składała się z dwóch dwupułkowych brygad (12-15 batalionów), pułku kawalerii (cztery szwad­rony) i 24 dział. Pułki pruskie liczyły po trzy bataliony. Na czas wojny powoływano czwarty batalion. Poszczególne formacje batalionowe nosiły nazwy: grenadierów, fizylierów czy muszkieterów. Batalion na stopie wojennej liczył 1025 żołnierzy i 22 oficerów. Składał się z czterech kompanii po trzy plutony.

W sumie korpus liczył 26 batalionów piechoty (25 tysięcy żołnierzy), 24 szwadrony kawalerii (3600 żoł­nierzy), 16 baterii artylerii (96 dział obsługiwanych przez 2350 żołnierzy). Na jedno działo przypadało 21 żołnierzy i oficer. Bateria liczyła 126 żołnierzy i czterech oficerów.

Piechota miała karabiny iglicowe, fizylierzy nieco krótsze z bagnetami do cięcia, muszkieterzy z bagnetami do pchnięcia'6. Na temat karabinów iglicowych Dreyse sporo pisała ówczesna prasa europejska. Były one jednostrzałowe, ładowane odtylcowo, kaliber 15,43 mm, długość 1422 mm, lufy 964 mm, masa 4,08 kg, prędkość początkowa pocisku 290 m/s. Miały lufę z lanej stali, wewnątrz żłobkowanąi lekko zwężającą się ku końcowi. Wylatujący z niej pocisk coraz silniej wciskał się w wyżłobienia, co nadawało mu ruch wirowy. Komora zamku składała się z dwóch żelaz­nych walców, wewnątrz pustych i tak osadzonych, że walec zewnętrzny obracał się do wewnątrz i posuwał do przodu za pomocą słupka na nim osadzonego. Walec wewnętrzny jednym swym końcem był mocno z lufą spojony, na wierzchu zaś miał otwór, przez który wkładało się nabój. Walec wewnętrzny miał otwór z boku. Nabijając broń, żołnierz najpierw uderzał w słupek. Walec zewnętrz­ny, wykonując 1/4 obrotu z boku od prawej do lewej strony po walcu wewnętrznym, za pomocą słupka zsuwał go w tył. Otwory walców układały się jeden na drugim. Po włożeniu ładunku walec zewnętrzny sunął i uderzeniem w słupek od lewej strony ku prawej obracał go tak, że otwór walca wewnętrznego zostawał zakryty. W drugiej części walca znajdująca się tam spiralna sprężyna z iglicą za pomocą haczyka ściskała się z z;ewnątrz. Cyngiel spuszczał sprężynę, ona zaś przebijała warstwę prochu ładunku, uderzała w masę piorunującą, proch zapalał sięi wyrzucał pocisk. Oddział piechoty, liczący 500 żołnierzy, przyjmujący szarżę szwadronu kawalerii z odległości 800 kroków, co zabierało jej dwie minuty na dotarcie do pierwszego szeregu, mógł oddać pięć tysięcy strzałów. Jeśli więc tylko co dziesiąty strzał był celny, szwadron przestawał istnieć.

16 „Gazeta Warszawska”, nr 124 z 5 czerwca 1866.

Ale karabiny iglicowe miały swe mankamenty. Należał do nich skomplikowany mechanizm, który łatwo można było uszkodzić. Poza tym w czasie oddawania strzału części zamka musiały szczelnie dopasować się, bowiem inaczej broń się rozrywała i kaleczyła, a nawet zabijała Strzelca. Ciężka kolba, źle wyważona, nie stanowiła oparcia w bezpośrednim starciu, przy walce na trój graniaste, liczące20 cali długości bagnety17.

Prusy z całej swej armii wystawiły do działań wojennych 63 pułki piechoty (253 bataliony), 39 pułków kawalerii, osiem batalionów strzelców — w sumie 260 tysięcy żołnierzy i 83,5 batalionów (81 500 żołnierzy) w rezerwie. Państwo pruskie miało jeszcze do dyspozycji 18 pułków piechoty, 21 pułków kawalerii, w sumie 80-120 tysięcy żołnierzy, przeznaczonych do „pilnowania państw zwią­zkowych”. Także twierdze pruskie miały kompletne stany osobowe.

Kawaleria liczyła 48 pułków (201 szwadronów) po 155 żołnierzy i pięciu oficerów. Na czas wojny powoływano szwadrony rezerwowe — 200 w kawalerii ciężkiej, 250 w lekkiej. W sumie armia pruska miała 30 tysięcy kawale- rzystów, a także ich rezerwę — 10 790 żołnierzy.

Artyleria pruska składała się z dziewięciu dwupuł- kowych brygad. Brygada miała pułk artylerii poloweji pułk artylerii fortecznej. Z kolei pułk artylerii składał się z baterii artylerii pieszej i trzech baterii artylerii konnej. Dwie baterie miały działa sześciofuntowe, a ko­lejne dwie — czterofuntowe. Bateria miała sześć dział, które były nabijane od tyłu.

W Prusach po reorganizacji sił zbrojnych, dokonanej przez ministra wojny generała Albrechta von Roon, obo­wiązywała trzyletnia służba wojskowa. Potem żołnierze szli na cztery lata do rezerwy, następnie na pięć lat do

17 „Tygodnik Ilustrowany’, nr 357 z 28 lipca 1866.

landwery „pierwszego powołania” i na siedem lat do landwery „drugiego powołania”. W sumie poddani pruscy byli związani z armią przez 19 lat.

Podstawowy trzon landwery stanowili rezerwiści z lat 1854-1860 (z pierwszego powołania), liczący 311 084 poborowych, którzy od razu mogli wesprzeć armię regular­ną. Rezerwiści z lat 1847-1854 (z drugiego powołania), liczyli 297 476 żołnierzy.

Landwera miała 126 batalionów po 1020 żołnierzyi dwanaście pułków kawalerii (48 szwadronów — 7000 żołnierzy).

W sumie według korespondenta „Gazety Warszawskiej” cała armia pruska razem z landwerą liczyła w połowie 1866 roku 695 025 żołnierzy i blisko 100 000 oficerów. Było to sporo, zważywszy że Prusy liczyły 19 min ludności, przy pow. 348,7 tys. kmkw., a roczny dochód państwa wynosił 144 min talarów. Na utrzymanie armii skarb państwa przeznaczał 42 min talarów rocznie18.

Natomiast Austria, mając pow. 677 tys. kmkw. i 32 min ludności, dysponowała 80 pułkami liniowymi liczącymi po sześć batalionów, pułkiem strzelców tyrolskich zwanych Kaiserjäger (po 1018 żołnierzy w batalionie), 232 batalio­nami strzelców, 14 pułkami granicznymi, 34 pułkami kawalerii.

Pułk liczył cztery bataliony na stopie pokojowej, przy czym czwarty batalion był przeznaczony na załogę fortec. W czasie wojny powstawał piąty batalion.

Batalion liczył sześć kompanii (1018 żołnierzy). Dwie kompanie tworzyły dywizjon. Kompania liczyła dwa plu­tony.

Główne uzbrojenie austriackiej piechoty stanowił karabin z bagnetem typu Lorenza, ładowany od przodu. Strzelcy mieli sztucery.

18 „Gazeta Warszawska”, nr 123 z 4 czerwca 1866

Artyleria liczyła dwanaście pułków, w tym dziewięć samodzielnych. Reszta stanowiła artylerię korpusową. Pułk artylerii liczył cztery baterie armat czterofuntowych, gwin­towanych, rzucających pociski ośmiofuntowe. Bateria li­czyła osiem dział zaprzężonych. W czasie wojny pułk artylerii wystawiał dziesięć baterii po osiem dział — w su­mie 80 dział. Pięć pułków artylerii miało dodatkowo cztery baterie górskie po osiem dział, w sumie o 32 działa więcej. 6., 11., 12. pułki artylerii stanowiły rezerwę artyleryjską dla dywizji kawalerii. Każdy pułk artylerii składał się z baterii pieszej czterofuntowej (cztery działa), baterii konnej czterofuntowej (cztery działa), czterech baterii konnych czterofuntowych po osiem dział, czterech baterii pieszych ośmiofuntowych po osiem dział, a także kompanii parkowej i czterech kompanii fortecznych. Działa artylerii polowej wykonane były z brązu, gwintowane, nabijane z przodu. Natomiast w twierdzach znajdowały się działa gwintowane 6-, 12-, 24- i 48-funtowe, nabijane od tyłu.

Armia austriacka dzieliła się na korpusy. Korpus liczył cztery brygady piechoty i brygadę kawalerii lekkiej, rezerwę artyleryjską (dwie baterie piesze ośmiofuntowe, dwie baterie konne, baterię rakietową — w sumie 40 dział), dwie kompanie inżynierskie, dwie kompanie pio­nierów z czterema taborami mostowymi, kompaniami amunicyjnymi i służbami.

Brygada liczyła dwa pułki piechoty po trzy bataliony, batalion strzelców celnych, baterię czterofuntową pieszą— w sumie siedem tysięcy żołnierzy i osiem dział. Brygada kawalerii lekkiej miała dwa pułki — dziesięć szwadronów, baterię czterofuntową konną — w sumie 1900 żołnierzy oraz osiem dział. Korpus liczył 28 batalionów piechoty, dziesięć szwadronów kawalerii, dziesięć baterii, a więc 30 tysięcy żołnierzy i 80 dział.

Dywizja kawalerii miała dwie brygady kawalerii ciężkiej i jedną brygadę kawalerii lekkiej — w sumie 26 szwad­

ronów, trzy baterie, a więc 3900 żołnierzy i 24 działa. W sumie siły zbrojne Austrii liczyły 270-300 tysięcy żołnierzy. Co roku armia przyjmowała 80-85 tysięcy rekrutów.

Służba trwała dwa lata „pod sztandarem”, następnie dwa lata w rezerwie, ale stale w szeregach, potem od roku do trzech lat w piechocie, siedem do ośmiu lat w kawalerii, zaś trzy lata w wojskach inżynieryjnych. Potem rezerwiści dostawali urlop, ale mogli być powołani do wojska w każdej chwili19.

Austria dysponowała dwoma własnymi dużymi związ­kami operacyjnymi: Armią Północną i Armią Południową.

Armia Północna składała się z ośmiu korpusów, trzech rezerwowych dywizji kawalerii i dwóch dywizji lekkiej kawalerii.

Feldcechmistrz niechętnie obejmował dowództwo Armii Północnej, ponieważ nie czuł się dobrze na swym przy­szłym teatrze działań wojennych i nie znał terenu, na którym miał dowodzić tak dużym związkiem operacyjnym. Nie ukrywał tego, że chętniej przyjąłby od cesarza nominację na dowódcę Armii Południowej w Królestwie Wenecji, gdzie, jak twierdził, „znał każdy krzaczek”. Tak samo dobrze znał Lombardię, gdzie wkrótce miała stoczyć bój Armia Południowa.

W dodatku nie był zadowolony z przydziału do swego dowództwa szefa sztabu. Był nim feldmarszałek-porucznik Alfred Jan Chrzciciel Karol Boromeusz baron von Henik- stein (1810-1882), syn żydowskiego bankiera i brat ban­kiera, wprawdzie służący w wojsku już 38 lat, ale jako sztabowiec wykazujący się, zdaniem feldcechmistrza, jedy­nie głupotą albo co najwyżej agresywnością.

Także nominacja na szefa kancelarii działań wojennych Armii Północnej generała-majora Gideona Krizmanicsa nie

19 ibid., nr 108 z 15 maja 1866.

znalazła uznania u Ludwiga Benedeka. Wprawdzie feld- cechmistrz uważał go za mądrego, zdolnego oficera, ale stwierdzał też, że dominującą cechą jego charakteru jest lenistwo.

— Obaj nadają się na te stanowiska, jak ja do kom­ponowania oper — stwierdził zgryźliwie20.

Ale rozkaz cesarza był rozkazem i Ludwig Benedek, jak przystało na lojalnego poddanego i starego żołnierza Jego Cesarskiej Mości, nie miał wyjścia i potulnie podporząd­kował się jego woli.

20 Eryk D u r s c h m i e d , Dwóch hrabiów, jeden książę, s . 8 9 .

PRZYGOTOWANIA DO WOJNY

Natomiast dowódcą Armii Południowej został arcyksiążę Albrecht von Habsburg, a szefem sztabu generał-major Franciszek baron von John. Obaj już 7 maja 1866 roku udali się do twierdzy Werona, gdzie znajdowała się główna kwatera armii. Arcyksiążę Albrecht miał do dyspozycji V Korpus dowodzony przez księcia Ernesta Liechtensteina, VII Korpus — przez feldmarszałka-po- rucznika Marvicicha i IX Korpus — przez feldmarszałka- -porucznika Ernesta Hartunga, ponadto cztery pułki hu­zarów i dwa pułki ułanów, 15 kompanii inżynieryjnych,22 kompanie artylerii garnizonowej, trzy parki artyle­ryjskie, 11 pułków granicznych Kroatów — w sumie 186 324 żołnierzy liniowych oraz 6096 żołnierzy różnego rodzaju służb1.

Cesarz Austrii liczył jeszcze na Armię Zachodnią, czyli związkową, która miała składać się z żołnierzy armii sprzymierzonych z Austrią państw niemieckich. Należały do nich siły zbrojne królestw: Bawarii, Hanoweru, Saksonii, Wirtembergii, Wielkiego Księstwa Badenii, księ­stwa elektorskiego Hesse-Kassel, księstw Hesse-Darmstad,

1 „Gazeta Warszawska”, nr 128 z 9 czerwca 1866.

Liechtenstein, Nassau, Reiss-Greiz, Sachsen-Meiningen i Wolnego Miasta Frankfurt nad Menem.

Królestwo Bawarii — państwo położone najdalej na południu Niemiec, z Alpami, pięknymi jeziorami w do­linach, Dunajem, płynącym w poprzek kraju z północy i stolicą w Monachium, zamieszkałe w VI wieku przez plemię Bawarów — liczyło 75 870 kmkw. i 4,6 min mieszkańców. Graniczyło od północy z księstwem ele- ktorskim Hessen-Kassel, księstwami saskimi, księstwem Reuss oraz Królestwem Saksonii, od wschodu i południa z Austrią, na zachodzie z Królestwem Wirtembergii, Wielkim Księstwem Baden i Księstwem Hessen-Darm- stadt. Na lewym brzegu Renu położony był tzw. Palatynat Reński, stanowiący część Królestwa Bawarii. Państwo szczyciło się wysoko rozwiniętym rolnictwem, kopalniami węgla, soli, żelaza i lasami zalegającymi 25 proc. po­wierzchni kraju. Stolica Bawarii — Monachium — liczyła wtedy 137 tysięcy mieszkańców, Norymberga — 59 tysięcy, Augsburg — 43 tysięcy, Würzburg — 36 tysięcy, Regensburg — 26 tysięcy, Bamberg — 23 tysiąve i Bay­reuth — 21 tysięcy mieszkańców.

Armia bawarska miała szesnaście pułków piechoty, sześć batalionów strzelców pieszych, osiem pułków lekkiej kawalerii, trzy pułki kirasjerów, trzy pułki artylerii pieszej. W sumie liczyła 151 tysięcy piechoty, 24 tysiące kawalerii, 26 tysięcy żołnierzy artylerii i 136 dział, a także 2684 żołnierzy wojsk inżynieryjnych. Bawaria posiadała też własną odlewnię armat w Augsburgu, fabrykę broni w Am- bergu, trzy fortece: w Landau nad Renem (związkowa), w Ingolstadt i w Gemersheim. Służba wojskowa trwała tam sześć lat. Pobór do wojska odbywał się przez losowanie. W landwerze służyli mężczyźni od 20 do 40 lat, a w drugiej grupie rezerwy — powyżej 40 lat, do 60 roku życia.

Bawaria znajdowała się od 1189 roku pod panowaniem dynastii Wittelsbachów, którzy w 1623 roku zostali elek­

torami Rzeszy. W 1806 roku Bawaria została królestwem, a w 1818 roku — monarchią konstytucyjną. W latach 1864-1866 panował tam król Ludwik II, zwany Ludwikiem Szalonym, utożsamiający się z Parsiwalem, mecenas słyn­nego już wtedy kompozytora Ryszarda Wagnera2.

Królestwo Hanoweru w północno-zachodnich Niemczech ze stolicą w mieście Hanower liczyło 38 584 kmkw. oraz 1,7 min mieszkańców i wyrosło na początku XVII wieku z podziału ziem należących do dynastii Welfów. Od 1634 roku księstwo Braunschweig-Calenberg-Götlingen, zjedno­czone w 1705 roku z księstwem Braunschweig-Luneburg, od 1714 roku w unii personalnej z Wielką Brytanią przez króla Jerzego I oraz kolejnych pięciu władców, rozszerzało swe terytorium o Bremen i Verden oraz biskupstwo Osnab­rück, ale też ucierpiało w czasie wojny siedmioletniej i rewolucji francuskiej. W 1806 roku rozebrane przez Francję i Królestwo Westfalii, utworzone przez cesarza Napoleona I dla brata Hieronima Bonaparte, zostało odtworzone w 1814 roku jako królestwo, z włączonymi doń Hildesheim, Eichs­feld, wschodnią Fryzją, Bentheim, Lingen oraz Emsland. Amia liczyła 19 500 żołnierzy, z czego kontyngent związ­kowy — 13 000. W 1866 roku czwarte co do wielkości państwo niemieckie, po Austrii, Prusach i Bawarii, od 1834 roku już samodzielne, miało od 1851 roku władcę w osobie króla Jerzego V (1819-1878), niewidomego od 14. roku życia. Hanower znany był z urodzajnych gleb lessowych, gęstej sieci dróg kołowych i złóż ropy naftowej, która właśnie zaczęła być wtedy wydobywana3.

Królestwo Saksonii ze stolicą w Dreźnie graniczyło na wschodzie i południowym wschodzie z pruskimi Łużycami i austriackimi Czechami, na wschodzie i północnym wschodzie — z Łużycami i saskimi prowincjami Prus, na zachodzie z księstwem Sachsen-Altenburg-Weimar, na

2 Encyklopedia Powszechna, t. 2 z 1860, s. 1040—1044.3 ibid., t. 11 z 1864, s. 236-238.

południu z księstwem Reuss i Królestwem Bawarii. Liczyło15 tys. kmkw. i 2 225 000 mieszkańców; obfitowało w wiele bogactw naturalnych, takich jak srebro, ołów, miedź, nikiel, kobalt, których rocznie wydobywało 31 537 ton, co przynosiło 1 201 023 talarów zysku. Około 60 proc. zawodowo czynnej ludności pracowało w przemyśle, nie tylko wydobywczym, ale też w przetwórczym (tkactwo, włókiennictwo, papiernictwo). Armia liczyła 25 396 żoł­nierzy, ale kontyngent związkowy wynosił 12 000. Kon­tyngent ten tworzył 1 DP IX Korpusu Związkowego, wraz z wojskami z księstwa Hessen-Kassel, księstwa Nassau, Wielkiego Księstwa Luksemburga i Limburgii, która wprawdzie należała częściowo do Królestwa Holandii (100 tys. mieszkańców, ze stolicą w Maastricht) i wskutek tego Holandia wchodziła w skład Związku Niemieckiego. Nato­miast druga część Limburgii (100 tysięcy mieszkańców, stolica w Liege) należała do Królestwa Belgii i do Związku Niemieckiego nie weszła.

Nazwa „Sas” pochodzi od słowa starogermańskiego „Sahs”, czyli nóż, ponieważ Sasi znani już w pierwszych wiekach naszej ery nader sprawnie posługiwali się tą bronią wykonaną z ostrych kamieni. Państwo Saksonów istniało już w III wieku. Natomiast rangę królestwa Saksonia uzyskała w 1805 roku. Rządził nią od 1854 roku król Johann, urodzony w 1801 roku, ojciec ośmiorga dzieci, brat króla Fryderyka Augusta, który mając 57 lat zginął w nieszczęśliwym wypadku. Mimo że dwukrotnie żonaty, był bezdzietny, więc tron przeszedł na brata4.

Królestwo Wirtembergii, piąte pod względem wielkości państwo niemieckie, pow. 19 507 kmkw., liczące 1,7 min mieszkańców, ze stolicą w Stuttgarcie, graniczyło z Bawa­rią, Badenią, Prusami i Szwajcarią. Charakteryzując ten kraj Encyklopedia Samuela Orgelbranda stwierdzała: „wy­

4 ibid., t. 23 z 1866, s. 41.

żyna z bezładnymi grupami i pasmami gór, z których wyskakują pojedyncze szczyty”. A poza tym był to kraj, gdzie pagórki zajmowały 46 procent powierzchni. Przez Wirtembergię przepływała rzeka Neckar stanowiąca dopływ Dunaju. Rosło tam też dużo lasów, a ozdobę królestwa stanowiło Jezioro Bodeńskie o pow. 538,5 kmkw. Ziemia w Wirtembergii należała do urodzajnych, a 400 osad trudniło się uprawą winnic, które dawały 250 tysięcy wiader wina rocznie. Na pastwiskach królestwa pasło się wyborowe bydło, którego mleko służyło do wyrobu najlep­szych w Niemczech serów. Kwitła też hodowla koni, owiec i trzody chlewnej. Wielu mieszkańców Wirtembergii praco­wało w przemyśle wydobywczym, a m.in. w kopalniach soli i żelaza. Tamtejszy ród królewski wywodził się od Bertholda, księcia Alemanów. Jego wnuk, książę Konrad, zbudował nad rzeką Neckar gród nazwany na cześć swej małżonki Hedwigi — Würtenberg, czyli Góra Niewieścia. W 1866 roku w Wirtembergii panował król Karol, szwagier cara Aleksandra II. Armia królestwa, licząca 18 708 żoł­nierzy, wchodziła w skład VIII Korpusu Związkowego, wspólnie z wojskami Wielkiego Księstwa Badenii i Wiel­kiego Księstwa Hesse-Darmstadt oraz księstwa elektors- kiego Hesse-Kassel5.

Wielkie Księstwo Badenii ze stolicą w Karlsruhe, leżące w dawnej Szwabii i częściowo we Frankonii, ciągnęło się prawym brzegiem Renu na długości 50 mil, od Jeziora Bodeńskiego do ujścia rzeki Neckar, i miało pow. 15 070 kmkw. oraz 2,1 min mieszkańców, granicząc z Francją, Szwajcarią, Królestwem Bawarii i Księstwem Hessen- -Darmstadt. Z terenu Badenii koło Donaueschingen wypływa Dunaj. Mieszkańcy Badenii cieszyli się klimatem, najciep­lejszym w całych Niemczech, dużą ilością wód mineralnych (60) ze słynnym Baden-Baden. Poza tym był to kraj

5 ibid., t. 27 z 1867, s. 961.

typowo rolniczy. „Gościńce wyborne, telegrafy upowszech­nione” — twierdziła Encyklopedia Samuela Orgelbranda.

W kraju panował od 1856 roku wielki książę Fryderyk I Wilhelm. Armia liczyła 16677 żołnierzy i 24 armaty6.

Księstwo elektorskie Hesse-Kassel zajmowało 9581 kmkw. i miało 745 tys. mieszkańców. Graniczyło na północy z Królestwem Hanoweru, na zachodzie z księstwem Waldeck i księstwem Hesse-Darmstadt, na wschodzie z Saksonią pruską, księstwem Sachsen-Coburg-Gotha, Królestwem Ba­warii, na południu z księstwem Hesse-Darmstadt i okręgiem Wolnego Miasta Frankfurt nad Menem. Był to kraj typowo rolniczy, gęsto zalesiony, z uprawą winorośli. Rządził nim od 1847 roku kurfirst Fryderyk Wilhelm I (1802-1875).

Księstwo Hesse-Darmstadt liczyło 7688 kmkw. i 900 tys. mieszkańców. Składało się z dwóch części: północnej i południowej, oddzielonych od siebie południową częścią księstwa Hesse-Kassel. Część północna graniczyła na zachodzie z księstwem Nassau i Westfalią pruską, na północy, wschodzie i południu z księstwem Hesse-Kassel. Część południowa miała granice: północną i zachodnią z księstwem Nassau, północną z okręgiem Wolnego Miasta Frankfurt, wschodnią z Bawarią, południową z Badenią. Był to również kraj typowo rolniczy, gęsto zalesiony i z winnicami. Rządził nim książę Ludwik III7.

Liechtenstein, małe księstewko między Austrią i Szwaj­carią, ze stolicą w Vaduz, liczyło 160 kmkw. powierzchni i 7 tysięcy mieszkańców. Mogło wystawić 55 żołnierzy. Panował w nim od 1858 roku książę Jan II Dobry von Liechtenstein8.

Księstwo Nassau ze stolicą w Wiesbaden graniczyło na północy z pruskimi prowincjami w Nadrenii i Westfalii, na wschodzie z Wielkim Księstwem Hesse-Darmstadt,

6 ibid., t. 2 z 1860, s. 664.7 ibid., t. 11 z 1864, s. 715.8 ibid., t. 17 z 1864, s. 31-32.

Królestwem Prus, księstwem Hesse-Homburg, księstwem elektorskim Hesse-Kassel i okręgiem Wolnego Miasta Frankfurt nad Menem, na południu także z Frankfurtem i Wielkim Księstwem Hesse-Darmstadt, a na zachodzie— z pruskimi prowincjami w Nadrenii i Westfalii. Liczyło 4700 kmkw. powierzchni. Góry Taunus zajmowały połowę księstwa na południu, między Menem a rzeką Lahn, dochodząc do 2700 stóp wysokości (Grosse Feldberg) i obejmowały piękne doliny Renu, Rheingau i dziki Westerwald, z najwyższym szczytem Salzburger Kopf (1960 stóp). Rzeki Men, Ren i Lahn przecinały cały kraj ze wschodu na zachód. Rengovia znana była jako kraina szlachetnego wina. Księstwo Nassau obfitowało w zasoby rud żelaza, ołowiu, miedzi, srebra, węgiel, marmur, wody mineralne (m.in. w Wiesbaden, Ems), przynosiły 100 tysięcy guldenów rocznie. Silnym ośrodkiem przemys­łowym był Hachts nad Menem. Ludność księstwa liczyła 472 818 mieszkańców; 7600 Żydów i spora grupa potom­ków hugenotów francuskich. W okresie, o którym mowa, w Nassau panował książę Adolf9.

Reuss-Greiz, księstewko-miasto, zajmujące 316 kmkw., liczyło 73 tysięcy mieszkańców. Jego sytuacja prawna była dość skomplikowana. Było suwerennym państwem, którym rządził książę Henryk Reuss-Greiz ze starszej linii, a jedno­cześnie stanowiło stolicę graniczącego z nim księstwa Reuss Schleiz-Lobenstein-Ebesrsdorf. Wymienionym księs­twem rządził z kolei książę Henryk Reuss-Schleiz z młod­szej linii. Graniczyło ono z księstwami Sachsen-Meiningen, Sachsen-Altenburg, Sachsen-Weimar, Voigtland, należącym do króla Saksonii, i z bawarskim cyrkułem Górnego Renu. Kraj górzysty, z rzekami Elsterą i Saalą, zajmował 827 kmkw. i liczył 153 tysięcy mieszkańców. Leżąca między dwoma księstwami Gera stanowiła wspólną własność.

9 ibid., t. 19 z 1865, s. 230-232.

Przodkiem rodu Reuss był Eckhardt hr. von Osterode żyjący w X wieku. Cesarz Henryk IV mianował jego syna, hrabiego Henryka, namiestnikiem Saksonii. W 1426 roku cesarz Zygmunt nadał rodowi tytuł książęcy. Księstwo Reuss-Greiz mogło wystawić 400 żołnierzy dla armii związkowej. Ale w odróżnieniu od księcia Henryka Reuss- -Greiz, książę Henryk Reuss-Schleiz optował za Prusami10.

Księstwo Sachsen-Meiningen-Hildburghaus, ze stolicą w Meiningen, leżało w południowo-zachodnich, zacho­dnich i wschodnich stronach Lasu Turyńskiego i miało kształt podkowy, zwróconej wnętrzem ku północy. Miało 2468 kmkw. powierzchni i 278 tys. mieszkańców, żyzną glebę i pokłady żelaza, miedzi oraz soli. Krajem rządził książę Bernard II Eryk Freud. Armia liczyła 1150 żoł­nierzy11.

Księstwo Hesse-Homburg, istniejące od 1622 roku (110 kmkw. pow. i 30 tys. mieszkańców), graniczyło na północy z księstwem Hesse-Kassel, na zachodzie z Pru­sami, na południowym wschodzie z Okręgiem Wolnego Miasta Frankfurt. Od 1848 roku władał nim książę Ferdynand12.

Wolne miasto Frankfurt rozpościerało się w dolinie rzeki Men na jej prawym brzegu, połączone mostem z 1342 roku długości 310 metrów, z przedmieściem Sachsenhausen. Zostało ono założone przez Karola Wielkiego, który tutaj przeszedł Men w bród na czele frankońskich hufców. Pobiwszy wojska saskie, założył w 804 roku osadę z jeńców saskich. Jego syn Ludwik ustanowił tu stolicę Frankonii Wschodniej. W 1152 roku Fryderyk Barbarossa ustanowił Frankfurt miejscem wyboru cesarzy. Miasto rozwijało się i bogaciło, a w 1257 roku zyskało niepodległość. W 1807 roku Napoleon utworzył tu Wielkie Księstwo Frankfurckie,

10 ibid., t. 22 z 1866, s. 102.11 ibid., t. 23 z 1866, s. 276.12 ibid., t. 11 z 1864, s. 717.

ale w 1815 roku miasto odzyskało swój status i było rządzone przez swój parlament.

W latach 1848-1849 obradował tu parlament niemiecki, który, jak wiadomo, 28 marca 1849 roku ofiarował królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi IV koronę cesarską.

Okręg Wolnego Miasta Frankfurt liczył 73 tysiące mieszkańców. Władze miasta dysponowały milicją składa­jącą się z 600 żołnierzy. Ponadto w koszarach w Sachsen­hausen, w dawnej siedzibie zakonu Krzyżaków, stacjonował garnizon bawarski.

Mieszkańcy byli w zasadzie przychylni Prusom, ale fakt, że tutaj obradował Bundestag, czyli parlament Związku Niemieckiego, zmuszał ich do przyjęcia postawy anty prus­ki ej. Dlatego też to właśnie tutaj formował się VIII Korpus Związkowy13.

* * *

Jak doniósł „Vorstadt Zeitung” 6 czerwca 1866 roku feldcechmistrz Benedek zjawił się w swej kwaterze głównej w Ołomuńcu, gdzie złożył wizytę burmistrzowi, którego zapewnił, że miasto nie musi obawiać się ataku oddziałów pruskich.

— Moja armia będzie broniła dostępu do waszych murów — oznajmił butnie.

W Boże Ciało feldcechmistrz po wysłuchaniu „pierwszej ewangelii” w kościele w Ołomuńcu odbył przegląd wojsk. Towarzyszył mu dyrektor artylerii Armii Północnej arcy- książę Wilhelm von Habsburg. Ludwig Benedek rozmawiał z żołnierzami, wypytywał ich o przebieg służby wojskowej i każdemu podawał rękę. Do huzarów węgierskich miał przemowę w ich ojczystym języku, który znał dobrze, bowiem sam z pochodzenia był Węgrem.

13 ibid., t. 9 z 1862, s. 274.

— W stanowczej chwili utrzymajcie swoją sławę— rzekł do nich. Zarządził też, aby dwa razy w tygodniu przed odwachem w Ołomuńcu grała orkiestra wojskowa14.

Prasa austriacka nieomal gloryfikowała Ludwiga Bene- deka, wychwalając jego talenty wojskowe i, jak donosił wiedeński korespondent „Gazety Warszawskiej”, „podnosiła go niesłychanie”. Wiedeński korespondent pisał wprost i z pewnym niesmakiem o swoich kolegach, którzy wobec austriackiego wodza zamienili się w „chór pochwał i unie­sień”, a ich teksty o Ludwigu Benedeku cechowało „za­ślepienie i upajanie się własnymi słowami”.

Od początku jego pobytu w Ołomuńcu prasa wiedeńska nazywała go „młotem na Prusaków”. Sławy tej pozazdrościł mu feldmarszałek-porucznik Alfred von Heniksen, który postanowił także grzać się w słońcu sławy i szybko zjednał sobie dziennikarzy. Korespondent wiedeński „Gazety War­szawskiej” sugerował nawet między wierszami, że pomógł mu w tym brat bankier.

Z tą ogładą było nieco gorzej u feldcechmistrza Benede- ka. Stary żołdak okazywał się po prostu szorstki w obejściu i niejeden „nachalny pismak” tego doświadczył. Mimo to wiedeńska prasa nadal wychwalała go jako wybitnego wodza. „Benedek mimo woli schlebiał demokratycznie usposobionej prasie” — jak stwierdzał wiedeński kore­spondent „Gazety Warszawskiej”.

Ale wszystko do czasu. Uwielbienie prasy dla Ludwiga Benedeka ustało z końcem maja, gdy feldcechmistrz wydał następujący rozkaz:

„W naszej czystej, szlachetnej spójni żołnierskiej nie powinno się z naszą pomocą mieszać publiczności; redakcje dzienników o dążeniu nie zawsze lojalnym nie powinny poważać się sądzić o naszych żołnierskich cnotach i naszej żołnierskiej wartości na zasadzie naszych listów prywatnych

14 „Gazeta Warszawska”, nr 127 z 8 czerwca 1866.

albo doniesień ludzi niepowołanych. Co do jawności w ogóle, należy się trzymać żołnierskiej filozofii, żołnier­skiego taktu c.k. armii; historie pułków w historie wypraw w swoim czasie przejdą i mam w Bogu nadzieję, że nader wiele świetnych czynów wyliczą, przechowując bez pomocy dziennikarskich korespondentów i pismaków artykułów sławę wszystkich razem i cześć indywiduów”.

Co się stało panu feldcechmistrzowi? Czyżby jakiś wiedeński „nachalny pismak” rzeczywiście obraził jego „szlachetne najczystsze uczucia” jakimś „nieodpowiedzial­nym” tekstem? Wydaje się jednak, że gdzie indziej pies był pogrzebany. Prasa wiedeńska nie mogła doczekać się, kiedy wreszcie Armia Północna ruszy na Berlin. Ale Ludwig Benedek zdawał sobie sprawę, że jeśli to uczyni, to na pewno nie wr tej wojnie. Wywiad austriacki realnie oceniał siłę armii pruskiej; jego meldunki napełniały Benedeka dużym niepokojem. Dlatego wolał nie spotykać się z dziennikarzami — po prostu nie miał dla nich dobrych wiadomości. Na pewno też ubodły go niepomyślne wróżby dla armii austriackiej i wytykanie nierzetelności intendentury oraz kolosalnych wprost defraudacji. Żoł­nierzom austriackim brakowało mundurów i butów, choć znajdowały się one w magazynach15.

Od tej pory o informacje z kwatery głównej w Ołomuńcu było austriackim dziennikarzom coraz trudniej. Natomiast dostęp do Benedeka zyskali obcy żurnaliści, a m.in. z londyńskiego „Timesa” i brukselskiego „Independent Belge”. Ale austriacki wódz bynajmniej nie uczynił tego z próżności. Został do tego po prostu — jak sugerowała „Gazeta Warszawska” — zmuszony. Komu zależało na kreowaniu jedynie pozytywnego wizerunku Armii Północ­nej, a tym samym Austrii? Czy nie dyplomacji austriackiej? W każdym razie od tej pory głównie prasa zagraniczna

15 ibid., nr 123 z 4 czerwca 1866.

stała się źródłem informacji na temat przygotowań Austrii do wojny z Prusami, a austriackie dzienniki zamieszczały jedynie przedruki. I tak m.in. „Gazeta Warszawska”, powołując się na „Timesa” i „Independent Belge”, stwierdzała: „W dzienni­kach austriackich spotykamy pierwsze ważniejsze wzmiankio uzbrojeniach Austrii; dotychczas bowiem pod rubryką osobną «uzbrojenie» zamieszczały one rzeczy drobne o mani­festacjach wojennych ludności, o formowaniu oddziałów ochotniczych — drobiazgi o rozporządzeniach cząstkowych powszechnie znanych. Dziś piszą one, że od chwili jak generał Benedek stanął główną kwaterą w Ołomuńcu, uważać można przygotowania do wymarszu armii austriackiej ku granicy pruskiej jako ukończone pod pewnym względem. Wprawdzie pokazują się jeszcze tu i ówdzie rozporządzenia uzupełnień, ale w ogóle armia austriacka zajęła już pozycje, w których może czekać na wypadki, tj. na wybuch wojny”16.

Poszczególne korpusy Armii Północnej znajdowały się między twierdzami Praga i Ołomuniec. Jej lewe skrzydło ciągnęło się od Pragi aż do granicy saskiej, tj. do gór Harzu, których wąwozy, jak zapewniali austriaccy żurnaliści, „trzy­ma”. Prawe skrzydło opierało się na ufortyfikowanym obozie Kraków. Inne ufortyfikowane punkty tej armii to Praga, Ołomuniec, Königgrätz i Josephstadt. „Pod względem for­tyfikacji daleko wyższe od pozycji pruskiej, opierającej się na Cosel (Koźle), Nieysse (Nysa), Glatz (Kłodzko) i Görlitz (Zgorzelec)” — zapewniała prasa austriacka.

Korpus stojący w ufortyfikowanym obozie Kraków stanowił ostatni kraniec prawego skrzydła armii austriackiej i był „silną groźbą strategiczną przeciwko Prusom”. Autor wyjaśniał to następująco:

16 ibid., nr 128 z 9 czerwca 1866.

„Silnym zaczepnym ruchem z Krakowa może zgnieść lewe skrzydło pruskie i pomimo twierdz Cosel (Koźle) i Nieysse (Nysa) wykonać ruch prostopadły do pruskich Unii komunika­cyjnych Oppeln (Opole), Brieg (Brzeg), a nawet, stosownie do okoliczności, przeciw głównemu pruskiemu obiektowi, przeciw Breslau (Wrocław), co na prowadzenie wojny na Śląsku mogłoby wywrzeć wpływ stanowczy. Z tych wskazó­wek widzimy, że ufortyfikowany obóz w Krakowie odgrywać będzie nader ważną rolę strategiczną, co zresztą potwierdzają wszystkie rozporządzenia, których świadkiem jesteśmy. Nie zaniedbują bowiem niczego, by Kraków zrobić silnym schronieniem dla całego korpusu armii, który według okolicz­ności będzie mógł działać zaczepnie i odpornie. Roboty fortyfikacyjne Krakowa prowadzi się z tego powodu z niesły­chaną energią. W tej chwili władze sądownie oceniają kilka wiosek i przedmieść otaczających Kraków i maskują stoki tamecznych szańców, mogących zatem nieprzyjacielowi służyć za wygodny punkt zbliżenia; wioski i przedmieścia będą zburzone, jak tylko wojna się rozpocznie”17.

Tymczasem 8 czerwca 1866 roku Helmuth von Moltke został awansowany przez króla do stopnia generała piechoty, co wzmocniło jego pozycję w armii, choć nie wszyscy generałowie pruscy chcieli ją uznawać.

12 czerwca 1866 roku Austria zerwała stosunki dyp­lomatyczne z Prusami i premier Fryderyk Ferdynand Beust (1809-1886) odwołał posła z Berlina, hrabiego Karolyi. Tego samego dnia wojska austriackie opuściły Altonę, stanowiącą, jak wiadomo, stolicę księstwa Holstein. Dowództwo uznało, że wszelka walka z wojskami pruskimi, których było tam sześciokrotnie więcej, nie miała sensu. Wprawdzie gubernator austriacki księstwa, Ludwik von Gablenz hr. Eskeles (1814-1872), zamierzał pozostać z brygadą dowodzoną przez generała Kalika — słynną

17 ibid., nr 131 z 13 czerwca 1866.

zresztą z udziału w wojnie z Danią i uważaną za najlepszą w armii austriackiej — w Harburgu na terytorium Królestwa Hanoweru, ale ostatecznie udał się do Austrii, gdzie w randze feldmarszałka-porucznika objął dowództwo X Kor­pusu. Również brygada ewakuowała się do Czech, praw­dopodobnie drogą morską. Wraz z wojskami i administracją austriacką wyjechał ze swym dworem książę Fryderyk III von Augustenburg. Wkrótce objął on dowództwo Rezer­wowej Dywizji Kawalerii w Armii Północnej.

Austria zawarła umowę z Francją o neutralności. Premier Bismarck także chciał mieć taką umowę z cesarzem Napoleonem III, ale ten w zamian domagał się Nadrenii, na co żadną miarą premier Prus nie chciał się zgodzić, choć wcześniej mgliście obiecywał. Gorzej było z austriackimi finansami. „Gazeta Warszawska” (z 15 czerwca 1866) donosiła, że zasoby finansowe cesarstwa Austrii wynoszą 204 min złr. Ale deprecjacja waluty sprawiła, że ich rzeczywista wartość zatrzymała się na granicy 150 min guldenów. Okazało się, że Austria zaczęła utrzymywać armię trzykrotnie większą niż w czasie pokoju, a na mobilizację, uzbrojenie fortów, budowę nowych i zaopat­rzenie wydała już 120 min złr. Dotąd Austria wydawała na utrzymanie wojska 117 min złr rocznie, mając 438,5 min złr dochodów rocznych, a wydając 511 min złr. Jak widać, na skutek wydatków na armię austriacki budżet państwa cierpiał na chroniczny deficyt18.

Duże zainteresowanie opinii publicznej wzbudziła wizyta generała Ludwika Samsona Tann von Rathsamhausen (1815-1881), szefa sztabu generalnego armii bawarskiej (dowódcą był następca tronu książę Karol), w kwaterze głównej Benedeka w Ołomuńcu, gdzie prowadził rozmowy na temat współdziałania armii austriackiej z armiami krajów związkowych. Widocznie uznał, iż armia bawarska może

18 ibid., nr 133 z 15 czerwca 1866

odegrać w tej wojnie znaczącą rolę, tworząc nad Menem drugi front.

Armia ta, występująca w Związku Niemieckim pod nazwą VII Korpusu Związkowego, liczyła 63 tysiące żołnierzy i miała 144 działa. Królestwo Saksonii także wystawiło korpus mający numer X, ale o wiele mniejszy, bowiem liczący 26 tysięcy żołnierzy i 50 dział, którym dowodził następca tronu, generał książę Albert von Wettin.

Natomiast Królestwo Wirtembergii oraz Wielkie Księst­wo Hesse-Darmstadt wystawiły wspólnie VIII Korpus, liczący 39 tysięcy żołnierzy i 90 dział. Dowództwo nad nim otrzymał książę Aleksander von Hesse-Darmstadt, brat panującego tam wielkiego księcia Ludwika III i szwagier cara Aleksandra IL

Ponadto Królestwo Hanoweru miało dostarczyć 21 tysię­cy żołnierzy i 50 dział, księstwo elektorskie Hesse-Kassel— 11 tysięcy żołnierzy i 19 dział, księstwo Nassau— 6 tysięcy wojska i 16 dział, księstwo Reuss-Greiz— 400 żołnierzy, oraz księstwo Liechtenstein wraz z Wol­nym Miastem Frankfurt nad Menem — 1000 żołnierzy.

W sumie Austria wraz z sojusznikami dysponowała 507 tysiącami wojska i 1369 działami.

Ale Prusy też miały sojuszników wśród państw nie­mieckich. Należały do nich m.in. księstwa saskie: Sachsen- -Altenburg, Sachsen-Coburg-Gotha, Sachsen-Weimar-Ei- senach.

Księstwo Sachsen-Altenburg, ze stolicą w Altenburgu, uważane było za jeden z najbardziej w tym czasie kwitnących krajów w Niemczech. Miało pow. 1324 kmkw. i liczyło 216 tys. mieszkańców. Graniczyło z Kró­lestwem Saksonii, pruskimi prowincjami Saksonii, Wiel­kim Księstwem Sachsen-Weimar, księstwem Sachsen- -Meiningen, księstwem Schwarzburg-Rudolstadt. Armia liczyła dwa bataliony (1600 żołnierzy). Krajem rządził od 1853 roku książę Ernest I.

Sachsen-Coburg-Gotha były właściwie dwoma odrębnymi księstwami: Coburg (532 kmkw.) i Gotha (1464 kmkw.). Pierwsze leżało na południowej stronie Lasu Turyngii, granicząc z Bawarią i Sachsen-Meiningen, drugie na północy Lasu Turyngii i graniczyło z księstwem Schwarz­burg, Sachsen-Weimar, księstwem elektorskim Hesse, księs­twem Sachsen-Meiningen i Saksonią pruską. W księstwie Gotha znajdowały się kopalnie węgla, fabryki porcelany i wielka cukrownia. Armia liczyła 1860 żołnierzy. Panują­cym władcą był od 1844 roku książę Ernest II, znany jako kompozytor muzyki poważnej19.

Wielkie Księstwo Sachsen-Weimar-Eisenach o powierz­chni 3610 kmkw. graniczyło z Saksonią pruską, Bawarią, Królestwem Saksonii, księstwem Hesse-Darmstadt, księst­wami Schwarzburg i Reuss. Kraj liczył 417 tys. mieszkań­ców, obfitował w pokłady żelaza, węgla i soli, źródła mineralne, a władcą, rezydującym w Weimarze, był od 1853 roku wielki książę Karol Aleksander (1818-1901), noszący tytuł króla, szwagier króla Wilhelma I. Armia księstwa liczyła 3350 żołnierzy20.

Prócz tego z Prusami sympatyzowały: księstwo Braun- schweig (Brunszwik), Wielkie Księstwo Oldenburg, Wielkie Księstwo Meklemburg-Schwerin i Wielkie Księstwo Me- klemburg-Strelitz, księstwa Schwarzburg-Rudolstadt i Schwarzburg-Sonderhausen, księstwo Schaumburg-Lippe, księstwo Lippe-Detmold, księstwa Waldeck, Reuss-Schleiz, Turyngia oraz wolne miasta: Brema, Hamburg, a także Lubeka.

Księstwo Braunschweig (Brunszwik), ze stolicą o tej samej nazwie, graniczyło na północy i południu z Królest­wem Hanoweru, zaś na wschodzie i zachodzie — z Prusami. Miało powierzchnię 3672 kmkw. (góry Harzu, Wezera), z ludnością liczącą 494 tysięcy mieszkańców, 12 miast

19 Encyklopedia Powszechna z 1866, t.23 s. 7.20 ibid., t. 23 z 1866, s. 9.

i 396 wsi, bogactwa naturalne (w górze Rommelsberg miedź, srebro, ołów, witriol, złoto), kopalnie torfu, węgla kamiennego, soli, marmuru, żelaza i było rządzone przez księcia Wilhelma. Jego armia liczyła 4500 żołnierzy, ale kontyngent związkowy wynosił 2096 żołnierzy21.

Wielkie Księstwo Meklemburg-Schwerin o pow. 13 127 kmkw., 640 tys. mieszkańców, ze stolicą w Schwerin, leżało nad Bałtykiem, granicząc na północnym zachodzie z okręgiem Wolnego Miasta Lubeka, na wschodzie z Po­morzem, na południowym zachodzie z Hanowerem, na południowym wschodzie z Brandenburgią, na zachodzie z księstwami Schleswig i Holstein. Była to właściwie wielka nizina z 228 km wybrzeża morskiego i 329 jeziora­mi, znana z hodowli bydła i owiec. Rządził tam Fryderyk Franciszek II (1842-1883), wywodzący swój ród od księcia Henryka Lwa, który w 1160 roku wydarł te tereny Słowia­nom. Armia księstwa liczyła 5500 żołnierzy22.

Wielkie Księstwo Meklemburg-Strelitz o pow. 2929 kmkw. i liczące 331 tys. mieszkańców, ze stolicą w Stre- litz nad rzeką Linde, składające się z dwóch księstw: Rathenburg na północnym zachodzie i Strelitz na połu­dniowym wschodzie, także leżało nad Bałtykiem i miało tylko 131 jezior, ale za to miasto Rostock. Panował tam Wielki Książę Fryderyk Wilhelm, który wprawdzie w wojnie 1866 roku trzymał stronę Prus, ale wojska na front nie wysłał23.

Wielkie Księstwo Oldenburg w Dolnej Saksonii, na zachód od dolnej Wezery (pow. 6429 kmkw. i 483 tys. mieszkańców), istniejące od XII wieku, od 1777 roku anektowane było od 1810 roku przez Francję; od 1815 roku Wielkie Księstwo. Rządził nim Wielki Książę Mikołaj

21 ibid., t. 4 z 1860, s. 440.22 Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana z 1911, t. 45-46,

s. 763.23 ibid., s. 763.

Fryderyk Piotr Holstein-Gottorp. Mogło ono wystawić 3500 żołnierzy24.

Księstwo Schwarzburg w Turyngii, ze stolicą w Rudol­stadt, liczyło 941 kmkw. powierzchni oraz 101 tys. mieszkańców. Rządził nim książę Fryderyk Günther. Ist­niało też drugie księstwo Schwarzburg, ze stolicą w Son- derhausen, które też liczyło 862 kmkw. powierzchni, ale miało tylko 90 tysięcy mieszkańców. Rządził nim książę Günther Fryderyk Karol25.

Oba księstewka mogły wystawić wspólnie 1000 żołnierzy.Księstwo Schaumburg-Lippe w Dolnej Saksonii, z stolicą

w w Schaumburg, liczyło 340 kmkw. i miało 46 tys. mieszkańców. Graniczyło od północy i wschodu z Królest­wem Hanoweru, od zachodu z pruską Westfalią, zaś od południa — z księstwem Lippe-Detmold. Armia składała się z 210 żołnierzy. Tym maleńkim państewkiem władał książę Jerzy Wilhelm26.

Księstwo Lippe-Detmold ze stolicą w Detmold, liczące 1215 kmkw. oraz 151 tys. ludności, graniczyło na północy, zachodzie i południu z Prusami, na wschodzie z hrabstwem Schaumburg, należącym do księstwa elektorskiego Hesse- -Kassel, z Królestwem Hanoweru, a ponadto z księstwami Waldeck i Braunschweig. Miało też posiadłości na teryto­rium pruskim (okręgi Liperde, Kappel i wieś Grevenhaven). Ozdobę księstwa stanowiły góry Lasu Teutoburskiego i Wezera, będąca północną granicą księstwa. Mieszkańcy księstwa żyli z leśnictwa i chodzili do pracy sezonowej w cegielniach pruskich. Kraj ten miał status księstwa od 1720 roku, gdy cesarz Karol VII nadał rodowi tytuł. Krajem władał książę Paweł Fryderyk Emil Leopold. Księstwo to mogło wystawić 800 żołnierzy27.

24 Encyklopedia Powszechna, t. 19 z 1865, s. 842.25 ibid., t. 24 z 1866, s. 149.26 ibid., t. 23 z 1866, s. 75.27 ibid., s. 107-108.

Księstwo Waldeck wraz z hrabstwem Pyrmont i ze stolicą w Arolsen liczyło 1121 kmkw. i miało 62 tys. mieszkańców. Graniczyło z pruskimi prowincjami Westfalii i księstwem elektorskim Hesse-Kassel. Obfitowało w góry, a przez kraj przepływały rzeki Eder i Diemel. Wydobywano tam złoto (w Korbach i na rzece Eder), a także miedź, żelazo, ołów. Kraj miał status księstwa od 1664 roku, gdy tytuł książęcy otrzymał jego właściciel Jerzy Franciszek Waldeck, feldmarszałek niderlandzki. Gdy zmarł bezpo­tomnie, księstwo przeszło na dalszych krewnych. W inte­resującym nas okresie rządził nim książę Jerzy Wiktor Waldeck-Bergheiz. Mógł on dostarczyć w ramach kontyn­gentu 700 żołnierzy28.

Księstwo Turyngii, które przez lata ciągle traciło różne części swego terytorium na rzecz ościennych księstw (na terenie historycznej Turyngii istniało w tym czasie 12 państewek), o pow. 11,7 tys. kmkw., liczące ok. 1 min mieszkańców, ze stolicą w Erfurcie, graniczyło od wschodu z Królestwem Saksonii, od północy — z Saksonią pruską, na południu — z Królestwem Bawarii, na zachodzie z księstwem elektorskim Hesse-Kassel. Król pruski był jednocześnie landgrafem Turyngii29.

Sojusznikami Prus były też trzy miasta Hanzy:Brema nad Wezerą (pow. 256 kmkw. i 299 tys. miesz­

kańców), od 787 roku stolica biskupstwa, od XIV wieku członek Hanzy, od 1646 wolne miasto Rzeszy30.

Hamburg (pow. 414 kmkw. i 1 min mieszańców) — duży port nad Łabą u ujścia Elstery, 110 km od morza, dawny gród saski, zajęty przez cesarza Karola Wielkiego, od XIII wieku miasto Hanzy, w latach 1808-1814 w rękach Francji, po upadku Napoleona wolne miasto31.

28 ibid., t. 26 z 1866, s. 322.29 ibid., t. 25 z 1866, s. 770.30 ibid., t. 4 z 1860, s. 316.31 Wielka Encyklopedia Ilustrowana, Warszawa 1911, t. 17, s. 314.

Lubeka (pow. 298 kmkw. i 116 tys. mieszkańców), leżąca u ujścia rzeki Trave do Morza Północnego, nad Zatoką Lubecką, założona przez Henryka Lwa, w 1226 roku Wolne Miasto Rzeszy Niemieckiej, potem także główne miasto Ligi Hanzeatyckiej32.

Miasta te mogły dać w sumie 3600 żołnierzy.Wielkie Księstwo Luksemburg, położone w tzw. Dolnej

Lotaryngii, w dorzeczu rzek Sure i Alzette, liczące 2586 kmkw. i dysponujące od X wieku potężną twierdzą Lützen­burg, stale rozbudowywaną i umacnianą, mającą trzy pasy obwarowań, w związku z tym nazywaną Gibraltarem Północy — w 1831 roku straciło większą część swego terytorium (walońską) na rzecz Królestwa Belgii; połączone było unią personalną z Królestwem Holandii, a więc król holenderski Wilhelm III Oranje-Nassau (1817-1890) był jednocześnie od 1849 roku Wielkim Księciem Luksembur­skim i sympatyzował z Austrią. Ale w twierdzy Lützenburg stacjonowała załoga pruska, więc władca tego państewka nie mógł pomóc Austrii33.

Reasumując: Prusy mogły dysponować armią liczącą 417 tys. żołnierzy i 864 działa. Natomiast księstwa niemieckie sprzyjające Prusom miały 44 tysiące żołnierzy i 86 dział.

Do tego jednak dochodził znaczący sojusznik pruski: Królestwo Włoch, którego armia składająca się z 243 tysięcy żołnierzy i 480 dział czekała na decydującą roz­grywkę z Austrią, aby odzyskać tereny uważane przez Włochy za rdzennie włoskie.

W sumie Prusy w przyszłej wojnie z Austrią miały przewagę zarówno liczebną — ponad 704 tysiąca żołnierzy, jak też w artylerii — 1430 dział.

Przygotowania do działań wojennych szły w Prusach pełną parą. Sztab Generalny dokonywał przemieszczeń

32 Encyklopedia Powszechna, Warszawa 1864, t. 17, s. 464.33 ibid., t. 17 z 1864, Luxemburg, s. 467^468.

poszczególnych korpusów, tak aby znalazły się jak najbliżej przyszłego teatru wojny:

Dywizje VII i VIII korpusów maszerowały znad Renu do prowincji saskich, przy czym VIII Korpus ruszał do Łużyc Górnych, gdzie miał zastąpić I Korpus, wysyłany do Legnicy. Z kolei II Korpus podążał z prowincji saskiej nad granicę łużycko-śląską. Miał go zluzować IV Korpus. Jakorezerwa dla przyszłych armii stanął koło Cottbus Korpus

/

Gwardii, który potem został przerzucony na Śląsk. Część oddziałów wymienionych korpusów zostawała jednak w ma­cierzystych garnizonach. Miała być potem użyta do walki z wojskami poszczególnych państw niemieckich na północ od Menu i do ewentualnej ich okupacji.

Jak wspominaliśmy, do działań wojennych w Czechachzostały sformowane trzy armie: Armia Elby, 1. Armia/i 2. Armia Śląska.

Armią Elby, liczącą 45 tysięcy żołnierzy, dowodził generał-porucznik Karol Eberhard Herwath von Bittenfeld (1796-1884), syn generała, od 17. roku życia w armii pruskiej, najpierw jako kadet, uczestnik kampanii anty- napoleońskich w latach 1813-1814, po 38 latach służby w 1852 roku — pułkownik gwardii, w 1852 roku miano­wany dowódcą brygady, a w 1860 roku — VII Korpusu. Szefem sztabu armii był płk von Schlotheim.

W skład Armii Elby wchodziły: 14 DP z VII Korpusu Westfalskiego, dowodzona przez gen. hr. von Münster (27 Brygada — generał-major von Schwarzkoppen, 28 Brygada— generał-major von Hiller), 7. Pułk Dragonów Westfals­kich, 7. Batalion Jegrów, dwie kompanie 7. Batalionu Pionierów, cztery baterie; 15. DP, dowodzona przez gene- rała-porucznika von Canstein (31. Brygada — generał-major Strukradt, 30. Brygada — generał-major von Glassenapp), 7. Pułk Huzarów Królewskich, 8. Batalion Pionierów, cztery baterie; 16. DP, dowodzona przez generała-porucz- nika von Etzel (31. Brygada — generał-major von Scholer,

brygada fizylierów — płk Wegerer), 8. Batalion Jegrów, dwie baterie, poza tym podporządkowane 16. Dywizji przez dowództwo armii: 14. Brygada Kawalerii pod dowó­dztwem gen. mjr. hr. von Goltz, Rezerwowa Brygada Kawalerii dowodzona przez generała-majora von Kotze, regiment rajtarów landwery pomorskiej, bateria konna, sześć baterii rezerwy artylerii VII Korpusu, siedem baterii rezerwy artylerii VIII Korpusu. Armia Elby stacjonowała w południowo-wschodniej części prowincji saskich Prus, między Torgau i Eulenburgiem. Jej działania miały być na razie skierowane przeciw Królestwu Saksonii. Po jego zajęciu miał tam zostać w charakterze wojsk okupacyjnych rezerwowy I Korpus landwery dowodzony przez gen. von Mulbe, zaś dywizje 1. Armii miały pomaszerować do Czech przez graniczny Rumburg (Rumburk), a potem do Münchengrätz (Mnichovo Hradiśte) nad rzeką Izerą (Jizerą) i stanowić prawe skrzydło pruskich armii atakujących austriacką Armię Północną34.

1. Armią, liczącą 94 tysięcy żołnierzy, dowodził gene- rał-porucznik książę Fryderyk Karol von Hohenzollern (1828-1885), syn księcia Karola Pruskiego, który mając 16 lat wstąpił do annii. Służył w garnizonach gwardyjskich w Berlinie, potem w Poznaniu, Dusseldorfie i po krótkim czasie został awansowany w 1848 roku do rangi majora. W rok potem walczył w Badenii pod rozkazami księcia Wilhelma, późniejszego króla Prus, gdzie został w 1849 roku ranny. W 1856 roku awansował do stopnia generała- -majora, a w 1861 roku generała-porucznika i pełnił funkcję dowódcy dywizji. W maju 1864 roku został, jak wiadomo, mianowany na miejsce feldmarszałka Wrangla naczelnym dowódcą armii pruskiej w wojnie duńskiej. Szefem sztabu1. Armii był, o czym także już wiemy, generał-porucznik Konstanty von Voigts-Hertz (1809-1877).

34 Wikipedia, Order of Battle of the Prussian Army.

PRZECIWNICY PRĘŻĄ MUSKUŁY

W skład 1. Armii wchodziły trzy korpusy piechoty: II, III,IV oraz korpus kawalerii.

II Korpusem dowodził generał-porucznik Johann von Schmidt. Do korpusu należały: 3. DP — dowódca generał- -porucznik August Karol von Werder (5. Brygada — generał- -major von Januschowski, 6. Brygada — generał-major von Winterfeld), 2. Batalion Strzelców Pomorskich, 5. Pułk Huzarów Bluchera, 2. Batalion Pionierów, cztery baterie;4. DP — dowódca generał-porucznik von Herwarth (7. Brygada — generał-major von Schlabrendorff, 8. Brygada— generał-major von Hanneken), 4. Pułk Ułanów Pomors­kich, cztery baterie, podporządkowane przez dowództwo korpusu cztery baterie artylerii rezerwowej.

III Korpus — bez dowódcy. W skład korpusu wchodziły:5. DP — dowódca generał-porucznik Wilhelm von Tumplin (9. Brygada — generał-major von Schimmelman, 10. Bry­gada — generał-major von Kamieński), szwadron 3. Pułku Ułanów Brandenburskich, 3. Batalion Pionierów, cztery baterie; 6. DP — dowódca generał-porucznik Albrecht von Manstein (11. Brygada — generał-major von Gersdorf, 12. Brygada — generał-major von Kotze) 2. Pułk Dragonów Brandenburskich, 3. Batalion Jegrów, cztery baterie.

IV korpus — bez dowódcy. W skład korpusu wchodziły: 7. DP — dowódca generał-porucznik Fryderyk Edward von Franceski (13. Brygada — generał-major von Schwarzhoff, 14. Brygada — generał-major von Gordon), 4. Batalion Pionierów, 6. Pułk Ułanów Turyngii, cztery baterie; 8. DP— dowódca generał-porucznik von Horn (15. Brygada, 16. Brygada), batalion pionierów, cztery baterie.

Korpusem Kawalerii dowodził generał-porucznik książę Albrecht Fryderyk Henryk von Hohenzollern (1809-1872). Do korpusu należały: 1. Dywizja Ciężkiej Kawalerii — do­wódca generał-major Gustaw von Alvensleben (1. Ciężka Brygada — generał-major książę Albert Hohenzollern,2. Ciężka Brygada — generał-major von Pfuel, 1. Lekka Brygada — generał-major von Rheinbaben), dwie baterie konne; 2. Dywizja Kawalerii — dowódca generał-major Hann von Weyhern (2. Lekka Brygada — generał-major Fryderyk Franciszek II, wielki książę Meklemburg-Schwe- rin (1823-1883), 3. Lekka Brygada — generał-major hr. von Groeben, 3. Ciężka Brygada — generał-major baron Kuno von der Goltz), dwie baterie konne pod­porządkowane dowództwu korpusu: bateria konna, sześć baterii z rezerwy 1. Armii.

1. Armia stacjonowała w Frankfurcie nad Odrą. Miała po przekroczeniu przez granicę czeską maszerować przez Reichenberg (Libérée), Hodkovice, Radostin (Sichrov) do Turnau (Turnov) i równolegle na Miinchengrätz (Mnichovo Hradiśte), stamtąd na Sobotkę i Gitschin (Jićin), a potem zająć front od Miinchengrätz nad rzeką Izerą (Jizerą) do Königinhof (Dvur Kralove) nad rzeką Elbą1.

2. Armią Śląską, liczącą 120 tysięcy żołnierzy, dowodził, jak wiadomo, 35-letni następca tronu (Kronprinz), książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj von Hohenzollern (1831-1888). Po studiach na uniwersytecie w Bonn zaczął karierę w armii

1 ibid.

pruskiej od prostego żołnierza w 1. Pułku Gwardii w Poczda­mie, dochodząc w 1864 roku do stopnia generała-porucznika i pełniąc funkcję dowódcy III Korpusu. Szefem sztabu2. Armii Śląskiej był generał-major Leonhard von Blumenthal.

W jej skład wchodziły korpusy I, V i VI oraz Korpus Gwardii.

I Korpusem dowodził generał-porucznik Edward von Bonin. Należały do niego: 1. DP — dowódca generał- -porucznik von Grossman (1. Brygada — generał-major von Pape, 2. Brygada — generał-major baron Albert von Bame- kow), 1. Pułk Dragonów Litewskich, 1. Batalion Jegrów; 2. DP — dowódca generał-porucznik von Clausewitz (3. Brygada — generał-major von Malotki, 4. Brygada — gene­rał-major von Buddenbrock), szwadron 1. Pułku Huzarów Królewskich, 1. Batalion Pionierów, 4 baterie, przydzielona z korpusu Rezerwowa Brygada Kawalerii dowodzona przez płk. von Bredow oraz siedem baterii z rezerwy artylerii.

V Korpusem dowodził generał-porucznik von Karol Steinmetz. Należały do niego: 9. DP — dowódca generał- -major von Ollech, (17. Brygada — generał-major Horn), 1. Szwadron 4. Pułku Dragonów Śląskich, cztery baterie; 10. DP — dowódca generał-major von Kirchbach (19. Bry­gada — generał-major von Tiedermann, 20. Brygada— generał-major Ludwik von Wittich), 1. Pułk Ułanów Zachodniopruskich, 5. Batalion Pionierów, cztery baterie, siedem baterii z rezerwy korpusu.

VI Korpusem dowodził generał-porucznik von Mutius. Do korpusu należały: 11. DP — dowódca generał-porucznik von Zastow (21. Brygada — generał-major von Hannenfeld, 22. Brygada — generał-major von Hoffmann), Batalion Pionierów Śląskich, 2. Szwadron 8. Pułku Dragonów Śląskich, trzy baterie; 12. DP — dowódca generał-porucznik von Prondzinski (brygada mieszana — generał-major von

s

Kranach), 2. Szwadron 6. Pułku Huzarów Śląskich, 6. Ba­talion Jegrów, dwie baterie.

Korpusem Gwardii dowodził generał-porucznik książę August von Würtenberg. Należały do niego: 1. Dywizja Gwardii — dowódca generał-porucznik Antoni Hiller von Gärtringen (1. Brygada — płk von Obernitz, 2. Brygada— generał-major Konstanty von Alvensleben), 1. Pułk Huzarów Gwardii, 1. Batalion Jegrów Gwardii, cztery baterie; 2. Dywizja Gwardii — dowódca generał-porucznik von Płoński (3. Brygada — generał-major von Budritski, 4. Brygada — generał-major von Loen), 3. Pułk Ułanów Gwardii, batalion snajperów, cztery baterie.

Korpus Kawalerii nie miał dowódcy i składał się z brygady kirasjerów (dowódca generał-major von Schön), lekkiej brygady (dowódca generał-major von Witzleben) i brygada landwery (dowódca generał-major von Fran­kenberg).

I korpus 2. Armii stacjonował w Landshut (Kamienna Góra), V i VI korpusy — w Nieysse (Nysa), Korpus Gwardii— w Brieg (Brzeg). Zadanie 2. Armii polegało, jak wiadomo,

s

na marszu z twierdz Dolnego Śląska do Czech i połączeniu się z 1. Armią w okolicach Trautenau (Trutnov)2.

Poszczególne korpusy otrzymały następujące zadania:I Korpus Wschodniopruski miał sforsować przełęcz

Lubawską i pomaszerować na Liebau (Lubawkę), a potem na Trautenau.

V Korpus Poznański miał maszerować na Reinertz (Duszniki). Granicę z Czechami miał przekraczać koło Nachodu, potem zaś jego szlak wiódł nad Elbę do Königin­hof (Dvur Kralove)./

VI Korpus Śląski miał pomaszerować za V Korpusem, czyli także przejść granicę z Czechami koło Nachodu.

Korpus Gwardii miał wyruszyć na leżącą w Czechach miejscowość Branau (Broumov), a potem przejść przez Góry Stołowe, kierując się na Trautenau (Trutnov).

2 ibid.

Dowództwu tej armii podlegał także korpus landwery, dowodzony przez generała-majora Otto Stolzberga von Wernigerode (1837-1896); korpus ten składał się z trzech pułków piechoty i trzech pułków kawalerii. Naczelne dowództwo nie przewidziało jego udziału w walkach z armią austriacką w Czechach i na Morawach. Jego zadanie polegało na pilnowaniu twierdz Ołomuniec i Kra­ków, skąd zdaniem Naczelnego Dowództwa mogły być organizowane wypady flankowe austriackiej konnicy na Śląsk, co z kolei stwarzałoby zagrożenie dla tyłów 2. Armii Śląskiej (wg „Times” i „Independent Belge”)3.

Armia pruska, zaangażowana do inwazji na Czechy, nad którą dowództwo objął król Prus Wilhelm I, liczyła ostate­cznie 236 tysięcy żołnierzy i 792 działa.

Prusy dysponowały też innymi jednostkami wojskowymi, które miały być użyte z kolei przeciw związkowej Armii Zachodniej na terenie Niemiec, ale przede wszystkim przeciw Królestwu Hanoweru i Wielkiemu Księstwu Hesse- -Darmstadt oraz księstwu elektorskiemu Hesse-Kassel.

Składały się one na Armię Menu i były następująco rozlokowane:

W Merseburgu i Naumburgu stacjonowały niektóre jednostki IV Korpusu. W Erfurcie znajdowały się także niektóre jednostki

VII Korpusu, a w Paderborn i Minden w Westfalii— oddziały VIII Korpusu. W Wetzlar stacjonowały dywizje I Korpusu landwery. Oddziały te miały przede wszystkim obsadzić wąwozy w górach Turyngii i przeciąć drogi wojskom związkowym4.

Królestwo Hanoweru wedle planów Naczelnego Dowódz­twa miała zająć dywizja dowodzona przez generała-porucz- nika Edwina Manteuffla (1809-1885), swego czasu szefa

3 „Gazeta Warszawska”, nr 154 z 11 lipca 1866.4 Leon C h r z a n o w s k i , Przegląd położenia i działania na teatrze

wojny, [w:] „Przegląd Polski VI-VII 1866, s. 204.

gabinetu wojennego księcia Prus Wilhelma, która dotąd stacjonowała w księstwie Schleswig, gdzie generał był jednocześnie gubernatorem. Wesprzeć ją miała pruska flota wojenna, stacjonująca u ujścia dolnej Elby, nad brzegiem Morza Niemieckiego, a także dywizja dowodzona przez generała-majora Edwarda Vogel von Falckenstein (1797-1885), oddelegowana z VII Korpusu Piechoty.

9 czerwca 1866 roku dywizja dowodzona przez generała- -porucznika Edwina Manteuffla wkroczyła do księstwa Holstein, którego tereny obsadziła swymi garnizonami i stamtąd pomaszerowała na Harburg.

Księstwo elektorskie Hesse-Kassel miała zająć dywizja z I Korpusu landwery gen. von Beyera, znajdująca się dotychczas w pruskiej enklawie między księstwami Nassau i Hesse-Kassel.

Tymczasem Austria gorączkowo przygotowywała się do wojny. W Wiedniu nasiliły się roboty fortyfikacyjne na lewym brzegu Dunaju. Sześć tysięcy robotników sypało wały od miejscowości Bisomberg do Stadlau, a także budowało szańce przyczółka mostu koło Florisdorff i prze­rzucało most pontonowy koło Stadlau. Władze poleciły też naprawić 34 forty otaczające miasto. Minister wojny zażądał od cesarza Franciszka Józefa przyznania kredytu w wysoko­ści 1 776 000 florenów na zakup broni i go otrzymał. Zakupił wówczas 50 tysięcy karabinów, cztery tysiące sztucerów, cztery tysiące lanc, dwa tysiące lekkich i trzy tysiące ciężkich szabel kawaleryjskich, 25 tysięcy szabel pionierskich, 112 tysięcy pochew bagnetowych — w sumie za 1 543 707 florenów5.

14 czerwca 1866 roku w Bundestagu, czyli parlamencie związkowym, obradującym we Frankfurcie nad Menem, odbyła się dyskusja nad wnioskiem Austrii o użyciu armii związkowej przeciw Prusom. Głosowały za nim Austria,

5 „Gazeta Warszawska”, nr 114 z 23 maja i nr 277 z 11 grudnia 1866.

królestwa Bawarii, Saksonii, Wirtembergii i Hanoweru, Wielkie Księstwo Hessen-Darmstadt, księstwa Nassau i Liechtenstein. Przeciw wnioskowi Austrii opowiedziały się księstwa Sachsen-Weimar, Turyngia, Sachsen-Anhalt, oba księstwa Schwarzenberg, Meklemburg-Schwerin, Mek- lemburg-Strelitz, wolne miasta Hanzy, z wyjątkiem Frank­furtu nad Menem, a także księstwa Luksemburg i Badenia. W tej sytuacji król Prus oświadczył, że zrywa układ związkowy z 1815 roku i premier pruski ogłosił uroczystą proklamację zapowiadającą uregulowanie spraw niemiec­kich przez przyszłe Zgromadzenie Narodowe. Ponadto Prusy wystosowały ultimatum do Królestwa Hanower, księstwa elektorskiego Hesse-Kassel i Królestwa Saksonii, żądając od nich neutralności i rozbrojenia w zbliżającej się wojnie z Austrią. Królowie Saksonii i Hanoweru odrzucili je natychmiast, co skłoniło Prusy do przygotowania się do inwazji na te kraje6.

Do Saksonii miała wkroczyć Armia Elby (Łaby), znaj­dująca się na granicy z tym państwem, a także 1. Armia. Również do opanowania Królestwa Hanoweru pruski Sztab Generalny przygotował ekspedycję wojskową. Miała liczyć jedynie dwie dywizje piechoty, ale pruski Sztab Generalny uważał, że to wystarczy, bowiem Armię Elby czekały kolejne zadania bojowe w Czechach, podczas gdy dywizje wyznaczone do opanowania Hanoweru miały tam pozostać w charakterze okupanta.

14 czerwca 1866 roku wieczorem premier Bismarck zaprosił do swej rezydencji generała Moltke.

— Czy za dwa dni, to znaczy 16 czerwca, będzie można rozpocząć marsz w kierunku wroga? — spytał.

— Oczywiście — odparł uradowany szef Sztabu Gene­ralnego i widać było, że „był przyjemnie podniecony przyspieszeniem rozpoczęcia walk” — opowiadał potem

6 ibid., nr 135 z 18 czerwca 1866.

premier Bismarck. A już w drzwiach generał Moltke oświadczył:

— Czy pan wie, że Sasi wysadzili mosty w Dreźnie?I dodał po krótkiej chwili, co premier uznał za żart,

stanowiący rzadkość u zazwyczaj poważnego generała:— Ale hrabio, minami wodnymi, aby się nie kurzyło7.Po wyjściu generała premier podszedł do telegrafu. Tym

razem wystąpił jako minister spraw zagranicznych:— Pilna depesza do naszego posła w Dreźnie!15 czerwca 1866 roku poseł Prus w Dreźnie wręczył

królowi Saksonii Johannowi I Wettinowi (1801-1873) akt wypowiedzenia wojny. /

16 czerwca 2. Armia Śląska, mająca główną kwaterę już w Schweidnitz (Świdnicy), ruszyła ku Ratiborowi (Raci­bórz). Jej dywizje miały na razie obserwować przejścia Gór Olbrzymich i Gór Sowich w Sudetach, a potem ruszyć przez te góry do Czech.

1. Armia wymaszerowała z Frankfurtu nad Odrą. Stano­wiący jej prawe skrzydło II Korpus Pomorski przeszedł przez Saksonię, zmierzając do Görlitz, potem na Zittau, gdzie miał przekroczyć granicę z Czechami i zdążać na Hradek nad Nysą Łużycką.

Nieco wysunięty przed ugrupowanie 1. Armii maszerował na południe pruski IV Korpus Saski, który na razie miał pilnować przejść między Zittau i Reichenberg (Libérée).

Na lewym skrzydle 1. Armii maszerował jej III Korpus Brandenburski, który po przekroczeniu granicy z Czechami miał stanąć koło Gablonz (Jablonec) nad Nysą Łużycką.

Na prawo od ugrupowania 1. Armii podążał do Seihen- nerstadt — granicznej miejscowości z czeskim Rumburg (Rumburk) — VIII Korpus Nadreński z Armii Elby.

Natomiast na froncie w sferze działań Armii Menu w nocy z 15 na 16 czerwca 1866 roku wojska pruskie

7 H e r r e , op.cits. 234.

wkroczyły do Królestwa Hanoweru, Królestwa Saksonii i księstwa elektorskiego Hesse-Kassel.

W Harburgu, mieście znajdującym się na południe od Hamburga, należącym do Królestwa Hanoweru, po­jawiły się jednostki pruskiej DP z Altony, które przy­płynęły Elbą na czółnach, holowanych przez parowce.O godz. 17.00 wkroczyły do miasta: szwadron kawalerii, bateria 17. Pułku Piechoty, a potem pułki 17. i 25. (nadreńskie) i 36. Pułk (magdeburski) — w sumie 5 tysięcy żołnierzy. Dowodził nimi generał Edwin von Manteuffel. Wydał on zarządzenie nakazujące mieszkańcom udo­stępnienie kwater wojsku. Żołnierze zostali rozmieszczeni w prywatnych domach, po 4-8 osób.

Pruska Dywizja Piechoty z Erfurtu, wzmocniona kontyn­gentami wojskowymi z księstw Sachsen-Weimar, Sach- sen-Coburg-Gotha, Sachsen-Altenburg i Turyngii, opano­wała w dniach 16 i 17 czerwca linie komunikacyjne w Turyngii i spotkała się koło Altenburga w narożniku między Saksonią, Bawarią i Czechami, z wojskami prus­kimi, które zajęły zachodnią Saksonię. Do wojsk pruskich zbliżały się jednak oddziały bawarskie8.

Do Saksonii wojska pruskie wkroczyły 16 czerwca od dwóch stron: od północy oraz wschodu. Od północy maszerowała z Torgau trzema kolumnami Armia Elby. Jej dywizje dotarły do miasta Strehla, gdzie znajdował się węzeł kolejowy i krzyżowały się szlaki do Drezna, Berlina, Lipska i Chemnitz. Strehla leżała w połowie drogi z Lipska do Drezna, a do stolicy Saksonii było niecałe 10 km, co mogło zająć wojsku półtora dnia marszu. Potem dywizje Armii Elby zajęły Würtzen i Riese, gdzie zastały spalony przez wojska saskie most na Elbie. Żołnierze pruscy przerzucili przez rzekę mosty pontonowe, aby następnego dnia zająć Meissen (Miśnię). Od wschodu wkroczyły ze

8 C h r z a n o w s k i , op.cit., s. 211-212.

Zgorzelca do Saksonii korpusy 1. Armii, zajmując Łużyce Górne, Bautzen (Budziszyn) i Lobau9.

Król Saksonii Johann I Wettin miał do dyspozycji jedynie 26 tysięcy wojska i czekał na pomoc Austrii. Jej dywizje stacjonowały przecież w miejscowościach przygranicznych: Bodenbach, Aussig, Teschen. Stamtąd koleją do Drezna było około czterech mil. Ale armia austriacka nie inter­weniowała i wojska pruskie bez przeszkód weszły do miasta Riese, gdzie Sasi zdołali podpalić most, a potem do Dahlen i Würtzen.

Wkrótce dywizje pruskie zajęły całą północną i północno- -wschodnią Saksonię. Część południowa i zachodnia od Zwickau i Chemnitz do granicy bawarskiej pozostała jednak wolna. Wojska pruskie nie zamierzały jej zajmować.

16 czerwca oddziały pruskie z Trewiru i Koblencji obsadziły oba brzegi Renu naprzeciw Moguncji i Frankfurtu. Z Paderborn do Hesji elektoralnej ruszyły kolejne oddziały pruskie z I Korpusu landwery gen. von Beyer i posuwały się do księstwa Hesse-Darmstadt z zamiarem odcięcia drogi części wojsk hanowerskich od południa w celu zapobieżenia ich połączenia z wojskami związkowymi gromadzącymi się między Frankfurtem i Bambergiem. Oddziały te zajęły Giesen i Marburg, aby zwrócić się przeciw wojskom związkowym, gromadzącym się między Frankfurtem i Aschaffenbergiem. Dzięki temu część wojsk hanowerskich przerwała pierścień okrążenia i podążała w kierunku wojsk bawarskich, aby połączyć się z nimi. Także 16 czerwca 1866 roku ruszyła z Minden nad Wezerą w Westfalii dywizja z VII Korpusu gen. Edwarda Vogel von Falckenstein. Dnia 17 czerwca zajęła stolicę Królestwa Hanoweru10.

W nocy z 16/17 czerwca desant na łodziach z pruskiego pancernika „Arminius” i okrętu „Cyklop” zagwoździł działa nadbrzeżnych baterii koło Brunhausen.

9 ibid., s. 212.10 ibid., s. 211.

16 czerwca 1866 roku związkowy Bundestag, obradujący we Frankfurcie na Menem, wydał uchwałę wzywającą Austrię i Bawarię do udzielenia pomocy Saksonii za­grożonej inwazją pruską. Za uchwałą głosowało dziesięć państw niemieckich, przeciwko — pięć. Ponadto uchwała uznawała za konieczne wyzwolenie księstwa Holstein z rąk pruskich i stwierdzała, że jedynie rząd, który kierował krajem przed inwazją pruską, jest legalny i uznawany przez Związek Niemiecki.

Tego samego dnia „Königlich Preussischer Staats An­zeiger” — organ urzędowy Królestwa Prus — ogłosił odezwę króla Prus Wilhelma I do narodu:

„Związek Niemiecki, który przez przeciąg pół wieku przedstawiał i popierał nie jedność, lecz rozdwojenie Niemiec, przez co dawno utracił zaufanie narodu i uważany jest za groźny jako rękojmia dalszego trwania osłabienia i bezsilności Niemiec, użyty został kilka dni temu do tego, aby powołać Niemców do broni przeciw członkowi związ­kowemu, który swą propozycją co do zwołania parlamentu niemieckiego zrobił pierwszy stanowczy krok do zadość­uczynienia żądaniom narodowym. Do wojny przeciw Pru­som, do której Austria dąży, ustawa związkowa nie przed­stawia żadnego powodu, żadnej przyczyny, ani nawet żadnego chociażby błahego powodu. Uchwałą związkową z 14 czerwca, w którą większość członków Związku postanowiła się uzbroić na wojnę z Prusami, dokonane zostało zerwanie Związku i starganie dawnego stosunku związkowego. Pozostała jedynie podstawa Związku, żywot­na jedność ludu niemieckiego, obowiązkiem zaś jest rządów i ludu wynaleźć dla tej jedności nowe, pełne żywotności wyrażenie. Dla Prus łączy się z tym obowiązek bronienia swej niepodległości, zagrożonej tą uchwałą i uzbrojeniem ich przeciwników. Lud pruski, poświęcając ogół swych sił dla wywiązania się z tego obowiązku, oświadcza się jednocześnie w gotowości do przedsięwzięcia walki dla

rozwoju narodowego Niemiec wstrzymywanego dotąd gwałtownie z interesami jednostek. W tym duchu Prusy zaproponowały rządom natychmiastowe prawne rozwiązanie Związku i utworzenie nowego Związku pod prostymi warunkami wzajemnej obrony i udziału w dążnościach narodowych. Prusy nie żądały niczego innego, jak tylko zapewnienia pokoju i natychmiastowego w tym celu zwo­łania parlamentu, lecz nadzieje Prus na urzeczywistnienie tego słusznego i umiarkowanego żądania zostały zawie­dzione. Propozycje prawne zostały odrzucone i z tego powodu Prusy zostały zniewolone do kierowania się w swym postępowaniu obowiązkiem własnego bezpieczeń­stwa. W takiej chwili Prusy nie mogą ścierpieć przy swych granicach ani wrogów, ani wątpliwych przyjaciół.

Wojska pruskie, przekraczając granicę, nie przychodzą jako nieprzyjaciele ludności, której niepodległość Prusy szanują, i wspólnie z jej reprezentantami chcą się naradzać w zgromadzeniu narodów niemieckich nad przyszłymi losami ojczyzny niemieckiej. Oby lud niemiecki ze względu na ten wysoki cel zbliżył się do Prus z ufnością i dopomógł do popierania i zapewnienia spokojnego rozwoju wspólnej ojczyzny (wg «Neue Preusse Zeitung»)”11.

Tego samego dnia król Saksonii Johann I wydał w Dreź­nie deklarację do swego narodu wzywającą do walki z Prusami.

Natomiast 17 czerwca 1866 roku cesarz austriacki Franciszek Józef I ogłosił manifest informujący o rozpo­częciu wojny z Prusami i Włochami:

„Do moich ludów! Wśród prac pokoju przeze mnie rozpoczętych, by położyć podstawy do reformy konstytucyj­nej, która ma utwierdzić jedność i potęgę państwa, a poje­dynczym krajom i ludom zapewnić ich swobodny wewnęt­rzny rozwój, obowiązek rządzenia zmusił mnie powołać

11 „Gazeta Warszawska”, nr 138 z 21 czerwca 1866.

pod broń całą moją armię. Na granicy państwa, na północy i południu stoją dwaj sprzymierzeni wrogowie z zamiarem wstrząśnięcia Austrią w jej stanowisku, jako europejskiej potęgi. Żadnemu z nich z mojej strony powodu do wojny nie dano. Bóg wszystko wiedzący jest świadkiem, że uważałem, iż najpierwszy i najświętszy obowiązek rządcy zachować dla moich ludów błogosławieństwo pokoju i że starałem się uczciwie ten obowiązek spełniać. Ale jedno z tych państw nie szuka żadnego pozoru i czyhając na zabór części mego państwa, widzi w sprzyjających okolicz­nościach powód do wojny.

W połączeniu z wojskami pruskimi, które już dziś występują przeciwko nam jako wróg, przed dwoma laty część moich wojsk ruszyła do brzegów Morza Północnego. W ten orężny sojusz z Prusami wszedłem dla obrony praw opartych na traktatach dla osłonięcia zagrożonego niemiec­kiego plemienia, dla ograniczenia klęski wojny do jej najszczuplej szych rozmiarów, dla zdobycia przez śmiałe połączenie z wielkimi mocarstwami środkowej Europy, na które spadło główne zadanie utrzymania europejskiego pokoju, ku dobru mojego państwa, Niemiec i Europy.

Zdobyczy nie szukałem; bezinteresowny w zawieraniu sojuszu z Prusami, nie dążyłem w zawieraniu wiedeńskiego traktatu pokojowego do zapewnienia jakichkolwiek dla siebie korzyści. Na Austrię nie spada żadna wina za smutny szereg nieszczęsnych powikłań, które by nigdy zajść nie mogły, gdyby Prusy żywiły równie bezinteresowne zamiary, a przy równej z ich strony wierności dla zwycięskiego przymierza w jednej chwili mogłyby być załatwionymi.

Wywołanymi zostały one dla spełnienia celów egois­tycznych i dlatego rząd mój nigdy nie mógł ich na drodze pokojowej rozwiązać. Tak z każdym dniem niebezpieczne położenie wyrastało. Nawet wówczas, gdy w obu nie­przyjaznych państwach otwarcie robiono przygotowania do wojny, gdy coraz pewniejsze stawało się porozumienie

między nimi istniejące, które mogło mieć tylko na celu nieprzyjacielski napad na państwo moje, trwałem w pojęciu mych obowiązków rządcy, gotów do wszystkich ustępstw zgodnych z honorem i pomyślnością moich ludów, byle pokój był utrzymany. Gdy jednak dostrzegłem, że dalsza zwłoka zagrażała skuteczności odparcia nieprzyjacielskich napadów, a przez to bezpieczeństwu monarchii, musiałem poddać się ciężkim ofiarom, nierozdzielnym od uzbrojeń wojskowych. Na zapewnienie o mym przywiązaniu do pokoju, dawane przez rząd mój, na wielokrotne objawy mej gotowości do jednoczesnego i wzajemnego rozbrojenia Prusy odpowiadały żądaniami, których przyjęcie równałoby się poświęceniu honoru i bezpieczeństwa mojego państwa. Prusy domagały się całkowitego rozbrojenia, nie tylko przeciwko nim, ale przeciw państwu stojącemu w nie­przyjacielskich zamiarach na granicy mego państwa, Wło­chom, o którego chęć pokoju żadnej nie dawano rękojmi i żadnej dać nie było można.

Wszystkie układy z Prusami w kwestii księstw coraz więcej składają dowodów, że niepodobna z Prusami, przy coraz bardziej objawiających się w ich polityce aktach gwałtu i zaboru, osiągnąć rozwiązania tej sprawy takiego, jakiego wymaga Austrii godność, interes i prawa Niemiec i księstw. Układy zostały zerwane, sprawa cała pod roz­strzygnięcie związku oddana, a zarazem przedstawiciele Holsztynu zwołani.

Grożące widoki wojenne spowodowały, że trzy mocars­twa: Francja, Rosja i Anglia przysłały memu rządowi zaproszenie do udziału we wspólnych naradach, których celem miało być utrzymanie pokoju. Rząd mój, odpowia­dając moim zamiarom, by pokój moim ludom, o ile można utrzymać, nie odrzucił udziału, ale udział ten zależnym uczynił od pewnych objaśnień, że prawo międzynarodowe europejskie i traktaty istniejące mają stanowić punkt wyjścia owych usiłowań pośrednictwa, że mocarstwa udział biorące

nie mają na widoku żadnych osobnych interesów ku szkodzie równowagi europejskiej i prawom Austrii.

Ponieważ usiłowanie narodowego pokoju rozbiło sięo te zastrzeżenia, dowód to najlepszy, że układy same nie mogłyby nigdy doprowadzić do utrzymania i utwier­dzenia pokoju.

Ostatnie wypowiedzi okazały w sposób niezbity, że Prusy dziś otwarcie siłę w miejsce prawa stawiają.

W prawach i honorze Austrii, w prawach i honorze całego narodu niemieckiego Prusy już dziś nie widzą tamy dla swego fatalnego wzrostu ambicji. Wojska pruskie wkraczają do Holsztynu, zebrania stanów zwołane przez namiestnika zostają siła rozpędzone, rząd, władza w Hol­sztynie, który pokój wiedeński oddał Austrii i Prusom wspólnie, przywłaszczone zostały dla Prus wyłącznie, a załoga austriacka zmuszona została ustąpić przed dziesię­ciokroć większą przemocą.

Gdy Związek Niemiecki widząc w tym przeciwną traktatom samowolę, na wniosek Austrii nakazał urucho­mienie wojsk związku, Prusy, które tak chętnie się prze­chwalają, że są obrońcą interesu Niemiec, dopełniły miaryi zaszły do krańca zgubną drogą, na której wstępują. Rozdzierając związek narodowy Niemcom oświadczyły, że występują ze Związku, zażądały od rządów niemieckich tzw. projektu reformy uzupełniającego podział Niemiec i wystąpiły z siłą przeciw wiernym związkowi księstwom. W ten sposób koniecznym stało się największe nieszczęście, wojna Niemców przeciwko Niemcom. Za wszystkie nie­szczęścia, jakie wojna ta sprowadza na ludzi pojedynczych, rodziny, prowincje, kraje, powołuje do odpowiedzialności przed trybunał dziejów i wiekuisty, wszechmocny Bóg tych, którzy tą wojnę spowodowali.

Przystępujemy do walki z zaufaniem, jakie daje dobra sprawa, z poczuciem potęgi, jaka leży w wielkim państwie, w którym panujemy, i lud jednoczony jest tylko myślą

o prawach Austrii, z żywą zupełnie otuchą na widok naszego walecznego do wojny gotowego wojska, stanowią­cego szaniec, o który rozbije się siła wrogów Austrii, na widok wiernych ludów, które jednomyślnie złączone z go­towością do ofiar spoglądają na mnie. Promień patriotycz­nego poświęcenia wzbija się zarówno na wszystkich roz­ległych mego państwa dzierżawach, ochotnicy cisną się do służby wojskowej, cała zdolna do ciężarów ludność uzbraja się do walki, pełna najszlachetniejszego poświęcenia, spieszy łagodzić nieszczęścia i potrzeby wojska opatrywać. Jedno tylko uczucie przenika mieszkańców moich królestwi prowincji, uczucie wspólności, uczucie potęgi w ich jedności, uczucie oburzenia przeciw podobnie niesłychanym naruszeniem prawa.

Podwójnie mi będzie bolesne, że praca porozumienia co do wewnętrznej konstytucji praw nie została jeszcze tak daleko posunięta, by w tej ciężkiej, ale zarazem tak wzniosłej godzinie reprezentanci wszystkich moich ludów mogli się zgromadzić u mojego tronu. Jeżeli jednak brak mi dziś tej podpory, to tym jaśniej mi się przedstawia mój obowiązek, tym bardziej niewzruszone jest moje postanowienie zapewnienia tego na wieczne czasy memu państwu.

W walce tej nie będziemy sami. Księstwa i ludy Niemiec znają niebezpieczeństwo, jakie grozi ich wolności, ich niezależności ze strony państwa, którego działania i egois­tyczne plany kierują się tylko bezwarunkową żądzą zaboru, i wiedzą, jaką ochronę dla tego świętego największego dobra, jaką podporę dla potęgi i nietykalności całej ojczyzny niemieckiej znajdą w Austrii. Jak my stoimy pod bronią w obronie najświętszych skarbów, które ludy bronić winny, tak stoją nasi niemieccy bracia.

Zmuszono nas chwycić za oręż. Niech tak będzie! Dziś, gdyśmy ten oręż podnieśli, nie złożymy go w^przód, dopóki memu państwu, równie jak sprzymierzonym z nim państ­

wom niemieckim, nie zostanie zapewniony ich swobodny wewnętrzny rozwój i ich stanowisko w Europie.

Ufność w nasze nadzieje opiera się nie tylko na naszej jedności, na sile naszej, ale opiera się zarazem na czymś wyższym, na wszechmocnym, sprawiedliwym Bogu, które­mu dom mój od samego początku służył i który nie opuszcza tych, co w sprawiedliwości ufność w nim kładą. Jego błagać będę o pomoc i wzywam moje ludy, by to wraz ze mną robiły. Dany w stolicy mojej w Wiedniu 17 czerwca 1866. Franciszek Józef mp”12.

Król Prus Wilhelm I nie pozostał mu dłużny. Dnia 18 czerwca 1866 roku wydał deklarację, zamieszczoną w „Kö­niglich Preussischer Staats Anzeiger”.

„Do mojego ludu! W chwili, gdy armia pruska idzie na bój stanowczy, winien jestem do mojego ludu, do synów i wnuków dzielnych ojców przemówić, do których pół wieku mój w Bogu spoczywający ojciec wyrzekł niezapom­niane słowa: Ojczyzna w niebezpieczeństwie.

Austria i wielka część Niemiec stoją przeciw niej pod bronią. Niedawno temu z własnego popędu i nie pamiętając dawniejszych uraz podałem cesarzowi Austrii rękę w celu oswobodzenia niemieckiego kraju spod cudzoziemskich rządów. Z przelanej wspólnie krwi spodziewałem się, że wykwitnie braterstwo oręża, które zamieni się na silny związek, przy wzajemnym uznaniu sojuszu związkowego i doprowadzeniu do wspólnej działalności, z której mogłoby wyróść wewnętrzna pomyślność i zewnętrzne znaczenie Niemiec. Nadzieje te nie sprawdziły się; Austria nie może przeboleć, że jej monarchowie władali kiedyś Niemcami i w młodszych Prusach upatruje tylko nieprzyjaznego współzawodnika, nie zaś naturalnego sprzymierzeńca. Sądzi ona, że Prusom należy we wszelkich usiłowaniach prze­szkadzać, bo co Prusom idzie na korzyść, Austrii na

12 ibid., nr 136 z 19 czerwca 1866.

szkodę. Dawne nieszczęsne współzawodnictwo wybuchło znów w ognisty płomień. Prusy trzeba osłabić, zniszczyć, zbezcześcić. Względem Prus nie obowiązują żadne traktaty. Przeciwko Prusom nie tylko wezwano niemieckich książąt, ale skłoniono ich do złamania Związku. Gdziekolwiek w Niemczech spojrzymy, jesteśmy od nieprzyjaciół otocze­ni, których hasłem wojennym jest upokorzenie Prus. Lecz w moim ludzie żyje duch z 1813 roku. Któż może zabrać, aby piędź ziemi pruskiej, jeżeli stanowczo jesteśmy skłonni bronić zdobyczy ojców naszych, jeżeli król i lud wobec niebezpieczeństw ojczyzny ściślej, niż kiedykolwiek sku­pieni, poczytujemy za najświętszy obowiązek za cześć jej dać życie i majątek? Przewidując to, co nastąpiło, uważałem od dawna za pierwszy obowiązek mego królewskiego urzędu przygotować lud pruski do silnego rozwinięcia potęgi. Z zadowoleniem i z zaufaniem spogląda ze mną Prusak na siłę zbrojną, która zasłania naszą granicę. Z królem swym na czele lud pruski poczuje się, jako prawdziwie lud zbrojny. Przeciwnicy mylą się, jeżeli sądzą, że Prusy poprzez inne spory są osłabione; wobec nie­przyjaciela jedna się wszystko, co sobie było wrogiem, aby odtąd wspólnie w szczęściu i nieszczęściu wytrwać. Uczy­niłem wszystko, ażeby Prusom oszczędzić ciężarów i ofiar wojny; wie o tym lud mój, wie Bóg, który bada serce. Do ostatniej chwili wspólnie z Anglią, Francją i Rosją szukałem drogi do przyjaznego załatwienia i nie unikałem tego. Austria nie chciała, a inne państwa niemieckie otwarcie wzięły jej stronę. Niechże więc i tak będzie! Nie moja to wina, że lud mój musi orężny bój toczyć i twarde koleje losu przechodzić. Wszakże nie było już wyboru. Musimy walczyć za byt nasz, musimy iść do boju śmiertelnego przeciwko tym, którzy chcą Prusy Wielkiego Kurfursta i wielkiego Fryderyka, Prusy, które już z wojen za niepod­ległość wyszły, strącić z wysokości, na jaką ją wzniosła siła i mądrość panujących, męstwo ludu, gotowość do ofiar

i cywilizacja. Błagam Wszechmocnego, aby błogosławił naszemu orężowi. Jeżeli nam da Bóg zwycięstwo, wówczas będziemy dość silni, aby luźny węzeł, który z imienia raczej, niż w rzeczy utrzymywał kraje niemieckie, a który teraz rozerwali ci, co się obawiają pruskiego i potężnego ducha narodowego, ponowić w inną, trwalszą i zbawien­niej szą postacią. Bóg z nami! (Gott mit uns) Berlin 18 czerwca 1866”13.

18 czerwca generał Edwin von Manteuffel wysłał batalion 25. Pułku Piechoty na kanonierkach na Elbie do twierdzy Stade. Prusacy niepostrzeżenie wdarli się na teren twierdzy, wysadzili bramę główną, rozbroili załogę i zdobyli 21 dział, osiem haubic, sześć moździerzy i 14 tysięcy karabi­nów. Tego samego dnia jego oddziały zajęły też Luneburg. Ale dzień ten obfitował nie tylko w te wydarzenia: Włochy wypowiedziały wojnę Austrii.

Armia włoska, która miała zmierzyć się z austriacką Armią Południową, składała się z czterech korpusów, rezerwowej dywizji kawalerii, parku artyleryjskiego (16 baterii) i liczyła w sumie 165 tysięcy żołnierzy. Do tego dochodziło 30 tysięcy ochotników i formujący się w Toskanii korpus rezerwowy, składający się z 30 tysięcy żołnierzy. Naprzeciw niej maszerowała już Armia Południowa.

Wojska austriackie też podejmowały próby wtargnięcia na terytorium Prus, ale raczej w celach rozpoznawczych niż by szukać okazji do bitwy. Dnia 18 czerwca oddziały austriackie z okręgu Pless (Pszczyna) przekroczyły granicę koło miejscowości Guhrau (Miedźma) w okolicach Brzesz­cza na Górnym Śląsku, niedaleko granicy z Galicją. Zaraz jednak stamtąd wróciły. Inne pojedyncze oddziały austriac­kie dokonywały wypadów, zapędzając się aż w rejon twierdzy Nysa. Nie miało to oczywiście żadnego militarnego

13 ibid., nr 138 z 21 czerwca 1866.

znaczenia dla sytuacji na froncie, ale widocznie feldcech­mistrz Benedek chciał sprawić wrażenie, że ma zamiar zaatakować Śląsk.

Tymczasem wydał rozkaz, w którym zagrzewał do walki. Stwierdzał w nim m.in.:

„Stoimy naprzeciw armii, która składa się z dwóch części: linii i landwery. Pierwszą tworzy sama młodzież, nieprzywykła ani do trudów, ani do niewygód, która żadnej ważniejszej kampanii nie odbyła. Druga składa się z bardzo niepewnych, niezadowolonych żywiołów, które walałyby raczej własny rząd zwalić, niż z nami walczyć. Nieprzyjaciel skutkiem długiego pokoju nie ma ani jednego generała, który miałby sposobność wyrobić się na placu boju. Weterani spod Mincio, spod Palestro! Sądzę, że za szcze­gólny zaszczyt mieć będziecie pod starym i wytrawnym wodzem nie dozwolić podobnemu nieprzyjacielowi choćby i na najmniejszą korzyść.

W dniu bitwy piechota wdzieje lekkie polo we czapki i złoży wszystek pakunek, aby z jak największą lekkością i zwinnością uderzyć na ciężkiego, obładowanego nie­przyjaciela. Każdy żołnierz dostanie połową flaszkę wina, z wodą zmieszanego, oraz rację mięsa i chleba. Oficerowie zdejmą szerokie szarfy, tudzież wszelkie odznaki dające łatwo rozpoznać stopnie na polu bitwy. Każdy żołnierz bez względu na imię i stanowisko będzie awansowany, jak tylko odznaczy się na polu bitwy. Wszystkie oddziały muzykanckie mają zająć poza frontem właściwe stanowisko i grać nam do zbrojnego tańca nasze stare rycerskie marsze. Nieprzyjaciel od dawna chełpi się swoją doborową bronią z powodu wielkiej szybkości ognia. Ale wojacy! Wydaje mi się, że to się na niewiele przyda. Być może, że mu do tego nie damy czasu, lecz się natychmiast rzucimy z bagnetami i kolbą. Jak tylko przy Bożej pomocy nie­przyjaciel zostanie pobity i do odwrotu zmuszony, w ślad za nim ścigać go będziemy, a wy w nieprzyjacielskim kraju

wypoczniecie i posilicie się dostatnio, jak wypada z prawa dla armii zwycięskiej i bohaterskiej”14.

Berliński „Kreuzuer Zeitung” pokpiwał z tego rozkazu i stwierdzał, że nie ma powodu do kpin z karabinów pruskich, bowiem taka sama broń, z zamkiem Lindnera, ma być wkrótce wprowadzona do armii austriackiej. Ale trzeba lat, aby nauczyć żołnierza z niej strzelać i opracować stosowną do tego nową taktykę. Podobno jednak rozkaz ten sfałszowała propaganda pruska, która w ten sposób chciała ośmieszyć austriackiego wodza. Nie ma natomiast wątp­liwości, że wojska pruskie miały o wiele lepszą broń strzelecką niż armia austriacka, bowiem, jak wiadomo, zostały uzbrojone w karabiny iglicowe Johanna Nicolausa von Dreyse (1787-1867). Ten z pochodzenia Szwajcar, rusznikarz z zawodu, karabin iglicowy skonstruował jeszcze w 1828 roku, a udoskonalił w 1837 roku. Przez kilka lat starał się sprzedać swój wynalazek Prusom. Na uzbrojenie armii pruskiej karabin iglicowy wszedł w 1848 roku jako pierwsza na świecie broń odtylcowa wprowadzana masowo. Miał on —jak wiemy — kaliber 15,43 mm i zasięg strzału do 350 metrów. Prócz tego żołnierze pruscy posiadali długie, płaskie bagnety oraz szable-tasaki. Natomiast ofice­rowie dysponowali pistoletami kapiszonowymi lub rewol­werami, najczęściej zresztą prywatnymi.

Podstawowy szyk bojowy piechoty pruskiej stanowiła kolumna kompanii. Do walki ogniowej używana była linia licząca trzy szeregi, przeciw kawalerii — czworobok. Żołnierze pruscy dopuszczali wroga na 500 kroków i do­piero wtedy oddawali do niego strzał, powtarzany przez każdy z trzech szeregów. Podobnie walczyła kawaleria pruska, widząc swój atut w sile ognia. Dopuszczała przeciw­nika na niewielką odległość i oddawała do niego salwy, aby potem dopiero uderzyć szarżą i toczyć walkę wręcz.

14 ibid., nr 140 z 23 czerwca 1866.

Wiadomość o znakomitych karabinach iglicowych nie stanowiła tajemnicy wojskowej, ale prasa europejska oceniała je różnie. Publicysta „Gazety Warszawskiej”, snując rozważania na temat uzbrojenia obu armii, stwie­rdzał, że piechota austriacka ma karabiny gwintowane typu Minie, a strzelcy — sztucery tyrolskie. Z kolei Prusacy mają karabiny iglicowe, z których żołnierze mogą oddać 4-6 strzałów na minutę. Armia pruska miała je już 18 lat, ale inne armie Europy nie kwapiły się do wzięcia iglicówek na swe uzbrojenie. Dlaczego? Autor dorzucił do przytoczonych już wcześniej zastrzeżeń zarzuty, że mechanizm zamka jest zbyt skomplikowany i psuje się łatwo. Gdy zaś żołnierz odda z niego cztery strzały na minutę, to zapas 60 ładunków wystrzela w 15 minut. A czasu na uzupełnienie zapasu nie ma!15.

15 ibid.

ROZPOCZĘCIE WOJNY

Autor zachwalał z kolei artylerię austriacką, której oficero­wie, jego zdaniem, byli znakomicie wyszkoleni, posiadając wiedzę matematyczną (logarytmy, rachunek różniczkowy) na poziomie profesorów szkoły wyższej.

Armia austriacka miała 108 baterii polo wy ch (1344 działa) i 20 baterii rakiet. Działa oblężnicze gwintowane systemu Wahrendorfa były wykonane z lanego żelaza i choć —jak przyznawał autor — „strzela się z nich niepewnie, to jednak wyrzucają cięższe pociski niż działa pruskie”1.

Nie przejmując się jednak ani cięższymi pociskami austriackimi, ani rzekomą wyższością żołnierzy tej armii w walce na białą broń, pruska dywizja piechoty dowodzona przez generała Edwina Manteuffela wkroczyła 19 czerwca do miasta Hanower, po czym udała się do południowego narożnika państwa, gdzie znajdowała się armia hanowerska, licząca 25 tysięcy żołnierzy, na czele z królem Jerzym V. Armia ta wyruszyła do Göttingen (Getyngi), gdzie miała połączyć się z brygadą austriacką. Ale już z Wetzlaru maszerowała naprzeciw niej dywizja z I Korpusu landwery generała von Beyera.

1 ibid., nr 142 z 26 czerwca 1866.

Z kolei Armia Elby, nie widząc przeciwnika w polu, zajęła 19 czerwca 1866 roku o godz. 12.00 Drezno.

Wkrótce potem „Neu Frankfurter Zeitung” zamieścił korespondencję z Drezna, pisaną przez żołnierza pru­skiego:

„Kiedy właśnie zabieram się do pisania, trąbią na alarm; część załogi skutkiem nadesłanych wiadomości ma zaraz wymaszerować na pomoc naszej przedniej straży, która udała się do Pimy”.

W dalszej części korespondencji autor donosił, że główne siły nieprzyjaciela pomaszerowały w kierunku miejscowości Nollendorf. Pionierzy sascy uszkodzili dwa filary mostu na Elbie koło Meissen, wskutek czego wojska pruskie musiały skierować się na Grossenham.

„Na ulicach dość gwarno — pisał korespondent. — Żoł­nierze i obywatele snują się po mieście, nie bardzo przyjaźnie na siebie patrząc. W ogóle obchodzą się z nami obojętnie, lecz dają, co nakazane. Kwaterunek zapewne Sasom się nie podoba, ale taki już los wojny”.

Król Saksonii Johann I opuścił w grupie kawalerzystów swego korpusu Drezno. Wielu poddanych żegnało go na rogatkach miasta, a on miał łzy w oczach. Niestety, nie był w stanie przeciwstawić się inwazji pruskiej jedynie siłą swych wojsk, zaś austriacki sojusznik zawiódł.

Cofające się wojska saskie wywiozły ze stolicy kosztow­ności, ale zostawiły obrazy w słynnej Galerii Drezdeńskiej. Najcenniejsze z nich ukryły jednak w pakach. Widocznie istniały obawy, że mogą ucierpieć w czasie działań wojen­nych. Rozeszła się także plotka, że król saski zamierza je sprzedać angielskiej królowej Wiktorii.

Reporterzy i korespondenci różnych gazet europejskich odnotowywali incydenty towarzyszące wkraczaniu wojsk pruskich do Drezna. M.in. jakiś ulicznik na ich widok krzyknął: „lecą pruskie świńskie psy” (Schweinenhunde). Pruscy huzarzy gonili go, ale zdołał im uciec.

Generał von Mülbe, który został gubernatorem wojs­kowym Saksonii, wydał rozporządzenie określające, jakie posiłki mają wydawać mieszkańcy domów, w których stacjonowali żołnierze pruscy. Oczywiście nikt nie pytało zgodę drezdeńczyków, a podstawę do takich rozporządzeń stanowiło odwieczne niepisane prawo wojenne. Oficerowie oraz pełniący ich obowiązki mieli dostawać rano kawę z bułką, na obiad zupę, sztukę mięsa, jarzyny, pieczeń,i butelką wina, czarną kawę, kolację ciepłą z butelką piwa. Żołnierze mieli otrzymywać: 3/4 funta mięsa albo 3/8 słoniny, 1/4 funta ryżu albo 1/3 funta kaszy, albo 2/3 funta grochu, albo cztery funty kartofli, łut kaszy palonej, półtora łuta soli, 1/12 kwarty wódki, kwartę piwa, dwa funty chleba, trzy łuty tytoniu albo sześć cygar. Z kolei konie miały otrzymywać 11,7 funta owsa, sześć funtów siana, 6,6 funta słomy. Wszelkie nieposłuszeństwo wobec okupanta

♦

było surowo przezeń karane. Żandarmeria pruska nie próżnowała i zamykała opornych2.

Dnia 19 czerwca 1. Armia wkroczyła do Zittau i Bis­chofsweerde. Natomiast wojska saskie gromadziły się między Dreznem i granicą czeską. Ale po pewnym czasie opuściły słynną z wojny siedmioletniej pozycję obronną między Pirną-Si onnenstein-Königstein-Kahlberg i cofnęły się do Czech, gdzie skoncentrowały się koło Teplitz (Cieplice). Niewielkie oddziały wojsk saskich zostały jedynie w Son- nenstein i w twierdzy Königstein. Miały obserwować poczynania okupantów. Wojska pruskie zajęły Pirnę, a także obsadziły graniczny łańcuch Gór Kruszcowych i Łużyce, a zwłaszcza przejścia wiodące w kierunku Berlina.

Tym czasem armia związkowa, nazwana, jak wiadomo, Armią Zachodnią, mozolnie zbierała się w okolicach Frank­furtu nad Menem. Składała się z VI, VIII, IX korpusów i w sumie liczyła 112 tysięcy żołnierzy. Dowództwo czekało

2 ibid. nr 140 z 23 czerwca 1866.

jeszcze na przybycie wojsk z księstwa elektorskiego Hesse- -Kassel (11 tysięcy żołnierzy i 19 dział) oraz z księstwa Nassau (6 tysięcy żołnierzy i 16 dział). Nigdy jednak wojska te nie pojawiły się na polu bitwy. Trudno się dziwić, jeśli się zważy, że w księstwie Hesse-Kassel, podobnie jak w Królestwie Hanoweru, znajdowały się już trzy dywizje pruskie, dowodzone przez generała von Beyer (19 300 żołnierzy), generała Edwarda Vogel von Falcken- stein (15 000 żołnierzy), a także generała Edwina von Manteuffel (12 000 żołnierzy), które skutecznie tłumiły wszelki opór. W sumie kraje te okupywało 46 300 żołnierzy pruskich. Wojna trwała dopiero osiem dni, ale, jak zauwa­żyła „Gazeta Warszawska” — Prusacy już zajęli dwa królestwa i jedno elektorstwo, stosując zasadę feldmarszałka Gebharda Leberechta Bltichera: vorwärts, czyli szybkiego, śmiałego ataku. Dla wielu obserwatorów wojny kolejne jej zdarzenia albo były niezrozumiałe, albo przekraczały zdol­ność ich pojmowania. Sądzili oni, że wszystko toczy się „po staremu” i nie wierzyli ani w siłę Prus, ani nie wpadło im do głowy, że tam już kto inny, a nie król i jego kamaryla, pociąga za sznurki. Fryderyk Engels rozpoczął właśnie zamieszczać w „The Manchester Guardian”, wpły­wowym i opiniotwórczym dzienniku w Wielkiej Brytanii, cykl artykułów pt. Notes on the War in Germany. W tekście, który ukazał się 20 czerwca 1866, roku stwierdził m.in.:

„Głównodowodzącym armii pruskiej będzie król, tj. wojak z placu defilad, człowiek o przeciętnych w najlep­szym razie zdolnościach i słabym, lecz często wykazującym upór charakterze. Otaczać go będzie, po pierwsze, sztab generalny, na czele którego stoi generał Moltke — dosko­nały dowódca; po drugie, tajny gabinet wojskowy, składa­jący się z faworytów króla, i po trzecie, wyżsi oficerowie bez okresowej funkcji, których spodoba mu się zaliczyć do swojej świty. Trudno by wymyślić inny system organizacji naczelnego dowództwa, który by skuteczniej doprowadził

do klęski. Od samego początku powstaje tu z natury rzeczy rywalizacja między sztabem armii a gabinetem królewskim; każdy nich będzie walczył o decydujące wpływy, będzie układał własne ulubione plany operacji i planów tych będzie bronić. Już samo to wyklucza prawie możliwość jakiejkolwiek jedności celu i konsekwentnego działania. Potem zaczną zwoływać niekończące się, nieuniknione w podobnych warunkach narady, których wynikiem w dzie­więciu wypadkach na dziesięć będzie uchwalenie jakichś półśrodków, czyli najgorsze, co może być w czasie wojny. W takich wypadkach rozkazy wydane dzisiaj zazwyczaj sprzeczne są z wczorajszymi, jeśli zaś wyłaniają się komplikacje lub sytuacja się pogarsza, to nie wydaje się w ogóle rozkazów i pozostawia się sprawy ich własnemu biegowi. Ordre, contre-orde, desorde (rozkaz, kontrrozkaz, bałagan) — mawiał Napoleon. Nikt nie ponosi odpowie­dzialności, gdyż nieodpowiedzialny król bierze całą od­powiedzialność na siebie; toteż nikt nic nie robi bez wyraźnego polecenia. Ojciec obecnego króla prowadził w podobny sposób kampanię 1806 roku. Rezultatem tego były klęski pod Jeną i Auerstedt oraz rozbicie całej armii pruskiej w ciągu trzech tygodni. Nic nie wskazuje na to, by obecny król miał się okazać zdolniejszym od swego ojca; jeżeli w hrabim Bismarcku znalazł on człowieka, któremu mógł bezwarunkowo zaufać ster kierownictwa politycznego, to w armii nie ma człowieka o dostatecznym autorytecie, który by w podobny sposób mógł wziąć na siebie cały ciężar kierownictwa operacjami wojskowymi”3.

Jakże bardzo pomylił się Fryderyk Engels, oceniając w ten sposób środowisko króla pruskiego i możliwości jego generałów! Zapewne generał Moltke, jeśli czytał ten artykuł, musiał uśmiechać się pod nosem. Fryderyk Engels nie wiedział, a z nim zapewne cała Europa, że sprawy dotyczące

3 E n g e l s , op.cit., s. 187.

armii w Prusach inaczej się mają, niż to sobie wyobrażali ówcześni spece od wojskowości. W dodatku Fryderyk Engels chwalił Benedeka jako „doświadczonego dowódcę, który przynajmniej wie, czego chce” i dodawał, co już zakrawało na ironię i groteskę: „Austriackie naczelne dowództwo stanowczo góruje nad pruskim”. Chwalił też organizację armii austriackiej i krytykował posuwanie się dwóch armii pruskich w dwóch różnych kierunkach opera­cyjnych, co, jego zdaniem, naruszało „jedność dowództwa”. Stwierdził też, że tę metodę stosowały wojska pruskie w 1806 roku i austriackie w 1859 roku, ówcześnie, a rezultat był żałosny: zostały pobite. Uważał także, że armia austriac­ka góruje nad pruską „stanem moralności”, ponieważ Prusacy idą na wojnę niechętnie, wbrew swej woli, zaś Austriacy dawno już pragnęli tej wojny i z niecierpliwością oczekiwali rozkazu do wymarszu na pola bitewne przeciw znienawidzonym „pruskim świniom”. W armii pruskiej, która nie walczyła od 50 lat (widocznie Fryderyk Engels zapomniał o wojnie duńskiej), panowały pedanteria i for­malizm, a wśród oficerów sztabowych można było spotkać jeszcze wielu „nieudolnych pedantów”.

Z kolei, zdaniem Engelsa, armia austriacka po przy­krych doświadczeniach z 1859 roku wyleczyła się radykal­nie z tej „choroby” i wykorzystała doświadczenia z wojny z Królestwem Sardynii i Francją, stoczonej na polach Lombardii, na zreformowanie pod tym względem armii.

Nawet szyk bojowy armii pruskiej, stosującej głęboką, zwartą kolumnę, nie podobał się Engelsowi, który uważał, że lepszy cel dla gwintowanej broni palnej trudno sobie wyobrazić, a kolumna taka ostrzelana przez armaty z od­ległości 200 jardów nie będzie w stanie nawet zbliżyć się do nieprzyjaciela.

Natomiast pochwalił szyk bojowy Austriaków, którzy stosowali bardzo luźną kolumnę, a raczej dwa lub trzy szeregi postępujące za sobą w odległości 20-30 jardów,

która, jego zdaniem, nie powinna w marszu ponieść większych strat od ognia artyleryjskiego.

Łaskawie jednak armii pruskiej Fryderyk Engels przy­znawał pewne plusy: lepszą intendenturę, a poza tymo wiele lepsze zaopatrzenie, podczas gdy intendenturę austriacką uznał za „jedną wielką spelunkę łapownictwai malwersacji”. Stwierdził też, że armia pruska ma lepsze uzbrojenie (iglicówki oraz artyleria).

I tutaj jakby proroczo przewidział:„Jeżeli potwierdzi się, że Austriacy zgodnie ze wskaza­

niem Benedeka, nie tracąc wiele czasu na strzelanie, będą przechodzili od razu do ataku na bagnety, to poniosą olbrzymie straty”4.

Tyle na razie Fryderyk Engels, którego opinię przyto­czyłem specjalnie. Uchodził on w tym czasie w dzienni­karstwie angielskim za wybitnego specjalistę od spraw wojskowych.

Także tutaj przyszły klasyk marksizmu pomylił się, wraz z resztą opinii europejskiej, wierzącej, że dowództwo austriac­kie nauczyło się czegoś siedem lat wcześniej w wojnie we Włoszech, choć, jak widać, przy końcu tego tekstu zaczął jakby ostrożniej oceniać szanse Austrii w starciu z Prusami.

Tymczasem generał Moltke, którego kwalifikacje wojs­kowe Fryderyk Engels oceniał, jak wiadomo, wprawdzie wysoko, ale nie typował go do roli tego, który weźmie na siebie „cały ciężar kierowania operacjami wojskowymi”, obsadzał właśnie wojskami pruskimi granicę Saksonii z Czechami, czym zabezpieczył Berlin przed ewentualnym uderzeniem austriackiej Armii Północnej. Korzystając z ko­lei żelaznych, szef Sztabu Generalnego rozkazał przerzucić armie pruskie do końcowych stacji linii kolejowych. Usy­tuowanie kolei żelaznych nie pozwoliło mu jednak na koncentrację sił zbrojnych przed natarciem generalnym.

4 ibid., s. 189.

Wtedy postanowił dokonać koncentracji już w czasie operacji, czyli dopiero na polu bitwy. To, co Engels uznał za jego błąd, stanowiło po prostu jedyną możliwość, wręcz konieczność. Generał znał dobrze maksymę: „Oddzielnie maszerować, razem się bić”5.

Gdy wojska pruskie znajdowały się już nad granicą z Austrią, przynajmniej wiedział, że tak jak planował, główną arenę zmagań obu wrogich armii staną się Czechy.

„Gazeta Warszawska” (3 lipca 1866 roku) tak opisywała zalety tego terenu dla działań militarnych:

* y

„Żaden kraj, ani zakątek Europy Środkowej nie przed­stawia tak ścieśnionej, tak ze wszech stron przez naturę oparkowanej powierzchni jak Czechy. Jest to niewiele od prawidłowości zbaczającej czworokąt ukośny, którego linie graniczne doskonale są nakreślone pasmami wyniosłych górzystości, a powierzchnia stanowi falisto powyginane, im bliżej ku północy, tym coraz głębszymi kotlinami. Przed niepamiętnymi wiekami były to łożyska morza, albo ograniczonymi górą 900 mil kwadratowych rozciągłości mające jeziora. Dzisiaj jest to największy w świecie obóz oszańcowany rękami rodzicielki natury, prawdziwie wilcza jama na nieprzyjaciela, albo borsucza kryjówka dla gos­podarza krainy. Kiedy bramy zrobione między górami dla rzek i armii nie są bronione pazurami bagnetów, nic łatwiejszego, niż wpaść, potoczyć się pośpiesznym biegiem po stokach gór, aż po same ściany Pragi, leżącej zaledwie 13,5 mil angielskich (14,5 km) od najdalej ku północy wysuniętej góry Buchberg, która jest zarazem ostatnią północną końcówką Czech i całej Austrii. Dlatego, to może żadna stolica nie była oblegana i zdobywana tyle razy, co Praga. Ale jeżeli naglony samą naturą gruntu pochód nieprzyjaciela napotka w środku kraju stanowczy odpór, nic łatwiejszego tutaj, nad zgubę całej armii. Znużeni

5 Bernt E n g e l m a n , Prusy, s. 119.

marszami pod górę, jeżeli nie dotrzymają i podadzą tyły, usadowieni w kotlinie zastępami, muszą uciekać wciąż na dół i snadnie mogą być dopędzeni przez nieznękanych jeszcze trudem obrońców tego niezmiernego obozowiska”6.

Autor przypominał burzliwego dzieje tych terenów, przez które raz po raz przewalały się zawieruchy wojenne. Ale wiele wydarzeń umknęło jego uwagi. Czechy, określane przez geografów jako jedna wielka kotlina otoczona górami, stanowiąca równoramienny czworobok, z kątami zwróco­nymi na cztery strony świata, przed tysiącami lat była zalana wodami, które przełamały zapory i spłynęły doliną Elby. Natomiast południowa połowa Czech to wyżyna, czyli taras, zniżająca się ku północy. Brzegi kraju otoczone są górami: Sudetami z Karkonoszami (Riesengebirge), Krusznymi (Erzgebirge), Lasem Czeskim (Böhmerwald).

Tereny te od zarania dziejów stanowiły arenę wielkich zmagań wojennych. Najpierw na Czechy najeżdżali Scyto­wie, którzy przez jakiś czas okupowali te tereny. Scytów wyparło czterysta lat przed Chrystusem plemię Celtów, zwanych Bojami, wymieniane przez historyków rzymskich: Vellusa Patercullusa i Tacyta.

Następnie w I wieku p.n.e. Czechy najechali Markomani i Kwadowie. W czwartym wieku naszej ery pojawił się tu wielki wódz Atylla ze swymi Hunami, który dokładnie spustoszył kraj. W piątym wieku nastali Słowianie, toczący wojny z Awarami przybyłymi z Turkiestanu, w szóstym wieku — Goci i Gepidowie. W 791 roku kraj najechały wojska cesarza Karola Wielkiego, a w 849 roku króla wschodniofrankońskiego Ludwika I, którego armia została jednak rozbita przez miejscowych w Czechach.

W 871 roku pojawił się tu książę morawski Swetopełk, który wojując z Niemcami zajął Czechy. Natomiast

6 „Gazeta Warszawska”, nr 147 z 3 lipca 1866

miejscowy władca, książę Bolesław, bronił tych ziem przed cesarzem Ottonem I.

Potem pojawili się tu jeszcze: w 929 roku cesarz Henryk I, polski książę Bolesław Chrobry, który wkroczył do Pragi, cesarz Henryk III z wielką armią prowadzoną przez pustelnika Glin tera znającego ukryte przejścia przez góry do czeskiej kotliny.

W dwunastym wieku Czechy przeżywały ciągłe wojny domowe oraz najazdy: w 1110 roku księcia polskiego Bolesława Krzywoustego, następnie cesarza Lotara, którego pobił w 1126 roku książę Sobiesław I, napady Tatarów, pobitych w 1240 roku przez księcia Wacława I w Kar­konoszach i wodza Jarosława ze Szlemberka koło Ołomuń­ca, a w 1305 roku cesarza Albrechta, następnie 15 lat wojen husyckich, rozpoczętych wtargnięciem w 1420 roku do Czech „wyprawy krzyżowej”, pobitej koło Pragi przez słynnego wodza Jana Ziżkę i w 1422 roku koło Habru.

Kolejna wojna, zakończona 8 listopada 1620 roku bitwą pod Bila Hora, czyli Białą Górą, była dla Czech kata­strofalna: 28 tysięcy wojowników czeskich i 6 tysięcy węgierskich rozgromiła licząca 30 tysięcy doborowego wojska armia księcia Maksymiliana Bawarskiego. Poległo wtedy sześć tysięcy Czechów i, jak mówi tradycja ludowa, pod Białą Górą wyginęła szlachta czeska.

Czechy stały się ostatecznie częścią monarchii habs­burskiej.

W dwa wieki później Czechy nawiedziła wojna 30-letnia. W 1632 roku wojska saskie zajęły Pragę, skąd zostały wyparte przez Albrechta Wallensteina...

Te wszystkie wojny w pierwszej połowie XVII wieku spowodowały, że ludność w Czechach z trzech milionów skurczyła się do 800 tysięcy. Z 732 miast zostało 150, z 30 700 wsi — tylko 6 tysięcy, a w promieniu szesnastu mil od Pragi rozciągała się pustynia. Trzeba było wielu lat odbudowy, aby tereny te wróciły do poprzedniego stanu.

Ale po stu latach Czechy przeżyły kolejną wojnę ( 1741-1745), tym razem o sukcesję austriacką. Na Czechy najechała armia księcia Karola Bawarskiego. W 1742 roku Pragę obiegły wojska dowodzone przez księcia Karola Lotaryńskiego. Stolicę Czech okupował wówczas marszałek Karol Ludwik Belle Isle, czyli August Foquet (1683-1761), dowodzący wojskami francuskimi i bawars­kimi, wsławiony bojami w Hiszpanii, były więzień Bas- tylii, uczestnik wojny w 1732 roku o sukcesję polską, gdzie na czele Korpusu Dolnej Mozeli zdobył Trewiri Trauerbach. Ale w Czechach mu nie poszło — musiał skapitulować i oddać Pragę.

W 1744 roku w czasie wojny o Śląsk król pruski Fryderyk II zdobył Pragę, ale książę Karol Lotaryński wyparł jego wojska za Sudety. Mimo to król Fryderyk II pobił armię austriacką koło Ostrzyhonia. W 11 lat potem Czechy znowu stały się terenem wojny, tzw. siedmioletniej. W 1755 roku wojska króla Fryderyka II obiegły Pragę, ale w końcu armia pruska została pobita przez feldmarszałka Leopolda Dauna pod Kolin...

Władze austriackie, doceniając znaczenie strategiczne Czech, zbudowały nad Elbą warownię Königgrätz, w 1780 roku kolejne twierdze: Theresienstadt (Terezin) i Josephstadt (Jozefov).

Także wojny napoleońskie nie ominęły Czech. Austerlitz leżało wprawdzie na Morawach (Sławków na wschód od Brna), ale Czesi musieli zapłacić wojskom francuskim wysoką kontrybucję. Z kolei latem 1813 roku tzw. Armia Czeska pod dowództwem feldmarszałka księcia Karola Filipa von Schwarzenberg (1771-1820) czerpała swe zasoby ludzkie i materialne właśnie z Czech.

I po 50 latach od pokonania cesarza Napoleona Czechy znowu miały stać się areną wielkich starć bitewnych. Cóż, tereny tego kraju jakby idealnie nadawały się do toczenia wojen.

Autor wspomnianego tekstu w „Gazecie Warszawskiej” sądził, że feldcechmistrz Ludwig von Benedek chce wciąg­nąć wojska pruskie do środka kraju, przed swoje twierdze,i tam je zniszczyć, po czym pomaszerować na Berlin.

Ale feldcechmistrz Benedek nie mógł rozpocząć działań zaczepnych, choć jego armia była już skoncentrowana między twierdzą Theresienstadt, Pragą, twierdzą Josephstadti Pardubicami, przy linii czeskiej kolei żelaznej, której trasy prowadziły do Drezna i Lobau, czyli na najkrótszej linii — do Berlina. Nie pozwalał na to niepełny stan osobowy jego korpusów, znacznie niższy od rzeczywistego, braki materiałowe w wyposażeniu i fatalny stan zaplecza,o czym zresztą wspominał już Fryderyk Engels. Brakowało pociągów i magazynów. Również stan wyposażenia, a zwła­szcza uzbrojenia oraz wyszkolenia bojowego wojsk sprzy­mierzonych z Austrią, pozostawiał wiele do życzenia, a VIII Korpus związkowy stanowił po prostu „łataninę”, nie zaś wartościowy związek operacyjny.

Na froncie zachodnioniemieckim oddziały pruskiego VIII Korpusu, które wymaszerowały z Paderborn, zajęły 20 czerwca Kassel i w pobliskim Wilhelmshohe wzięły do niewoli księcia-elektora Fryderyka Wilhelma I. Miał przy sobie 800 tysięcy talarów i usiłował uciec w karecie. Został odstawiony pod eskortą do Berlina.

21 czerwca 1866 roku I Korpus 2. Armii Śląskiej ruszył z Niemczy. W dzień potem dotarł do Wałbrzycha i zmierzał do granicy z Czechami.

22 czerwca do sztabu 1. Armii księcia Fryderyka Karola, któremu król podporządkował operacyjnie Armię Elby, przyszedł telegram: „Jego Królewska Mość nakazuje obu armiom wkroczyć do Czech i połączyć się pod Gitschinem”.

Rozkaz wkroczenia do Czech dostał też następca tronu książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj, dowódca 2. Armii Śląskiej.

23 czerwca o godz. 7.00 straże przednie 1 Armii, idąc z Zittau, przekroczyły granicę z Czechami przez Böhmisch

Ebersdorf (Habartice) koło Seidenberg (Zawidów), gdzie zbiegały się granice Prus, Saksonii i Czech (obecnie w pow. zgorzeleckim w Polsce). Zmierzały one do Reichenbergu (Liberec).

W drodze do Reichenbergu pruskie pułki huzarów 1. Dy­wizji Kawalerii dowodzonej przez generała-porucznika Gus­tawa Alvenslebena, Brandenburski i Magdeburski, miały niewielkie utarczki z pułkami huzarów Radetzky’ ego i księcia von Liechtenstein z 1. Dywizji Lekkiej Kawalerii dowodzonej przez generała-majora Leopolda Wilhelma von Edelsheim.

Gdy 25 czerwca 1866 roku na terenie Czech znajdowały się już wszystkie trzy armie pruskie, ich naczelny dowódca, król Prus Wilhelm I, który znajdował się jeszcze w Berlinie, podobnie jak szef sztabu generalnego jego wojsk, ciągle miał duże wątpliwości co do sensu dalszych działań wojennych.

Czy zwycięstwo jest możliwe, jeśli całe moje wojsko podzielone jest na tyle części i maszeruje różnymi trasami? Czy zdąży połączyć się w całość w odpowiednim miejscui czasie — zastanawiał się król Prus.

Tak go to niepokoiło, że wezwał premiera Bismarcka.— Niech pan spyta Moltkego, jak wygląda aktualna

sytuacja.Premier udał się do gabinetu szefa Sztabu Generalnego,

który jak zwykle ślęczał nad mapami. Rozmowa nie była długa. Po pewnym czasie premier wrócił do królai oznajmił tylko:

— Wszystko w porządku Najjaśniejszy Panie!7.Naprzeciw trzem armiom pruskim stanęła austriacka

Armia Północna, licząca 260 tys. żołnierzy8.Jej naczelnym dowódcą był, jak wiadomo, feldcechmistrz

Ludwig von Benedek, szefem sztabu — feldmarszałek- -porucznik Alfred von Heniksten, zastępcją ds. operacyjnych— generał-major Gideon von Krizmanics, szefem kancelarii

7 Dominik S t r a s b u r g e r , Zasady sztuki wojennej, s. 107.8 Wikipedia, Bitwa pod Sadową.

wojskowej generał-major Ferdynand Kriż, dyrektorem artylerii — feldmarszałek-porucznik arcyksiążę Wilhelm von Habsburg, dyrektorem wojsk inżynieryjnych — płk Franciszek Karol von Pidoll zu Quintenîbach, intendentem armii — feldmarszałek-porucznik Alojzy Pokorny Edler von Fürstschild.

I Korpusem dowodził gen. kaw. Edward hr. Clam-Gallas. Korpus składał się z pięciu brygad, których dowódcami byli: generał-major Ferdynand Poschacher von Poshbach, generał-major Wiktor hr. Alt Leiningen-Westerburg, gene­rał-major Ludwik Piret de Bihain, generał-major Józef Ringelsheim, generał-major Anton Kalik, czerech szwad­ronów 2. Pułku Huzarów Wielkiego Księcia Mikołaja, baterii czterofuntowej, dwóch baterii polowych czterofun­towych, dwóch baterii ośmiofuntowychu dwóch baterii konnych, baterii rakiet.

II Korpusem dowodził feldmarszałek-porucznik hr. Karol Thun von Hohenstadt. Korpus składał się z czterech brygad, których dowódcami byli: płk Michael Thom, płk Gustaw von Henriquez, płk Emanuel von Saffran, płk Wilhelm książę von Würtenberg (w jego brygadzie znajdował się 57. Pułk Wielkiego Księcia Meklemburg-Schwerin, dowodzony przez Polaka płk. Kazimierza Gintowta Dziewanowskiego), czterech szwadronów 6. Pułku Ułanów cesarza Franciszka Józefa, dwóch baterii czterofuntowych, dwóch baterii oś- miofuntowych, dwóch baterii konnych, baterii rakiet.

III Korpusem dowodził feldmarszałek-porucznik arcy- książę Ernest von Habsburg. Korpus składał się z czterech brygad, których dowódcami byli: generał-major Karol von Appiano (oba pułki piechoty: 46. księcia von Sachsen Meiningen i 62. arcyksięcia Henryka były dowodzone przez Polaków — płk. Karola Sławeckiego i płk. Antoniego Czerpaka), płk von Aleksander Benedek, płk Juliusz Manger von Kirschberg, płk Ottokar von Prohaska, dwóch szwad­ronów 9. Pułku Ułanów hrabiego Mensdorfa, trzech baterii

Jan król saski Otto Bismarck premier Prus

Wilhelm I król Prus

Franciszek Józef

Główni bohaterowie wojny 1866

Franciszek Józef i Wilhelm I

Fryderyk III

Wojsko austriackie

Wojsko pruskie

Nachod — bitwa

Skalice — noc po bitwie

Przejście przez Bystrzycę

Marsz na Sviepwald

Prusacy zdobywają armaty

Prusacy idą do boju

czterofuntowych, dwóch baterii ośmiofuntowych, dwóch baterii konnych, baterii rakiet.

IV Korpusem dowodził feldmarszałek-porucznik Tassilo hr. Festetics de Toina. Korpus składał się z czterech brygad, których dowódcami byli: generał-major Fryderyk Herman von Brandestein (dowódcą jednego z pułków, 26. pp Wielkiego Księcia Michała, był płk Mikołaj Kamienie­cki), generał-major Emerich von Fleichhacker, płk Karol von Pöckh, generał-major arcyksiążę Józef von Habsburg, czterech szwadronów pułku huzarów Księcia Prus, dwóch baterii czterofuntowych, dwóch baterii ośmiofuntowych, dwóch baterii konnych, baterii rakiet.

VI Korpusem dowodził feldmarszałek-porucznik Wilhelm Ramming von Riedkirchen (1815-1876). Korpus składał się z czterech brygad, których dowódcami byli: płk Jerzy von Waldstatten, płk Maurycy Hertweck Edler von Haue­neberstein, płk Ferdynand Rosenzweig von Drauwehr, płk Johann Jonak Edler von Freyenwald, czterech szwadronów 10. Pułku Ułanów hrabiego Clam Gallasa, dwóch baterii czterofuntowych, dwóch baterii ośmiofuntowych, dwóch baterii konnych, baterii rakiet.

VIII Korpusem dowodził feldmarszałek-porucznik arcy­książę Leopold von Habsburg. Korpus składał się z czterech brygad, których dowódcami byli: generał-major Gustaw Edler von Fragnern, generał-major Leopold Kreysser von Kreyssern, generał-major Karol Schulz, generał-major Lotar hr. Rothkirch und Panthern, pięciu szwadronów 3. Pułku Ułanów arcyksięcia Karola, baterii czterofuntowej, ośmiu baterii ośmiofuntowych, dwóch baterii konnych, baterii rakietników.

X Korpusem dowodził doświadczony żołnierz, feldmar­szałek-porucznik Ludwik von Gablenz. Korpus składał się z dwóch brygad piechoty, którymi dowodzili generał-major Fryderyk von Mondel i płk Georg Grivicics, brygady kom­binowanej generała-majora Alberta Knebel von Treuenschwert,

któremu prócz dwóch pułków piechoty podlegały także cztery szwadrony 6. Pułku Kirasjerów księcia von Hessen, pięć szwadronów 8. Pułku Ułanów Cesarza Meksyku i czterofun- towa 5. bateria VI Pułku Artylerii Konnej.

Mocną stronę austriackiej Armii Północnej stanowiła kawaleria.

1. Dywizją Lekkiej Kawalerii dowodził generał-major Leopold Wilhelm von Edelsheim (trzy brygady dowo­dzone przez: płk. Johanna von Appel, płk. Oliwera hr. Von Wallis auf Carighmain, gen. mjr. Ignacego Fratricsevicsa, a ponadto czterofuntowa 5. Bateria XI Pułku Artylerii Konnej), znakomity kawalerzy sta, wsła­wiony szarżami w bitwie pod Solferino, ulubieniec armii austriackiej.

2. Dywizją Lekkiej Kawalerii dowodził generał-major Emeryk książę Thurn und Taxis (dwie brygady dowodzone przez: generała-majora Augusta hr. von Bellegarde i gene- rała-majora Wilhelma hr. von Westphalen).

Szefem sztabu dywizji był Polak, płk Józef Rodakowski.1. Rezerwową Dywizją Kawalerii dowodził feldmar-

szałek-porucznik Wilhelm książę von Schleswig-Hol- stein-Glliksburg (dwie brygady, dowodzone przez: generała- -majora Karola księcia zu Solms Braunfels i generała-majora Eugeniusza Schindlockera).

2. Rezerwową Dywizją Kawalerii dowodził generał-major Karol Zaitzek von Egbell (dwie brygady dowodzone przez generała-majora Karola von Boxberg i generała-majora Romana hr. Sołtyka).

3. Rezerwową Dywizją Kawalerii dowodził generał-major Karol hr. Coudenhove (dwie brygady dowodzone przez generała-majora Afreda księcia zu Windisch Grätz i gene­rała-majora Adolfa von Mengen, siedem baterii przy­dzielonych przez dowództwo armii)9.

9 ibid., Order of Battle North Army 1866

Korpusem Saskim dowodził następca tronu, generał- -porucznik książę Albert Wettin (1828-1902). Szefem sztabu korpusu był generał-major Jerzy Fryderyk von Fabrice, a dowódcą artylerii — generał-major Ludwik Schmalz. Dyrektorem wojsk inżynieryjnych był płk Fryderyk Otto Peters, a intendentem płk Edwin von Friesen. Korpus składał się z trzech dywizji piechoty i dywizji kawalerii.

1. DP dowodził generał-porucznik Bernhard von Schimpff. Składała się ona z 2. Brygady, dowodzonej przez płk. Hermanna von Hake, 3. Brygady — dowódca gene- rał-major Jerzy Job von Carlovitz, dwóch szwadronów 2. i 3. Pułku Rajtarów, baterii dwunastofuntowej i baterii sześciofuntowej.

2. DP dowodził generał-porucznik Thuisko von Stieglitz (Brygada Gwardii — dowódca płk Klemens von Hausen i 1. Brygada — dowódca płk Emil von Boxberg).

Dywizją Rajtarów dowodził generał-porucznik Bernhard Albert von Fritz (1. Brygada dowodzona przez generała- -majora ks. Jerzego von Wettin, 2. Brygada dowodzona przez generała-majora Maurycego von Biedermanna).

W skład korpusu wchodziły też: 1. Brygada Artylerii, dowodzona przez mjr. Johanna von Watzdorf i 2. Brygada Artylerii — dowódca mjr Adolf Albrecht; prócz tego dwie kompanie pionierów i ekipa pontonowa10.

* * *

Rozstrzygnęła się kampania na froncie włoskim. Dnia 24 czerwca 1866 roku armia włoska poniosła klęskę w bitwie koło Custozzy, niedaleko Werony. Włosi dysponowali 65 tysiącami żołnierzy i 122 działami, Austriacy — 75 tysiącami żołnierzy i 160 działami. Siedem dywizji włoskich (trzy korpusy) zaatakowało trzy austriackie korpusy. Na

10 ibid., Order of Saxon Army 1866

lewym skrzydle ugrupowania austriackiego szarżował 13. Galicyjski Pułk Ułanów dowodzony przez płk. Maksymi­liana Rodakowskiego. Włosi odparli atak, a pułkownik Rodakowski stracił 260 ludzi. Ale szarża wywołała panikę w szeregach III Korpusu włoskiego, którego dowódca gen. Bixio sądził, że ruszyło austriackie natarcie generalne. Jego dywizje utknęły wtedy na kilka godzin. Mimo to VIII Korpus austriacki poniósł ciężkie straty, podobnie jakV Korpus. Ale choć znaczna część wojsk włoskich biła się dzielnie, dowódca tej armii gen. Alfonso Ferero La Mar­mara, nie mając informacji o postępach własnych wojsk na polu bitwy, uznał ją za przegraną i wydał rozkaz wycofania się za rzekę Mincio. Straty austriackie wynosiły 4500 zabitych, rannych i jeńców (Włosi: 3800 zabitych i rannych oraz 4500 jeńców)11.

* * *

25 czerwca w okolicy Frankfurtu nad Menem i Hanau, w oparciu o silną twierdzę związkową Mainz nad Renem (Moguncja), zgromadził się VIII Korpus związkowy dowo­dzony przez feldmarszałka-porucznika księcia Aleksandra Hesse-Darmtadt. Korpus miał liczyć 70 tysięcy żołnierzy, ale nie było ich tam nawet 50 tysięcy i nie zgromadzono jeszcze pociągów i magazynów, co powodowało jego unieruchomienie. W dodatku rząd Badenii, który miał przysłać swój kontyngent, ciągle się wahał, czy stanąć po stronie Austrii. Czynił to jedynie z powodu nacisku opinii publicznej, ale w rzeczywistości sprzyjał Prusom.

Z kolei koło Schweinfurt i Bambergu zgromadziły się cztery dywizje VII Korpusu Bawarskiego, ale i one pozo­stawały bezczynne. Tu też zaistniało podejrzenie, że dyplomacja pruska powstrzymywała ich działania, obiecując

11 ibid., Custozza.

po cichu, że po wparciu Austrii Bawaria ma szansę odgrywać wśród krajów niemieckich drugą rolę po Prusach.

* * *

Korpus Hanowerski, który 25 czerwca doszedł do Langensalza, był już osaczony przez dywizję gen. von Flies, wzmocnioną kontyngentem wojsk księstw Sachsen- -Coburg-Gotha, a także Sachsen-Weimar. Dywizja ta obsadziła przejścia w górach Lasu Turyńskiego koło Eisenach i zaszła drogę Korpusowi Hanowerskiemu od czoła. Król Jerzy V chciał za pośrednictwem księcia sasko-koburskiego pertraktować z Prusakami w sprawie zawieszenia broni, lecz jednocześnie zamierzał przedrzeć się doliną Wezery przez Góry Turyńskie ku Bawarii i wzywał dowództwo Korpusu Bawarskiego, aby posunął się ku Eisenach na spotkanie. Ale dywizja gen. von Flies powstrzymywała wojska hanowerskie skutecznie, czekając aż nadejdą dywizje generałów Manteuffela i Falckensteina. Jednocześnie dywizja z korpusu generała Beyera po zajęciu księstwa Hesse-Kassel maszerowała doliną Fuldy, aby zajść wojska hanowerskie od zachodu. Część tej dywizji, znajdująca się w wąwozach Marburga i Giessen nad Lahną, zwróciła się czołem naprzeciwko VIII Kor­pusowi Związkowemu, który wreszcie rozpoczął marsz spod Frankfurtu i Hanau. Dowództwo tej dywizji miało powstrzymywać jej marsz przy pomocy oddziałów land- wery z Koblenz (Koblencji).

A więc dywizje dowodzone przez generałów Fliesa, Falckensteina oraz Manteuffela i część DP gen. Beyera miały otoczyć wojska hanowerskie i zmusić je do ka­pitulacji, po czym połączone — stworzyć tzw. Armię Zachodnią, czy też Armię Menu (55 tys. żołnierzy i 126 dział), a następnie rozbić wojska bawarskie, wirtemberskie, heskie i badeńskie. Z kolei oddziały landwery nadreńskiej

z Koblenz i Mainz miały niepokoić księstwa Nassau, Hesse-Darmstadt i Księstwo Dwóch Mostów należące do Bawarii12.

* * *

25 czerwca Fryderyk Engels, obserwujący uważnie przebieg wojny, stwierdził na łamach „Manchester Gu­ardian”:

„Opinia publiczna zaczyna okazywać zniecierpliwienie z powodu jawnej bezczynności dwu wielkich armii na granicy Czech. Wiele jest jednak przyczyn tej zwłoki. Zarówno Austriacy, jak Prusacy doskonale zdają sobie sprawę z doniosłości zbliżającego się starcia, które może rozstrzygnąć o wyniku całej kampanii. I jedni, i drudzy wysyłają w pośpiechu na front wszystkich, kogo tylko są w stanie zmobilizować; Austriacy posyłają część nowych formacji (czwarte i piąte bataliony pułków piechoty), Prusacy zaś jednostki landwery, początkowo przeznaczone tylko do służby garnizonowej; jednocześnie z jednej i dru­giej strony podejmowane są, jak się zdaje, próby, aby wymanewrować przeciwnika i rozpocząć kampanię w jak najkorzystniejszych dla siebie warunkach”.

Fryderyk Engels twierdził, że Prusy znajdują się w gor­szej sytuacji niż Austria. Od północnej granicy Czech odległość do Berlina jest o połowę mniejsza niż do Wiednia, a więc Berlin jest znacznie bardziej wystawiony na niebezpieczeństwo zajęcia przez armię wroga. Dlatego Prusy muszą poprzestać na obronie, za to Austria jest „prawie zmuszona” rozpocząć ofensywę. „Jedno, jedyne zwycięstwo może jej zapewnić ogromny sukces, natomiast porażka nie złamie jej siły oporu” — argumentował Fryderyk Engels13.

1 2 C h r z a n o w s k i , op.cit., s . 377-378.13 E n g e l s , op.cit. , s . 190-194.

Ale jego nawoływania skierowane do dowództwa Armii Północnej, aby wreszcie rozpoczęła ofensywę, nie poskut­kowały. Natomiast, jakby odpowiadając na sugestię Fryde­ryka Engelsa, aby w tej wojnie „ktoś wreszcie się ruszył”, trzy armie pruskie zaatakowały czeskie terytorium Austrii. Dnia 25 czerwca 1866 roku Armia Elby (Łaby) przekroczyła granicę z Czechami w miejscowości Rumbug (Rumbuk). Jej dywizje skoncentrowały się w rejonie Cvikowa i Jab­łonne v. Podjestedi. Szykowała się ona do marszu przez Mimon (Mimoń) na Münchengrätz (Mnichovo Hradistë). Z kolei szpica 1. Armii bez oporu weszła do Reichenbergu (Liberec) w Górach Izerskich (Isergebirge), stanowiących zachodnią krawędź masywu Karkonoszy. Reichenberg był najważniejszym wówczas miastem przemysłowym Czech. Żołnierzy pruskich powitały czerwono-kremowe mury zamku z XVI wieku, należącego do rodu Clam-Gallasów, którego przedstawiciel na czele austriackiego I Korpusu miał zamiar stoczyć bitwę z wojskami pruskimi i czekał na przeciwnika między Münchengrätz (Mnichovo Hradistë) i Jung Bunzlau (Mladâ Boleslav). II Korpus 1. Armii w pierwszym rzucie, a III Korpus w drugim pomaszerowały na Liebenau (Hodkovice) i Radostin (Sichrov). Dopiero 26 czerwca między Radostinem i Tumau (Turnov) wojska pruskie napotkały pierwszy opór ze strony wojsk austriac­kich. Naprzeciw pojawiły się bateria dział i szwadron z 1. Dywizji Lekkiej Kawalerii. Dowództwo pruskie wysłało przeciw nim dwie baterie, a za nimi — piechotę. Przez godzinę dwie baterie pruskie strzelały do kawalerii austriac­kiej, która odgryzała się przydzielonymi czterema działami. Piechota pruska usiłowała obejść jej stanowiska. Widząc to, kawaleria i oddziały z I Korpusu austriackiego począt­kowo cofnęły się do Tumau, a potem do miejscowości Podoi. Licząca 120 tysięcy żołnierzy 1. Armia pruska naciskała na I Korpus austriacki liczący wraz z częścią II Korpusu, 1. Dywizją Lekkiej Kawalerii i Korpusem Saskim

60 tysięcy. Wojska pruskie zmierzały w kierunku rzeki Izery i nadal usiłowały obchodzić austriackie oddziały z boków. Do pierwszego poważnego starcia doszło w miej­scowości Podoi. Wedle relacji jednego z oficerów pruskich, „ręczącego słowem honoru, że tak było”, dwie kompanie strzelców, w sumie czterystu żołnierzy, które dotarły tam jako szpica, przez trzy godziny walczyły z ośmioma batalionami austriackimi (w sumie sześć tysięcy żołnierzy) atakującymi z odległości 50 kroków co 45 minut. Żołnierze pruscy utrzymali pozycję tylko dzięki karabinom iglicowym. W końcu nadeszła odsiecz: cztery bataliony piechoty. W bitwie zginęło 1900 żołnierzy austriackich, a 520 dostało się do niewoli.

NA DRODZE DO SADOWY

Oficjalny meldunek pruski był nieco inny: 25 czerwca 5. DP z III Korpusu 1. Armii przerzuciła most pontonowy przez Izerę koło Turnau i weszła do miasta. 5 DP miała zająć Podoi i przeszła przez Izerę. Generał Tumplin, dowódca 5. DP, wysłał tam rzeczywiście dwie kompanie strzelców, potem jednak doszły dwa bataliony piechoty. Naprzeciw stanęła austriacka brygada gen. mjr. Poschera (w jej składzie 30. Pułk Piechoty Galicyjskiej Martini, gdzie służyli Polacy spod Lwowa). Odznaczyła się ona w wojnie duńskiej i z tego powodu została nazwana „żelazną brygadą”. Oprócz niej znajdowały się też pułk strzelców i 72. Pułk Piechoty z VI Korpusu. Wywiązała się walka we wsi. Żołnierze pruscy atakowali Austriaków usadowionych w budynkach, którzy utworzyli barykady na głównej drodze. Żołnierze pruscy obeszli jednak barykady i zajęli most, a broniącą go załogę wzięli do niewoli. W sumie dostało się do niej siedmiu oficerów i 500 żołnierzy austriackich. Po stronie pruskiej zginęli m.in. podpułkownik Drygalski i kapitan Michalski, Polacy po­chodzący z Wielkopolski. Siedmiu oficerów zostało ran­nych. Dowództwo pruskie straciło też 115 żołnierzy zabi­tych lub rannych. Walka w Podolu stanowiła początek

działań zgrupowania austriackiego dowodzonego przez gen. kaw. Edwarda Clam-Gallasa, który miał za zadanie wykonać manewr po liniach wewnętrznych, czyli osłonić Armię Północną od dalekiej jeszcze 1. Armii i związać jej zgrupowanie walką. Natomiast feldcechmistrz Benedek mógł w tym czasie rozprawić się z 2. Armią, do której było mu bliżej. Miał na to dość dużo czasu i możliwości, bowiem 1. Armia maszerowała niezbyt szybko, uzależniona od posuwania się Armii Elby, i na razie nie mogłaby szybko przyjść z pomocą 2. Armii1.

Generał Clam-Gallas skoncentrował swe siły w Kloster między Münchengrätz i Jung Bunzlau, na prawym brzegu Izery. Chcąc zabezpieczyć swe lewe skrzydło, posłał do Hühnerwasser (Kurivody) dwa bataliony strzelców i dwa szwadrony huzarów. Napotkały one przednie straże Armii Elby i 27 czerwca zostały wyparte do Kloster. 1. Armia oraz Armia Elby miały być powstrzymane czołowo na linii rzeki Izery. Ale feldcechmistrz Benedek nie był do końca przekonany o słuszności swej decyzji i wydał dowódcy korpusu nowe rozkazy, które okazały się bardzo niejasne. Ten zaś zrozumiał, że poprzednie rozkazy są nieaktualne i opuścił linię Izery. Książę Fryderyk Karol zorientował się dopiero po 24 godzinach w czym rzecz i dopiero wtedy sforsował rzekę2.

Generał hiszpański Juan Prim y Pratz (1814-1870), jeszcze do niedawna dowódca hiszpańskiego korpusu ekspedycyj­nego w Meksyku, w czasie wojny między cesarzem Maksymilianem i Benito Juarezem, a w przyszłości premier Hiszpanii, który jako obserwator wojenny zapoznawał się z działaniami obu stron i przebył trasę marszu wojsk pruskich w kierunku Königgrätz, uznał, że wojska saskie i I Korpus spóźniły się na pole bitwy 48 godzin. Gdyby

1 Stefan M o s s o r, Sztab wojskowy w warunkach nowoczesnej wojny, s. 447, „Gazeta Warszawska”, nr 145 z 30 czerwca 1866.

2 ibid., s. 448.

zaatakowały dywizje pruskie zaraz po przejściu przez nich granicy, gdzie istniały znakomite warunki terenowe do zorganizowania przez Austriaków obrony, miałyby one daleko większe szanse na zwycięstwo3.

* * *

Z kolei w pasie przewidzianym dla działań 2. Armii Śląskiej I Korpus Wschodniopruski tej armii z Liebau, dowodzony przez generała-porucznika Edwarda Bonina, który przekroczył 25 czerwca 1866 roku Przełęcz Lu­bawską, przeszedł przez granicę z Czechami i wąskimi dolinami zdążał do Trautenau. Korpus Gwardii dowodzony przez generała-porucznika księcia Augusta Wiirtenber- skiego miał posuwać się drogą wiodącą parowami Branau ku Eipel.

Tego samego dnia mszył z Glatz (Kłodzko) w kierunku Reinetz V Korpus Poznański 2. Armii Śląskiej. Zmierzał on głębokimi jarami Nachodu w kierunku Choustnikovo Hradistë przez Wysoką i Skalitz (Ćeska Skalice). Dowódca V Korpusu, generał-porucznik Karl Steinmetz, doświadczony wojskowy, uczestniczył w kampaniach antynapoleońskich w latach 1813-1815. Za nim maszerował VI Korpus Śląski dowodzony przez generała-porucznika Mutiusa. Miał on rozkaz przerzucić część swych wojsk w kierunku miejscowości Neustadt (Nove Mesto), aby zasłonić z boku V Korpus.

Wszystkie trzy drogi, przesunąwszy się wąwozami przez graniczne pasmo gór, wybiegają na pagórkowate pola Czech i schodzą się między Jaromerem i Königinhof (Dvur Kralove) nad górną Elbą, gdzie miała stanąć cała 2. Armia.

26 czerwca generał-porucznik Steinmetz wyprawił znad granicy straż przednią, czyli 17. Brygadę Piechoty 8. DP,

3 „Gazeta Warszawska”, nr 218 z 28 września 1866.

dowodzoną przez generała-majora Löwenfelda, ku Na- chodovi; brygada ta przebyła okoliczne wąwozy, minęła Wysoką i posuwała się ku Skalitz (Cëska Skalice). O świcie27 czerwca reszta V Korpusu, tj. trzy brygady piechoty, wsparte brygadą kawalerii i 96 działami, weszła w wąskie wąwozy. Wojska austriackie nie broniły ich. Gdy dowiedział się o tym dowódca 2. Armii, początkowo nie chciał w to wierzyć, ale zaraz potem zwietrzył podstęp:

— Zapewne Benedek skupia swoje siły, aby mógł uderzyć na 1. Armię — stwierdził i doszedł do na­stępującego wniosku: trzeba posuwać się jak najszybciej, aby wyzwolić 1. Armię z tego kłopotliwego położenia i zagrozić tyłom Benedeka4.

* * *

Położenie austriackiej Armii Północnej znała nawet prasa pruska i nie omieszkała tego wykorzystać; m.in. 26 czerwca 1866 roku „Posener Zeitung”, wychodzący w Poznaniu, podał rozmieszczenie poszczególnych jej korpusów. I tak wedle tej gazety II Korpus austriacki stacjonował koło Trubau, Wildenschned i Pardubic, III Korpus — koło Brünn (Brno), IV Korpus — między Ołomuńcem a Opawą,VI Korpus — także koło Brünn oraz I Korpus — między Pragą i granicą Saksonii. Oczywiście naczelne dowództwo pruskie miało bardziej precyzyjne informacje, ponieważ jego wywiad działał o wiele lepiej niż wywiad austriacki. Jak podała już po wojnie wychodząca w Pradze gazeta „Politik” (15 września 1866), austriacki plan kampanii, opracowany przez feldcechmistrza Ludwiga Benedeka jeszcze przed wkroczeniem wojsk pruskich do Czech, został wydrukowany w tajnej pruskiej drukarni królewskiej w Berlinie i rozesłany dowódcom korpusów w formie

4 ibid., nr 149 z 5 lipca 1866.

broszury pt. Ordre de bataille c.k. austriackiej armii operacyjnej w Czechach, na Morawach i na Śląsku na dzień 11 czerwca 1866. Wynikało z niej, że feldcechmistrz Benedek spodziewał się ataku wojsk pruskich na Śląsk austriacki i Morawy. Zapewne szef pruskiego Sztabu Generalnego zachodził w głowę, skąd Ludwig Benedek mógł o tym wiedzieć; była to dlań niemiła niespodzianka. Wyjaśnienie jest jednak proste — podobno Austriacy podsłuchiwali informacje przekazywane telegraficznie przez dowództwo pruskie do 2. Armii jeszcze na terenie Prus, i stąd wiedzieli, jak wyglądają jej ruchy5.

W związku z tym feldcechmistrz właśnie tam skierował główne swe siły, zaś w Czechach Wschodnich, a ściślej w tzw. Czeskim Raju, zostawił jedynie Korpus Saski, I Korpus, część II Korpusu i 1. Dywizję Lekkiej Kawalerii, które miały powstrzymywać 1. Armię i Armię Elby. Uważał on, że wojska pruskie będą bały się wejść w „paszczę wielkiego okopu czeskiego”. Feldcechmistrz teź bardzo liczył na wsparcie wojsk bawarskich w wojnie i ich natarcie od południowego zachodu na wkraczające na teren Czech dywizje 1. Armii i Armii Elby. Przeliczył się jednak...

Nagle dowiedział się o wtargnięciu wojsk pruskich na Śląsk austriacki w okolicach Oderbergu (Bogumin). To oddziały gen. Otto Stolzberga i gen. Knobelsdorfa z rozkazu dowódcy 1. Armii zaatakowały linię kolejową między Krakowem a Ołomuńcem, na odcinku Oświęcim-Oderberg, a także na linii Oderberg-Opawa. Gen. Stolzberg wysłał swe wojska koleją z twierdzy Cosel (Koźle) do Myslowitz (Mysłowice), a generał Knobelsdorf — z Raciborza do Oderbergu. Oddziały generała Stolzberga w sile czterech batalionów pułku landwery, pułku huzarów i połowy baterii dział stoczyły pierwsze walki koło Rajska i Broszkowic. Dnia 27 czerwca przypuściły trzykrotny atak na posterunek

5 Franciszek S k i b i ń s k i , Z historii doktryn wojennych, s. 271.

wojskowy koło Oświęcimia, broniony przez półtora szwad­ronu 1. Pułku Ułanów hr. Grünne, w którym służyli przede wszystkim Polacy z okolic Krakowa, Wadowic i Nowego Sącza, oraz dwa bataliony pułku meklemburskiego, w któ­rym z kolei odbywali służbę mieszkańcy powiatu tarnows­kiego. Prusacy chcieli koniecznie wysadzić most kolejowy na Sole. Gdy generał Stolzberg wprowadził do walki pułk huzarów, dowódca austriacki pułkownik Ziegler wysłał przeciw nim swych ułanów pod dowództwem rotmistrza Maurycego Lehmana, który stoczył z huzarami zwycięski pojedynek; niestety, wkrótce sam padł martwy w walce. Rozwścieczeni śmiercią rotmistrza ułani natarli z furią na huzarów, którzy zaczęli wycofywać się w nieładzie. Wojska austriackie straciły 27 zabitych i 40 rannych, ale za to wzięły do niewoli 300 jeńców6.

Wkrótce potem wojska pruskie opuściły te tereny. Feldcechmistrz zorientował się, iż była to dywersja mająca zasiać niepokój w dowództwie austriackim co do kierunku ofensywy pruskiej. Tymczasem maszerujący Korpus Gwar­dii 2. Armii, który przeszedł granicę z Austrią przez Tuntschendorf (Tłómaczów) po stronie pruskiej obecnie w pow. kłodzkim w Polsce, a Otovice koło Branau po stronie czeskiej, zmierzał właśnie w kierunku Burkersdorf (Burkatov) i Soor (Zdar). Straż przednia 1. Dywizji Gwardii (5 tysięcy żołnierzy piechoty, trzy szwadrony huzarów, 12 dział) maszerowała na Burkersdorf i Praus- nitz. Dnia 27 czerwca doszła do miejscowości Qualisch (Chvalec), gdzie usłyszała odgłosy kanonady. To walczył I Korpus Wschodniopruski, który maszerując z Liebau (Lubawki) koło Landeshut (Kamienna Góra), przez granicę z Czechami w Kralovcu w kierunku Trautenau (Trutnov), spotkał się przed tym miastem z przednią strażą X Korpusu austriackiego, idącego dwoma kolumnami z Gradlitz

6 „Gazeta Warszawska”, nr 145 z 30 czerwca 1866.

(Choustnikovo Hradistë) i Arnau (Hostinne). Wojska pruskie odparły straż przednią X Korpusu feldmarszałka- -porucznika Ludwika Gablenza, tj. brygadę generała- -majora Fryderyka Mondela, a pułk dragonów Litwinów pruskich z I Korpusu powstrzymał szarżę pułku austriac­kich dragonów brygady księcia Windischgrätza (3. Rezer­wowa Dywizja Kawalerii). Żołnierze pruscy wdarli się do miasta. Austriaccy żołnierze zaczęli strzelać do nacierają­cych z okien domów, a mieszkańcy lali wrzącą wodę i rzucali zapalonymi głowniami. Podobno walczyły nawetmałe dzieci. O godz. 15.00 zjawił się w Trautenau oficer/ze sztabu 2. Armii Śląskiej, proponując wsparcie ze strony 1. Dywizji Gwardii znajdującej się milę dalej koło Qualisch. Ale gen. Bonin odrzucił propozycję. Straż przednia gwardii pomaszerowała do Eipet (Upice). Ale w Trautenau walka trwała nadal. Ledwo oficer sztabu 2. Armii odjechał, natarł od leżącego na południe Pilinikau (Pilnikov) i rozwinął swe siły X Korpus (brygady generała-majora Adolfa Wimpffena i płk. Georga Grivici- csa) wsparty nawałą ogniową 40 dział i na końcu brygadą generała-majora Alberta Knebel. Żołnierze austriaccy, idąc na bagnety, odrzucili wojska Prusaków, ponosząc jednak duże straty od celnej kanonady dwóch batalionów 43. Pułku. O godz. 17.00 generał Bonin wycofał swój korpus, który nie był jednak ścigany i opuścił pole bitwy w zupełnym porządku. Bismarck oświadczył potem, że bitwa ta stanowiła policzek, który wstrząsnął całą armią pruską. Gen. Bonin wyszeptał jedynie: „Nie wszyscy możemy być bohaterami”7.

W bitwie odznaczył się galicyjski 24. Pułk księcia Parmy dowodzony przez płk. Franciszka Zarembę.

* * *

7 Wikipedia, Trautenau

V Korpus Poznański zostawiliśmy w wąwozach Nachodu. Generał Steinmetz ponaglał jego marsz, bowiem chciał jak najszybciej przejść przykre do przebycia z uwagi na łatwość ich obrony przez przeciwnika wąwozy. Gdy jednak pruska szpica doszła do miejscowości Hochenfeld (Vysokova), znajdującego się na ważnym skrzyżowaniu dróg z Nachodu do Skalitz i Neustad, na lewym skrzydle ukazały się dwie brygady austriackiego VI Korpusu, a wkrótce doszły trzecia brygada piechoty i brygada kirasjerów 1. Rezerwowej Dywizji Kawalerii. Dowódca 9. DP V Korpusu Poznańs­kiego, generał-major von Ollech, powitany został ogniem artylerii austriackiej; mimo to wyprowadził swe bataliony na drogę. Ustawił artylerię i rzucił do szarży dwa szwadrony1. Pułku Ułanów Szczecińskich przeciw ośmiu austriackim. Robił wszystko, aby jego wojska nie dały się zepchnąć do wąwozu, gdzie maszerowała reszta V Korpusu. Gdyby ten manewr udał się nieprzyjacielowi, zrobiłoby się pełne zamieszanie i V Korpus Poznański mógłby doznać sporego uszczerbku. Szwadrony pruskie przebiły środek linii au­striackich, ale zostały otoczone i zmuszone do odwrotu; mimo to zatrzymały natarcie austriackie. W tym momencie na pole walki przybył dowódca 2. Armii Śląskiej, następca tronu książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj, który wcześniej przyjechał z Branau. Nie przeszkadzał jednak dowódcyV Korpusu w wydawaniu rozkazów, zwłaszcza że uważał, iż sytuacja rozwija się pomyślnie dla wojsk pruskich. Obserwował jedynie, jak na prawo od 9. DP maszeruje ku Vysokowowi, znajdującemu się na południowy zachód od Nachodu, 10. DP dowodzona przez generała Kirchbacha. Za nią maszerowała reszta V Korpusu. Generał Steinmetz rozkazał stanąć na linii 96 działom swego korpusu. Ot­worzyły one ogień do nieprzyjaciela. O godz. 12.00 generał Steinmetz wydał rozkaz uderzenia 1. Pułkowi Ułanów Zachodniopruskich. Sześć szwadronów natarło na austria­cką brygadę kirasjerów, dowodzoną przez księcia Solms

z 1. Rezerwowej Dywizji Kawalerii, stojącą na wzgórzach Wenselberg i przeszkadzającą rozwinięciu się 10. DP i odparło ją, dzięki czemu umożliwiło pełne rozwinięcie sięV Korpusowi, który zajął wzgórza. W czasie szarży oba pułki kirasjerów straciły swe sztandary. Generał Steinmetz posunął całą swą piechotę przeciwko austriackiej linii. Feldmarszałek-porucznik Ramming wprowadził wówczas ostatnią swą brygadę do walki. Jednocześnie kirasjerzy austriaccy sformowali na nowo szyk i usiłowali odeprzeć Prusaków, ale rozbili ich ułani pruscy.

Przeciwnicy bili się w zaroślach, rozpadlinach, na szczytach wzgórz. Bitwa koło Nachodu trwała osiem godzin, ale o godz. 15.00 była już wygrana przez wojska pruskie. Po stronie austriackiej wzięło w niej udział osiem pułków piechoty, pięć batalionów strzelców, trzy pułki kirasjerów, część pułku huzarów — w sumie 127 tysięcy żołnierzy. Po stronie pruskiej walczyło także osiem pułków piechoty, a także pułk kawalerii — w sumie 120 tysięcy żołnierzy i 120 dział. W bitwie poległo osiem tysięcy żołnierzy austriackich. Do niewoli poszły cztery tysiące, przeważnie ze słynnego pułku wiedeńskiego „Hoch und Deutschmeister”, którego cały batalion został otoczony przez nieprzyjaciela. Prusacy zdobyli osiem dział. Oni też ponieśli jednak spore straty. V Korpus Poznański miał 1500 zabitych, gwardia — 1100. Szczególnie ucierpiały w bitwie 7. i 37. pułki piechoty, gdzie znajdowały się kompanie, które straciły po 80-85 żołnierzy. Niestety, w korpusie tym służyli przeważnie Polacy z Wielkopolski i to oni najczęściej ginęli w walce. Natomiast w skład VI Korpusu austriackiego wchodził m.in. 9. Pułk Piechoty Hartmanna, gdzie służyli Polacy z okolic Stryja, 2. Pułk Piechoty, gdzie służyli mieszkańcy z okolic Nowego Sącza, 55. Pułk Piechoty hrabiego Gondrencourt, który miał okręg werbowniczy w Brzeżanach, i 56. Pułk Piechoty Gorizutti z okręgiem werbowniczym w Wadowicach. A więc i po

stronie austriackiej Polacy składali w tej bitwie sporą daninę krwi.

Jeńcy i ranni austriaccy zostali umieszczeni w kościele w Nachodzie i na zamku księcia Schomburg-Lippe. Nato­miast Węgrzy zostali wywiezieni do twierdzy Nieysse (Nysa), gdzie część z nich wstąpiła do Legionu Węgiers­kiego, organizowanego przez generała Klapkę, jako zalążek— jak zapewniał premier Bismarck — przyszłej armii niepodległego Królestwa Węgier.

Austriacki VI Korpus cofnął się do Skalitz. Feldmar- szałek-porucznik Ramming nie chciał jednak zrezygnować z walki i wysłał do Benedeka meldunek: „Straciłem już jedną szóstą swego stanu. Bez posiłków nie dam rady”.

Feldcechmistrz rozkazał wówczas arcyksięciu Leopol­dowi Habsburgowi wyprowadzić z Jaromera dwie brygady z dowodzonego przezeń VIII Korpusu i objąć dowództwo w zbliżającej się bitwie. Tymczasem sztab 2. Armii Śląskiej na czele z następcą tronu księciem Fryderykiem Wilhelmem Mikołajem wraz z przednią strażą 1. Dywizji Gwardii zatrzymał się w Eipel (Upice). Tam następca tronu spędził noc w budynku starej przędzalni na tzw. Sichrovie.

Natomiast 2. Dywizja Gwardii pomaszerowała do miejs-V

cowości Rothkosteletz (Cervenÿ Kostelec), znajdującej się na północny zachód od Nachodu. Miała ona zająć wąwozy Alt Sedlowitz (Stary Sedlonov) i Alt Rognitz (Stary Rokyt- nik), aby zasłonić prawe skrzydło Korpusu Gwardii. Jej przednią straż stanowiły dwa bataliony grenadierów i pułk ułanów. Dowodził nią pułkownik Mirus. Dnia 27 czerwca 2. Dywizja Gwardii doszła do miejscowości Rothkosteletz, gdzie żołnierze usłyszeli kanonadę i odgłosy walki V Korpusu Poznańskiego z VI Korpusem austriackim. Płk Mirus dostał rozkaz wykonania rekonesansu ku Skalitz i połączenia się z V Korpusem Poznańskim. O godz. 13.30 ruszył z piechotą i półtoraszwadronem ułanów. Koło miejscowości Rothenburg

V

(Cervenâ Hora) spotkał szwadron 10. Pułku Ułanów austriac­

kich i cofnął się ku Skalitz, leżącego na południe od miejscowości Cervenÿ Kostelec. Jak okazało się, spotkani ułani stanowili forpocztę VIII Korpusu, przybyłego z Jaro- mera, za którym postępował VI Korpus.

27 czerwca 1. Dywizja Gwardii nadal stała w okolicy Eipel, a 2. Dywizja Gwardii — w rejonie Rothkosteletz. Na lewo znajdowały się oddziały V Korpusu Poznańskiego, na prawo — I Korpusu Wschodniopruskiego. Dowódca Kor­pusu Gwardii wydał rozkaz, aby 1. Dywizja Gwardii pomaszerowała przez Rognitz i Burkersdorf (Burkatov) na Prausnitz (Prosećne), natomiast 2. Dywizja Gwardii miała przejść do Eipel jako rezerwa. 1. Dywizja Gwardii nadal miała to samo zadanie: zająć wąwozy Alt Sedlowitz i Alt Rognitz, aby zasłonić prawe skrzydło Korpusu Gwardii dwoma batalionami.

* * *

27 czerwca 1866 koło Langensalza w Saksonii armia hanowerska króla Jerzego, jako jedyny kontyngent Zwią­zku Niemieckiego zmobilizowana w całości, ponieważ przypadkowo przebywała wtedy na manewrach, dowo­dzona przez gen. Arenschilda — w sumie 129 tys. żołnierzy — stoczyła bitwę z oddziałem gen. Fliessa, dowódcy fortecy Gotha (pięć batalionów regularnych i siedem landwery). Wojska pruskie zostały rozbite i wy­cofały się do twierdzy Gotha8.

* * *

28 czerwca cały już VIII Korpus austriacki (pięć pułków piechoty, dwa bataliony strzelców, dwa pułki ułanów, w tym 15. Pułk Piechoty i 77. Pułk Piechoty oraz 3. Pułk

8 C h r z a n o w s k i , op.cit., s. 393-395.

Ułanów — wszystkie z Galicji) zajął stanowiska przedV

miejscowością Skalitz (Ceska Skalice) nad rzeką Aupa po obu stronach drogi z Nachodu i linii kolei żelaznej, niecałą milę od miejsca stoczonej poprzedniego dnia bitwy.

Generał Steinmetz miał już tylko jeden pułk piechoty i żadnych świeżych wojsk, ale rozwinął swój V Korpus przed austriacką linią. Działa na wzgórzu na lewo od Skalitz zaczęły ostrzeliwać pruskie wojska. DowódcaV Korpusu wydał rozkaz piechocie, aby ruszyła do natarcia, ale Austriacy dzielnie się bronili. W końcu musieli cofnąć się, bowiem do walki wkroczył VI Korpus Śląski, który właśnie sforsował wąwozy koło Nachodu. Wojska austriac­kie pod osłoną swych baterii wycofały się do wyżyn Trebiesowa, leżącego między Skalitz i Jaromerem. Od­wrotem kierował osobiście feldcechmistrz, który zjawił się na polu walki. W tym czasie zginęli generał Gustaw von Fragnern i płk Leopold von Kreysser, dowódcy brygad VIII Korpusu, a także Polak — major Muszyński, dowódca jednego z batalionów9.

Żołnierze pruscy znaleźli przy generale von Frangnern rozkazy od feldcechmistrza Benedeka i proklamacje do poddanych... Królestwa Prus. Zaraz potem pruski następca tronu udzielił w swej kwaterze w Chronovie wywiadu dziennikarzowi francuskiemu, panu Vilbost, reprezentujące­mu paryskie czasopismo „Le Siecle”: „Jest to dobry początek, pierwsza bitwa, o której może pan pisać sprawozdanie do „Le Siecle”. Utrzymaliśmy pole bitwy i zmusiliśmy Austria­ków do odwrotu. Zatem jest to zwycięstwo, które doskonały wpływ wywrze na całą armię. Ale czy pan da wiarę, że najbardziej ucierpiał pułk noszący moje nazwisko?”10.

* * *

9 „Gazeta Warszawska”, nr 149 z 5 lipca 1866 i nr 289 z 27 grudnia 1866.

10 ibid., nr 150 z 6 lipca 1866.

Na wieść o bitwie koło Skalitz ukazał się wiersz (autor LJ) w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” (4 sierpnia 1866). Nosił on tytuł Noc po bitwie podSkalicami w Czechach:

„Dalekiej burzy echa grzmią I ziemia śpi i trupy śpią.Ciemno, głucho, chłodnym tchnieniem Noc rozwiewa dzienny skwar I grobowym już milczeniem Uciszyła walki gwar.Księżyc z pobojowiska Blask snopu promieni ciska.Do piersi pierś, do trupa trup Poległych łączy wspólny grób Wszystko, co się z życiem waży Nienawiści szerząc plon Co rozdziela, co kojarzy.Ból i radość przerwał zgon Dłonie wrogów u mogiły W bratni uścisk się spoiłyI będą spać, dopóki BógNa sąd nie zwoła swoich sług.Już zastygły serca mężneW nieprzespanym śmierci śnie Zwyciężających i zwyciężonychArchanielska trąba zwie.Ojcze przez Twe zmiłowanie Rzesze śpiących zmartwychwstaną”11.

* * *

Feldcechmistrz Benedek w swojej kwaterze po bitwie koło Skalitz doszedł do wniosku, że arcyksiążę Leopold ma

11 „Tygodnik Ilustrowany”, nr 358 z 4 sierpnia 1866.

stargane nerwy i udzielił mu urlopu zdrowotnego, a do­wódcą VIII Korpusu mianował generała-majora Webera. Zaraz potem postanowił zatrzymać pochód 2. Armii Śląskiej. Dowiedziawszy się, że właśnie 28 czerwca pruski Korpus Gwardii ruszył na miejscowość Trautenau (Trutnov), wysłał przeciwko niemu X Korpus. Jego dowódca, feldmarszałek-porucznik Ludwik Gablenz, szy­bko dotarł do Trautenau i obsadził miasto brygadą piechoty. Resztę swego X Korpusu wysłał do Prausnitz, aby połączył się z brygadą piechoty generała-majora Knebla z VI Korpusu. Ta zaś, wzmocniona dragonami brygady księcia Windischgrätza z 3. Rezerwowej Dywizji Kawalerii, pomaszerowała przez Standenz (Studenec), aby z flanki zasłonić X Korpus.

Gdy dowódca Korpusu Gwardii dowiedział się o tych ruchach, a jak okazało się, miał dobry wywiad, rozkazał 1. Dywizji Gwardii maszerować do Burkersdorf przez Stan­denz. 28 czerwca natknęła się ona na brygadę generała Knebla z X Korpusu austriackiego, który na wzgórzu znajdującym się na północ od Standenz rozstawił 24 działa. Generał Kessel, dowódca przedniej straży 1. Dywizji Gwardii, miał tylko 12 dział, ale mimo to przejechał przez palące się Standenz i zaatakował brygadę generała Knebla. Feldmarszałek-porucznik Ludwik von Gablenz wzmocnił tę brygadę artylerią, a swe brygady, znajdujące się między miejscowościami Burkersdorf i Soor (Zdar), sformował do natarcia. Brygada X Korpusu austriackiego, dowodzona przez pułkownika Grivicicsa, a znajdująca się w Trautenau, musiała opuścić miasto i ruszyć wraz z resztą korpusu przeciw prawemu skrzydłu wojsk pruskich, na Alt Rognitz i Alt Sedlowitz.

Na nią uderzyła z tyłu dwoma batalionami w czasie wycofywania się brygady z Trautenau 2. Dywizja Gwardii maszerująca właśnie przez wąwóz Raatsch z Alt Rognitz i Alt Sedlowitz. X Korpus cofał się ku Pilnikau (Pilnikov)

i toczył krwawą walkę z oskrzydlającym go bez ustanku od południa Korpusem Gwardii i od wschodu z nacierającym Korpusem Wschodniopruskim. W końcu dotarł do Neusch­loss (Nove Hrady) i Neustadt (Nove Mesto) za górną Elbę. W walkach tych X Korpus poniósł ciężkie straty. Ale też Korpus Gwardii doznał sporego uszczerbku: około dwóch tysięcy zabitych i rannych12.

Wojska pruskie zajęły ponownie Trautenau, a ich żan­darmeria aresztowała burmistrza i sporą grupę mieszkań­ców; widocznie mieli stanąć przed sądem wojennym za udział w bitwie. Jako cywilom nie przysługiwały im prawa kombatanckie. Niestety, nie znamy ich dalszych losów.

28 czerwca feldmarszałek-porucznik Gablenz miał do dyspozycji już tylko połowę swego X Korpusu; do niewoli dostało się trzy tysiące jego żołnierzy. Zostali odstawieni, podobnie jak pięć tysięcy jeńców z bitwy koło Nachodu — do obozu jenieckiego w Poznaniu. Koło Trautenau po stronie austriackiej walczyły m.in. 10. Pułk Piechoty hrabiego Mazzuchelli (dowódca płk Franciszek Brzezina von Birkenhain) i 24. Pułk Piechoty księcia Parmy (dowódca płk Franciszek Zaremba), w któ­rych służyli przede wszystkim mieszkańcy Galicji. Po bitwie Korpus Gwardii wycofał się przez Upice, Cervenÿ Kostelec w kierunku Branau. Trautenau już raz było świadkiem krwawej bitwy. Dnia 30 marca 1745 roku król Prus Fryderyk II pobił tam armię austriacką do­wodzoną przez księcia Karola Lotaryńskiego.

* * *

28 czerwca 1866 roku w pasie działań 1. Armii na froncie koło Münchengrätz oddziały I Korpusu austriackiego spaliły most, nie chcąc, aby 1. Armia przekroczyła Izerę.

12 C h r z a n o w s k i , op.cit., s. 396—397.

Ale wojska pruskie przerzuciły most pontonowy i przeszły przez rzekę. 7. DP 1. Armii generała Fryderyka Edwarda Franseckiego opanowała wzgórza nad Izerą i weszła do miasta. Od zachodu wkroczył tam VIII Korpus Nadreński Armii Elby. Obie armie pruskie się połączyły. W mieście z czterech tysięcy mieszkańców zostało tylko 50 osób.

Niecałą milę dalej, w Tumau, 5. DP 1. Armii zajęła stanowiska przed pozycjami brygady generała Kalika z I Korpusu i 1. Dywizji Lekkiej Kawalerii. Z kolei 7. DP1. Armii posunęła się do Ober Bautzen i na wschód w kierunku Sobotki, na prawą flankę I Korpusu austriac­kiego, który wycofywał się ku Gitschinowi (Jićinowi). Jeszcze przez pewien czas utrzymywał on wąwóz koło miejscowości Podkost, nad jeziorem na skraju lasu Żehrov, w górach między Podolem a Sobotką, ale wkrótce bataliony pruskie zdobyły go szturmem. I Korpus austriacki zajął pozycje na prawym brzegu rzeki Cidliny, dopływu Elby, na północny zachód od Gitschina, w jednomilowej linii. Dowódca Armii Elby po zajęciu Münchengrätz wysłał oddziały do Alt Bunzlau i Nimburga, aby ubezpieczyć lewe skrzydło 1. Armii, maszerującej na Gitschin. Miała ona połączyć się z I Korpusem Wschodniopruskim 2. Armii, który z okolic Trautenau, ominąwszy szerokim łukiem miejscowość Svoboda nad rzeką Aupa, 27 czerwca masze­rował na leżące na południu Hostinne. III Korpus Branden­burski jako szpica 1. Armii także pomaszerował na Gitschin. Obok przez Podkost na Gitschin podążał II Korpus Pomor­ski 1. Armii. IV Korpus Saski 1. Armii znajdował się w rezerwie i podążał z tyłu za jednostkami pierwszego rzutu.

Na wieść o zbliżaniu się 1. Armii i Armii Elby Benedek rozstawił swe korpusy. Prawe skrzydło koło Neustadt nad rzeką Metuje stanowił X Korpus. Koło Opocna niedaleko

Jaromera i pobliskiego Josephstadt stanął IV Korpus. III Korpus wysunął się na zachód koło miejscowości Horitz (Horice). W drugim rzucie stanął koło Richnova VI Korpus, a dalej na południe koło Vamberk — VIII Korpus i na południowy wschód koło Zamberk — II Korpus.

Wiadomość o walkach w Trautenau i Prausnitz oraz poniesionych stratach przygnębiła feldcechmistrza. Zro­zumiał, że wojna z Prusami jest nie do wygrania. Zadepe­szował do Franciszka Józefa: „Pilnie proszę Waszą Cesarską Mość o zawarcie pokoju. Katastrofa dla armii jest nieunik­niona”. Cesarz oddepeszował: „Zawarcie pokoju niemoż­liwe. Rozkazuję, jeśli nie ma innej możliwości, wycofać się w sposób uporządkowany. Czy miała miejsce bitwa?”. Feldcechmistrz Benedek nie przypuszczał, że ten, jakże wątpliwy, sukces feldmarszałka-porucznika Ludwika Gab- lenza uśpi jego czujność i na drugi dzień austriacki dowódca zostanie pokonany. Czy pocieszyła Benedeka wiadomość0 zwycięstwie austriackiej Armii Południowej pod Custoz- zą? Cóż, uważał, że to on powinien tam dowodzić, bowiem, jak twierdził, w Lombardii znał „każdy krzaczek”. Nato­miast Czech pod względem militarnym niestety nie miał okazji wcześniej poznać i dlatego dowództwo Armii Północnej przyjął niechętnie. Mimo to starał się nadrobić braki w wiedzy o czeskich pagórkach, kotlinach i wąwo­zach. Starannie studiował mapę i odbywał rekonesanse. Ale czasu miał mało — Moltke prowadził ofensywę pruską w iście napoleońskim tempie, szykując pierwszy pruski Blitzkrieg !

* * *

29 czerwca ok. godz. 12.00 na I Korpus austriacki1 wspierające go oddziały, liczące jak wiadomo w sumie ok. 40 tysięcy żołnierzy i stacjonujące w Gitschinie (Jićinie), uderzyły na schodzące się równocześnie różnymi drogami

kolumny 1. Armii i Armii Elby: 100 tysięcy w pierwszym rzucie i 100 tysięcy w drugim. Bitwa trwała pięć godzin. Szala zwycięstwa przechylała się to na jedną, to na drugą stronę. Tu odznaczyła się austriacka 1. Dywizja Lekkiej Kawalerii, która wyparła z miasta straże przednie 1. Armii. Ale po pewnym czasie wojska pruskie zajęły pobliską górę Tabor i wyżyny Prachovej, oskrzydlając pozycje Austria­ków. Ci zaś wycofali się wieczorem, odsłaniając bok i tyły Armii Północnej, która właśnie koncentrowała się koło twierdzy Josephstadt nad Elbą13.

* * *

Tego samego dnia w pasie działania 2. Armii sytuacja wyglądała następująco: V Korpus Poznański i VI Korpus Śląski nadal maszerowały wzdłuż rzeki Aupa ku Jaromero- wi. Korpus Gwardii i I Korpus Wschodniopruski dochodziły już do Königinhof. Między Dolan i Jaromerem dwie brygady austriackie generała-majora arcyksięcia Józefa i generała-majora Pockha z IV Korpusu, które zluzowały mocno poturbowany w bojach VIII Korpus, liczące w sumie 16 tysięcy żołnierzy przeciw 70 tysiącom dwóch korpusów pruskich, wstrzymywały pochód nieprzyjaciela ogniem artylerii. Natomiast brygada generała-majora Fleischhära ogniem dział wstrzymywała marsz Korpusu Gwardii i I Kor­pusu Wschodniopruskiego, ale mimo to oba korpusy pruskie szykowały się do opanowania Königinhof. Wojska austriac­kie wycofały się na zachodni brzeg górnej Elby i tylko w Jaromerze, na wschodnim brzegu rzeki, pozostała większa część IV Korpusu. Wieczorem 29 czerwca wszystkie cztery korpusy 2. Armii połączyły się koło Königinhof i Jaromera. Feldcechmistrz Benedek właśnie zgromadził swe sześć korpusów. Na prawym skrzydle koło Jaromera na obu

13 „Gazeta Warszawska”, nr 150 z 6 lipca 1866.

brzegach Elby ustawił II Korpus i IV Korpus, opierając jeo twierdzę Josephstadt. Między miejscowościami Sal- ney-Dubenec-Litic rozwinął w dwie linie korpusy VIII, VI, X. Na lewym skrzydle naprzeciw Königinhof stanął III Korpus. Główną kwaterę feldcechmistrz Benedek przeniósł z Josephstadt do Dubenec.

Tak oto Armia Północna stanęła frontem na północny wschód naprzeciw 2. Armii. Austriacka linia bojowa biegła wzdłuż wyniosłego zachodniego wybrzeża Elby płynącej tu głęboko werżniętym skalistym korytem. Na tych stano­wiskach w 1778 roku armia austriacka, dowodzona przez cesarza Józefa II, powstrzymała natarcie wojsk pruskich króla Fryderyka II. Tutaj też feldcechmistrz Benedek za­mierzał stoczyć 30 czerwca bitwę z 2. Armią. Czyżby chciał powtórzyć sukces cesarza sprzed blisko 90 lat?

* * *

29 czerwca o setki kilometrów od Czech na teatrze wojny w dolinie Menu kapitulowała koło Langensalza armia hanowerska, dowodzona przez króla Jerzego V, która wcześniej stoczyła pomyślną dla siebie bitwę, dziesiątkując dywizję generała Fliessa. Ale bez wsparcia w drugiej fazie bitwy armia hanowerska musiała uznać wyższość wojsk pruskich. Straty Hanowerczyków były zresztą niemal tak duże jak Prusaków: 1274 zabitych i rannych. W samym Hanowerze Prusacy zdobyli 60 dział, 12 tysięcy karabinówi kompletny pociąg do budowy mostów systemu Brag. Tego samego dnia pruski gubernator wojskowy Nadrenii i Westfalii, książę Leopold Hohenzollern-Sigmarine wydał odezwę do mieszkańców zajmowanego właśnie przez Prusaków księstwa Nassau:

„Król pruski wydobył miecz, aby ochronić Niemcy od klęski zejścia z tonu świetnego duchowego i material­nego rozwoju pod denerwującym panowaniem interesów

dynastycznych i jednostronnych dążeń separatystycznych. Ale wielkoduszny mój monarcha chciał niszczącą klęskę wojny skierować tam tylko, gdzie konieczność rozwiązania tego wymagała. Bogate kraje otaczające pruską prowincję nadreńską mają nietknięte swe granice, swój handel niena­ruszony, plony swych pól niezniszczone. W zbrodniczym jednak zuchwalstwie armie południowoniemieckie nad Menem, do których rząd Nassau dostarczył swój kontyngent, zapomniały pełnych ludzkości i niemieckich usposobień mego króla i pana. Wojska tego korpusu poważyły się wkroczyć do okręgu pruskiego Wetzlar i ten krok zmusza mnie do uważania Nassau za kraj nieprzyjacielski. Kolumny mego królewskiego wodza maszerują nad Men. Spodzie­wam się, iż zachowanie się mieszkańców księstwa Nassau nie pozostawia wątpliwości co do tego, że nie uczestniczą w zaślepionym postępowaniu ich rządu”14.

* * *

Prusacy jako okupanci dawali się we znaki miejscowej ludności. Porucznik Ritchthofen, dowodzący oddziałem pruskiej landwery, ledwie wkroczywszy do Branau, zarek­wirował 160 butelek wina z miejscowego klasztoru i nałożył kontrybucję na miasto. Tamtejszy kupiec Nowak obser­wujący poczynania Prusaków, znany z niewyparzonego języka, zaczął szydzić z oddziału prowiantowego Korpusu Gwardii, który właśnie zjawił się w mieście w celu dokonania rekwizycji żywności. Rozwścieczeni woźnice rzucili się na kupca z batami, ten zaś uciekł do pobliskiej kamienicy. Gdy żołnierze zaczęli rąbać toporami bramę, z okien posypały się na nich kamienie. Oburzony po­stępowaniem mieszkańców porucznik Richthofen uwięził burmistrza Branau i żonę Nowaka jako zakładników.

14 ibid., nr 145 z 30 czerwca 1866.

Wieczorem Nowak zgłosił się do porucznika, który w tej sytuacji zwolnił zakładników, natomiast niesfornego kupca pod eskortą wysłał do twierdzy Kłodzko, gdzie czekał go sąd wojenny15.

* * *

30 czerwca austriacka brygada generała-majora Fle- ischackera (początkowo IV Korpus), która zasłaniała odwrót X Korpusu, cofnęła się do Königinhof. Gdy przednia straż pruskiej 1. Dywizji Gwardii generała Kessela zbliżyła się do Königinhof, wysłał on jeden szwadron huzarów, aby spenetrował tę miejscowość, a drugi — do Neustadt, aby odszukał przednie straże I Korpusu, który miał maszerować do Aamau. Pluton z pierwszego szwadronu huzarów, penetrując okolicę, udał się do Gradlitz w poszukiwaniu kontaktu z V Ko­rpusem generała Steinmetza. W Königinhof stacjonował austriacki pułk piechoty i pułk ułanów oraz dwie baterie. Na wzgórzu generał Kessel dostrzegł brygadę generała Mondela z X Korpusu austriackiego maszerującą do Königinhof i rozkazał swej artylerii otworzyć ogień. Przednią straż pruską stanowił batalion grenadierów i dwie kompanie strzelców celnych, które także rozpoczęły silny ogień karabinowy. Pod jego osłoną Prusacy wpro­wadzali działa. Generał Kessel rzucił piechotę na prawe skrzydło na wysokie zboże, gdzie ukrywali się żołnierze austriaccy. Małe oddziały strzelców pruskich biegły w kie­runku zboża. Gdy żołnierze austriaccy wstawali, aby wycofać się na kolejną pozycję, zgodnie z obowiązującym regulaminem walki, Prusacy przystawali i strzelali do nich. Ułani austriaccy chcieli powstrzymać natarcie wojsk pruskich, ale te znajdowały się już w mieście opuszczonym

15 „Gazeta Warszawska”, nr 148 z 4 lipca 1866

przez mieszkańców. Przebywał tam jeszcze austriacki pułk piechoty dowodzony przez pułkownika Coroni. Żołnierze pruscy wdarli się główną ulicą, dotarli do mostu na Elbie, zdobyli ufortyfikowany budynek, który miał go bronić, i sami go obsadzili. Część odciętych oddziałów austriac­kich dostała się do niewoli. Dowództwo pruskie straciło w tych walkach 68 zabitych i rannych. Korespondent wojenny „Schlesische Zeitung” opisywał tę bitwę ze szczegółami (korespondencja z 1 lipca 1866, obóz Retter­sdorf). Najpierw jednak przeżył niemiłą przygodę — został wzięty za szpiega!

„Wczoraj bardzo szybkim sposobem dostałem się do głównej kwatery 2. Armii Śląskiej na północ i niedaleko od Josephstadt. Dość wcześnie z rana poszedłem obejrzeć największą część pola bitwy, gdzie Austriacy z pułku Coroniego prawie co do jednego zostali wybici, gdy nagle aresztował mnie silny patrol pruski, szukający rozproszo­nych Austriaków. Pomimo moich protestów, legitymacji oraz papierów kapitan Glassenop zaprowadził mnie do swego biwaku i kazał mnie strzec jak szpiega. Po południu,o drugiej, artylerzyści piesi eskortowali mnie do głównej kwatery. O piątej wieczór nadesłano moje papiery do księcia następcy tronu, a moja osoba została przekazana do generalnego sztabu. W ciągu kwadransa zwrócono mi papiery i otrzymałem pisemne pozwolenie przebywania w głównej kwaterze lub gdzie zechcę. Proszono mnie przy tym, jak najgrzeczniej, abym pisząc do gazety nie wspomi­nał o stanowiskach wojskowych i przemarszach”.

Tak oto korespondent wywinął się od kuli lub stryczka, którymi obdarowywali Prusacy szpiegów ujętych na polu bitwy. Mógł spokojnie oddać się obserwacji, po czym zapisał:

„Ostatnie pole bitwy ciągnie się od głównej kwatery, skąd 28 czerwca Austriacy zostali wyparci, ponosząc duże straty. Przednie straże armii armii austriackiej stoją przed

Königinhof, który gwardziści piesi zdobyli wczoraj z bag­netami w ręku. Z głównej kwatery poszedłem do naszych przednich straży i widziałem, jak dwa bataliony 1. Pułku Gwardii Pieszej, batalion pułku królowej Augusty (4. Pułk Grenadierów) zdobywały szturmem wzgórza między Köni­ginhof a Josephstadt. Stałem w odległości 1400 kroków i doskonale widziałem przez lunetę wszystkie poruszenia. Pierwszy zarazem szturm powiódł się i nasze wojska zajęły połowę wzgórz, mimo rzęsistego ognia nieprzyjacielskiej artylerii. Doszedłszy do stoku wzgórz, rzucili się z okrzy­kiem na armaty austriackie i w krótkim czasie zmusili je do milczenia. Straty pruskie były znaczne, gdyż atak został dokonany z niesłychaną energią”16.

16 „Gazeta Polska”, nr 148 z 4 lipca 1866.

NAD ELBĄ I BYSTRZYCĄ

Naszego korespondenta zachwyciła postawa wojsk pruskich:„Trudno wyobrazić sobie, z jakim nieustraszonym męst­

wem wojska nasze rzucają się na nieprzyjaciela, zwłaszcza teraz, gdy tak szczęśliwie się im powodzi. Żaden pułk nie chce pozostawać w tyle, każdy wydziera się do walki, aby zmierzyć się z Austriakami. Wzgórza Königinhof są w na­szych rękach i lada chwila oczekują energicznego bombar­dowania twierdzy Josephstadt. Königinhof został zdobytyo piątej po południu. Miasto zajmowało sześć tysięcy Austriaków. Nasza awangarda (jeden batalion gwardii fizylierów, dwie kompanie strzelców — 1400 żołnierzy) rzuciła się do miasta. Przyjęto ich zabójczym ogniem, ale jedna salwa z karabinów iglicowych wyparła Austriaków do środka miasta. Po drugiej salwie ich szeregi znacznie się przerzedziły. Nasi zajęli domy na rynku i w godzinę później byli już panami Königinhof. Nieprzyjaciel częś­ciowo zabity, częściowo wzięty do niewoli. Zniechęcenie żołnierzy austriackich było tak wielkie, że po kilkudziesięciu rzucało broń przed trzema lub pięcioma Prusakami”.

Ogromnie przygnębiające wrażenie wywarły na nim stosy poległych i rannych. Uczciwie napisał o tym w swojej gazecie:

„Wczoraj skończono chowanie trupów, a stosunek poleg­łych wynosi na jednego Prusaka sześciu Austriaków. Wczoraj wieczorem znajdowaliśmy jeszcze ciężko rannych Austriaków, leżących w krzakach przed Rettendorf. Jeden z nich umarł podczas przewozu, dwóch jeszcze żyjących doniesiono do lazaretu w Burkersdorf. Straszny obraz przedstawia lazaret, pełno ciężko rannych we wszystkich szopach i wozowniach. Jęki, wołania żałosne, wszystkich ciężko rannych zapewne nie wyleczy się. Nie mogę znieść tego widoku i tylko podziwiam zimną krew lekarzy”1.

* * *

30 czerwca król Prus Wilhelm I, premier Otto von Bismarck, minister wojny generał Albrecht von Roon i szef Sztabu Generalnego generał Helmuth von Moltke znaj­dowali się już w Reichenbergu (Liberec). W mieście przebywało zaledwie trzystu żołnierzy pruskich z taborów. Jeszcze niedawno niedaleko Reichenbergu kręciło się, wedle informacji pruskiego wywiadu, sześć pułków kawalerii austriackiej i saskiej.

Bismarck zwrócił na to uwagę szefa Sztabu Generalnego:— Austriacy mogą wziąć do niewoli króla, premiera,

ministra wojny, no i pana.Generał wzruszył ramionami:— W czasie wojny wszędzie czyha niebezpieczeństwo2.

* * *

30 czerwca 1866 roku o godz. 5.00 część V Korpusu Poznańskiego przeszła przez Gradlitz, kierując się na miejscowość Kuks nad Elbą, leżącą na północ od Jaromera i Josephstadt. Ostrzelały go dwie brygady II Korpusu

1 ibid., nr 149 z 5 lipca 1866.2 H e r r e , op.cit., s. 235.

austriackiego, które feldcechmistrz Benedek wysunął z Jo­sephstadt na wzgórza Salney i Kasow. W tej sytuacji oddziały pruskie cofnęły się. V i VII Korpusy austriackie, które poniosły straty w bitwie koło Nachodu, wycofały się do Amau, leżącego na wschód od Königgrätz, zasłonięteIV Korpusem. Dwie brygady IV Korpusu spotkały przednie straże V Korpusu Poznańskiego w miejscowości Dolany, na północny wschód od Jaromera. Nie doszło jednak do starcia, a IV Korpus austriacki stanął bez przeszkód między Chvalkowicami, Trebesovem i miejscowością Schveins- chadet (Svinistany), na północ od Jaromera i Doliny.V Korpus Poznański, który poniósł w bojach duże straty, został wycofany przez dowództwo armii na tyły do uzupeł­nienia swych szeregów. Kontyngenty rekrutów znajdowały się już w drodze. Na jego miejsce na lewym skrzydle2. Armii Śląskiej wszedł do działań bojowych VI Korpus Śląski.

* * *

30 czerwca 1 Armia wyruszyła z Gitschina do Horitz. Jej prawe skrzydło tworzyła Armia Elby. Dowódca 1. Armii, książę Fryderyk Karol, któremu, jak wiadomo, podlegała operacyjnie Armia Elby, miał dla niej osobne zadania. Rozkazał jej dowództwu rozciągnąć swe dywizje dalej ku południowi. Chciał, aby dywizje Armii Elby dotarły do drogi do Pardubic, aby móc potem przeciąć tę najkrótszą drogę odwrotu przeciwnika. Wykonując ten rozkaz, dywizje Armii Elby dotarły aż do miejscowości Smidar, skąd do pardubickiej drogi było już niedaleko.

Feldcechmistrz Ludwig Benedek, który zorientował się, że nagle z Gitschina maszeruje na jego pozycje ponad dwieście tysięcy żołnierzy połączonych 1. Armii i Armii Elby, a jednocześnie od strony wschodniej szykuje się do natarcia 2. Armia, musiał zmienić swe ugrupowanie bojowe.

Na początek wysłał do Miletina III Korpus, który tym­czasowo miał zasłonić lewy bok i tył Armii Północneji powstrzymać pochód 1. Armii. Natomiast reszta korpusów wykonała półkolisty obrót wokół osi, którą stanowił koniec prawego skrzydła austriackiego opartego na twierdzy Jo­sephstadt. Tak więc cała linia wojsk, zwrócona czołem na wschód, naprzeciw 2. Armii, a mająca przed frontem Elbę, tj. lewe skrzydło wyciągnięte ku północy przed Königinhof, a prawe ku południowi w Josephstadt, wykonała ów półobrót, cofając się i zachodząc lewym skrzydłem z pół­nocy na południe, czyli sprzed Königinhof do Königgrätz.

Korpusy austriackie pośpiesznie przemieszczały się wzdłuż Elby, docierając w pobliże twierdzy Königgrätz. W rezultacie cała Armia Północna zwróciła się czołem na zachód, naprzeciw zbliżającej się 1. Armii pruskiej, i oparła się tyłem o Elbę. Natomiast feldcechmistrz Ludwig Benedek przeniósł swą kwaterę do twierdzy Königgrätz3.

* * *

1 lipca 1866 roku monarcha pruski oraz osoby mu towarzyszące znalazły się w Gitschinie. W zamku Wallen- steina król Wilhelm I kazał założyć kwaterę główną. Tu spotkali się w 1805 roku cesarz Austrii Franciszek II, król Prus Fryderyk Wilhelm III i rosyjski car Aleksander I, aby zawrzeć przymierze przeciw cesarzowi Napoleonowi I. Teraz spadkobiercy dwóch uczestników tego przymierza stanęli naprzeciwko siebie w śmiertelnym boju.

W otoczeniu króla znajdował się generał-major Eugeniusz Podbielski (1814-1879) urodzony w Köpenick koło Berlina, ale z rodu wywodzącego się z Mazur, syn generała pruskiego Nikodema Józefa Podbielskiego (1780-1844). W wojsku służył od 1831 roku; absolwent Akademii

3 C h r z a n o w s k i , op.cit., s. 399.

Rycerskiej w Legnicy, od 19. roku życia oficer kawalerii, potem w sztabach i adiutanturach, dzięki czemu już w 1835 roku został mianowany majorem sztabu generalnego. Hel- muth von Moltke cenił go bardzo i protegował. W 1863 roku Eugeniusz Podbielski został pułkownikiem i dowódcą brygady kawalerii, wkrótce kwatermistrzem wojsk wal­czących w wojnie duńskiej. W 1865 roku został awan­sowany do stopnia generała-majora. W 1866 roku pełnił funkcję dyrektora Departamentu Przygotowań Wojennych Ministerstwa Wojny. Jak widać, umiał zdobyć też przy­chylność generała Albrechta von Roon. Towarzyszył mu syn Victor (1844-1916), urodzony we Frankfurcie nad Odrą, wtedy 22-letni oficer kawalerii.

* * *

1 lipca 1866 roku 2. Armia, zająwszy Königinhof, przebyła Elbę koło tego miasta i koło Arnau.

Jak wiadomo, rzeka ta w całym swym górnym biegu płynie z północy na południe, od Königinhof koło Joseph- stadt w kierunku Königgrätz. Kilka kilometrów od twierdzy zwraca się koło Pardubic na zachód, płynie aż do Kolin, potem obraca się na północ i płynie już do swego ujścia w kierunku północno-zachodnim, z początku prawie rów­nolegle do swego górnego biegu.

Następca tronu nakazał odpoczynek połowie swej armii, która wcześniej wzięła udział w trzydniowych krwawych bitwach, a wreszcie rozkazał maszerować do Miletina, gdzie taktycznie połączyła się z 1. Armią i utworzyła lewe skrzydło całego szyku pruskiego.

* * *

Po bitwie o Gitschin cesarz Franciszek Józef I zawiesił w funkcji szefa sztabu Armii Północnej feldmarszałka-

-porucznika Albrechta Heniksteina i na jego miejsce tymczasowo mianował generała-majora Baumgartena.

Feldcechmistrz Benedek, mając meldunki o walkach od Nachodu, poprzez Trautenau, aż do Nimburga (Nymburk) nad Elbą — uznał, że jego armia została osaczona z obu stron. Postanowił, jak wiadomo, wycofać ją w kierunku twierdzy Königgrätz; zatrzymał jednak wyjścia na zachod­nim brzegu Elby, aby mieć furtkę do działania zaczepnego4.

Najciekawsze było to, że książę Fryderyk Karol nie bardzo wiedział, gdzie znajduje się przeciwnik. Wprawdzie wcześniej generał Moltke rozkazał obu armiom (1. Armiai Armia Elby), aby udały się w pościg za grupą operacyjną generała Clam-Gallasa, ale książę Fryderyk Karol upor­czywie trzymał swą kawalerię w odwodzie i w związku z tym nawet nie bardzo wiedział, jaki był kierunek odwrotu nieprzyjaciela. W tej sytuacji szef Sztabu Ge­neralnego zdany był jedynie na własne domysły. Uznał, że grupa operacyjna generała Clam-Galasa podąża w kie­runku miejsca koncentracji korpusów dowodzonych przez Benedeka, które, jego zdaniem, zapewne musiały prze­sunąć się w rejon Königgrätz. Sądził jednak, że Armia Północna znajduje się już za Elbą. Oczywiście chodziłoo odcinek między Josephstadt i Königgrätz. Nie przyszło mu do głowy, że może znajdować się na jej przedpolu. Wydał następujące rozkazy: 2. Armia ma przesunąć się na zachód i związać nieprzyjaciela czołowo. W zwią­zku z tym ma sforsować Elbę w rejonie twierdzy Kö­niggrätz. Armia Elby i 1. Armia mają wykonać manewr od południa, aby przez Pardubice wyjść na zachodnie skrzydło i komunikacje przeciwnika5.

Książę Fryderyk Karol zaczął wykonywać rozkaz szefa Sztabu Generalnego, gdy nagle dowiedział się od swych straży przednich, że na zachodnim brzegu Elby w jej

4 M o s s o r , op.cit., s. 448.5 ibid., s. 448.

odcinku między Josephstadt i Königgrätz znajdują się duże siły nieprzyjaciela. Wtedy zdumiał się i zaczął zastanawiać: czyżby Benedek przekroczył Elbę i teraz przechodzi do działań zaczepnych?6. Wydał rozkaz zmiany marszu swej armii w lewo i zatelegrafował do generała Moltke. W swym telegramie opisał sytuację i stwierdził:

„Uważam, że 2. Armia powinna zaprzestać marszu na zachód, lecz udać się wzdłuż górnej Elby na południei uderzyć na Königgrätz od wschodu”.

Generał Moltke, którego zawsze cechowało elastyczne myślenie, uznał jego racje i zgodził się na zmianę planów.

Tymczasem Benedek czekał na pojawienie się nie­przyjaciela. Nie miał on wcześniej żadnego planu walnej bitwy. Poczucie osaczenia zburzyło wszelkie jego dotych­czasowe pomysły. Nowy plan tworzył się dopiero w jego umyśle, a jak przypuszczał wspomniany już generał hisz­pański Juan Prim y Prats, feldcechmistrz ciągle nie miał dotąd dostatecznej ilości wojska do przeprowadzenia jakiej­kolwiek poważniejszej operacji wojskowej. „Gdy Prusy weszły do Saksonii, armia austriacka na Morawach mogła liczyć co najwyżej sto tysięcy, a dwa tygodnie wcześniej nawet 25 tysięcy” — uważał generał Prim.

Jak stwierdził dalej w „Diario Barcelona” (koresponden­cje z 29 i 30 lipca 1866), korpusy austriackie przybyły do Czech w ostatniej chwili. Uważał, że feldcechmistrz Bene­dek mógł zgromadzić do walki najwyżej dwieście tysięcy żołnierzy. Oczywiście austriacki wódz trzymał ten fakt w głębokiej tajemnicy. „Prusacy nawet tego nie przypusz­czali” — donosił hiszpański generał.

Mimo to dowódca Armii Północnej dążył do walnej bitwy. Zamierzał ją rozstrzygnąć koło twierdzy Königgrätz. Jeszcze 30 czerwca o godz. 18.00 wysłał do cesarza Franciszka Józefa I z miejscowości Dubenec, znajdującej

6 ibid., s. 449.

na zachód od Jaromera, najbardziej wysuniętego w kierunku nadciągających 1. Armii i Armii Elby stanowiska Armii Północnej, telegram wyjaśniający swój ostatni manewr: „Armia skutkiem wycofania się I Korpusu gen. kaw. Clama Gallasa i Sasów musi si«ę skoncentrować przy Königgrätz”.

Oskarżony o wycofań ie się z terenów między Gitschinem (Jićinem) a Izerą dowódca I Korpusu opublikował zaraz po wojnie pamiętnik, gdzie stwierdził z oburzeniem, że było to kłamstwo ze strony feldcechmistrza. Jak już wiadomo, stwierdzenie Benedeka zawierało prawdę, ale tylko połowi­czną. Benedek po prostu wcześniej wydał niejasne rozkazy, a generał Clam-Gallas i następca tronu saskiego, książę Albert, zrozumieli je po swojemu, czyli niewłaściwie. Feldcechmistrz uniósł się honorem i chciał się pojedyn­kować z generałem kaiwalerii. Ostatecznie do pojedynku nie doszło — obaj dowódcy mieli inne kłopoty na głowie. Zeznawali przed cesarską komisją wojskowo-śledczą bada­jącą przyczyny klęski i musieli dobrze się nagłowić, aby obronić swe racje.

* * *

Dotychczas Benedek nie wyróżnił się niczym w prowa­dzeniu kampanii. Oceniający jego działalność z tego okresu, zarzucali mu, że pozwolił, aby wojska pruskie biły jego korpusy, jeden za drugim, choć —j ak twierdzili — gdyby miał w sobie napoleońską iskrę, udatnie manewrując całą swą armią, to on móg3 pobić kolejno poszczególne armie wroga, zanim połączyły się nad Izerą. Łatwo jednak oceniać jego postępowanie po wielu latach, jeśli dotąd nie znamy wszystkich okoliczności, które na to wpłynęły. Może rzeczywiście feldcechmistrz nie miał wystarczającej ilości wojsk, jak sugerował to generał Prim?

A poza tym Ludwig von Benedek rzeczywiście nie posiadał „napoleońskiej iskry”, zaś cała jego dotychczasowa

służba wojskowa przebiegała na polach bitew w Lombardii, jeśli nie liczyć pacyfikacji w 1846 roku oddziału polskich powstańców koło Gdowa i epizodu z powstania węgiers­kiego w latach 1848/49. Łatwiej było bić słabszych niż zetknąć się z prawdziwie godnym przeciwnikiem, który w dodatku szykował wiele niespodzianek. Ale jak już wspominaliśmy, tak na dobrą sprawę Europa jeszcze nie wiedziała, jak nauczyli się i potrafili walczyć Prusacy pod kierunkiem króla Wilhelma I oraz generała Moltke. Wojna z Danią nie mogła tu uchodzić za miarodajną próbkę. Poza tym generał Moltke wyciągnął wnioski z popełnionych tam błędów, a dla Austrii przygotował nie tylko Blitzkrieg, ale też... Wunderwąffe, czyli iglicowe karabiny odtylcowe.

Wiedeńczycy niewiele wiedzieli o tym, co dzieje się na froncie. Miasto żyło nadal swym życiem, tak jakby wojny nie było. W końcu było to lato, czas wypoczynku i zabaw! Prasa wiedeńska informowała raczej skąpo o wydarzeniach wojen­nych; widocznie chciała zasugerować mieszkańcom stolicy, że dobre wiadomości to żadne wiadomości, dlatego nie mao czym pisać. Nie była to jednak jej wina. Wiadomo było, że feldcechmistrz Benedek nie lubił dziennikarzy, którzy w cza­sie całej kampanii trzymani byli z dala od pierwszej linii frontu, za pociągami intendentury, i o wydarzeniach na pierwszej linii frontu dowiadywali się z gazet, których byli przedstawicielami. Gazety te, nie mając własnych informacji, zamieszczały przedruki z relacji korespondentów wojennych prasy zachodniej, zwłaszcza angielskiej, belgijskiej i francus­kiej, akredytowanych przy dowódcy Armii Północnej, którzy jeździli za nim jak adiutanci i tak byli traktowani. Nic dziwnego: feldcechmistrz Benedek, początkowo zmuszony do ich przyjęcia, przyzwyczaił się do towarzystwa obcych żurnalistów, a poza tym łatwiej znajdował z nimi wspólny język, ponieważ byli to przeważnie zawodowi oficerowie7.

7 „Gazeta Warszawska”, nr 168 z 13 grudnia 1866.

Ale, aby zaspokoić apetyt wiedeńczyków na własne, pomyślne wieści z frontu, ktoś z Ministerstwa Wojny polecił wystawić na widok publiczny przed pałacem cesarskim armatę pruską. Prasa zaraz ogłosiła, że jest to jedna ze zdobycznych armat w czasie dotychczasowych działań wojennych, choć, jak na razie, Austriacy nie zdobyli ani jednej. Armata stanowiła po prostu... dar króla pruskiego dla cesarza, ofiarowany w czasach, gdy jeszcze się przyjaźnili8.

Tymczasem w obozie pruskim trwały intensywne przy­gotowania do walnej bitwy. Dnia 2 lipca 1866 roku o godz.11.00 szef sztabu 1. Armii, generał-major Konstanty Voigtz- -Reetz, poprosił króla Wilhelma I, stacjonującego ze swym sztabem w Gitschinie, aby wydał rozkaz wymarszu 2. Armii Śląskiej. Powinna ona ruszyć lewym brzegiem Bystrzycy na południe, aby idąc przez Cerekwitz, połączyć się z 1. Armią. Król przychylił się do tej prośby i książę Fryderyk Karol wysłał do następcy tronu księcia Wilhelma Mikołaja kuriera, porucznika Hormanda, z listem. Była to misja ryzykowna, bowiem posłaniec mógł wpaść w ręce nieprzyjaciela. Ale dzielny porucznik Hormand dotarł konno szczęśliwie 3 lipca o godz. 4.00 rano do obozu następcy tronu i wręczył mu list.

Następca tronu książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj jadł właśnie śniadanie. Przeczytawszy list, dokończył jedzenie, po czym dokonał przeglądu wojsk i dopiero wtedy wydał stosowne rozkazy. O godz. 7.00 dowodzona przez niego2. Armia Śląska znajdowała się w już w marszu.

Dwie kolumny I Korpusu Wschodniopruskiego poma­szerowały z Zizelowes na Gross Burglitz. Za nimi podążała Rezerwowa Dywizja Kawalerii. Wojska te przez Cerekwitz kierowały się na miejscowość Benatek (Benatky) leżącą na północ od Sadowy.

8 ibid., nr 291 z 29 grudnia 1866

Korpus Gwardii wymaszerował z Königinhof (Dvur Kralove) już o godz. 6.00 i podążał do miejscowości Lohta nad rzeką Trotiną. Miał do przejścia 20 km, co powinno mu zająć trzy godziny, z Lotha zaś miał maszerować do Horenoves (Horenowice), co z kolei zajęłoby dalszą godzi­nę, a w razie oporu wroga — jak liczył — dwie. Dopiero stamtąd Korpus Gwardii mógł wpłynąć na rozwój bitwy.

Grunt był gliniasty i rozmiękły. 1. Dywizja Gwardii maszerowała na czele korpusu. Za nią podążały: straż przednia2. Dywizji Gwardii, brygada kawalerii ciężkiej i rezerwa artylerii, potem reszta 2. Dywizji Gwardii. Nieco w tyle

s

maszerował VI Korpus Śląski (11. i 12. DP) jako lewe/skrzydło 2. Armii Śląskiej. Jego droga wiodła z miejscowości Welcowitz (Velichovky), znajdującej się na zachód od Jaro­mera, w kierunku twierdzy Josephstadt (Jozefov), gdzie miał zostawić część swych wojsk, a z resztą przebyć rzekę Trotinęi utworzyć lewe skrzydło ugrupowania 2. Armii.

V Korpus Poznański ruszył w dwie godziny po VI Kor­pusie, jako rezerwa, aby zająć stanowiska koło miejscowości Chotëborek.

Tymczasem w obozie austriackim feldcechmistrz opra­cowywał gorączkowo plan bitwy. Swoją armię postanowił rozwinąć łukiem na północny zachód od twierdzy König­grätz, między rzekami Bystrzycą a Elbą (Łabą) i wpadającą do niej rzeką Trotiną.

Bystrzyca płynie w szerokiej bagnistej dolinie. Nie jest głęboka, ale nie można jej przechodzić w bród. Natomiast na jej lewym brzegu między rzeką Trotiną i Elbą znajduje się, cechująca się nieregularną rzeźbą terenu, wzgórkowata dolina poprzecinana wielkimi i głębokimi nizinami. Praskie „Narodny Listy” (16 września 1866 roku) opisywały ten teren następująco:

„Na północny zachód od Königgrätz znajduje się znaczna przestrzeń usiana niewielkimi wzgórzami i laskami ciąg­nącymi się w półkolu od Lipy do Prima (Prim) aż ku

Nechanitz (Nechanicom). Po obu stronach dolina. Na północy kończyna górzystości panuje nad całą przestrzenią Chlum, którego największą wyniosłość wieńczy samotna, w wielkim poszanowaniu u ludu będąca, kapliczka.

Z kolei na południe od miejscowości Nechanitz (Necha- nice) i Prim znajdują się obszerne lasy też mogące sprawiać kłopot nacierającym wojskom, jeśli broniące się w nich oddziały wykonają w nich różne pułapki. Cała dolina stanowi wielki amfiteatr, z najwyższym punktem przy głównym trakcie koło Chlum”9.

Nad Elbą u ujścia rzeki Adler (Orlice) na południu znajdowała się twierdza Königgrätz. Wiodła do niej licząca 12 km droga z miejscowości Dub przez leżące na wschodzie Sadową, Cislowes, Lipę, Chlum, Rozberitz (Rozbërice), a także Wschestar (Vsestary), Rosnitz (Rosnice) i Briza (Briza) leżące na zachód od tej drogi.

Do Königgrätz biegła też druga droga z Nechanitz leżącego na zachodnim brzegu Bystrzycy, gdzie koncen­trowała się Armia Elby.

Fachowcy od terenoznawstwa, chwaląc pozycję wybraną przez feldcechmistrza do obrony, zapominali, że gdyby nacierający Prusacy zostali odparci, obrońcy nie byliby w stanie przejść do kontmatarcia i pościgu. A trudno przypuszczać, że na terenie tym doszłoby do rozstrzygnięcia bitwy na korzyść Austriaków do tego stopnia, że pola między Bystrzycą i Elbą stałyby się grobem pruskich armii.

Ale nie brakło także głosów, że teren ten nie nadawał się nawet do obrony. Leon Chrzanowski twierdził, że położenie, w jakim znalazła się Armia Północna po wykonaniu odwrotu spod Josephstadt, było fatalne pod względem strategicznym. Było to na opak zasadom strategii. I tu wyliczał:

„1. Związki armii i jej główna linia odwrotu przez Pardubice były niezasłonięte; armia w tym położeniu pobita traciła prostą drogę odwrotu,

9 ibid., nr 2 z 4 stycznia 1867 („Narodny Listy” z 16 września 1866).

2. zepchnięta była ze swej linii operacyjnej, a co gorsza,3. parta była na Śląsk, w kraj nieprzyjacielski, iż tylko

bardzo szybkim cofaniem się po dalekim łuku mogła odzyskać w części drogę odwrotu Wiedniowi, wrócić na swą linię działań. Kto zaś wie, jakie klęski ponosić musi liczna armia, szybko cofając się po przegranej bitwie, gdy jeszcze straciła prostą linię odwrotu, i wyobrazić sobie ogrom klęski w razie przegranej”.

Nadto:„4. oba skrzydła armii były wyciągnięte w kraju

zajmowanym przez nieprzyjaciela i niczym niezasłonięte; nieprzyjaciel już obszedł strategicznie armię austriacką, a taktyczne oskrzydlenie linii bojowej w czasie bitwy było bardzo łatwym, a prawie koniecznym tego na­stępstwem”10.

Tak oto zdaniem Leona Chrzanowskiego feldcechmistrz Benedek, nie zdając sobie z tego sprawy, poprzez niefor­tunnie wybraną pozycję szykował zagładę swojej armii. Natomiast zdawał sobie z tego sprawę generał Moltke,o czym dalej pisał Leon Chrzanowski:

„W nocy z 2 na 3 lipca wódz pruski otrzymuje wiado­mość, iż armia austriacka, uszykowana nad Elbą i König­grätz oraz nad Bystrzycą, zamierza przyjąć tam bitwę. W obawie, aby sztab austriacki nie odstąpił od zamiaru stoczenia walnego boju na tak niekorzystnej dla siebie pozycji, postanawia natychmiast król pruski, a raczej generał Moltke, atakować ją jak najprędzej, a przeto uderzyć zaraz nazajutrz rano wojskami najbliżej stojącymi, tj. armią Fryderyka Karola i korpusem Herwartha, nie czekając nawet, zaczem dojdzie do stanowisk przeciwnika lewo- skrzydłowa armia śląska. Obawiał się może, że jeśli armia ta, zachodząca z boku przeciwnikowi, zbliży się do niego, zanim bój z frontu się zapali i wojska się tu zaraz zewrą

10 C h r z a n o w s k i , op.cit., s. 398-399.

— może armia austriacka nie przyjmując bitwy w bardzo niekorzystnej dla siebie pozycji cofnie się ku Pardu­bicom”11.

Jak widać, feldcechmistrz Benedek i generał Moltke różnili się bardzo poglądami na temat przydatności obranej przez tego pierwszego pozycji. Feldcechmistrz uznał ją po prostu za dobrą i na niej dokonał rozstawienia swych korpusów. Generał Moltke widział w niej szansę szybkiego rozbicia Armii Północnej.

Ludwig Benedek przyjął ugrupowanie obronne na dwa fronty. Na północy, na prawym jego skrzydle po prawej stronie szosy z Königgrätz do Sadowy, koło Horenoves przed rzeką Trotina, umieścił II Korpus. Obok, z lewej strony II Korpusu, między miejscowościami Sadowai Chlum, przed Cisloves, lasem Sviepwald i Benatek, na prawo od Lipy, stanął IV Korpus. W środku ugrupowania, nad rzeką Bystrzycą, na południe, stanęły: koło Ober Dohalitz — III Korpus, obok, na jego lewym skrzydle koło Mokrowous — X Korpus. Korpus Saski feldcechmistrz umieścił na południu, ale zaginając jego pozycje w prawo, koło Nieder Prim, w kierunku na południowy zachód— Hradek i zachód — Nechanitz. W drugim rzucie Ludwig Benedek umieścił na południe, po wschodniej stronie szosy koło Nedelist, 2. Dywizję Lekkiej Kawalerii. Jeszcze dalej na południowy wschód od Nedelist, w miej­scowości Swety, znalazła się rezerwa artylerii. 1. Rezer­wowa Dywizja Kawalerii stanęła w lewo za Lipą i Chlum, przed Rozberitz, ale już po lewej stronie szosy. Dalej na południe stanęły w Wschwestar: VI Korpus oraz I Korpus. Natomiast przed Ober Prim stanęły 1. Dywizja Lekkiej Kawalerii i VIII Korpus. Cały front od rzeki Trotiny przez Horenoves i Chlum do Nieder Prim ku Hradkowi na zachód od Königgrätz wynosił, jak obliczył korespondent

11 ibid., s. 401.

londyńskiego „Timesa”, dziewięć mil angielskich, albo wedle pułkownika Wilhelma von Rüstowa, autora pracyo kampanii czeskiej 1866 roku — 15 tysięcy kroków (14,4 km), czyli, jak to dodatkowo obliczył pułkownik — dwu­nastu ludzi przypadało na jeden krok12.

Reasumując: Armia Północna stanęła plecami do twierdzy Königgrätz, na wzniesieniu, które obniżało się w kierunku Łaby. Prawą flankę zamykała rzeka, na lewej rósł gęsty las, który uniemożliwiał przemieszczanie się dużych zwiadów taktycznych. Lewej flanki bronili wprawdzie Austriacy, ale w razie potrzeby mogli wycofać się na pozycje artylerii. Ludwig Benedek, zdając sobie sprawę, że najsilniejszy jego oręż stanowi artyleria, rozkazał rozstawić baterie dział przed miejscowościami Chlum i Lipą, jakby na trzech tarasach. Miały one morderczym ogniem bronić przejścia przez Sadowę.

Do oczyszczenia linii strzałowych dla dział żołnierze austriaccy wycięli las, a drzewa użyli do zbudowania zasieków. Baterie zasłonili szańcami z ziemi. Jak okazało się potem, zrobili to dość niedokładnie, a w wielu miejscach po prostu nie dokończyli robót ziemnych; zaś wskutek zaangażowania do tych prac byli zmęczeni jeszcze przed walką.

Feldcechmistrz miał nadzieję, że bataliony 1. Armii, którą uważał za głównego przeciwnika, będą chciały przejść rzekę Bystrzycę. Zostawił im nawet mosty, aby ułatwić zadanie. Wtedy — jak mniemał — dostaną się pod ogień austriackiej artylerii na wzgórzach i poniosą duże straty. Wówczas stojące naprzeciw korpusy dokonają kontrude- rzenia i łatwo rozbiją przeciwnika.

Obie nieprzyjacielskie armie wypoczywały po forsow­nych marszach. Nie można jednak uważać, że wojska austriackie oddały się pełnemu wypoczynkowi. Żołnierze

12 D u r s c h m i e d , op.cit., s . 9 0 .

nie dostali tego dnia strawy; jak zwykle kolumny transpor­towe nie dały rady nadążyć za posuwającym się wojskiem. Co innego — żołnierze pruscy, którzy mieli jedzenia pod dostatkiem i mogli posilić się przed walką do syta, chociaż w armii pruskiej panowało przekonanie, że do boju lepiej nie iść z pełnym żołądkiem, bowiem w razie otrzymania postrzału w brzuch mniejsze są szanse na przeżycie.

Ugrupowanie wojsk pruskich wyglądało następująco:1. Armia, zgromadzona koło Horitz (Horice), biwakowała przed Bystrzycą frontem na wschód, okrakiem na wielkiej drodze wiodącej przez stanowiska austriackie do Kö­niggrätz. Prawe skrzydło, czyli Armia Elby, znajdowało się w Smidarze, czołem także na wschód naprzeciwko Nechanitz i rozciągało się do Nowego Biczowa, aby móc sięgnąć w bok lewego skrzydła austriackiego i odciąć je od Pardubic. Lewe skrzydło pruskie, czyli 2. Armia Śląska, stojące między Miletinem a Elbą, zaginało się w kierunku wschodnim. Obrócone frontem bardziej na południe, gotowe było do otoczenia prawego boku wojsk austriackich. Główny biwak 2. Armii znajdował się koło Rettendorf, blisko Königinhof. Jeden ze znajdujących się tam żołnierzy pisał:

„Wyżyny zdobyte przez nas między Königinhof a Joseph- stadt w części uzbroiliśmy. Brak tylko dział oblężniczych. Czekamy na nie. Pontony nadeszły, będziemy stawiać dwa mosty poniżej Josephstadt. Dwie kompanie węgierskie przeszły do nas. Administracja i gospodarka u Austriaków opłakana”13.

Żołnierze 2. Armii przypuszczali, że wkrótce rozpocznie się szturm na twierdzę Josephstadt. Ale generał Moltke anio tym myślał. Josephstadt zbudowany w latach 1780-1787, na wzniesieniu u spływu rzek Elby i Metuje, na obszarze 289 ha, 20 km od granicy czeskiej z Prusami, niewątpliwie

13 „Gazeta Warszawska”, nr 150 z 6 lipca 1866

uchodził za twierdzę nie do zdobycia. Obliczono, że może w niej bronić się 12 tysięcy żołnierzy przez pięć miesięcy (a jeśli twierdzy nie udało się zdobyć w ciągu czterech miesięcy, uchodziła ona za fortyfikację nie do zdobycia). Josephstadt z wysokimi murami, czterema bramami, przed- mościem chronionym przez urządzenia koronne i przegrody rzeczne, wyniosłe bastiony, a przed nimi tzw. półksiężyce, kurtyny, raweliny, z ukrytymi drogami i placami broni budził po prostu respekt. Twierdza miała też 45 km chodników, unikalną sieć kanalizacyjną, kazamaty w pod­ziemiach dla żołnierzy. Zdobywać ją byłoby rzeczywiście szaleństwem, zwłaszcza że pruskiemu szefowi Sztabu Generalnego zależało na czasie. Generał Moltke nie widział powodów, aby wdawać się w kłopotliwe i kosztowne oblężenie. Jako zwolennik wojny błyskawicznej zdawał sobie sprawę, że wpakowanie się w długotrwałe oblężenie może spowodować, że wojna z Blitzkriegu szybko zamieni się w Sitzkrieg. A on wiedział, że trzeba ją rozstrzygnąć od razu, zanim opamiętają się inni monarchowie europejscy, a zwłaszcza cesarz Napoleon III i królowa Wiktoria.

Generał Moltke, zapoznawszy się z raportami wywiadu na temat ugrupowania Armii Północnej, opracował na­stępujący, niezwykle prosty, plan, który przedstawił królowi pruskiemu 2 lipca 1866 roku o północy w kwaterze na zamku w Gitschinie (Jićinie): Armia Elby, stojąca na prawym skrzydle ugrupowania pruskiego, zaatakuje lewą flankę ugrupowania austriackiego. 1. Armia, wzmocnionaI Korpusem Wschodniopruskim dowodzonym przez gen. Edwarda Bonina, stojąca w środku ugrupowania pruskiego, uderzy w środek linii austriackich, zaś stanowiąca główną siłę 2. Armia Śląska, znajdująca się nieco w tyle na lewym skrzydle ugrupowania pruskiego, uderzy na nieprzyjacielskie pozycje z prawej flanki.

Ostatecznie ugrupowanie armii pruskich przed rzeką Bystrzycą wyglądało następująco: Od lewego skrzydła 1.

Armia (7., 8., 4., 3. DP, a w II rzucie — 6. i 5. DP) zajmowała pozycje przed miejscowością Benatek (znaj­dującą się po drugiej stronie rzeki), Sadową, aż do miejs­cowości Mokrowous (także leżącej na przeciwległym brzegu). Dalej znajdował się już pas działania Armii Elby, której dywizje (14., 16., 15. DP) stały przed Alt Nechanitz. Na zachód od ugrupowania 1. Armii stacjonowała w Suchej1. Dywizja Kawalerii dowodzona przez generała-porucznika Gustawa Alvenslebena, a w miejscowości Dohalitzka2. Dywizja Kawalerii dowodzona przez gen. por. Hahna (2. i 3. lekkie brygady). Miała ona ważne zadanie: ubez­pieczała stanowisko dowidzenia króla. Na południu, przed Hradkiem, stanęła 3. Brygada Kawalerii Ciężkiej dowo­dzona przez generała-majora Kuno von der Goltza, wcho­dząca w skład 2. Dywizji Kawalerii14.

Już wcześniej wieczorem dowódca 1. Armii, książę Fryderyk Karol, dowiedziawszy się od zwiadowców, że między Elbą i Bystrzycą znajdują się przynajmniej trzy korpusy austriackie, z którymi będzie musiał podjąć walkę, postanowił wysunąć swoje trzy korpusy za Bystrzycę. Spodziewał się, że walna bitwa rozpocznie się nazajutrz z samego rana.

Naczelne Dowództwo pruskie niecierpliwie czekało na nadejście 2. Armii Śląskiej; od niej zależało całe powodze­nie bitwy. Szef Sztabu Generalnego wojsk pruskich zdawał sobie sprawę, że bynajmniej nie jest to spacer i że na drodze swego pochodu dywizje 2. Armii Śląskiej mogą staczać krwawe bitwy. Ale był pewien, że swoje zadanie, polegają­ce, jak wiadomo, na zabezpieczeniu działań 1. Armii od strony twierdzy Josephstadt, którą miała blokować, a potem na uderzeniu w prawy bok pozycji nieprzyjaciela, 2. Armia Śląska wykona. Jej dowództwo posiadało bodaj najlepszei najwaleczniejsze dywizje w całej armii i znakomitych,

14 Wikipedia, Bild: Karte zur Schlacht bei Königgrätz.

doświadczonych dowódców. Przez cały czas marszu tej armii przez Czechy generał Moltke posiadał z jej dowództ­wem kontakt telegraficzny i jak do tej pory nie miał powodów do narzekań — no, może poza pretensjamio jedną wpadkę, jaka przydarzyła się generałowi-porucz- nikowi Edwardowi Boninowi, gdy zrezygnował z pomocy1. Dywizji Gwardii koło Trautenau. Kosztowało to dodat­kowe straty w szeregach wojsk pruskich, ale ostatecznie błąd został naprawiony i feldmarszałek-porucznik Ludwik Gablenz został w końcu odprawiony przez Prusaków z kwit­kiem, a przy okazji stracił połowę swego korpusu. Generał Moltke liczył na to, że to 2. Armia rozstrzygnie walną bitwę, której rozpoczęcie wręcz wisiało na włosku, na korzyść oręża pruskiego.

Leon Chrzanowski pisał:„Noc z 2 na 3 lipca była pogodna. Długie, szerokie

wstęgi ognisk naprzeciw siebie biwakujących wielkich armii płonęły poza dwoma przeciwległymi sobie pasami wzgórz, ciągnącemi się po obu stronach rzeki Bystrzycy [...] Około godziny 2 po północy powstaje ruch powszechny w biwakach i obozach pruskich sześciomilowym łukiem od Bidzowa przez Smidar, Horzycę, Miletin, aż do Königinhof rozłożonych; wojska szykują się, posuwają się naprzód różnymi drogami i przez pola [...] Pięciomilowe półkole, okrążające jeszcze z dość daleka pozycję armii austriackiej, pomyka się dośrodkowo, ścieśnia się, by z trzech stron otoczyć bliżej stanowisko wojsk cesarskich”15.

3 lipca 1866 roku między godz. 1.00-3.00 dywizje1. Armii ruszyły w kierunku rzeki Bystrzycy, do której dotarły ok. godz. 7.00. Armia Północna również nie pozostała bezczynna. Jak pisał dalej Leon Chrzanowski:

„Równocześnie o północy ruszają się wojska austriackie z biwaków rozłożonych w tyle pozycji, które mają zająć.

1 5 C h r z a n o w s k i , op.cit., s . 401.

Korpusy ciągną na wyznaczone im stanowiska na wzgó­rzach nad Bystrzycą, sprawiają się tam w szyk bojowy. Ranek 3 lipca zastaje armię austriacką w szyku w pozycji obranej, a wojska pruskie w pochodzie wielkim półkolem naprzeciw tejże pozycji”16.

Feldcechmistrz Ludwig von Benedek spędził noc z 2 na3 lipca w gospodzie Zur Stadt Prag koło Königgrätz. Wstał bardzo wcześnie, ok. godz. 4.00, i stwierdził, że świt jest wilgotny. Nad stratowanymi przez wojsko polami pszenicy unosiły się opary mgły. Usiadł przy stole i zaczął pisać list do żony:

„Jeśli moje stare szczęście mnie nie opuści, wszystko skończy się dobrze. Ale jeśli stanie się inaczej, powiem pokornie: Bóg tak chciał. Ty, mój cesarz i Austria będziecie w ostatnich moich myślach. Mój umysł jest spokojny i opanowany, a ja poczuję się szczęśliwy, kiedy usłyszę w pobliżu huk armat”.

To ostatnie pragnienie spełniło się niemal natychmiast: właśnie wojska pruskie otworzyły ogień. Zaraz za nimi zaczęła strzelać artyleria austriacka. Benedek odłożył pióro — uznał, że czas pojawić się na polu bitwy. Wsiadł na konia i w otoczeniu swego sztabu ruszył na swe stanowisko dowodzenia w miejscowości Lipa. Tymczasem po drugiej stronie Bystrzycy znajdował się już król pruski wraz z generałem Moltke, swym sztabem i towarzyszącym im premierem Bismarckiem. Monarcha przybył ok. godz. 7.00 z Gitschina (Jićina) przez Horitz do swego stanowiska dowodzenia w Dub, po czym dał rozkaz otwarcia ognia przez artylerię II Korpusu Pomorskiego. Tego samego dnia czytelnicy porannej prasy angielskiej, a zwłaszcza „The Manchester Guardian”, mieli okazję przeczytać kolejny tekst Fryderyka Engelsa z cyklu Notes on the War In Germany:

16 ibid., s. 402.

„Wyobraźmy sobie, że młodego pruskiego podchorążego lub kometa, który zdaje egzamin na stopień porucznika, zapytają, jaki plan wkroczenia armii pruskiej do Czech dawałby największą rękojmię bezpieczeństwa. Przypuśćmy, że nasz młody oficer odpowie: «Najlepiej byłoby podzielić wojska na dwie części, jednej z nich kazać obejść Kar­konosze ze wschodu, drugiej zaś z zachodu, z tym że musiałyby one połączyć się pod Gitschinem». Cóż by na to odpowiedział egzaminujący oficer? Oświadczyłby młodemu człowiekowi, że plan ten grzeszy przeciwko dwom pod­stawowym prawom strategii: «po pierwsze, nigdy nie należy dzielić swych wojsk w ten sposób, by nie mogły udzielić sobie wzajemnej pomocy, przeciwnie, trzeba trzymać je możliwie najbliżej siebie; po drugie, w wypadku, gdy maszerują różnymi drogami, należy punkt połączenia poszczególnych kolumn wyznaczyć poza zasięgiem działa­nia nieprzyjaciela» — i dlatego proponowany przez niego plan jest najgorszym ze wszystkich możliwych; można by go wziąć pod uwagę jedynie w tym przypadku, gdyby Czechy były całkowicie wolne od wojsk nieprzyjacielskich; że zatem oficer, który proponuje podobny plan kampanii, nie zasługuje nawet na stopień porucznika. A jednak właśnie taki plan przyjął mądry i uczony sztab armii pruskiej. Jest to prawie nie do wiary, ale tak się właśnie stało. Błąd, za który Włosi musieli odpokutować pod Custozzą, powtórzyli Prusacy i to w warunkach, które czyniły go dziesięć razy gorszym”.

Fryderyk Engels uważał, że przyjęcie tego planu to skutek faktu, iż najwyższe dowództwo armii pruskiej spoczywa w rękach królów i książąt i rokował jej klęskę. Jak widać, zaciążyło tu wzięte nie wiadomo skąd przeko­nanie, że wszyscy arystokraci to bawidamki i próżniaki, a ich obecność na wysokich stanowiskach w armii to nieporozumienie i jedynie niesłuszna premia za odpowiednie pochodzenie społeczne. Wprawdzie nie ulega wątpliwości,

że wielu z nich znalazło się w armii przez przypadek, ale mimo wszystko ukończyli oni szkoły oficerskie, uczest­niczyli w różnych sprawdzających manewrach i ćwicze­niach, brali udział w wojnie duńskiej w 1864 roku i nie brakło wśród nich osób mających zamiłowanie do wojaczki, a także mniejszy czy większy talent wojskowy17.

1 7 E n g e l s , op.cits . 199-200

POCZĄTEK BITWY

Dowódca 1. Armii, książę Fryderyk Karol, po otwarciu ognia artyleryjskiego wysłał naprzód 6. Pułk Ułanów Turyngii, aby zajął most na rzece. Tam jednak ka- walerzyści pruscy natknęli się na batalion jegrów au­striackich. Prusacy byli zaskoczeni — widocznie sądzili, że zajmą most bez przeszkód. Tymczasem znajdujące się w tyle austriackie baterie dział otworzyły ogieńi wojska pruskie poniosły pierwsze straty. Książę Fryderyk Karol wysyłał jednak kolejne bataliony dywizji pierwszego rzutu, wspierane ciężkim ogniem dział. Leżące na prze­ciwległym brzegu Bystrzycy miejscowości zostały zró­wnane z ziemią przez artylerię.

O godz. 8.00 7 DP dowodzona przez generała-porucznika Franceskiego, której zadanie polegało na nawiązaniu kon-

s

taktu z 2. Armią Śląską, przeszła przez Bystrzycę, wkroczyła do wsi i zajęła stanowiska na południe przed lesistym wzgórzem Sviepwald (Svib). Maszerowała niewidoczna dla nieprzyjaciela, po terenie pociętym przeszkodami i za­słoniętym. 27., 66., 67. pp zdobyły wkrótce Sviepwald, ale sześć baterii artylerii austriackiej zaczęło bezlitośnie je ostrzeliwać. Żołnierze 7. Dywizji zalegli, ponosząc ciężkie straty. Na prawym brzegu Bystrzycy, po prawej stronie 7.

DP nacierała 8. DP, kryjąc się za drzewami lasu Hola i walczyła o Sadowę, zdobywając ją o godz. 8.30. 4. DP nacierała na miejscowość Ober Dohalitz (Homi Dohalice), gdzie bronił się III Korpus austriacki. Na razie usadowiła się w ruinach wioski, chroniąc się przed morderczym ogniem artylerii. 3. DP zaatakowała miejscowość Mok- rowous (Mokrovousy), gdzie walczył X Korpus feldmar- szałka-porucznika Ludwika Gablenza i znalazła się także pod ogromnym ogniem artylerii austriackiej1.

Tymczasem feldcechmistrz Benedek ze swym sztabem dotarł na swoje stanowisko dowodzenia koło miejscowości Lipa. Na miejscu okazało się, że generał-major Gideon Krizmanic, szef kancelarii wojennej Armii Północnej, został odwołany ze swego stanowiska przez cesarza Franciszka Józefa I. Generał siedział na koniu z kwaśną miną i czytał właśnie cesarski telegram. Obok znajdował się feldmarszałek- -porucznik Alfred von Henikstein, do niedawna szef sztabu Armii Północnej, ale, jak wiadomo, już zawieszony w obo­wiązkach przez cesarza. Miał minę wyraźnie zadowoloną :z kłopotu kolegi2. Obaj zresztą niezbyt się lubili, a Ludwig Benedek nie lubił obu. A jego powiedzenie, że na swe stanowiska nadają się tak, jak on do komponowania oper, obiegło już całą Armię Północną. Cóż, stary feldcechmistrz lubił mówić wprost, ponieważ, jak pisała wtedy oględnie prasa, miał maniery „demokratyczne”.

Teraz jednak Benedek, już bez swych niekompetentnych, jego zdaniem, pomocników, miał szansę skomponowania własnej opery, gdzie dominować miały huk armat, okrzyki wojska idącego do natarcia, kwik koni pod szarżującymi jeźdźcami, jęki ginących i rannych. A finał? Upadająca z trzaskiem u jego nóg zdobyte na wrogu sztandary!

Żołnierze na jego widok wiwatowali w swych językarh Orkiestry grały Marsza Radetzky’ego. Stary wódz t»vI

1 „Gazeta Warszawska”, nr 172 z 1 sierpnia 1866.2 D u r s c h m i e d , op.cits . 9 1 .

zadowolony. Wiedział, że ma sporą popularność wśród wojska, a to był dla niego duży atut. Inaczej przecież dowodzi się żołnierzami, o których się wie, że lubią swego dowódcę, nazywając go „austriackim Bayardem”. Jak wiadomo Bayard, legendarny rycerz bez skazy, ideał średniowiecza, opiewany w licznych utworach Piotra de Terrai (1475-1524), dowodził wojskami w kampaniach włoskich powadzonych przez francuskich królów Karo­la VII, Ludwika XII i Fanciszka I.

Moja linia obrony jest nie do zdobycia — rozumował/feldcechmistrz. — Środka bronią 44 tysiące żołnierzy i 134 działa. Na lewej flance mamy 55 tysięcy żołnierzy i 140 dział, na prawej flance — 55 tysięcy wojska i 176 dział. W odwodzie posiadamy jeszcze 47 tysięcy piechoty, a ponadto 11 500 kawalerii oraz 320 dział. Prusacy połamią sobie zęby. A wtedy skoczymy na nich i dobijemy ich. I nie pomogą nawet im iglicowki!

Podsumowanie sił napełniło Benedeka radością. Jednak stary wódz nigdy nie ulegał łatwemu zadowoleniu i samo- uspokojeniu. Zastanowił się nad swym ugrupowaniem i doszedł do następującego wniosku:

— Dobrze byłoby przerzucić część artylerii z rezerwy, aby wzmocnić centrum. Tu rozegra się główny bój3.

Tak oto rozważał stary feldcechmistrz, który ze swym sztabem stał na wzgórzu, przed kościółkiem, powyżej miejscowości Lipa. Czy znał położenie ugrupowania prus­kiego? Nie da się ukryć, że wywiad Armii Północnej nie stanowił jej najmocniejszej strony. Ale wódz austriacki zapewne tyle wiedział, że naprzeciw stoją dobrze wy­szkolone i bitne dywizje pruskie, choć przed swymi żołnierzami starał się umniejszyć ich wartość bojową, twierdząc, że służą w nich młodzi, niedoświadczeni żoł­nierze. Feldcechmistrz trafnie przypuszczał, że to 1. Armia

3 ibid., s. 91.

zaatakuje jako pierwsza środek ugrupowania austriackiego. Zapewne też domyślał się, że dywizje Armii Elby mają zająć Nechanitz (Nechanice) i przez Hradek zaatakować Korpus Saski oraz V Korpus stojący w Nieder Prim, za którym, jak wiadomo, stała dywizja kawalerii, a za nią— VIII Korpus Piechoty. Sądził jednak, że ostateczny wynik bitwy może być korzystny dla Austriaków, pod warunkiem, że wszystkie korpusy będą ściśle wykonywały wyznaczone im zadania.

Ale feldcechmistrz Benedek nie wiedział, że o godz. 9.30 trzy pełne brygady IV Korpusu feldmarszałka-porucz- nika hr. Festeticsa zaatakowały wkraczającą do Lasu Sviepwald pruską 7. DP. Jednak na początku natarcia feldmarszałek-porucznik Festetics został ranny. Dowodzenie przejął generał-major Antoni von Mollinary, który być może uznał, że trafiła się okazja do wykazania inicjatywy. Na jego rozkaz o godz. 10.00 generał-major Emerich von Fleischaker, dowódca brygady z IV Korpusu, wykonał natarcie na pozycje 7. DP.

O tej samej porze, tj. o godz. 10.00, na lewym skrzydle pruskiego ugrupowania dwie dywizje Armii Elby przeszły przez zdobyty most na Bystrzycy koło Nechanitz na drugi brzeg. 15. DP uderzyła na Hradek. Za nią maszerowała 14. DP, która nacierała przez Lubno na Problus. 16. DP i 3. Brygada Kawalerii Ciężkiej znajdowały się w rezerwie, aby potem uderzyć na miejscowość Briza. Ale Korpus Saski i część austriackiego X Korpusu stawiały Prusakom zacięły opór. Z kolei w środku ugrupowania pruskiego X. I)P generała-porucznika von Homa i II Korpus generała poi nr/ nika Schmidta (3. i 4. DP) ponosiły duże straty.

O godz. 10.25 na pomoc walczącym prze/ Sadowe podążyła 9. brygada 5. DP, dowodzona przez yy\\ por.

Schimmelmana z III korpusu.Na lewym skrzydle ugrupowania pruskie)»,o o j’o<l/

11.00, wspierając walczące już oddziały austriackie. hi vrada

dowodzona przez płk. Karola von Pockh z IV Korpusu uderzyła frontalnie i z lewej flanki na 7. DP.

Tymczasem o godz. 11.00 szpica Korpusu Gwardii dotarła do miejscowści Chotëborek, ale do stanowisk austriackich ciągle miała jeszcze daleko. Stąd Prusacy widzieli tylko zmagania obu wojsk między Sadową a Sve- ticami. Dalej w dole Bystrzycy nie było nic widać, bowiem zasłaniały ją wzgórza.

Korpus Gwardii, rozstawiony na wzgórzach na prawym brzegu rzeki Trotiny, zwrócony ku miejscowości Cerekwitz, maszerował na pole bitwy. Żołnierze brnęli w błotnistej ziemi po niedawnych opadach. Parli jednak naprzód z ponurą, zaciętą teutońską rezygnacją, jaka cechowała żołnierzy pruskich idących do boju. Dowódca 1. Dywizji Gwardii generał Hiller zwrócił się do swych oficerów:

— Widzicie to pojedyncze drzewo na południe od Horenoves? Macie maszerować w kierunku na to drzewo4.

* * *

W lesie Sviepwald pruska 7. DP wykrwawiała się, tracąc 75 oficerów i 2300 żołnierzy. Straty ponosiły też nadal 8. DP oraz 3. i 4. DP II Korpusu pruskiego. Książę Fryderyk Karol chciał im wysłać pomoc, rzucając do walki dwie ostatnie dywizje ze swego odwodu stojącego w rejonie Dub, ale generał Moltke sprzeciwił się temu stanowczo:

— Frontalne zaangażowanie naszych jednostek nic nie da. Musimy czekać, aż nadejdzie 2. Armia.

Dowództwo IV i II korpusów austriackich szykowało się do kolejnego kontruderzenia na wojska pruskie walczące w lesie Sviepwald. Sytuacja wyglądała dla Prusaków poważnie. O godz. 12.00 dowódca 7. DP, generał Fryderyk Edward von Fransecki, oznajmił swym żołnierzom:

4 „Gazeta Warszawska”, nr 4 z 6 stycznia 1867.

— Ani kroku w tył, tu umieramy!Gdy król pruski dowiedział się, że 7. DP wykrwawia się,

a wojska austriackie bezustannie atakują ten teren, uznał, że bitwa została przegrana i należy zarządzić odwrót. Ale generał Helmuth von Moltke sprzeciwił się:

— Tu chodzi o przyszłość Prus. Tu się nie cofa— oświadczył.

Wiedział już, że 7. DP skupia na sobie wysiłek dwóch austriackich korpusów, których może zabraknąć w innym, newralgicznym miejscu dla ugrupowania Ludwiga Benede- ka. Nie wiedział jednak, a zapewne ucieszyłoby go to, że feldmarszałek-porucznik Festitics, dowódca IV Korpusu austriackiego, popełnił tu ogromny błąd, który kontynuował jego następca, generał Mollinary: zamiast bronić nakaza­nych stanowisk, zaangażował swe siły do walki w lesie Sviepwald, przy czym również niepotrzebnie na pomoc ruszyły mu znaczne siły II Korpusu. Front austriacki został wbrew rozkazom feldcechmistrza Benedeka pozbawiony obsady na odcinku od miejscowości Clum aż do rzeki Elby. To stało się zaczątkiem klęski austriackiej Armii Północnej5.

O godz. 11.30 kolejne bataliony 1. Armii (wspomniana już brygada z III Korpusu) ruszyły tyralierą ku Lipie, ciągle ostrzeliwane przez artylerię austriacką, która na razie pomyślnie realizowała scenariusz Benedeka.

Za cenę dużych strat o godz. 12.00 14. Brygada 7. DP „podała rękę” 8. DP dowodzonej przez generała-porucznika von Homa, wspierając ją w obronie pozycji koło Sadowy.

Tymczasem dywizje Armii Elby, które po krwawej walce koło Nechanitz zajęły przeprawę na Bystrzycy, przekroczyły rzekę i rozpoczęły rozwijanie swych szyków, aby obejść lewe* skrzydło austriackie, ale przede wszystkim, aby nawiązać ścisłą łączność z 1. Armią, której położenie stawało się coraz bardziej krytyczne.

5 D u r s c h m i e d , op.cit., s . 9 2 .

O godz. 12.10 feldmarszałek-porucznik Ludwig von Gablenz, dowódca X Korpusu, walczącego w środku austriackiego ugrupowania przed Mokrowous z dywizjami Armii Elby, zameldował, że kończy mu się amunicja, i prosił o wsparcie kilkoma batalionami rezerwowymi.

Feldcechmistrz Benedek spokojnie zapalił cygaro. Na wiadomość od feldmarszałka spytał retorycznie:

— Jak to się stało, że tak szybko wystrzelał tyle amunicji?Stwierdził też, że nie może mu dać wsparcia; jednakże

po namyśle wysłał dowódcy X Korpusu trzy baterie ośmiofuntowe.

Dotąd wysłał już 32 działa na pole walki. Miał jeszcze w odwodzie 12 baterii ośmiofuntowych. Pozostawało też pięć dywizji kawalerii.

Tymczasem w południe artyleria pruskiej 1. Dywizji Gwardii rozpoczęła gwałtowny ogień na pozycje II Korpusu austriackiego znajdujące się między miejscowościami Maslo- wed (Maslojedy), Horenoves (Horineves) i Ratitz (Racice) za strumieniem, który wpada do rzeki Trotiny. Nacierająca z prawej flanki na 7. DP brygada płk. Karola von Pockh z II Korpusu austriackiego została zmasakrowana tym ogniem, tracąc dwa tysiące zabitych i rannych, a płk Pockh zginął.

VI Korpus pruski maszerujący na zachód przekroczył rzekę Trotinę i maszerował dwoma kolumnami: 11. DP na Racitz i 12. DP na Trotinę. O godz. 12.00 artyleria 11. DP rozpoczęła gwałtowną kanonadę, a piechota, taplając się w błocie, przeszła Trotinę i uderzyła na stojący tam II Korpus Thuna, który ścigany przez kawalerię pruską zaczął cofać się w kierunku Maslowed i Sendrazitz (Jendrasice).

Tymczasem straż przednia 1. Dywizji Gwardii, licząca 5 tysięcy żołnierzy, na czele z płk. Franciszkiem Frydery- kiem von Zychlińskim zmierzała w kierunku Cischlowes (Cisteves).

Pułkownik Franciszek Żychliński, rodem z Altenburga (Stare Miasto) w Prusach Wschodnich, ukończył właśnie

50 lat. W wojsku pruskim jako oficer służył 33 lata. Jako porucznik 24. Pułku Piechoty wyróżnił się w tłumieniu powstania w 1849 roku w Badenii, za co otrzymał Order Orła Czerwonego IV klasy. Potem dowodził batalionem3. Pułku Grenadierów Gwardii, a w 1864 roku — batalio­nem fizylierów w tym pułku, i brał udział w oblężeniu Frederici oraz w innych walkach na terenie Danii, za co otrzymał pruski Order Korony III klasy z Mieczami i austriacki Order Żelaznej Korony z Dekoracją Wojenną.

Gdy bataliony dywizji dotarły tam, gdzie stało wskazane przez jej dowództwo samotne drzewo, wzięły kierunek na Lipę. Następnie 1. Dywizja Gwardii stanęła na wzgórzu na południowy wschód od Maslowed, frontem ku pozycjom austriackim w Chlum i w Rozberitz (Rozbërice). Na lewo od1. DG maszerowała 11. DP VI Korpusu, która nacierała na Nedelistch (Nedeliste). Z kolei 2. Dywizja Gwardii również podążała w kierunku pojedynczego drzewa na wzgórzu koło Horenoves, po czym doszedłszy do tej miejscowości, zwróciła się na prawo, oparła się na prawym skrzydle 1. Dywizji Gwardii i maszerowała dalej, przyjmując kierunek na Lipę.

O godz. 12.15 feldcechmistrz Benedek dostał wiadomość, że pali się Lipa. Nic dziwnego — na polu bitwy strzelało już tysiąc dział, a znaczna część z połowy zaangażowanej w bitwę artylerii pruskiej strzelała właśnie na Lipę. Czyżby artylerzyści wiedzieli, że tam znajduje się sztab Armii Północnej? Zaczął padać deszcz — gęsty, przenikający. Nad pierwszą linią walczących snuły się dymy. O godz. 13.00 feldcechmistrz został zawiadomiony przez komen­danta twierdzy Josephstadt, że na zachodnim brzegu Elby pojawił się korpus pruski, który może zagrozić prawemu skrzydłu austriackiemu. Prawdopodobnie komendant miał na myśli 12. DP z VI Korpusu, która czekała na zluzowanie przez lewe skrzydło V Korpusu.

Jednak feldcechmistrz sądził, że korpus ten ma jeszcze dość daleko do pola bitwy; może miał nadzieję, że nie

zdąży na pole bitwy przed jej rozstrzygnięciem. Postanowił jednak rozpoznać położenie swych korpusów i dlatego udał się na czele swego sztabu w kierunku Chlumu. Podczas przejazdu żołnierze na jego widok wiwatowali, a kapele wojskowe zagrały hymn i Marsza Radetzky'ego. Feldcechmistrz wyglądał na zadowolonego, ale zaraz potem oświadczył:

— Nie teraz, dzieci, poczekajmy do jutra.Po rozpoznaniu sytuacji stwierdził z przerażeniem, że

w rejonie Chlum, koło lasu Sviepwald, jego dwa korpusy, IV i II, zamiast trzymać nakazany odcinek frontu, walczą kilometr dalej z dywizją pruską. Natychmiast nakazał im wycofać się na wyznaczone pozycje. Żołnierze austriaccy, którzy dopadli przeciwnika i wreszcie zaczęli go bić, nie rozumieli, dlaczego mają się nagle wycofać. Parli naprzód, aby dać upust wszczepianej im nienawiści do Prusaków, pragnąc odegrać się za porażki poniesione przez kolegów w bitwach pod Nachodem, Skalitz i Trautenau. Niestety, część oficerów niższych rang, dowodzących kompaniami, zdążyła zginąć. Wyżsi oficerowie nie potrafili od razu zapanować nad żołnierską masą. Na przeszkodzie stała nieznajomość języka żołnierzy. A walczyli tam zarówno Słowianie, jak też Węgrzy i Włosi. Dowódcy kompanii potrafili się z nimi porozumieć — przeważnie byli tej samej narodowości, znali swych podkomendnych i umieli do nich przekonująco przemówić; ale wyżsi oficerowie, przeważnie narodowości austriackiej, znali tylko niemiecki6.

Ludwig Benedek nie zdawał sobie jeszcze sprawy z powagi sytuacji. Sądząc, że Prusacy zaczynają się cofać, wysłał swój III Korpus stojący koło Lipy w dolinę Bystrzycy. Miał pewne podstawy do takiego mniemania, bowiem widać było, że 1. Armia wyraźnie słabnie w czasie natarcia.

6 ibid., s. 93.

Sztabowcy pruscy zastanawiali się, czy nie wyprowadzić znużonych dywizji ze środka, ale generał Moltke uznał, że zrobiłoby to złe wrażenie, i dlatego zgodził się na wejście do boju w charakterze wsparcia brygady III Korpusu pruskiego. Zresztą wyprowadzenie nic by nie dało w sytu­acji, gdy teren był poprzecinany pagórkami i nacierające oddziały nie widziały się wzajemnie, więc w razie wyco­fywania się mogły zostać odcięte przez znającego teren nieprzyjaciela i wzięte do niewoli.

Ludwig Benedek wcale nie zamierzał ścigać nieprzyja­ciela w razie jego wycofania się, ponieważ nastawiał się na jego wykrwawienie na froncie wewnętrznym. Stanowiska austriackie nie pozwalały na wielkie zaczepne działania poza frontem wewnętrznym; można było jednak efektywnie działać wewnątrz. Gdyby walczące dywizje 1. Armii wycofały się za Bystrzycę i zostawiły skrzydła, a więc 7. DP i Armię Elby, ale bez połączenia, wtedy wojska austriackie mogłyby je zniszczyć. Feldcechmistrz Benedek ani o tym nie myślał. Jak trafnie określił to płk von Rüstow, austriacki dowódca „nie miał najmniejszego popę­du do wyjścia z odpornego działania”.

Przewidując, że Armia Elby zaatakuje lewe skrzydło jego ugrupowania, feldcechmistrz wzmocnił je wcześniej VIII Korpusem, który stał na prawo od Ober Prim i Neu Prim, i dodatkowo wysuniętą naprzód, przed Ober Prim, 1 Dywizją Kawalerii. Nie miał powodu do niepokoju, choć na całym froncie bitwa stawała się coraz bardziej zacięta. Jak na razie, obie strony nie mogły uzyskać zdecydowanej przewagi.

Losy bitwy ważyły się ciągle. Potrzeba było przełomu, aby w końcu okazało się, kto tu jest górą. Na ten przełom czekał przede wszystkim król pruski ze swym sztabem w Dub.

Jedynie generał Moltke był spokojny, choć może w głębi duszy bał się, że a nuż następca tronu, książę Fryderyk

Wilhelm Mikołaj, nie podoła tak ważnemu zadaniu, jakie stało się jego udziałem. Ostatecznie jednak książę miał kompetentnego szefa sztabu i na tyle rozsądku, że zawsze brał pod uwagę jego opinię. Tymczasem co chwila król pruski pytał swych sztabowców:

— Gdzie jest armia następcy tronu?I otrzymywał niezmienną odpowiedź:— Najjaśniejszy Panie, maszeruje na pole bitwy.Monarcha miał prawo do niepokoju. 1. Armia biła się

już od sześciu godzin przeciwko dwukrotnie liczniejszym siłom austriackim i powoli się wykrwawiała. Ale sztabowcy na razie nie znali odpowiedzi, poza lakoniczną, że na pewno 2. Armia maszeruje i wkrótce znajdzie się na polu bitwy. Widocznie jednak nie byli tego całkiem pewni, skoro wśród nich wcześniej narodził się plan wycofania walczących dywizji 1. Armii za Bystrzycę. Liczyli, że wtedy być może udałoby się wywabić wojska austriackie

y

z ich pozycji, a 2. Armia Śląska zaszłaby ich od tyłu...Generał Moltke był jednak zdania, że to nie ma sensu.— Zanadto nasze dywizje wżarły się w bitwę — stwier­

dził.2. Armia według jego obliczeń miała przybyć na pole

bitwy dwie godziny temu. Nie wiedział, że I Korpus2. Armii, który miał wyjść pierwszy, wyszedł ostatni. Wprawdzie jego dowódca, generał Edward von Bonin, od dawna czekał na rozkaz wymarszu, ale nie od szefa Sztabu Generalnego, lecz od swego bezpośredniego dowódcy— księcia, następcy tronu7.

Tu akurat trudno mieć o to do niego pretensje. W wojsku obowiązuje przecież droga służbowa.

Poza tym stało się to, czego się generał Moltke obawiał.2. Armia była zanadto rozciągnięta, „łuk koncentracji” za bardzo napięty i efekt mógł być taki, że 2. Armia mogłaby

7 H e r r e , op.cits. 240.

spóźnić się na „decydującą chwilę koncentrycznego ataku oskrzydlającego”8.

Ale jeszcze nic złego się nie stało. Jeszcze pozostało trochę czasu na dojście 2. Armii na pole bitwy.

Zaniepokojenie udzieliło się też Ottonowi Bismarc­kowi, który podjechał konno do szefa Sztabu General­nego. Ten zaś obserwując bitwę, żuł zgaszone cygaro. Premier wyjął pudełko, w którym znajdowały się dwa cygara: jedno lepszego, drugie gorszego gatunku i podał generałowi. Ten wziął lepsze, co Otto von Bismarck uznał za dobry znak.

Niedaleko stojący król lamentował:— Moltke, Moltke, przegramy tę bitwę!Szef Sztabu Generalnego flegmatycznie odparł:— Dzisiaj Wasza Wysokość nie tylko wygra bitwę, ale

całą kampanię9.W pewnym momencie sztabowcy pruscy obserwujący

bitwę stwierdzili, że artyleria austriacka nagle zaczęła koncentrować swój ogień na kierunku północnym. Czyżby to był znak, że 2. Armia nadchodzi, czy też po prostu 7. DP uzyskała lokalny sukces i wskutek tego skupiła na sobie nawałę artyleryjską przeciwnika? Uznali jednak w końcu, że to musi być 2. Armia.

Wtedy dowódca Armii Elby, generał Herwarth von Bittenfeld, dostał wiadomość, że 2. Armia przecięła Au­striakom komunikację z twierdzą Josephstadt i on swymi dywizjami musi zrobić to samo z komunikacją wojsk austriackich z Königgrätz.

Ale Armia Elby walczyła dotąd bez większego szczęścia na wzgórzu Problus i przed Nieder Prim, powstrzymywana skutecznie przez Korpus Saski. Toczyła tam bój 14. DP pod dowództwem generała-porucznika von Münster, 15. DP generała-porucznika von Castein i brygada kawalerii

8 ibid., s. 231.9 ibid., s. 241.

dowodzona przez generała-porucznika von der Goltza, która właśnie uderzała na Ober Prim.

Żołnierze sascy okopali się i celnym ogniem razili zbliżających się Prusaków. Mieli oni nieco inny sposób walki niż wojska austriackie, bardziej ufając broni strzelec­kiej niż walce na bagnety. Znali też lepiej niż Austriacy taktykę nieprzyjaciela. Ukrywali się w okopach, nie wy­stawiając lekkomyślnie głów; dzięki temu mieli mniejsze straty. Prusacy zdali sobie sprawę, że jest to zupełnie inny przeciwnik niż Austriacy, lekkomyślnie biegnący po od­daniu kilku strzałów do walki na bagnety, prosto pod kule pruskie. Dlatego żołnierze pruscy także okopali się i cierp­liwie prowadzili wymianę ognia artyleryjskiego, jak również z karabinów.

Niewiele lepiej szło natarcie pruskiej 16 DP, która posuwała się na miejscowość Briza, gdzie znajdowała się austriacka 2. Rezerwowa Dywizja Kawalerii. Prusaków ostrzeliwała celnie artyleria przydzielona kawalerzystom.

Jedną z dwóch brygad 2. RDK dowodził 46-letni generał- -major Roman hr. Sołtyk, jedyny Polak — dowódca wysokiego szczebla w Armii Północnej.

Urodzony w Główczynie w Królestwie Polskim, był synem Romana Sołtyka, generała artylerii Wojsk Polskich w powstaniu listopadowym, walczącego u boku generała Józefa Bema. Po klęsce powstania i konfiskacie dóbr w Królestwie, Romam Sołtyk senior udał się do Francji, a junior, mając 11 lat, został przyjęty przez krewnych w Galicji, gdzie po osiągnięciu pełnoletności przyjął poddaństwo austriackie.

Idąc w ślady ojca, Roman Sołtyk wstąpił do armii. Ukończył Akademię Wojskową w Wiener-Neustadt i służył od 1840 roku najpierw w 5. Pułku Szwoleżerów w Opawie, potem w 4. Pułku Huzarów w Gródku. Po ośmiu latach miał okazję zakosztować prawdziwej wojny. Oto nagle sejm węgierski proklamował Węgry państwem niepodległym,

złączonym z Austrią jedynie unią personalną. Początkowo cesarz akceptował to rozwiązanie, ale w miarę upływu czasu władze austriackie usiłowały przywrócić dawny porządek. Sejm węgierski ogłosił 14 kwietnia 1849 roku detronizację Habsburgów i pełną niepodległość Węgier. Wielu kolegów Romana Sołtyka, w tym także z Akademii Wojskowej, wstąpiło do Legionu Polskiego, on jednak pozostał lojalny wobec cesarza. Odznaczył się w paździer­niku 1849 roku w bitwie koło Komorna. Czy odczuwał jakieś skrupuły, walcząc przeciwko generałowi Józefowi Bemowi, byłemu dowódcy ojca? No cóż, to były dawne czasy, a teraz bliższy był mu młody cesarz Franciszek Józef I, który w podzięce za przyniesienie dobrej wiadomo­ści z pola bitwy mianował go swym adiutantem.

Po upadku powstania węgierskiego Roman Sołtyk, awan­sowany do stopnia pułkownika, dowodził 12. Pułkiem Huzarów w Weronie.

Gdy wybuchła w 1859 roku wojna z Królestwem Sardynii i Cesarstwem Francuskim, Roman Sołtyk walczył w niej jako dowódca pułku huzarów w szeregach 2. Armii austriac­kiej koło Montenuovo i Solferino w Lombardii. Pułk ten wykazał się męstwem na polu bitwy, ale wskutek tego niestety miał wysokie straty w stanie osobowym. Roman Sołtyk służył w nim jeszcze sześć lat; w 1865 roku został mianowany dowódcą brygady kawalerii w Tarnowie10. Na jej czele pociągnął na wojnę z Prusami. Teraz czekał w napięciu na zbliżające się bataliony piechoty pruskiej i zastanawiał się, jak jego brygada wykaże się w walce.

Zapewne bardzo liczył na odpowiednią postawę swych kawalerzy stów w boju. Miał świadomość, ile wysiłku włożył on i jego instruktorzy w ich wyszkolenie. Jego poziom nie budził zastrzeżeń inspektorów licznie na­wiedzających poszczególne pułki jego brygady, która

10 Polski Słownik Biograficzny, t. 40, s. 424.

otrzymywała wysokie oceny na wszelkiego rodzaju ćwi­czeniach i manewrach. Poza tym uważał, że przecież większość stanu osobowego brygady to żołnierze już otrzaskani w boju, weterani z pól bitewnych pod Mon- tenuovo i Solferino, którym każdy wróg był niestraszny. Jeśli potrafili skutecznie szarżować na bądź co bądź bitne i zaprawione w walkach w Afryce i na Półwyspie Kryms­kim oddziały francuskie, dlaczego nie poradziliby sobie z żołnierzami pruskimi, którzy bitewny proch wąchali zaledwie od kilkunastu dni? Czy ci niemal chłopcy mogą równać się w boju z Polakami, urodzonymi żołnierzami?

Tak zapewne rozumował generał Sołtyk. Ale czy jedno­cześnie zdawał sobie sprawę, że lada chwila poprowadzi swych rodaków do boju na niemal pewną śmierć? A może po prostu starał się o tym nie myśleć?

Ciekawe z kolei, co myśleli jego żołnierze — jeśli bowiem dla ich dowódcy wojna ta miała duże znaczenie, bo dawała mu szansę pomyślnego kontynuowania dalszej kariery wojskowej, to dla nich była sprawą zupełnie obcą. Oczywiście austriaccy oficerowie, wychowani w wierności do cesarza, wmawiali im, że walczą za niego, a więc powinni dać z siebie wszystko, ale czy w gruncie rzeczy ten cesarz cokolwiek ich obchodził? Może tylko mogło ich zainteresować, że jako gorącokrwiści polscy chłopi, skorzy do bójek i zwady, będą mieli szansę wypróbować swą słowiańską krzepę na Prusakach. Ale dla wielu z nich ta próba miała okazać się ostatnią w ich życiu.

* * *

2. Armia Śląska rzeczywiście wkraczała na pole bitwy. Około godz. 14.00 1. i 2. dywizje gwardii, maszerujące z Königinhof na Lotha, przeszły niepostrzeżenie przez pola obsadzone wysokim zbożem i niespodziewanie zaatakowały w rejonie Chlum IV Korpus austriacki, osłaniający rodzime

baterie. Na pomoc Korpusowi Gwardii przyszedł I Korpus Wschodniopruski generała Edwarda Bonina, który zbliżył się do miejscowości Benatek i wsparł także skrwawioną 7. DP. Jej 27. Pułk, wchodząc do zagajników Sviepwald, miał trzy tysiące żołnierzy i 90 oficerów; gdy wyszedł z tego lasu, liczył już tylko 400 żołnierzy i dwóch oficerów.

s

O godz. 14.40 2. Armia Śląska stanęła na krótki odpoczynek i czekała na posiłki, aby uderzyć na Lipę, Chlum i Rozberitz. Tymczasem na lewo od Korpusu Gwardii walczyła 12. DP VI Korpusu, dowodzona przez generała von Prondzynskiego, który, zostawiwszy koło Josephstadt niewielki oddział obserwacyjny, na czele dwóch pułków piechoty uderzył przy ujściu Trotiny do Elby na austriacką 2. Dywizję Kawalerii, stojącą koło Nedelist, i wziął szturmem Lochenitz (Lochenice), po czym wraz z 11. DP uderzył na II Korpus okopany koło Maslomed.

1 Dywizja Gwardii, wsparta VI Korpusem posuwającym się przez Svetice do Wschestar, Rosneitz i Briza, zaatako­wała pozycje austriackie koło Chlum i Rozberitz.

Jak twierdził korespondent „Timesa”, patrol pruski, który doszedł do Chlum, ujrzał, że nie ma tam prawie wcale oddziałów nieprzyjaciela. Żołnierze nie wierzyli własnym oczom; ale nie było czasu na kontemplację. Prusacy zaraz podpalili jeden ze stojących tam budynków na znak, że gwardziści mają drogę wolną. Wtedy pojawili się zdyszani żołnierze z brygady generała-majora Karola von Appiano z IV Korpusu. Patrol pruski otworzył do nich ogień z iglicówek, które zrobiły swoje, sprawiając dodatkowo wrażenie, że przed Austriakami znalazły się większe siły nieprzyjaciela. Jakoż za chwilę nadciągnęli również zdy­szani gwardziści pruscy. Rozgorzał krwawy bój. Wobec ciągle rosnącej przewagi nieprzyjaciela, która stawała się miażdżąca, brygada generała von Appiano została rozbita i 1. Dywizja Gwardii zajęła miejscowość.

O godz. 14.45 pułkownik Neuber, wysłany przez generała Appiano, przybył do stanowiska dowodzenia feldcechmis- trza Benedeka, znajdującego się od pewnego czasu blisko drogi do Sadowy, po prawej jej stronie w odległości cztery kilometry od tej miejscowości.

— Mam wiadomość wyłącznie dla pana!— Nie mamy żadnych tajemnic, mój drogi Neuber.

Mów, co się stało! Co to za ważna sprawa?— Muszę panu zameldować, że Prusacy zdobyli Chlum!— Nie opowiadaj bzdur, Neuber!— To prawda. Prusacy mają Chlum.Ludwig Benedek postanowił sprawdzić to osobiście. Na

czele swego sztabu wspiął się na wzniesienie i ujrzał, że chmara Prusaków porusza się po wsi11.

Po bitwie wśród wojsk austriackich rozeszła się pogłoska, że pułki weneckie, mające bronić Chlum, na widok nacie­rających oddziałów pruskich rzuciły broń, a żołnierze Włosi krzyczeli: „Viva Garibaldi!” Dlatego —jak stwierdził hiszpański generał Prim — wojska pruskie miały potem tylu włoskich jeńców. „Włosi byli szczęśliwsi pod Sadową niż pod Custozzą” — uważał sentencjonalnie. Chyba jednak pogłoska ta nie miała podstaw. Brygada generała Appiano składała się przede wszystkim z galicyjskich poddanych cesarza. Jeśli znajdowali się tam Włosi, to było ich niewielu, może kilka kompanii. Czy składali broń? Niewykluczone. Ale Galicjanie zawsze walczyli do ostatka.

Wkrótce potem na sztab feldcechmistrza Benedeka zaczęły padać pociski. Koń feldmarszałka-porucznika Alf­reda Henikstena został trafiony. Książę Esterhazy także stracił konia; wstał z twarzą pobrudzoną błotem, otarł je z czoła i ust, po czym wydał komendę ciężko prze­straszonym żołnierzom:

— Natychmiast sformować szyk!

11 D u r s c h m i e d , op.cit., s . 9 3 .

Potem wsiadł na konia podanego mu przez dragona ze straży przybocznej feldcechmistrza i udał się za nim.

Obok leżał pułkownik hrabia Grünne, ciężko ranny. Sanitariusze natychmiast zanieśli go na tyły. Inni oficerowie sztabu też zostali zabici lub ranni.

Feldcechmistrz zachował jednak spokój. Stojąc na wzgó­rzu, patrzył ponuro, jak przez nieostrożnie pozostawiony przez II i IV korpusy austriackie otwarty Chlum przelewały się coraz to nowe bataliony pruskie: 2. Dywizja Gwardii oraz I Korpus Wschodniopruski ruszyły na Lipę, 1. Dywizja Gwardii, wspierana przez artylerię Korpusu Gwardii, ude­rzyła na Rozberitz i zajęła tę miejscowość znajdującą się na tyłach korpusów austriackich walczących z 1. Armią.

Feldcechmistrz postanowił rzucić do walki VI Korpus, aby wyprzeć wojska pruskie z Chlum. Żołnierze austriaccy wtargnęli do wsi; feldcechmistrz osobiście prowadził to szaleńcze natarcie. Prusacy bronili się jednak skutecznie w domach i za ogrodzeniami. Ostatnim punktem oporu stał się mur wokół kościelnego dziedzińca w Chlum. Tu walczyli: młody porucznik gwardii Paul von Hindenburg, przyszły prezydent III Rzeszy, i podporucznik Karol Wilhelm Paul Bülow, przyszły premier Niemiec — zdoby­wając ostrogi wojenne.

Wojska austriackie w ciągu 20 minut straciły trzystu oficerów i tysiąc żołnierzy, ale wkroczyły do wsi. Żołnierze austriaccy otoczyli kościół i wzięli do niewoli trzystu żołnierzy z 1. Dywizji Gwardii, na czele ze znanym nam już pułkownikiem Alfredem von Waldersee i ciężko rannym 26-letnim porucznikiem księciem Antonem von Hohenzol­lernem, krewnym króla Prus. Książę miesiąc potem zmarł z ran w szpitalu. Tutaj też został ciężko ranny pułkownik Franciszek von Żychliński.

Broniła się już tylko garstka Prusaków na czele z gene­rałem Hillerem, dowódcą 1. Dywizji Gwardii. Nie ustawali w boju ani nie zamierzali się poddać, widocznie wysoko

ceniąc honor przynależności do elitarnej jednostki armii pruskiej. Ale gdy wydawało się, że nie ma już dla nich ratunku i wszyscy polegną, nagle usłyszeli bojowe okrzyki piechoty pruskiej i zaraz pojawili się pędzący żołnierze z I Korpusu Wschodniopruskiego dowodzonego przez gen. Edwarda Bonina, który na koniu podążał na czele swych żołnierzy.

— Chwała Bogu, przyszliście — rzekł do niego generał Hiller.

— I to bardzo licznie, generale — odparł generał Bonin.— Teraz wszystko zmieni się na lepsze — stwierdził

generał Hiller, który także siedział na koniu. W tym momencie zachwiał się i spadł na ubłoconą ziemię.

Żołnierze z I Korpusu podbiegli do niego. Usiłowali go podnieść, ale leciał im przez ręce. Generał Bonin także podszedł do generała Hillera, którego znał przecież od wielu lat. Ten zaś leżał cały skrwawiony12.

Wtedy jeden z żołnierzy stwierdził, zwracając się do swego dowódcy:

— Nie żyje, panie generale!Generał Bonin zastygł na moment w bezruchu. Potem

zasalutował szpadą poległemu i zakomenderował:— Naprzód, chłopcy, pomścijmy jego śmierć!Tymczasem generał Mutius, dowódca VI Korpusu Śląs­

kiego, słysząc kanonadę koło Chlum, Lipy i Rozberitz, rozkazał swej 11. DP uderzyć przez Svety (Svetlice) na znajdujące się na tyłach ugrupowanie austriackie, walczące koło Rozberitz. O godz. 16.00 11. Dywizja Piechoty wzięła szturmem Svety i ruszyła naprzód.

Czy to tutaj doszło do tego niezwykłego wydarzenia?Opisywała je potem prasa. Mianowicie pod uderzeniem

wojsk pruskich bateria austriacka zaczęła się wycofywać. Jeden z kanonierów, nazwiskiem Ulzer, został trafiony kulą

12 ibid., s. 94.

karabinową i padł. Nacierający żołnierze pruscy znaleźli się jednak w ogniu artyleryjskim. Postanowili utworzyć barykadę z trupów zalegających pobojowisko. Ulzer znalazł się nagle w środku barykady. Gdy oprzytomniał, zaczął wołać o pomoc. Wtedy jeden z żołnierzy pruskich z nara­żeniem własnego życia wydobył go z tego zwału i położył za barykadą. Po pewnym czasie, gdy już oddział pruski ruszył naprzód, sanitariusze zabrali Ulzera i odtranspor­towali na tyły. Tak znalazł się w szpitalu w Nachodzie13.

Chlum został odbity przez Prusaków, ale jeszcze przecho­dził z rąk do rąk siedem razy. Dowództwo austriackie dobrze zdawało sobie sprawę z tego, że tutaj mogą rozstrzygnąć się losy bitwy. Dopiero za ósmym razem wojska pruskie opanowały go już bezpowrotnie. Austriakom zostało tylko osiem dział samotnej baterii artylerii konnej pod dowództwem kapitana Augusta Groebena, które usiłowały powstrzymać natarcie pruskie, ale i one musiały wkrótce zamilknąć. Gdy żołnierze pruscy dotarli do nich, okazało się, że zginęli wszyscy: dwaj oficerowie i 52 kanonierów.

Położenie wojsk austriackich na lewym skrzydle ugrupo­wania Armii Północnej także nagle się pogorszyło. Zostały one zaatakowane od frontu i z tyłu. Dywizje pruskie obchodziły z lewego skrzydła Korpus Saski, który próbował kontratakować. Niestety, nie uzyskał powodzenia; w tej sytuacji żołnierze sascy wycofali się o godz. 14.30 za Elbę. Środkowym korpusom austriackim groziła zagłada.

O godz. 14.30 generał Helmuth von Moltke widząc, że 2. Armia Śląska wychodzi na tyły austriackie, zwrócił się do króla:

— Najjaśniejszy Panie! Teraz można wydać rozkaz doataku generalnego.

— A więc, na co czekamy! Do ataku! — krzyknąłmonarcha.

13 „Gazeta Warszawska”, nr 193 z 24 sierpnia 1866.

Iglicówki już zrobiły swoje. Oficerowie austriaccy nie mogli wprowadzić swych wojsk na linię, bowiem ostrzał był tak gęsty i silny, że nie dało się nacierać na białą broń. Dlatego trudno dziwić się, że stosunek zabitych wynosił 1:6, a nawet w niektórych miejscach 1:7 na korzyść wojsk pruskich.

O godz. 15.30 dywizje 2. Armii Śląskiej wdarły się na północną odsłoniętą flankę II Korpusu feldmarszałka- -porucznika Thuna. Byli to znakomici żołnierze, którzy nie ustępowali w bezpośrednim boju austriackim prze­ciwnikom. Rozgorzała zażarta walka. Prusacy okazali się jednak lepsi. Widocznie uskrzydlało ich przekonanie, że wygrywają na całym froncie. Walczyli, aby zwycięstwo to uczynić ostatecznym.

Tak padło prawe skrzydło ugrupowania austriackiego.O godz. 15.00 feldcechmistrz Ludwig Benedek otrzymał

meldunek, że jego lewa flanka wycofuje się pod naporem nacierających dywizji Armii Elby. Gdy o godz. 15.40 trzy pruskie armie przypuściły generalny atak, feldcechmistrz Benedek przy pomocy pozostałych odwodów mógł tylko zabezpieczyć drogi odwrotu swych wojsk przez mosty na Elbie (Łabie). Musiał opóźnić pościg wroga.

Miał jeszcze ostatni odwód: trzy znakomite i zaprawione w bojach dywizje kawalerii, które wprost rwały się do walki. Postanowił je wykorzystać. Być może wierzył, że dzięki nim uda mu się wyprowadzić nierozbite jeszcze dywizje piechoty z pola walki, aby podjąć ją w innym miejscu i dogodnym czasie.

Benedek był zawsze optymistą.

DESPERACKIE SZARŻE I UCIECZKA

1. Brygada 3. Rezerwowej Dywizji Kawalerii (m.in. kirasje- rzy feldm. Stadiona i huzarzy cesarza Franciszka Józefa— w sumie sześć szwadronów), która stała koło Wschestar po obu stronach szosy, na rozkaz Benedeka zaatakowała dwa szwadrony 12. Pułku Huzarów pruskich znajdującego się w rejonie Rozberitz. Na pomoc huzarom przyszedł z rejonu Chlum pruski 4. Pułk Ułanów Gwardii, który zaatakował austriacką brygadę z flanki. Wprawdzie Austriacy odparli ułanów, ale dostali się pod zmasowany ogień artylerii pruskiej, który zdziesiątkował brygadę. Wycofujące się resztki brygady stratowały austriacki szpital połowy.

2. Brygada 3. RDK zaatakowała Problus, a 3. Brygada— linię 40 dział pruskich, strzelających ze Stresetitz. Straciła 400 żołnierzy i wykonała odwrót, rozpraszając austriacką brygadę piechoty dowodzoną przez płk. Abele, idącą z odsieczą. W sumie szarża 3. RDK trwała 30 minuti kosztowała życie 700 żołnierzy i 900 koni, czyli 25 procent stanu1. Rezerwowa Dywizja Kawalerii, dowodzona przez księcia Schleswig-Holstein (m.in. pułki kirasjerów heskich i króla Ferdynanda), poszarżowała z pomocą, ale

1 Wikipedia, Bitwa pod Sadową.

została ostrzelana przez ogień piechoty pruskiej, po czym starła się z 2. Pułkiem Huzarów i wykonała odwrót.

2. Rezerwowa Dywizja Kawalerii feldmarszałka-porucz- nika Karola Zaitzka, stojąca koło Bryza, szarżując w kierun­ku Stresetitz (Strezetice) natknęła się na ogień pruskiej piechoty i artylerii, po czym została zaatakowana z flanki przez pruski 11. Pułk Ułanów,

Koło Problus austriaccy ułani 2. Rezerwowej Dywizji Kawalerii (pułk księcia Karola) natknęli się na 1. Pułk Dragonów i 5. Pułk Huzarów Gwardii feldmarszałka Blüchera. Musieli wycofać się, ostrzeliwani przez artylerię i piechotę pruską. Tu właśnie walczyła brygada dowodzona przez generała-majora Romana Sołtyka. W desperackiej szarży jego brygada została mocno przerzedzona i rozbita. Generałowi Sołtykowi z trudem udało się przedrzeć z re­sztkami swych ułanów przez otaczającą go piechotę i za­biegających mu drogę huzarów pruskich.

Ale dzięki tym szarżom, nieraz rozpaczliwym i okrutnym, porozbijane korpusy austriackie uniknęły ostatecznego okrążenia. Skrzydłowe korpusy pruskie nie mogły obejść centrum austriackiego, które rozpoczęło uporządkowany odwrót przez wąski kanał w kierunku Łaby.

Jeden z pułków austriackich został zdziesiątkowany i rozbity, ale mimo to garstka żołnierzy nadal broniła się przed nacierającymi Prusakami, skupiona wokół sztandaru pułkowego. Gdy chorąży został zabity, sztandar przejął jeden z żołnierzy. Odciął szablą materię od drzewca i schował ją pod mundurem. Potem zaczął się wycofywać.o

Żołnierze pruscy schwytali go, jak również garstkę jego kolegów, i prowadzili na tyły. W pewnym momencie żołnierz wyrwał się konwojentom i zaczął uciekać. Posypały się za nim strzały, lecz mimo odniesionej rany udało mu się uciec i ostatkiem sił dotarł do forpoczt austriackich. Gdy już sanitariusze nieśli go na noszach do lazaretu, zatrzymał przechodzącego oficera:

— Niech pan odda ten sztandar mojego pułku dowódcy korpusu. Ocaliłem go przed Prusakami.

Cesarz Franciszek Józef I dowiedział się o bohaterskim czynie żołnierza i gdy ten wyzdrowiał, rozkazał mu stawić się w pałacu w Wiedniu, gdzie odznaczył go wysokim orderem wojskowym2.

O godzinie 16.30 wojska austriackie znajdowały się w pełnym odwrocie. Sztab feldcechmistrza rozsypał się, a on sam gdzieś zawieruszył na polu bitwy.

W tym samym czasie król pruski zdecydował się na osobisty udział w bitwie. Na czele Rezerwowej Dywizji Kawalerii 1. Armii (1. Pułk Dragonów Gwardii, 3. Pułk Huzarów Ziethens, 11. Pułk Ułanów) uderzył w kierunku Stresetitz na Rosnitz. Za nim pomaszerował III Korpus Brandenburski. Na czele pułku, którego był honorowym szefem, szedł ze szpadą w ręku książę Fryderyk Karol, który postanowił nie pozostawać w tyle za swym monarchą. W walce starli się z szarżującymi ułanami i kirasjerami austriackimi, którzy jednak nie wytrzymali ognia pruskich iglico wek i musieli się wycofać.

O godz. 17.00 wojska austriackie straciły szosę między Sadową a Königgrätz. Król pruski w pogoni za nimi dotarł ze swymi kawalerzystami tą drogą, aż niemal przed mury twierdzy Königgrätz. Towarzyszący mu premier Bismarck uznał to za zbytnią fanfaronadę i stanowczym głosem oświadczył:

— Wasza Królewska Mość, proszę się wycofać.Król ledwie go usłuchał, tak był rozgrzany walką; ale po

chwili przemówił do niego jednak głos rozsądku i po­stanowił zawrócić, a przy okazji dokonać oględzin pola bitwy. Ruszył koniem w kierunku dymiących zgliszcz i zaczął po kolei odwiedzać poszczególne austriackie stanowiska bojowe zdobyte przez wojska pruskie3.

2 „Kłosy”, nr 79 z 16 listopada 1866.3 „Gazeta Warszawska”, nr 4 z 6 stycznia 1867.

Tymczasem szef Sztabu Generalnego bezskutecznie poszukiwał króla na polu bitwy; w końcu to przecież on był tu głównodowodzącym. Spotkał natomiast księcia Fryderyka Karola, który oznajmił:

— Teraz musi pan w imieniu króla wydawać niezbędne rozkazy.

Generał Moltke nie znał jednak dokładnych rezultatów walki. Nie bardzo wiedział, czy zostawić wojska na polu bitwy, czy też zarządzić pościg. Zresztą wydawało się to w tym momencie niemożliwe. Żołnierze byli wyczerpani, a siły, które im jeszcze pozostały, woleli przeznaczyć na fetowanie zwycięstwa. Poza tym do­wodzenie całością wymknęło mu się z rąk. Jak potem stwierdził, trzy armie pruskie przemieszały się na małej przestrzeni liczącej 3-5 km długości i 8-10 km szerokiej. „Potrzebowaliśmy 24 godzin, aby przywrócić poprzedni stan w oddziałach” — pisał4.

Nie było na razie pościgu, a jedynie artyleria pruska dalej wykonywała swą krwawą robotę i strzelała do wycofujących się wojsk austriackich, aż do godz. 21.00.

„Słońce, które wzeszło dziś rano nad armią waleczną, pełną nadziei i wiary w siebie i w swego wodza, zapadło właśnie za chmury różowe nad tą armią, ale pobitą i uciekającą przed nieprzyjacielem, którym pogardzała, zostawiwszy za sobą płomienie palących się wiosek, które czerwienić będą długo horyzont” — pisał korespondent wojenny „Timesa”, który cały czas towarzyszył sztabowi feldcechmistrza Benedeka5.

Także artyleria austriacka stojąca na zachód od König­grätz strzelała bez przerwy. Kanonierzy sądzili, że być może ratują od śmierci, ran czy niewoli setki swych uciekających z pola bitwy kolegów. Nie ulegli ogólnej panice, jaka zapanowała w szeregach Armii Północnej,

4 H e r r e , op.cit., s. 242.5 „Gazeta Warszawska”, nr 158 z 16 lipca 1866.

i skutecznie trzymali Prusaków na dystans. Zresztą co bystrzejsi obserwatorzy austriaccy mogli dostrzec, że wojska pruskie też były wyczerpane trwającą cały dzień batalią, a żołnierze pruscy widząc, że zwycięstwo już się dokonało, nie byli znowu tacy skłonni dłużej narażać swego życia.

Król bezustannie objeżdżał pobojowisko. Zatrzymywał się koło poszczególnych stanowisk pruskich, pozdrawiał formacje („Dziękuję wam, grenadierzy!”). Rozmawiał z żoł­nierzami, choć jeszcze tu i ówdzie świstały kule, co odnotował potem premier Otto Bismarck w swych wspo­mnieniach. Wrócił późno, bowiem dopiero o godz. 21.00, do kwatery w Gitschinie.

* * *

Natomiast generał Moltke powrócił do swej kwatery na zamku w Gitschinie po godzinie 1.00. Przez cały czas trwania bitwy zjadł tylko dwie tabliczki czekolady, kawałek chleba i kiełbasę, którą poczęstował go pruski ułan. W Gitschinie nie znalazł jednak nic do jedzenia, więc położył się spać głodny i w płaszczu6.

Do godz. 23.00 wojska austriackie wycofały się po sześciu mostach za Elbę. Odwrót Armii Północnej dokony­wał się z całą siłą bezwładu, ale z kolei dowództwo armii pruskiej nie wykorzystało tego w pościgu, nie będąc do końca zorientowane o rozmiarach swego zwycięstwa.

Twierdza Königgrätz, w której rozbita Armia Północna szukała schronienia, została zbudowana w latach 1766-1789 przez cesarza austriackiego Józefa II. Miała kształt ośmioramiennej gwiazdy i zajmowała powierzchnię 320 hektarów. Była obwiedziona wysokim wałem z ba­sztami i fosą wraz z grodzią poprzeczną ze stawidłami. Najstarszą jej część stanowił tzw. arsenał józefiński,

6 H e r r e , op.cit., s. 242.

z korytarzami fortyfikacyjnymi, bramami i murem. We­wnątrz znajdowały się koszary dla piechoty i kawalerii, zbudowane w stylu klasycy stycznym. Podziemia, z tajem­nymi przejściami prowadzącymi w różne miejsca w twier­dzy, i głębokie lochy dopełniały reszty jej obrazu7.

Dobrze zaopatrzona twierdza mogła długo bronić się przed szturmem i oblężeniem przez dużo silniejszego nieprzyjaciela. Ale jak dotąd nikt tego nie wypróbował i komendant twierdzy był zdezorientowany. Wieczorem zatelegrafował do cesarza Franciszka Józefa:

„Cały korpus armii en debandade w Königgrätz i wokół. Wszelkie akcje defensywne wykluczone. Proszę o rozkazy”.

Cesarz nie odpowiedział. Komendant, obawiając się natychmiastowego szturmu armii pruskiej, kazał otworzyć śluzy. Miał nadzieję, że w ten sposób powstrzyma naciera­jące wojska pruskie. Ale Prusaków nie było widać i niefor­tunna decyzja komendanta obróciła się przeciw własnym wojskom. Na grobli nagle zakotłował się tłum wycofującej się armii, która za wszelką cenę chciała dostać się do twierdzy. Żołnierze ubłoceni, zabrudzeni, pokrwawieni parli w panice naprzód, nie zważając na nic. Poziom wody w fosie zaczął się nagle podnosić. Woda wylewała się na okoliczne pola. Przerażone wojsko w ogólnym zamieszaniu spychało wozy z rannymi do fosy. Ci, co ocaleli w bitwie, ginęli w topieli. Mgła wieczorna zasłoniła rozmiary tragedii.

Feldcechmistrz Benedek przeszedł w nocy przez most na Elbie na południe. Dnia 4 lipca o godz. 2.00 dotarł do oberży, w której przebywał rano. Tam znajdowali się już generałowie z pokonanych korpusów i dywizji. Panowało ogólne przygnębienie. Niektórzy mieli łzy w oczach. Ludwig Benedek nie bardzo wiedział, co powiedzieć. W końcu zwrócił się do nich:

7 Wikipedia, Twierdza Königgrätz.

— Zapamiętajmy wszystkich tych dzielnych ludzi, którzy zginęli dzisiaj na próżno8.

Tymczasem na polu bitwy zwolna zaległa cisza, prze­rywana jedynie jękami rannych, pozostawionych tam własnemu losowi. Jak potem stwierdziły praskie „Narodny Listy” (16 września 1866 roku) służba medyczna Armii Północnej nie spisała się, bowiem uciekła razem z resztą ocalałego wojska. Nad poszarpaną doliną czuć było woń krwi i szybko rozkładających się trupów. Zasiewy poniszczone, domy zburzone lub popalone, drzewa owo­cowe, z których Czechy były słynne, pościnane kulami działowymi. Na ziemi poniewierająca się żołnierska odzież, tornistry, połamana broń, czerepy popękanych granatów, a poza tym — tysiące świeżych mogił, najwięcej na wzgórzu Chlum, gdzie stała kapliczka; na krzyżach brak nazwisk, a jedynie numery pułków.

Na polu bitwy pojawili się wkrótce okoliczni lekarze, którzy chcieli ulżyć rannym. Wtedy jeszcze środowisko to bardziej dosłownie pojmowało przysięgę Hipokratesa. Jeden z nich opisywał potem w „Narodnych Listach” rozmowę z rannym, którego spotkał na polu bitwy koło Chlum. Ranny miał nogi urwane poniżej lędźwi kulą działową. Lekarz oglądnąwszy jego rany, spytał:

— Czy czujesz cierpienie?— Nic nie czuję.— Obwiążę ci rany. Czy masz może coś do przekazania

swym krewnym?— Jak to, mam zaraz umierać?— Nie, ale wasi bliscy mogą o was nic nie wiedzieć.— Stąd niedaleko do mojego domu, ledwie mil kilka.

Matuchna moja słyszała strzelanie, przyjdzie, wiem to z pewnością. Zawsze mi pomagała i teraz mnie nie opuści.

Za godzinę ten ranny już nie żył.

8 D u r s c h m i e d , op.cit., s . 8 6 .

Inni ranni opowiadali sobie o trzech braciach nazwiskiem Balduin. Jeden z nich walczył w Armii Południowej i poległ pod Custozzą. Dwaj pozostali zginęli pod Sadową.

Ranem 4 lipca obecni na polu bitwy koło Sadowy ujrzeli na ziemi ogromną ciemną smugę ciągnącą się na południe ku Pardubicom. Wydeptała ją uciekająca Armia Północna, „maszerująca w straszliwym nieładzie, idąca jak wezbrana rzeka przez pola, łąki, strumienie i bagna, jak powódź niszcząca wszystko po drodze”, jak pisał reporter „Novych Listów”. Duża grupa uciekających w kierunku Pardubic żołnierzy austriackich trafiła w nocy na wielki staw koło Bezhradu znajdujący się tuż przy głównej drodze do Königgrätz. Niektórzy wpadli do stawu i zaczęli topić się w okolicznych bagnach. Koła wozów zaryły się w miękkiej ziemi. Żołnierze poucinali postronki zaprzęgów końskich, wsiedli na uwolnione w ten sposób konie na oklep i uciekli, zostawiając cały dobytek w bagnach. Oczywiście okoliczni mieszkańcy zadbali o to, aby cesarskie dobro nie zmarno­wało się, i zabrali ten dobytek do swych domów.

Pierwsze gromady uciekających wpadły do Pardubic jeszcze 3 lipca o godz. 21.00. Potem przez całą noc, aż do południa dnia następnego, szła przez miasto rozbita armia. Wieczorem żołnierze austriaccy podpalili most na Elbie.

Armia Północna miała w tym czasie jeszcze 120-140 tysięcy żołnierzy. Wycofywała się przez 14 innych mostów na Elbie. Wojska lewego skrzydła znajdowały się w zupeł­nym porządku. Ale zamieszanie powstało, gdy zaczęły cofać się korpusy środka ugrupowania. VI Korpus austria­cki, jak zwykle waleczny, usiłował osłaniać odwrót. Liczył już wtedy tylko 17 tys. żołnierzy. Główne siły Armii Północnej liczyły 70 tysięcy wojska i cofały się ku Hohenbruck (Trebechovice). Duża grupa (20 tysięcy żoł­nierzy, w tym Korpus Saski) maszerowała w kierunku Brna. Inna duża grupa (30 tysięcy żołnierzy) wycofywała się w kierunku na Ołomuniec, gdzie komendantem był

feldmarszałek-porucznik Vernier. Nie wiedzieli, że z Opawy wyruszyła już w tamtym kierunku kolumna licząca cztery tysiące żołnierzy pruskich. Doszli jednak do twierdzy przed nią. W Ołomuńcu zatrzymał się też ze swym sztabem feldcechmistrz Ludwig von Benedek.

4 lipca o godz. 6.30 generał Moltke zarządził ogólny odpoczynek. Jedynie Armia Elby miała podążać za wro­giem, „tak daleko, jak jest to możliwe”. Generał Herwarth zrozumiał to po swojemu: „Tak daleko, jak wystarczy sił”. A ponieważ sił tych nie starczyło, toteż zanadto nie ścigał nieprzyjaciela9.

W bitwie koło Sadowy wzięło udział 221 tysięcy wojsk pruskich i 215 tysięcy wojsk austriackich. Straty obu stron były następujące:

Wojska pruskie straciły 359 oficerów, 8794 żołnierzy, austriackie — 1313 oficerów i 41 499 żołnierzy. W obu wypadkach sumy te dotyczą żołnierzy poległych, rannych, zaginionych i wziętych do niewoli.

Na zamku w Prim zostało 150 rannych, a na zamku Jana hr. von Haracha w Hradku — czterystu rannych z obu armii. Wspólny los pogodził Prusaków i Austriaków. Leżeli na posadzce pokotem obok siebie. W zamku brakowało pościeli i prześcieradeł, więc sanitariusze okrywali ich tym, co znaleźli. Ranni leżeli pod batystowymi prześcieradłami, kosztownymi kobiercami, mając pod głowami drogie, aksamitne poduszki. Lekarze oglądając rannych, stwierdzili, że bardziej w walce ucierpieli Prusacy — pociski z gwin­towanej broni austriackiej okazały się bowiem bardziej perfidne w zadawaniu ran niż pruskie naboje wystrzelone przez karabiny iglicowe.

Ludność okoliczna starała się przychodzić rannym z po­mocą, chociaż sama również mocno ucierpiała w dzia­łaniach wojennych. Gazeta „Neu Bahnen” wychodząca

9 H e r r e , op.cit., s. 242.

w Lipsku opisywała przeżycia pewnego rannego żołnierza z Korpusu Saskiego. Przez kilka godzin leżał bez przytom­ności na polu bitwy koło Prim, a gdy doszedł do siebie, było już ciemno. Rozejrzał się wokół; zobaczył mnóstwo trupów i usłyszał jęki rannych towarzyszy. Nagle jak anioł zbawienia zjawiła się dziewczyna z dzbankiem w ręku. Napoiła go winem, wymyła i obwiązała rany. Potem pokrzepiła innych leżących obok rannych i obiecała, że postara się, aby zabrano ich z pola walki do szpitala. Rzeczywiście po pewnym czasie pojawili się mężczyźni z noszami, którzy przenieśli rannych do szpitala. Dziew­czyna nie chciała podać swego nazwiska, ale ranny żoł­nierz saski wymógł na niej, aby się przedstawiła. To była 18-letnia córka dzierżawcy folwarku spod Königgrätz, Józefina Kalinówna. Czyżby Polka?10.

„Armia Północna całą swą energię wytężyła na jeden cios; ten cios ją zawiódł” — napisał wkrótce potem korespondent wojenny „Timesa”. A generał Prim w „Diario Barcelona” stwierdził:

„Pole bitwy jeszcze w tej chwili przedstawia obraz najstraszniejszego zniszczenia. Lasy są zdewastowane ogromnymi pociskami artyleryjskimi. Zniszczona zupełnie Sadowa świadczy, jak zaciętą prowadzono tu walkę. W Chlum wszystkie mury porozbijane od kul działowych i pełne kul karabinowych. Pola są zupełnie opustoszałe. W niektórych miejscach przedstawiają obraz obszernych cmentarzy. Kilka krzyży i małe wyniosłości gruntu poka­zują miejsca, gdzie leżą ofiary walki. Do tej pory panuje tam jeszcze powietrze nieczyste, zepsute głównie z powo­du gnijących koni, których Prusacy przy szybkim pościgu zakopać zapomnieli. Ptaki drapieżne w znacznej ilości ciągle jeszcze zwiedzają te pola, żywiąc się resztkami ścierwa. Na milę, co kilka kroków można spotkać szkielety

10 „Gazeta Warszawska”, nr 215 z 25 września 1866

szlachetnego zwierzęcia, które zwykło dzielić z człowie­kiem losy niebezpiecznego boju”11.

* * *

4 lipca 1866 roku król Wilhelm I wydał proklamację do swoich wojsk, którą odczytano we wszystkich batalionach trzech armii.

„Walcząc dotychczas z pojedynczymi korpusami armii austriackiej byliśmy przekonani, że lada chwila dojdzie do wielkiej bitwy, w której Benedek zechce naprawić ponie­sione drobniejsze straty. Wczoraj zaczęliśmy posuwać się ku Königgrätz w południowo-wschodnim kierunku, mieliś­my bowiem okrążyć prawe skrzydło nieprzyjaciela, który frontem stał naprzeciw 1. Armii pod wsią Sadowa nad szosą z Gitschina do Königgrätz. 2. Armia pod dowództwem następcy tronu nie brała z początku udziału w bitwie, podobnie jak Armia Elby, która z Nechanitz miała okrążyć lewe skrzydło nieprzyjaciela.

Król przybył o godz. 7.00 z kwatery głównej w Gitschinie do Dub, na południe od Horitz, tu wsiadł na konia i obserwował pole bitwy z dominującej wyżyny. Bój zaczął się o godz. 8.00 w porządku prawie regulowanym, jakby na ćwiczeniach, z precyzją i spokojem, które każdego musiałyby napełnić zachwytem.

Walka II, III i IV korpusów, które zwarły się ze środkiem nieprzyjacielskim znacznie wyższym liczebnie, rozpoczęła się silnym ogniem artyleryjskim, który w czasie całej bitwy nie ustawał. Mówią nieraz figuratywnie w takich razach, że ziemia drżała. Tu, w środku walczących, literalnie tak było. Nieprzyjaciel jeszcze przed południem zaczął ustępować tak dalece, że król już nie mógł przyglądać się z pagórka przed Sadową i raczył zejść bliżej linii bojowej, gdzie

11 ibid., nr 219 z 29 września 1866.

świstały granaty. Tu komenderował parą pułków; w jego oczach ścierały się masy kawalerii z niezmiernymi zapęda­mi. Po południu nareszcie udało się oskrzydlić nieprzyja­ciela z obu stron. Gdy królowi o tym doniesiono, kazał zagrać do ataku i wszystkim korpusom uderzyć bagnetami na nieprzyjaciela na obu skrzydłach. Król pierwszy raz widział w tej bitwie całą swoją armię z wyjątkiem części operującej w Hesji w akcji zwycięskiej. Żeśmy bowiem odnieśli zupełne zwycięstwo, tego nam nie zaprzeczą. Następca tronu otrzymał rozkaz dopiero o godz. 5.00 nad ranem z kwatery głównej w Gitschinie. Jednakże 2. Armia dopiero po południu mogła zdążyć na plac boju. Zdaje się, że Armia Elby równocześnie z innymi wojskami wystąpiła do działania na lewym skrzydle nieprzyjaciela. Dopiero znacznie po południu bitwa przybrała charakter ogólnej na całej linii. W tej też chwili furia wojenna najstraszniej się wściekała, a śmierć kosiła okropnie.

Zginął dowódca 1. Dywizji Gwardii gen. Hiller von Gätringen, a z 1. Pułku Piechoty Gwardii ppłk Hellder, dowódca batalionu strzelców. Cały 1. Pułk Piechoty Gwardii poniósł tak ciężkie straty, że musiano zredukować bataliony z trzech na dwa. W środku ciężkie straty poniosły 27. i 67. pułki piechoty z IV Korpusu. Najwięcej szkodziła nam artyleria nieprzyjacielska, dobrze z miejscowymi warunkami obeznana i mająca odległości wymierzone na domach, palach itp.

Wojska nasze już od razu poznawały, w którym punkcie przywita je najgorętszy ogień kartaczny. Ale mimo wszy­stko słyszałeś ciągle: «Naprzód, naprzód, poznacie wy Prusaków!».

Wczoraj mówiono: «Niech no zajdziemy do Pragi!». Dzisiaj wołają: «Idźmy do Wiednia!» Dziwić się trzeba, jak generałowie nasi wszystko obrachowali, jak kolumny na czas przybywały, jak wojsko, niby na szachownicy, stawało w oznaczonym miejscu i punktualnie.

Jeńców mamy mnóstwo, a najwięcej piechoty, rzadko z artylerii i huzarów, oficerów także wielu; zdaje mi się, że Austriacy nie pokażą tylu oficerów, co my ich mamy.

Co do samej bitwy: przedtem było postanowione dać wojsku krótki odpoczynek, które ustawicznymi marszamii ciągłymi utarczkami było nadzwyczaj zmęczone. Dopieroo godz. 14.00, gdy ze wszech stron nadeszła wiadomość, że wielka masa nieprzyjaciela koncentruje się między Josephstadt i Königgrätz, postanowiono niezwłocznie wydać bitwę. Ostatnie rozkazy mogły nadejść zaledwie o północy, a jednakże już o godz. 2.00 obie armie zaczęły się poruszać, a między 7.00-8.00 rano padł pierwszy strzał w obecności króla od II Korpusu. Przez całe pięć godzin walczyła 1. Armia przeciwko nieprzyjacielowi uporczywie broniące­mu swych pozycji. Wszakże, gdy wojska Kronprinza uderzyły po południu na lewe skrzydło nieprzyjaciela, a Armia Elby na prawe i równocześnie ze środka, wykonano atak pod Sadową, nieprzyjaciel musiał się cofnąć. Ogień artylerii zaczął słabnąć; kawaleria zaczęła ścigać uchodzą­cych. Było ok. godziny 14.00. Zwycięstwo stało się zupełne.

Prasa austriacka przypisuje zwycięstwo naszej broni iglicowej; może to być w części, ale niezaprzeczalne moralne wartości naszego żołnierza więcej znaczyły od zbieraniny austriackiej. Dalej Austria grozi nam wojną ludową. Tej się nie obawiamy. Mogłaby ona powstać, gdyby Prusy chciały zawojować Austrię. Ale o prezydencję w parlamencie czy w Bundestagu ludom austriackim wcale nie idzie. I armia tego nie rozumie, jak tego dowodzi 40-50 tysięcy jeńców austriackich. Dalej przypisują swą porażkę przeważającej liczbie wojsk pruskich. Wiadomo zaś jest, że ze strony pruskiej stało 200 tysięcy, a z tych 50 tysięcy jako rezerwa nie brała udziału. Ze strony Austrii walczyło 160 tysięcy. Dodajmy do tego obronną dobrą pozycję, za sobą twierdzę i bądź co bądź starą armię, a przyznamy, że innym powodom należy przypisać zwycięstwo pruskie.

Prusy, jeśli zezwolą na zawieszenie broni, muszą mieć warunki godne swoich trudów i zwycięstw”.

Proklamację tę przedrukowały „Schlesier Zeitung” i „Neu Preusser Zeitung”. Jak widać, osoby z kancelarii królewskiej układające proklamację miały dość dobre informacje na temat nastrojów panujących w armii i społeczeństwie austriackim12.

Zwraca uwagę podkreślenie przez autorów roli jedno­litego narodu, jakim byli Prusacy, w odróżnieniu od składających się z wielu narodów — poddanych cesarstwa austriackiego, których pogardliwie zresztą nazwała pro­klamacja „zbieraniną”.

Proklamacja podważyła też mit o karabinach iglicowych, które miały rozstrzygnąć bitwę. Na pewno karabiny te zrobiły swoje, ale przecież nie one przeważyły szalę zwycięstwa, lecz sztuka manewru wysoce w armii pruskiej rozwinięta, rozumne ważenie sił i środków, ruchliwość.

Trafnie zauważył korespondent „Gazety Warszawskiej” (13 grudnia 1866 roku) w Wiedniu, który stwierdził:

„Tutaj zaś naprzeciw karabinom iglicowym, szkole umiejętności rozstawiania pruskiej armii chciano wysyłać tylko tłumne, silne kolumny, które w końcu z powodu wadliwej organizacji armii okazały się liczebnie słabszymi, tak że nawet zwycięstwo za pomocą prostej materialnej siły stało się niepodobne”13.

Manewr z flanki, oskrzydlenie, którego używało do­wództwo pruskie w całej kampanii, zapewnił mu sukces również w tej bitwie. Zawsze miało ono do tego manewru wygospodarowane osobne siły i używało ich w odpo­wiedniej chwili.

„Strategia Moltkego była w zasadzie działań bezpośred­nich z nikłymi śladami stosowania podstępów wojennych, opierających się na absolutnej miażdżącej potędze przewa-

12 ibid., nr 151 z 7 lica 1866.13 ibid., nr 168 z 13 grudnia 1866.

żającej koncentracji sił” — pisał Basil Henry Liddel Hart w Strategia — działania pośrednie. Ale dziwna rzecz: Liddel Hart stwierdzał dalej: „Nieoględny byłby strateg, przygotowujący się do wojny, gdyby zakładał, że jego przeciwnik będzie tak słaby pod względem umysłowymi fizycznym, jak Austriacy w roku 1866”14.

Inny polski historyk wojskowości, gen. bryg. Franciszek Skibiński, uważał, że cała doktryna wojenna generała Moltkego wywodziła się z zasady „marszu na huk dział”i stanowiła naczelny element tej doktryny. Gdy dowódca dywizji działającej w zgrupowaniu korpusu lub dowódca korpusu działający w ramach armii słyszy huk dział, oznacza to, że jego sąsiad lub poprzedzający go w marszu nawiązał właśnie walkę z przeciwnikiem. Trzeba nacierać w tym kierunku, aby pomóc koledze. Tak było właśnie w przypadku 2. Armii, która na huk dział dobiegający z okolic Sadowy zmieniła kierunek marszu i zamiast na wschodni brzeg Elby poszła na zachodni.

Generał Moltke układając plan generalny „rozwijałi nakierowywał swe armie na konkretne cele terenowei wykorzystywał inicjatywę ogniwa taktycznego, działają­cego zgodnie z wpojoną mu doktryną dopasowywania do wytworzonej sytuacji manewry sił głównej w skali operacyj­nej i strategicznej”15.

Szef pruskiego Sztabu Generalnego wypracował model strategicznych sposobów wykorzystania zasady indywidual­nej inicjatywy. Znalazło to odzwierciedlenie w niemieckim regulaminie walki z 1921 roku:

„Decyzja wynika z zadania i sytuacji. Z chwilą, gdy zadanie nie odpowiada już sytuacji na skutek przebiegu wydarzeń i nie może być podstawą do prowadzenia działania, dowódca powinien zdawać sobie sprawę z tej przemiany przy podejmowaniu decyzji. Ponosi on pełną

14 Basil H. L i d d e l H a r t , Strategia, s. 170.15 S k i b i ń s k i , op.cit., s. 275.

odpowiedzialność za niewykonanie lub modyfikację zada­nia. W każdym jednak razie powinien działać w ramach całości manewru, zgodnie z koncepcją przełożonego”16.

Polski historyk wojen, gen. bryg. Stefan Mossor, uważał, że bitwa pod Sadową, pierwsza prawdziwie nowoczesna operacja wojskowa w dziejach wojen, nie spełniła jednak swego celu. Miała być bitwą niszczącą, ale w rozstrzyga­jącej chwili nie zostało z niej nic. Komunikacje nie­przyjaciela nie tylko nie zostały przecięte, ale nawet niezagrożone. Zostało zaatakowane jedynie tak naprawdę prawe skrzydło, co wprawdzie wystarczyło do pobicia wojsk austriackich, ale zachowały one swobodę wycofania się. Wojska pruskie nie rozpoczęły nawet od razu pościgu17.

Generał Moltke miał trudności z dowodzeniem, a wielkie użyte przezeń zgrupowania — małą zwrotność. Pruski szef Sztabu Generalnego zadowalał się jedynie nadawaniem im ogólnego kierunku. Jeśli zmieniało się położenie, korygował je w oparciu o inicjatywę podwładnych generałów mających „jaśniejsze wyczucie rzeczywistych możliwości”. Armia ciężko toczyła się przed siebie, z trudem zmieniając kierunek. Helmuth von Moltke uważał, że raz przyjęte ugrupowanie operacyjne trudno zmienić. Rozpoznanie operacyjne było słabe. Wykonywała je jedynie „krótkowzroczna” kawaleria dywizyjna, dowództwo trzymało bowiem kawalerię strategi­czną w odwodzie; miała wystąpić w „bitwie rozstrzygającej”. Wskutek braku rozpoznania dowódcy obu wojsk walczących nie mieli swobody działania. Tym samym czynnik zaskocze­nia w ogóle tu nie zaistniał18.

Z kolei czynnik siły był używany przez oba wojska mało wydajnie. Annie pruskie ciążyły ku sobie, zamiast skupić się na uderzeniu na przeciwnika. Natomiast Ludwik von Benedek miotał się między nimi, nie mogąc zdecydować

16 ibid., s. 276.17 M o s s o r , op.cit., s. 449.18 ibid., s. 450.

się, na którą armię uderzyć najpierw. Gdyby stojąc przed twierdzą Königgrätz uderzył całą swą kawalerią na nad­ciągającą 2. Armię, aby ją powstrzymać, a w międzyczasie zdecydowanie uderzył na chwiejące się pod naporem jego obrony 1. Armię i Armię Elby, rezultat bitwy mógł wyglądać inaczej19.

A co z oskrzydleniem?Generał Moltke bał się ryzykować uderzenia na oba

skrzydła przeciwnika. Mimo to mógł zastosować dwustron­ne zagrożenie jakimiś grupami oskrzydlającymi, co wzmoc­niłoby siły działające czołowo. Nie uczynił tego. Gdyby zaś 2. Armia przesunęła nawet w niewielkim stopniu część swych sił na południe, oskrzydliłaby w pełni Armię Północną. Natomiast na zachodnim skrzydle można było przedłużyć zasięg Armii Elby kawalerią strategiczną. Przy 1. Armii znajdowały się w odwodzie dwie dywizje kawa­lerii, przy 2. Armii — jedna. A gdyby — sugerował Stefan Mossor — stworzyć z nich przed bitwą jedną grupę oskrzydlającą i posłać ją przez Pardubice na tyły nie­przyjaciela, klęska Armii Północnej byłaby pełna20.

Ale obowiązująca od czasów cesarza Napoleona do­ktryna wojenna nakazywała trzymać kawalerię do bitwyi do pościgu.

W trakcie bitwy pod Sadową kawaleria 2. Armii wkroczyła do akcji dopiero o godz. 19.00, a kawaleria 1. Armii nie mogła w ogóle „przedostać się przez zatarasowane tyły”. Zaledwie jej części, które nie były dowodzone jednolicie, starły się z kawalerią austriacką osłaniającą odwrót.

Stefan Mossor dostrzegł w dowodzeniu przez generała Helmutha von Moltke w bitwie pod Sadową „pierwsze objawy dekadencji manewru oskrzydlającego”21. Jego opinię podzielał Dominik Strasburger:

19 ibid., s. 452.20 ibid., s. 452.21 ibid., s. 454.

„Dzisiaj wiemy, że przeprowadzenie przez Moltkego tej kampanii nie wyglądało aż tak dobrze. Przede wszystkim uderza nas mała zwrotność ówczesnych wielkich zgrupo­wań, a więc prawdopodobieństwo niepełnej realizacji zasady manewru. Nawet tak zdolny wódz z trudnością sterował ruchami poszczególnych armii, zadowalając się nadawaniem im ogólnego kierunku, a w razie zmienionego położenia zręcznie wykorzystywał inicjatywę podwładnych, którzy będąc znacznie bliżej przeciwnika, mieli jaśniejszy obraz rzeczywistych możliwości”22.

W bitwie pod Sadową wojska pruskie nie przecięły przeciwnikowi drogi odwrotu, dzięki czemu dowództwo austriackie mogło wycofać z pola bitwy znaczną część pobitych wojsk. W perspektywie odtworzyć swoje siłyi wojna mogła rozpocząć się na nowo. A wtedy zwycięstwo pod Sadową mogłoby pójść na marne.

Generał Leonhard von Blumenthal także nie miał zbyt dobrego zdania o dowodzeniu szefa Sztabu Generalnego w czasie bitwy. Dał temu wyraz w liście do żony przechwy­conym przez Austriaków i opublikowanym w prasie:

„Moltke jest genialnym człowiekiem, który nie ma pojęcia o praktycznym życiu i nie zna się na ruchach wojsk. Nie bardzo lubi, gdy mu mówię, że jego rozkazy są niewykonalne, ale zawsze zmieni je dokładnie, według tego, co mu powiedziałem”23.

Z kolei Hans Herre stwierdził lapidarnie: „Bitwa dobrze zaplanowana, ale nie najlepiej przeprowadzona”24.

Generał Moltke również zastanawiał się nad błędami, popełnionymi przezeń w czasie dowodzenia wojskami pruskimi w bitwie. Doszedł do wniosku, że jeśli feldcech­mistrz Benedek wzmocniłby prawe skrzydło swej armii, tak że 2. Armia rozbiłaby sobie o nie głowę, wynik bitwy

22 S t r a s b u r g e r , op.cit., s. 108.23 H e r r e , op.cit., s. 245.24 ibid., s. 241.

mógłby być inny. Nie uczynił tego. Jak widać, generał Moltke poza zręcznością miał tu dużo szczęścia. I współczuł swemu przeciwnikowi:

„Pokonany wódz! Gdyby tak wiedział, choćby trochę, cóż to ma za znaczenie! Wieczór w Königgrätz, jak tylkoo nim pomyślę! Taki zasłużony, dzielny i przezorny generał jak Benedek!”.

O sławie wodza decyduje przede wszystkim sukces. Niezwykle trudno jest określić, ile tego jest jego rzeczywistą zasługą. W walce z nieprzezwyciężoną mocą okoliczności przegra nawet najlepszy człowiek, a średniak bardzo często dzięki niej wygrywa. Z łatwością dzielny wódz może zostać pokonany przez słabszego. Ale — to był sobie winny. Szczęście na trwałe sprzyja dzielnym ludziom”25.

Generał Moltke wyniósł z tej bitwy jedną ważną naukę: chcąc szybko pokonać przeciwnika, nie wystarczy pobić go w bitwie. Należy mu również przeciąć drogi odwrotu, aby nie mógł się wycofać, odtworzyć własnych sił i znowu stanąć do walki26.

Po latach Otto von Bismatck, zapytany, kto właściwie wygrał bitwę pod Sadową, odparł:

— Pruski nauczyciel ludowy!I to był także ważny czynnik, którego nie raczyli

dostrzec historycy wojskowości analizujący przebieg bitwy.W czasie bitwy przy królu Wilhelmie I znajdował się

Georg Bleibtreu (1828-1892), absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Dlisseldorfie, autor dzieła Bitwa pod Bramą Lipską, który zapragnął oddać zmagania obu wojsk na płótnie. Przez cały czas bacznie obserwował bitwę i wyko­nywał szkice. W rok potem powstał wielki panoramiczny obraz Königgrätz. Musiał spodobać się królowi, skoro potem jego autor namalował sceny z wojny francusko- -pruskiej 1870/1871 pod Gravelotte i Sedanem.

25 ibid., s. 224.26 S t r a s b u r g e r , op.cit., s. 111.

* * *

Znamy dokładne straty 2. Armii w całej wojnie, które podały m.in. „Schlesische Zeitung” oraz „Independend Belge”. I tak Korpus Gwardii stracił zabitych 20 oficerówi 294 żołnierzy, rannych 51 oficerów i 1499 żołnierzy oraz zaginionych 55 oficerów i 1291 żołnierzy. I Korpus miał zabitych 18 oficerów i 299 żołnierzy, rannych 55 oficerówi 1291 żołnierzy oraz 599 zaginionych. V Korpus miał zabitych 23 oficerów i 404 żołnierzy, rannych 92 oficerówi 1842 żołnierzy, zaginionych 360. Z VI Korpusu poległo 7 oficerów i 198 żołnierzy, rannych zostało 26 oficerówi 920 żołnierzy, 251 było zaginionych. Dywizja kawalerii— 2 oficerów i 26 żołnierzy zabitych, 8 oficerów i 81 żołnierzy rannych, jeden oficer i 40 żołnierzy zaginionych. W sumie 2. Armia straciła od 27 czerwca do 26 lipca 1866 roku 67 oficerów i 1139 żołnierzy zabitych, 261 oficerówi 5542 żołnierzy rannych i 2 oficerów oraz 11 184 żołnierzy zaginionych27.

* * *

3 lipca 1866 roku odbyły się w Prusach wybory do parlamentu. Konserwatyści zdobyli tam 136 miejsc, 148 przeciwnicy Bismarcka, ale starzy liberałowie, sympatyzu­jący z premierem — 24 mandaty. Był to kolejny sukces premiera.

* * *

Natomiast na froncie czeskim 4 lipca 1866 roku przeszedł do historii wojny austriacko-pruskiej 1886 roku jako „dzień telegramów”.

27 „Gazeta Warszawska”, nr 12 z 16 stycznia 1867.

Feldcechmistrz Benedek, który zanim dotarł do Ołomuń­ca, miał swą kwaterę główną w Hohenmauth, napisał do cesarza Franciszka Józefa I:

„Po więcej niż pięciu godzinach świetnego boju całej armii i Sasów w oszańcowanej częściowo pozycji przed Königgrätz i środkiem ku Lipie udało się nieprzyjacielowi niepostrzeżenie osadzić się w Chlum. Wicher z deszczem unosił kurzawę nad ziemią, tak że nie można było mieć żadnego pewnego widoku. Zasłonięty z tyłu nieprzyjaciel wdarł się do naszej pozycji w Chlum. Stamtąd naglei niespodziewanie silnie ostrzeliwane z boku i z tyłu wojska zachwiały się i pomimo wszelkich usiłowań nie można było powstrzymać odwrotu. Odwrót z początku odbywał się z wolna, a stawał się spieszniej szy, w miarę jak nieprzyjaciel naciskał, aż pokąd się wszystko po mostach na Elbie i do Pardubic nie cofnęło. Straty trudno jeszcze obliczyć, ale niewątpliwie są znaczne”.

Jak z tego widać, wszystkiemu była winna kurzawa. Z kolei do feldmarszałka-porucznika Leonarda Rzykows- kiego, dowódcy korpusu i twierdzy Kraków, przyszedł telegram od komendanta twierdzy Königgrätz, z prze­znaczeniem dla namiestnika cesarskiego:

„Wczoraj stoczono bitwę między Königgrätz i Joseph- stadt. Do drugiej po południu była pomyślna dla oręża austriackiego. Następnie nieprzyjaciel musiał oskrzydlaći odpierać główne ataki ze Svinarec (na wysokości König­grätz), na drodze do Hohenbruck. Benedek zajął stanowisko poniżej punktu, gdzie stał. Armia nasza biła się wyborniei tylko przypadek nie pozwolił jej osiągnąć owoców. Czeka na spotkanie na mocnej pozycji”28.

Komendant twierdzy Kraków zapewne umiał czytać między wierszami. Od razu zrozumiał, że feldcechmistrz Ludwig von Benedek poniósł klęskę. Zresztą wkrótce

28 ibid., nr 150 z 6 lipca 1866.

potem nadeszły do Krakowa gazety europejskie, gdzie wszystko zostało napisane jasno i bez owijania w bawełnę. Krakowianie nie na żarty zaczęli obawiać się, że wojska pruskie mogą dotrzeć tutaj i zająć miasto, ale ducha dodało im przybycie oddziałów, które walczyły z Prusakami koło Oświęcimia. Żołnierze ci opowiadali, że nie taki Prusak straszny i można go pokonać. Mimo to komendant na wszelki wypadek rozkazał wzmożenie czujności. Właśnie niedawno sąd wojenny kazał powiesić szpiega pruskiego J. Selera, który zanadto interesował się umocnieniami twierdzy Kraków. Gdy trumnę ze zwłokami szpiega wiózł kondukt na cmentarz, tłum obrzucił ją błotemi kamieniami29.

Feldmarszałek-porucznik Leonard Rzykowski (1810-1867) rodem z Myślenic był znakomitym oficerem, a fortyfikacje krakowskie zamienił w twierdzę nie do zdobycia. Niestety, zmarł w rok potem.

J u l i u s z D e m e l , Stosunki gospodarcze i społeczne w Krakowie /;vs < r>6, s. 441.

Bój o Chlum

Potyczki kawaleryjskie

Benatky — bój

Chlum — stanowisko dowodzenia Benedeka

Hradec Krâlové — resztki twierdzy

Hradec Krâlové — koszary Armii Północnej

Hradec Krâlové — katedra

Chlum — wnętrze kościoła -

Chlum — kościół

tu leżeli ranni

Chlum — nagrobek gene­rała austriackiego

¥

Chlum — nagrobek ofice­ra pruskiego

Muzeum w Chlum

Chlum — wnętrze muzeum

Makieta bitwy — Muzeum Chlum

Chlum — działo austriackie

WOJNA TOCZYŁA SIĘ NADAL

Arcyksiążę Albrecht Habsburg przebywający w Weronie dowiedział się niemal natychmiast, co rzeczywiście stało się pod Sadową. Może gorliwie i z radością donieśli muo tym sami Włosi?

Dlatego już 4 lipca arcyksiążę Albrecht wysłał telegram do cesarza, chcąc go najwyraźniej pocieszyć:

„Klęska Armii Północnej jest wielkim nieszczęściem, ale pomimo tego jeszcze nic straconego nie ma. W 1809 roku po klęsce pod Ratyzboną nastąpiło najpiękniejsze zwycięs­two pod Aspern. I dziś czeka to samo, jeżeli ani w armii, ani w ludzie upadek na duchu się nie objawi”.

Czy jednak arcyksiążę Albrecht nie cieszył się w duchu, że to nie on dowodził Armią Północną?

„Gdyby Benedek w Czechach miał rzeczy tak gotowe, jak arcyksiążę Albrecht — pisał wiedeński korespondent „Gazety Warszawskiej” — może inaczej potoczyłyby się wypadki. Oddano mu dowództwo, zamiast arcyksięciu Albrechtowi, dlatego iż zadanie było trudniejsze, a raczej rozpaczne. Gdyby arcyksiążę Albrecht przegrał pod Sa­dową, dla powstrzymania objawów publicznych może by silniejszych trzeba było środków, jak ogłoszenie stanu

wyjątkowego w Wiedniu. Poświęcono Benedeka dla osło­nięcia innych, a razem całego systemu”1.

Wcześniej tenże korespondent wyakcentował mocno, że wina za przegraną była nie po stronie armii, lecz dyplomacji austriackiej, która znając stan armii „nie uznała ani uchylić wojny, ani też jej odroczyć, ale owszem pozwoliła na prowadzenie dwóch wielkich wojen od razu”2.

Ale tego samego dnia do Wiednia nadeszła kolejna niepomyślna wiadomość: 4 lipca 1866 roku na froncie nad Menem armia bawarska została pokonana w bitwach koło Neidhardshausen, Celle, Wiesenthal przez oddziały Armii Menu.

4 lipca 1866 roku VI Korpus austriacki dotarł do Ołomuńca. Natomiast III Korpus i dywizja kawalerii, dowodzona przez księcia Schleswig-Holsteina, oraz rezerwy kawaleryjskie zostały wysłane do Florisdorf koło Wiednia. Wkrótce potem reszta Armii Północnej odeszła do Ołomuń­ca. Ten manewr nie był najzręczniejszy, bowiem odsłaniał Wiedeń i stwarzał niebezpieczeństwo odcięcia przez wojska pruskie komunikacji ze stolicą Austrii3.

5 lipca artyleria pruska ostrzeliwała twierdzę Königgrätz. Wedle relacji żołnierzy pruskich piszących korespondencje do niemieckich gazet stanowiła ona dobry cel. Ale ostrzał twierdzy nie wyrządził w niej większych szkód.

Natomiast artyleria pruska odnosiła się z respektem do twierdzy Josephstadt mającej wysokie obwałowania, zza których ledwie było widać forteczne wieże. Dowódcy pruscy uznali, że szkoda tracić amunicję, jeśli nie ma widoków na wymierne efekty.

Obóz pruski stanął niedaleko twierdzy, ale poza za­sięgiem jej dział, na polu obsianym pszenicą, która oczywiście zaraz została zdeptana. Żołnierze zbudowali

1 „Gazeta Warszawska”, nr 219 z 29 września 1866.2 ibid., nr 185 z 23 sierpnia 1866.3 Jarosław D ą b r o w s k i , Rys krytyczny, s. 106.

tam baraki z poszyć zburzonych domów, a za kołki do podparcia służyły im porzucone i znalezione karabiny austriackie. Wcześniej pogrzebano tu zabitych — armia pruska biwakowała na wielkim cmentarzu. Żołnierze pruscy nie mogli korzystać z wody ze znajdujących się na polu studzien; wszystkie zostały zasypane, bowiem woda nie nadawała się do picia.

Jak widać, nie było to przyjemne miejsce do biwakowa­nia, choć panowała typowa letnia pogoda. Dowództwo pruskie dla umilenia pobytu żołnierzom rozkazało wieczo­rami grać orkiestrom wojskowym.

Wojska pruskie stanęły w odległości pięciu mil od twierdz Josephstadt i Königgrätz. Na ich prawym skrzydle znajdował się VIII Korpus Nadreński z Armii Elby, dalej korpusy IV Saski i III Brandenburski. Dalej stała 2. Armia Śląska (I Korpus Wschodniopruski, Korpus Gwardii, V Kor­pus Poznański, VI Śląski). Wojska te blokowały garnizony obu twierdz.

Natomiast Armia Północna, nadal dowodzona przez feldcechmistrza Ludwiga Benedeka, wycofała się na pół­nocny wschód, maszerując na Ołomuniec na Morawach. Tam dopiero żołnierze dostali pierwszy posiłek od 1 lipca. Dowództwo pruskie nie wiedziało o tym, bowiem dając swemu wojsku 48 godzin na odpoczynek, straciło ślad armii austriackiej. Dopiero gdy koło Czeskiej Trebowie został wzięty do niewoli austriacki kurier z kopiami rozkazów Benedeka, sztab pruski zorientował się, gdzie podział się jego przeciwnik4.

6 lipca o godz. 18.00 wojska pruskie zaatakowały twierdzę Königgrätz. Twierdza była dobrze umocniona i natarcie nie przyniosło żadnych rezultatów. Chodziłoo pokazanie swej siły i nakłonienie dowództwa twierdzy do kapitulacji. Jakoż rzeczywiście komendant Königgrätz

4 ibid., s. 106.

oznajmił dowództwu pruskiemu, że rozważa tę ewentual­ność. Oczywiście — jak twierdził — musi porozumieć się w tej sprawie ze swymi zwierzchnikami. Potem jednak komendant Königgrätz oświadczył, że rozmyślił się; wido­cznie uznał, że twierdza może długo się bronić i nie widzi powodu do jej poddania.

Jak wkrótce się okazało, komendant po prostu grał na zwłokę, ponieważ chciał bez przeszkód uratować sprzęt, znajdujący się przed murami twierdzy, porzucony przez uciekającą z pola bitwy Armię Północną. Udało mu się to w zupełności. Zapasy twierdzy wzbogaciły się o kilkadziesiąt dział, a także o znaczne zapasy amunicji oraz inny sprzęt.

Generał Helmuth Moltke uznał, że oczywiście nie ma sensu utrzymywać przy twierdzy dużych sił, zwłaszcza że pojął, iż Armia Północna wcale nie została całkowicie rozbita, jak początkowo mniemał, i że zapewne wkrótce zacznie odtwarzać swe siły. Dlatego do obserwacji twierdz Josephstadt i Königgrätz wyznaczył jedynie VI Korpus 2. Armii Śląskiej. Reszta dywizji armii podążyła w pościg za Armią Północną. Natomiast 1. Armia ruszyła na Brno, zaś Armia Elby — na Wiedeń.

7 lipca cesarz Franciszek Józef I dekretem upoważnił ministra skarbu do uzyskania pożyczki 200 min złr (pożycz­ka dobrowolna lub obligacje skarbowe), a Bank Narodowy Austrii pożyczył 60 mln złr pod zastaw kopalni soli w Wieliczce. Natomiast kosztowności ze skarbca cesars­kiego zostały przewiezione do twierdzy w Komornie5.

7 lipca dywizje 2. Armii Śląskiej dotarły do Böhmisch V

Trubow (Ceska Trubova), natomiast 1. Armia maszerowała na południe i zachód od Chrudim, zaś dywizje Armii Elby znajdowały się na zachód od Pardubic.

8 lipca feldmarszałek-porucznik Gablenz zaproponował zawieszenie broni, obiecując, że wojska austriackie

5 „Tygodnik Ilustrowany” nr 353 z 1 lipca 1866.

opuszczą Josephstadt i Königgrätz, ale król pruski się nie zgodził6.

9 lipca dywizje 2 Armii Śląskiej dotarły do Pardubic i zajęły miasto bez walki. Tam też król pruski przeniósł swą kwaterę główną; ale w dzień później był już w Zwittau (Svitavy).

* * *

Na teatrze wojennym w dolinie Menu 10 lipca 1866 roku koło miejscowości Hammelberg, Kissingen, Fried- richshall, Hausen i Waldashack wojska pruskie starły się z oddziałami bawarskimi. Armia bawarska wraz z posił­kującym go VIII Korpusem austriackim miała liczyć 180 tysięcy żołnierzy. Skoncentrowała się w rejonie Schwewin- furt. Natomiast wojska pruskie liczyły tylko 60 tysięcy żołnierzy i wyglądało na to, że mogą tutaj ponieść porażkę, tym bardziej że Bawarczycy znani byli ze swej waleczności i łatwo nie ustępowali z pola walki. Ale gdy przyszło do rozstrzygającej bitwy, znalazła się tam tylko jedna dywizja bawarska, zaś oddziały pruskie, choć też zmniejszone (liczyły 40 tysięcy żołnierzy), to jednak były trzykrotnie liczniejsze. Mimo to bój trwał 24 godziny i był bardzo zacięty. Sześć razy Prusacy zdobywali przejście przez Aschach na rzece Saali, gdzie w dramatycz­nych okolicznościach utonęło stu żołnierzy pruskich, gdy cofali się pod celnym ogniem Bawarczyków. Padali jeden po drugim i jeden na drugim, tak, że ich ciała stworzyły tamę na rzece, która w pewnym momencie aż wystąpiła z brzegów. W końcu jednak nieustępliwi Prusacy pobili oddziały Bawarczyków i je odparli. W dzień potem znowu wojska pruskie pokonały w zaciętej bitwie dywizję Bawarczyków, tym razem koło Orenbach7.

6 D ąbr o w s k i , op.cit., s. 107.7 „Gazeta Warszawska”, nr 162 z 20 lipca z 1866.

* * *

W Saksonii władze okupacyjne poczynały sobie coraz bardziej bezczelnie. Nie dość, że Saksonia płaciła 10 tysięcy talarów dziennie kontrybucji, to jeszcze komisarz cywilny Wurmb wpadł na pomysł, aby zorganizować wybory do... pruskiego Landtagu. Widocznie uważał, że królestwo króla Johanna już wkrótce także stanie się częścią Prus. Ale jak na razie nie zanosiło na się na to — Sasi nie mieli zamiaru uczestniczyć w tych wyborach i zbojkotowali je całkowicie. Inicjatywa komisarza Wurmba poniosła całkowite fiasko.

* * *

Tego samego dnia cesarz Austrii wydał manifest, w któ­rym stwierdził, że gotów jest zawrzeć honorowy pokój z Prusami.

„Niepowodzenia dotknęły mnie boleśnie, ale nie skru­szyły odwagi. Ufam w Boga, odwagę armii i prawo i gotów jestem zawrzeć pokój zaszczytny, ale prowadzić będę wojnę na śmierć i życie, jeśliby nieprzyjaciel chciał zachwiać potęgę państwa”8.

10 lipca 1866 roku cesarz mianował arcyksięcia Albrechta naczelnym wodzem armii austriackiej, a generała Franciszka barona Johna — szefem sztabu.

Feldcechmistrz Benedek został wezwany do stolicy Austrii. Czekały go zeznania przed komisją wojskowo-śledczą, powołaną przez cesarza Franciszka Józefa I do wyjaśnienia przyczyn klęski. Przewodniczącym komisji został feldmar- szałek-porucznik Franciszek Hauslab (1798-1883), szef Komitetu Naukowego w Ministerstwie Wojny.

Król pruski na razie odrzucał zawieszenie broni. Roz­grzany zwycięstwem, chciał pełnego rozgromienia armii

8 „Tygodnik Ilustrowany” nr 353 z 1 sierpnia 1866.

austriackiej i zajęcia Wiednia. Czynem tym chciał zaćmić sławę innego pogromcy Austrii — króla Fryderyka II. Przeciwny temu był jednak premier Bismarck. Choć sam był zaprzysięgłym wrogiem Austrii, zdawał sobie sprawę, że całkowite jej zniszczenie może wywołać spore kom­plikacje międzynarodowe. Przestrzegał króla Wilhelma I przed tymi konsekwencjami; już przecież zgłaszał swe obiekcje co do dalszego prowadzenia wojny przez Prusy cesarz francuski Napoleon III. Mogła też zaniepokoić się neutralna dotąd w sporze austriacko-pruskim, ale życzliwa poczynaniom Prus w krajach niemieckich — Rosja.

— Lepiej nie drażnić rozmiarami zwycięstwa między­narodowej opinii publicznej. Mogłoby to zaszkodzić naszym późniejszym planom zjednoczenia Niemiec — oświadczył.

Na razie jednak odurzony zwycięstwem monarcha z tru­dem przyjmował te sugestie do wiadomości. Dnia 11 lipca wydał rozkaz dywizjom 1. Armii, aby maszerowały na Ołomuniec i na Brno. Natomiast Armia Elby miała ruszyć na Igławę (Ihlava), a potem na Znojmo. Stąd do Wiednia było już blisko.

* * *

Ale w stolicy Austrii nie odczuwało się zagrożenia, choć oczywiście panowało przygnębienie spowodowane klęską Armii Północnej. Setki wiedeńczyków miały w tej armii swych bliskich: krewnych, przyjaciół, choćby znajomych.

Prasa zagraniczna odnotowała rozmowę między wiedeń­czykiem kupującym prasę a sprzedawczynią z kiosku:

— Ciągle mówi się o zwycięstwach austriackich, a nico tym nie ma w gazecie — stwierdził klient.

— Pan kupuje nie tę gazetę, co trzeba — odparła sprzedawczyni.

Wojska austriackie nie rezygnowały jednak z walki. Kawaleria ciągle kręciła się na drodze marszu 1. Armii,

usiłując przeszkadzać jej w miarę możności w dalszym posuwaniu się na Brno. Dnia 12 lipca generał-major Leopold von Edelsheim na czele swej dywizji kawalerii uderzył koło Rosnitz (Rosnice) na południowy zachód od Brna na pułk huzarów pruskich z 1. Armii penetrujący okolicę tego miasta, rozbił go i wziął 400 żołnierzy do niewoli. Tak starał się opóźniać marsz pruskich wojsk, czekając aż nadejdzie z frontu włoskiego Armia Południowa.

Niewiele jednak to pomagało. Wojska Armii Elby maszerowały nadal, a 13 lipca 1. Armia zajęła Brno, miasto liczące 440 tysięcy mieszkańców, stanowiące dotąd, jak twierdziła prasa pruska, „ośrodek nienawiści” do Prus. Tam wkroczył o godz. 15.00 król Wilhelm I. Na rogatkach miasta witali go na czele delegacji władz Brna ordynariusz diecezji biskup hr. Schaffgotsch i burmistrz Gistra. Król został powitany wzniosłą mową wygłoszoną przez burmis­trza sławiącą jego męstwo i łaskawość. Biskup i burmistrz prosili, aby Wilhelm I był także łaskawy dla miasta.

Król, który stanął kwaterą w pałacu namiestnika, urządził wieczorem przyjęcie, na którym odznaczył generała Karola Steinmetza Orderem Orła Czarnego. Natomiast dowódca 1. Armii mianował generała-majora Legsfelda komendan­tem miasta, a dyrektor policji armii Stieber został tam dyrektorem policji.

Ten od razu wziął się do roboty. Skonfiskował listy z Wiednia znajdujące się na poczcie, zamknął dzienniki czeskie, a na niemieckie nałożył cenzurę, a także ogłosił kary dla sabotażystów.

Nazajutrz w Brnie odbyła się defilada wojskowa. O godz.3.00 rano mieszkańców zbudziła muzyka wojskowa. Na czele wojsk pruskich, których do Brna weszło 50 tysięcy, maszerował 35. Pułk Piechoty. Za nim kroczyły inne oddziały wojskowe, które podążyły na modlitwę z udziałem króla. Monarsze towarzyszyli: Fryderyk Franciszek II książę Meklemburg-Schwerin, książę Albrecht Fryderyk Henryk

Hohenzollern, książę Karol i książę Fryderyk Karol. Wojsko utworzyło czworobok na rynku. Cztery orkiestry wojskowe zagrały marsze, a kaznodzieja pobłogosławił wojsko, ale w swym kazaniu rzekł też ostrzegawczo:

— Oddajcie się Panu Bogu w opiekę, bo jeszcze ciężkie próby mogą was spotkać.

Do Wiednia żołnierze pruscy mieli wprawdzie tylko 8-10 dni marszu, ale rzeczywiście na jego trasie różnie mogło się zdarzyć. Niektórzy wojskowi austriaccy uważali, że wprawdzie Austria przegrała bitwę, ale czy wojnę? Przypomnijmy sobie choćby telegram arcyksięcia Albrechta do cesarza Franciszka Józefa I...

„La France”, której korespondent pan Vilbort stale towarzyszył 2. Armii, doniosła, że premier Bismarck oświadczył na przyjęciu, wydanym przez króla burmistrzowi Brna, iż pokój może być zawarty tylko wtedy, gdy cesarz poprosi o to króla Prus. Czy burmistrz przekazał tę sugestię na dwór cesarski, trudno obecnie stwierdzić z całą pewnoś­cią — a jeśli tak, to musiał uczynić to bardzo dyskretnie.

Król pruski przebywając w Brnie był w dobrym humorze, bowiem dowiedział się, że 13 lipca oddziały pruskie pobiły koło Lauffach wojska księstwa Hesse-Darmstadt dowodzo­ne, jak wiadomo, przez księcia Aleksandra, szwagra cara9. Książę Aleksander tłumaczył się potem, że odbierał od rządów państw, do których należały dowodzone przez niego wojska, sprzeczne rozkazy, co powodowało jego dezorientację i krępowało ruchy jako dowódcy10.

13 lipca król pruski był gotów zgodzić się na trzydniowe zawieszenie broni, ale cesarz Franciszek Józef chciał, aby rozejm obejmował również armię związkową i aby poza linią demarkacyjną wojska mogły swobodnie się przemiesz­czać. Na to nie chciał zgodzić się Wilhelm11.

9 „Gazeta Warszawska”, nr 178 z 8 sierpnia 1866.10 S z e n i e , op.cits. 199.11 D ą b r o w s k i , op.cit., s. 107.

Tego samego dnia wojska stacjonujące w Ołomuńcu otrzymały rozkaz wymarszu do Florisdorf. Benedek pozo­stawał nadal w twierdzy, ale był już pozbawiony dowództ­wa. Do Florisdorf wyruszyły III Korpus i Korpus Saski12.

14 lipca 1866 roku wojska pruskie stoczyły z armią bawarską bitwę koło Aschafenberg, zakończoną niepomyśl­nie dla tej ostatniej. Natomiast na czeskim teatrze wojennym tego samego dnia dywizje 1. Armii doszły do miejscowości Chwała, gdzie dowództwo wezwało burmistrza Pragi dr. Vaclava Belsky’ego na rozmowy z podpułkownikiem Ranischem, dowódcą 1. Korpusu Gwardii landwery, który został wyznaczony przez księcia Fryderyka Karola na stanowisko przyszłego komendanta wojennego Pragi. Bur­mistrz zjawił się o godz. 17.00 w obozie pruskim w towa­rzystwie metropolity Pragi, kardynała księcia von Schwa­rzenberg.

Podpułkownik Ranisch był wobec nich bardzo uprzejmy, ale nie miał im do przekazania niczego miłego. Rozmowa dotyczyła szczegółów zajęcia Pragi przez wojska pruskie i stanowiła właściwie monolog podpułkownika. Burmistrz i kardynał dowiedzieli się, że do miasta wejdzie korpus dowodzony przez generała-porucznika Adolfa Ludwika Gruszczyńskiego von Rosenberg (1808-1884).

Gruszczyńscy herbu Poraj to stara polska szlachta z Sie­radzkiego. W końcu XVIII wieku przedstawiciele tego rodu postanowili związać się z Prusami. Franciszek Grusz­czyński, właściciel Starego Błonowa, wstąpił do armii pruskiej i został generałem. Z kolei Antoni Gruszczyński był dyrektorem Towarzystwa Kredytowego w Prusach Zachodnich i w 1809 roku uzyskał od króla pruskiego tytuł barona z przydomkiem von Rosenberg. Czy był to dziadek, a może ojciec Adolfa Gruszczyńskiego? Ten zaś urodził się koło Człuchowa i zaczął karierę w pułku grenadierów

12 ibid., s. 110.

w Berlinie; w 1859 roku został jego dowódcą. Potem był szefem sztabu w korpusie dowodzonym przez księcia Albrechta Pruskiego. Stopień generała-majora uzyskał w 1859 roku. Został wtedy mianowany dowódcą brygady piechoty gwardii, aby w 1866 roku objąć dowództwo korpusu landwery.

W związku z wejściem wojsk okupacyjnych do Pragi podpułkownik Ranisch zażądał od burmistrza przygo­towania kwater dla ośmiu tysięcy żołnierzy. Wiązało się to oczywiście z równoczesnym ich utrzymaniem— mieszkańcy Pragi mieli dostarczać dziennie okupantom 40 tysięcy bochenków chleba dwufuntowego i odpo­wiedniej ilości mięsa, wina i piwa.

— Prażanie chcą okazać swą gościnność i przygotowali dla waszego wojska ogromną ilość knedliczków — oświad­czył burmistrz.

Podpułkownik się skrzywił:— Nasi żołnierze wolą mięso i jarzyny — odparł sucho.Nazajutrz wojska pruskie wkroczyły do Pragi. Na ich

powitanie wyległy tłumy mieszkańców; widocznie prażanie byli ciekawi, jak wyglądają pogromcy walecznej armii austriackiej. Wojska pruskie maszerowały z chrzęstem oręża, dumnie, z podniesionymi głowami, wybijając rytm na bruku. Wśród oglądających wzbudziły respekt i strach. Oddziały doszły do placu Karola, gdzie podpułkownik Ranisch wydał rozkaz zatrzymania się i utworzenia czworo­boku. Tam odbył się uroczysty apel.

Na początku podpułkownik Ranisch złożył raport gene­rałowi Gruszczyńskiemu. Potem odbyła się defilada i od­działy podążyły do wyznaczonych kwater. Zaczęła się okupacyjna codzienność.

Jak potem się okazało, w rzeczywistości żądania dowódz­twa wojsk okupujących miasto były daleko większe, niż zapowiadał to podpułkownik Ranisch. Prażanie musieli codziennie dawać 120 tysięcy bochenków chleba, a poza

tym znaczne ilości mięsa, owsa dla koni, wina, a nawet cygar, płócien i sukna13. Magazyny cesarskie zostały wyczyszczone z wszelkiego dobra, a rzeczy z nich zabrane żołnierze pruscy sprzedawali potem za pół darmo na targu. Burmistrz usiłował interweniować w komendanturze, ale otrzymał twardą odpowiedź:

— Jeśli będziecie natrętni, nastąpią jeszcze surowsze kroki.

Dzierżawcy akcyzy musieli zapłacić wojskom okupacyj­nym dużą kontrybucję. Władze pruskie nakazały wydawa­nie dzienników po południu, bowiem urzędnicy cenzury nie mogli nadążyć ze swą pracą. Burmistrz zakazał wówczas zamieszczania tekstów podburzających ludność przeciw Prusakom. Wsie w tej części Czech, przez którą przetoczyła się wojna, zostały spustoszone, domy i zagrody— częściowo w gruzach, zbiory stratowane. Zaczęła przybierać na sile przestępczość. Najpierw pojawiły się drobne kradzieże, czego w Czechach nigdy dotąd nie było, potem podparte groźbami usiłowania wymuszenia, a także podpalenia domostw. Zaczęła się wojna partyzancka przejawiająca się zwłaszcza zbrojnymi napadami na kon­woje pruskie wiozące zaopatrzenie dla armii. Dochodziło też do aktów dywersji. Jak podawała „Gwiazdka Cieszyńs­ka” (nr 35 z 1866 roku), partyzantami dowodził kapitan Alfred Vivenot. Nominację otrzymał od cesarza Franciszka Józefa. Zaczynał walkę z 38 żołnierzami; potem liczebność jego oddziału wzrosła do 500. Komenda pruska w Par­dubicach zaczęła walkę z partyzantami i kazała rozstrzelać dziesięciu mężczyzn, złapanych z bronią w ręku. Podobnie postąpiła komenda wojskowa w Skalitz, gdzie pruscy żołnierze ujęli trzech mężczyzn z bronią w ręku. Trybunał wojskowy skazał ich jeszcze tego samego dnia na śmierć i też kazał rozstrzelać14.

13 „Gazeta Warszawska”, nr 158 z 16 lipca 1866.14 ibid., nr 164 z 23 lipca 1866.

Tu i ówdzie ludność czeska występowała przeciw Żydom. Powodem tego był fakt, że niektórzy kupcy żydowscy skupowali od wojsk pruskich nadwyżki żywności, ściąg­niętej w drodze kontrybucji, po czym sprzedawali ludności po paskarskich cenach. W tym wypadku wojskowe władze pruskie reagowały dość ospale i napastnicy cieszyli się bezkarnością. Oburzenie ludności czeskiej było tym więk­sze, że właśnie na skutek kontrybucji na terenach okupo­wanych przez Prusaków zaczynało brakować żywności. Jednocześnie społeczeństwo czeskie zaczęło organizować się w celu pomocy ofiarom kataklizmu wojennego.

Pierwszy tego przejaw stanowiło powołanie Komitetu Pomocy Rannym w Pradze, który zbierał szarpie, prze­ścieradła, bandaże, poduszki, sienniki, leki itp. Straty w Czechach, poniesione na skutek wojny, były ogromne. Obliczano je na 300 min złr. Sama Praga straciła na kontrybucjach 700 tys. złr.

Jakby jeszcze nie było dość nieszczęść, jednocześnie pojawiła się epidemia cholery, która objęła Pragę i okolice. Do 9 września zachorowało 18 289 osób, a zmarło 8452. Władze samorządowe Pragi podjęły starania mające na celu zwalczenie cholery, i złagodzenie skutków kon­trybucji. W uznaniu zasług burmistrza na tym polu dr Vaclaw Belsky został odznaczony potem przez cesarza Franciszka Józefa Orderem Leopolda, co było równo­znaczne z przywróceniem jego rodowi szlachectwa ode­branego po bitwie pod Białą Górą15. Cesarz zarządził też otwarcie dla ludności spichlerzy cesarskich w Czechach i Morawach.

14 lipca z Ołomuńca wymaszerowały austriackie I i VIII korpusy oraz Dywizja Lekkiej Kawalerii, dążąc przez Preau (Prerov) i Tobitschau (Tovacov) do obozu woj­skowego we Florisdorf koło Wiednia.

15 ibid., nr 216 z 26 września 1866.

Ale dowództwo pruskie nie pozostało obojętne wobec ruchów wojsk nieprzyjaciela. Dnia 15 lipca straż przednia1. Armii zajęła Lundenburg (Breclav), ważny węzeł kole­jowy, skąd odchodziły linie do Brna i Ołomuńca. W ten sposób Prusacy przecięli komunikację Wiednia z Ołomuń­cem, blokując tam resztę Armii Północnej. W ołomunieckiej twierdzy zostało 20 tysięcy żołnierzy. Ostatnim pociągiem z Ołomuńca przed zajęciem Lundenburga wyjechał feld- cechmistrz Ludwig Benedek16.

* * *

Tego samego dnia dywizje Armii Elby doszły do Znojna. Dnia 16 lipca jednostki 2. Armii Śląskiej stoczyły z od­działami cofającej się Armii Północnej bitwę koło Ołomuń­ca. Walczyła tam po stronie pruskiej brygada piechoty dowodzona przez generała-majora von Malotke (4. i 44. pp.) z I Korpusu generała-porucznika Edwarda Bonina oraz dwa pułki kirasjerów. Wojska pruskie zaatakowały pozycje austriackie koło Tobitschau (Tovacov) bronione przez brygadę dowodzoną przez generała-majora von Rotkirch z II Korpusu. Walka była krwawa, ale jeszcze raz górowało lepsze wyszkolenie i znajomość kunsztu żołnierskiego pruskich wojsk. Prusacy zdobyli 18 dział i wzięli do niewoli czterystu jeńców. Straty pruskie były oczywiścieo wiele mniejsze, bowiem wyniosły stu zabitych i rannych.

* * *

Także tego samego dnia na froncie w dolinie Menu generał Vogel von Falckenstein, wymaszerowawszy ze swą dywizją z Gotha-Eisenach, wzmocniony DP dowodzoną przez generała Goebena i liczącą 7 tysięcy żołnierzy, zajął

16 D ą b r o w s k i , op.cit., s. 110.

Frankfurt nad Menem. Mieszkańcy Frankfurtu szybko odczuli twardą rękę pruską. Generał Vogel von Falckenstein nałożył na nich wysoką kontrybucję, rozwiązał senat, sejm i władze miejskie.

17 lipca wojska pruskie dotarły do Nikolsburga (Mikoluv) znajdującego się 70 km na północ od Wiednia, na granicy Moraw z Austrią. Tamtejszy zamek, zbudowany przed 1280 rokiem przez króla Przemysława Ottokara I, potem lenno Jindricha z Lichtenstein, przez wiele lat znajdujący się w rękach rodu Ditrichsteinów, a w owym czasie należący do Aleksandra hr. Mensdorfa-Poully, ministra spraw zagranicznych Austrii ożenionego z księżniczką Ditrichstein — stał się tymczasową siedzibą króla Prus i jak miało się wkrótce okazać, również miejscem negocjacji austriacko-pruskich.

12. DP dowodzona przez generała-porucznika Prondzyn- skiego, która obserwowała twierdzę Königgrätz, miała kłopoty z lokalną partyzantką. Żołnierze pruscy ujęli w końcu dziesięciu czeskich wieśniaków z bronią w ręku, którzy atakowali konwoje transportowe. Wieśniacy stanęli przed sądem polowym w Pardubicach i dalszy ich los nie był do pozazdroszczenia.

Nad rzeką Marchą koło miejscowości Holcs na połu­dniowy wschód od Bratysławy pojawiły się oddziały1. Armii, wchodząc na terytorium Węgier.

Po pewnym czasie 12. DP została odwołana spod König- grätz. Zostawiła jednak do obserwacji obu twierdz, König­grätz i Josephstadt, 33. Pułk Piechoty, batalion 31. Pułku Piechoty, cztery szwadrony kawalerii i pięć baterii dział. Natomiast twierdzę Ołomuniec miała obserwować 9. DP.

W tym czasie do Austrii zaczęły napływać oddziały Armii Południowej z Italii. Wiedeńczycy mówili o nich z nadzieją. Arcyksiążę Albrecht (1817-1898), syn arcy- księcia Karola, zwycięzcy z 1809 roku spod Aspem, gdzie pokonał wojska napoleońskie, uczestnik zwycięskiej dla

Austriaków bitwy koło Novara w 1849 roku w Italii, były gubernator Węgier — był ostatnią nadzieją Austrii w woj­nie z Prusami. Nowa armia austriacka miała składać się z dziesięciu korpusów liczących po 25 tysięcy żołnierzy.

Poszczególnymi korpusami mieli dowodzić: I — feld- marszałek-porucznik Karl Gondrecourt, II — feldmarszałek- -porucznik Karl Thun von Hohentadt, III — feldmarszałek- -porucznik arcyksiążę Ernest von Habsburg (1824-1899), IV — feldmarszałek-porucznik Karl Zaitzek, V — feld- marszałek-porucznik von Rodich z Armii Południowej, VI— feldmarszałek-porucznik Wilhelm von Ramming, VII— feldmarszałek-porucznik Antoni von Molinari, VIII— feldmarszałek-porucznik Weber, IX — feldmarszałek- -porucznik Ernest von Hartung z Armii Południowej, X — feldmarszałek-porucznik Ludwik Gablenz. Prócz tego arcyksiążę Albrecht dysponował pięcioma dywizjami ka­walerii dowodzonymi przez generała-majora Leopolda von Edelsheim, księcia Taxis, feldmarszałka-porucznika barona Ludwika von Pulz z Armii Południowej, księcia Schleswig- -Holstein, i feldmarszałka-porucznika Karola hr. Cuoden- tove. W sumie armia dowodzona przez arcyksięcia Alb­rechta liczyła 260-280 tysięcy żołnierzy17.

Nowy wódz zdawał sobie sprawę, że jest to przeciwnik zupełnie innej klasy i z nim tak łatwo nie pójdzie. Ciekawe, czy arcyksiążę Albrecht także zastanawiał się nad stoczeniem walnej bitwy. W każdym razie zanosiło się na dalszy ciąg wojny. Dlatego arcyksiążę testował różne rodzaje karabinów, które chciał zakupić dla swej armii, w tym 16-strzałowe karabiny amerykańskie. Czyżby Winchestery? Te karabiny powtarzalne z zamkiem dwutaktowym, kaliber 11,2 m, długość 991 mm, lufa 508 mm, masa 3,5 kg, prędkość początkowa 343 m/s produkowane w 1855 przez firmę Olivera F. Winchestera w New Haven mogłyby zmienić wynik wojny.

17 „Gazeta Warszawska”, nr 154 z 23 lipca 1866

Do stolicy Austrii zaczęły przychodzić kolejne pomyślne wieści z frontu włoskiego, wzbudzając nadzieję, że jeszcze nie wszystko stracone i być może losy wojny się odwrócą. Nadzieję tę wyznawała również armia saska, która 20 lipca defilowała przed arcyksięciem Albrechtem i księciem Albertem, następcą tronu saskiego. Sasi udawali się do Linzu na wypoczynek. Jak się okazało, największe straty miały wśród nich bataliony strzelców, natomiast zachowała się niemal cała artyleria. 21 lipca 1866 roku do Wiednia dotarła wiadomość, że dzień wcześniej flota austriacka na Adriatyku rozbiła flotę włoską koło Lissa-Vis. Dowódcą floty austriackiej był znany nam już z wojny duńskiej admirał Wilhelm von Tegetthof. Służyło w niej sześciu admirałów oraz 362 oficerów. Ponadto miał on do dys­pozycji pułk piechoty morskiej liczący 67 oficerów i 5051 żołnierzy.

Flota austriacka liczyła 29 okrętów, z tego jeden liniowy „Kaiser”, siedem fregat pancernych, pięć fregat, dwie korwety, 12 kanonierek. Natomiast flota włoska, na czele z admirałem Carlo Pellon Persano (1806-1883), liczyła 24 okręty, z tego osiem pancerników, monitor, osiem fregat, trzy korwety, a także cztery kanonierki i osiem parowców oraz inne mniejsze jednostki pływające. W czasie bitwy flota austriacka zniszczyła dwie włoskie fregaty pancerne i rozproszyła resztę okrętów wroga, które wycofały się do bazy18.

21 lipca prasę obiegła wiadomość, że gen. Edward Vogel von Falckenstein ma zostać mianowany pruskim guber­natorem Czech. Nie ucieszyła ona Czechów, ale jak się okazało, wiadomość była przedwczesna. Generał Vogel von Falckenstein ściągał właśnie z Frankfurtu kontrybucję wysokości 25 min złr i nie szło mu to zbyt dobrze. Mieszkańcy Frankfurtu protestowali, a w tej sprawie

18 Wikipedia, Bitwa pod Lissą.

interweniował u króla pruskiego baron Rotschild, z którym władca musiał się liczyć, choćby z uwagi na jego finansowe powiązania międzynarodowe.

21 lipca przednia straż dywizji dowodzonej przez gene­rała Augusta Karola Christiana Goebena (1816-1880), którą stanowiła brygada generała-majora Ferdynanda Kum- mera (1816-1900), znowu pobiła wojska księstwa Hesse- -Darmstadt.

Z frontu przychodziły też dobre dla Austrii wiadomości. Dnia 22 lipca brygada generała-majora von Mondela i 14. Pułk Piechoty oraz szwadron i cztery baterie z II Korpusu starły się w boju z pruskimi 7. i 8. DP, które uderzyły na miejscowość Blumenau znajdującą się na północny zachód od Bratysławy. Wojska austriackie odparły atak, co dowo­dziło, że zaczynają już poznawać tajniki taktyki wroga i przystosowywać się do niej, a nawet znajdować na nią antidotum.

Ale generał Moltke nie przejmował się tymi lokalnymi sukcesami nieprzyjaciela. Miał już gotowy plan generalnego natarcia na Wiedeń. Zamówił nawet w Prusach ciężką artylerię, ponieważ uważał, że zdobywanie stolicy Austrii nie pójdzie łatwo.

— A jeśli Francja wkroczy do wojny — spytał zaniepo­kojony premier Bismarck. — Co wtedy się stanie?

— Wtedy przyjmiemy wobec Austrii postawę defen­sywną na linii Elby i uderzymy na armię francuską— odparł spokojnie generał Helmuth von Moltke.

Premier Bismarck jednak uważał, że wojna na dwa fronty zmniejsza wyraźnie szanse powodzenia Prus, tak jak obecna wojna, którą Austria prowadziła na dwa fronty, naraziła ją na klęski. Doszedł do wniosku, że potrzebne są rokowania z Austrią.

W tym czasie obie wojujące strony doszły do porozu­mienia w sprawie zawieszenia broni. Dnia 22 lipca o godz.12.00 ogłosiły wstrzymanie działań wojennych.

W tym właśnie momencie koło Blumenau (Modra), niedaleko Bratysławy, IV Korpus pruski zaatakował trzema brygadami tę miejscowość od frontu, zaś 4. Brygada, dowodzona przez gen. Bose, obeszła pozycje austriackie bronione przez brygadę gen. Toma z I Korpusu au­striackiego, będącą jednocześnie garnizonem Bratysławy, i odcięła jej odwrót. Pojawienie się kuriera z białą flagą, informującego o zawieszeniu broni, wprawiło do­wódcę korpusu pruskiego w osłupienie, ale musiał usza­nować rozkaz swego dowództwa i niechętnie odstąpił od dalszych działań wojennych19.

Natomiast główny trzon wojsk pruskich znajdował się już dwie mile od Wiednia i Bratysławy na równinie, zwanej Morawskim Polem, blisko Wagram, na północny zachód od stolicy Austrii, dzień marszu od niej. Wojska pruskie stanęły obozem w liczącym 9 mil łuku, niedaleko przed miejscowością Florisdorf, stanowiącą nieomal przed­mieście stolicy. Wiedeńczycy widzieli w nocy, jak zapalały się ogniska na biwakach pruskich. Stojąca u bram Wiednia armia pruska liczyła wtedy 200 tysięcy żołnierzy20.

23 lipca do Nikolsburga udali się: były minister wojny baron Imre von Degenfeld, były poseł Austrii w Berlinie hr. Karolyi, tajny radca Brenner, były urzędnik poselstwa austriackiego przy Bundestagu, oraz radca Kneifstein, attache tego poselstwa. Przybył też przedstawiciel Włoch hr. Barrai. Wszyscy czekali na decyzję króla Prus — od niej zależało, czy odbędą się rokowania pokojowe. W tym celu generałowie pruscy odbyli naradę. Brał w niej udział premier Otto von Bismarck. Akurat rozchorował się, więc generalicja na czele z królem przyszła obradować do jego apartamentów.

Jak wiadomo już wcześniej, Otto von Bismarck był przeciwny dalszemu prowadzeniu wojny. Tłumaczył on

19 D ą b r o w s k i , op.cit., s. 119.20 ibid., s. 114.

generałowi von Moltke, „fanatykowi map”, że nawet z militarnego punktu widzenia Dunaj stanowi poważną przeszkodę do sforsowania dla wojska. Jeżeli jednak armia pruska przejdzie rzekę, straci łączność z zapleczem.

— Wówczas najprościej byłoby maszerować na Kon­stantynopol, aby stworzyć nowe państwo bizantyjskie, a Prusy pozostawić własnemu losowi — oświadczył premier21.

Poza tym nie dało się ukryć, że armia pruska doznawała znacznego uszczerbku od panującej w Czechach cholery. Do tej pory zmarło na tę chorobę 6427 żołnierzy, a więc znacznie więcej, niż poległo w bitwie pod Sadową (4450). Argumenty te trafiały do racjonalnie myślącego Helmutha von Moltke. Ale czy mogły trafić do króla i innych generałów?22.

Na naradzie Otto von Bismarck zaproponował, żeby przyjąć pokój na warunkach austriackich. Król aż za głowę się złapał, a generałowie mocno zaprotestowali. Król przychylił się w końcu do opinii większości, że należy walczyć dalej. Premier Bismarck nie wytrzymał nerwowo. Rozpłakał się i przeszedł do swej sypialni23.

Nazajutrz król nadal dyskutował z nim na temat dalszego prowadzenia wojny.

— Główny oskarżony nie może ujść karze. Wtedy sprowadzonych na złą drogę można lżej potraktować. Niech Austria straci coś ze swego terytorium — ar­gumentował.

— Nie mamy być sędziami, lecz uprawiać politykę niemiecką. Rywalizacja nasza z Austrią nie jest bardziej karalna niż Austrii z nami. Naszym zadaniem jest ustano­wienie bądź zapoczątkowanie niemieckonarodowej jedności pod kierunkiem króla Prus — odpowiedział premier.

21 K r o c k o w , op.cit., s. 131.22 ibid., s. 132.23 ibid., s. 133.

Król jednak nie przyjmował tych argumentów. Gdy rozstali się, udając do swych apartamentów, do premiera Bismarcka podszedł następca tronu.

— Pan wie, że byłem przeciwny tej wojnie — oznajmił.— Pan uważał ją za potrzebną i ponosi za to odpowiedzial­ność. Jeśli sądzi pan, że cel został osiągnięty i trzeba zawrzeć pokój, poprę pana w tej sprawie u ojca24.

Po małej półgodzinie następca tronu wyszedł z takim samym spokojem i przyjacielskim usposobieniem, po czym rzekł do premiera:

— Bardzo było trudno, ale mój ojciec się zgodził.Potem zjawił się król i oświadczył:— Skoro mój premier pozostawia mnie w obliczu wroga

w sztych, a ja nie jestem w stanie tutaj zastąpić go kimś innym, rozpatrzyłem kwestie z synem, a skoro on podziela pogląd premiera, widzę się ku mojemu ubolewaniu zmu­szony ugryźć to cierpkie jabłko po tak wspaniałym zwycięs­twie armii i przyjąć ten haniebny pokój.

Mimo wszystko wyglądał na zadowolonego. Może otrzy­mał pomyślne wieści znad Menu?

23 lipca Armia Menu doszła do rzeki Taube. Brygada z Oldenburga, bataliony z Bremy i brygada generała Wrangla biły się koło Taubenbischofsheim z armią związ­kową. Koło Hundheim wojska pruskie pobiły oddziały Badenii, 24 lipca koło Taubenbischofsheim — brygadę austriacką oraz oddziały z Hesse-Darmstadt i Nassau, zaś koło Werbach — znowu wojska Badenii. 25 lipca Armia Menu weszła do Wiirzburga. Brygada generała Kummera walczyła pod Gerscheim (sześć batalionów, cztery szwad­rony, dwie baterie) przeciw wojskom Wirtembergii, Hesse- -Darmstadt, Nassau i brygadzie austriackiej (w sumie sześć pułków kawalerii, dziewięć baterii — 40 dział), gdzie wspólnie z drugą brygadą pruską odparła nieprzyjaciela.

24 ibid., s. 134.

26 lipca dywizje generała Augusta Goebena i generała Edwarda Fliesa (1802-1886) pobiły koło Waldbrunn i Ros- sbrunn wojska związkowe. Oddziały bawarskie poniosły kolejne porażki koło Helmstad i Rossbrun. Król Wilhelm I mógł wtedy dojść do wniosku, że zamiast zajmować terytoria Austrii, poszuka rekompensat terytorialnych nad Menem. Dlatego w końcu zezwolił na rokowania z przed­stawicielami Austrii w Nikolsburgu.

Tymczasem wojna przynosiła coraz to nowe ofiary, także po stronie pruskiej. Korespondent warszawskiego czasopisma „Kłosy” donosił z Drezna, że nieustannie dniem i nocą przybywają tam pociągi z rannymi, a ich liczba straszliwie wzrasta i nie ma już ich gdzie pomieścić. Wszystkie koszary kadeckie, pionierów, kawaleryjskie, garnizonowe zostały zajęte na szpitale dla rannych. Okupacyjne władze łaskawie zezwoliły nawet na przyj­mowanie do prywatnych domów rannych żołnierzy i ofi­cerów saskich, czyli po prostu usunęły ich ze szpitali, aby zrobić miejsce swoim rannym. Dawał się we znaki brak bandaży, szarpi, koszul, a przede wszystkim ko­biecego personelu. Dlatego do pracy w szpitalach zostały sprowadzone z Prus do Drezna tzw. diakonissy, rodzaj szarytek protestanckich, ale ciągle ich było za mało, aby obsłużyć wszystkich rannych25.

25 „Kłosy”, nr 57 z 20 lipca 1866

ROKOWANIA I POKÓJ

Gazety pruskie nawoływały kobiety do pracy w szpitalach, oczywiście bezpłatnej, bowiem władze nie dysponowały żadnymi środkami finansowymi na ten cel. Z kolei „Dres­dner Nachrichten” z 18 lipca 1866 roku napisał:

„Z powodów wciskających się w obecnym czasie do lazaretów dam drezdeńskich, należących do wielkiego tonu, byłoby do życzenia, ażeby te panie zajęły się raczej szczerze zbieraniem i dostarczaniem bandaży i bielizny, gdyż, jeżeli mamy prawdę powiedzieć, to nie chęć starania się w szpitalach być prawdziwie użyteczną, ale raczej ciekawość i próżność je tam tylko wiedzie. Im się zdaje, że dobry ton koniecznie tego wymaga, ażeby je widziano przy łożu rannego wojownika. Krynoliny w lazarecie są niepo­trzebne, powiedział jeden z doktorów, drugi zaś dodał: piękny jest to obraz dla malarza, gdy wielka dama siedzi przy łożu rannego, ale ja wolę, gdy jej miejsce zajmuje prosta, lecz oswojona ze szpitalną obsługą kobieta. Co się tyczy młodych, sentymentalnych panien, to nie przy ob­nażonych żołnierzach, lecz gdzie indziej niech szukają dla swoich wzruszeń przedmiotów”1.

1 ibid., nr 75 z 6 sierpnia 1866.

Tymczasem toczyły się rokowania pokojowe w Nikols- burgu. Dnia 27 lipca obie strony ustaliły, że rozejm będzie obowiązywał do 5 sierpnia i szybko podpisały preliminaria. Stało się to w tym samym zamku, w którym cesarz Napoleon I podpisał w grudniu 1805 roku traktat pokojowy z Austrią i Rosją.

Austria postanowiła uhonorować swych sojuszników. Książę Albert von Wettin, saski następca tronu i dowódca Korpusu Saskiego, za zasługi na polu walki został uroczyś­cie udekorowany w Wiedniu przez cesarza Franciszka Józefa Krzyżem Kawalerskim Orderu Marii Teresy. Nato­miast król pruski odznaczył w Berlinie generała Helmutha von Moltke Orderem Orła Czarnego. Wilhelm w trakcie ceremonii objął go i ucałował, a następca tronu książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj ofiarował mu własną gwiazdę tego orderu.

Były też dymisje, ale po drugiej stronie. Jak 27 lipca 1866 roku podała prasa, dowódca I Korpusu austriackiego, generał kawalerii Edward Clam Gallas, został zwolniony z tej funkcji, ale bynajmniej nie dlatego, że feldcechmistrz Benedek obciążył go zarzutem pochopnego wycofania się z pola bitwy, lecz za nadużywanie władzy i złe potrak­towanie jednego z kapelanów wojskowych, który pełnił posługę duszpasterską w jego korpusie.

* * *

Jak podawała prasa 28 lipca 1866 roku, okupanci pruscy w księstwie Hesse-Darmstadt nałożyli na mieszkańców rekwizycję, żądając sześćdziesiąt wołów, 1600 kg skór, pięćdziesiąt łokci sukna na spodnie, sześćdziesiąt tysięcy funtów chleba, sześć ton ryżu, piętnaście ton prochu, 1500 kg soli, tony palonej kawy, trzydzieści tysięcy kwart piwa, dwóch tysięcy butelek wina, stu ton owsa, czterdzieści ton słomy, które kazali dostarczyć do Achaffenburga.

Prócz tego Prusacy kazali zapłacić ludności księstwa kontrybucję w wysokości sześciu milionów talarów. Nic dziwnego, że władca Hesse-Darmstadt, wraz z władcami Badenii i Sachsen-Meiningen, zwrócił się w dzień potem do króla Prus z propozycją zawieszenia broni.

Ale Prusy zgodziły się 30 lipca jedynie na zawieszenie broni z królestwem Bawarii. Dzień wcześniej wkroczył tam z Czech pruski II Korpus Rezerwowy pod dowództwem wielkiego księcia Meklemburg-Schwerin, który zajął Hof i Bayeruth.

Tymczasem strona pruska przedstawiła warunki pokojo­we Austrii: Prusy zajmują księstwa Schleswig-Holstein, Królestwo Hanoweru, Hesse-Kassel, Nassau i Wolne Miasto Frankfurt nad Menem. Austria ma zapłacić jedynie 20 min talarów odszkodowania.

* * *

30 lipca w „Königlich Preussischer Staats Anzeiger” ukazało się oficjalne sprawozdanie z bitwy pod Sadową. Zaczynało się znamiennym stwierdzeniem:

„Rezultat 3 lipca był wypadkiem szczęśliwym dokona­nego połączenia trzech dotąd rozłączonych armii pruskich na placu boju, a waleczność wojsk podniosła rezultat ten do zupełnego zwycięstwa.

Austriacka armia operacyjna stała w Czechach na linii między Marchią a Śląskiem. Prusy nie szukały wojny. Tak politycznie, jak i wojskowo trzymały się odpornie. Obrona owych prowincji nie mogła być z jednego punktu przedsię­wzięta. Koleje, idące z zachodu, północy i wschodu monarchii kończą się na granicy Halle, Torgau, Zgorzelcai Świdnicy. Dalsze połączenie mogło się odbyć już na terytorium nieprzyjaciela i to za pomocą zaczepnego działania. Wejście do Saksonii miało na celu nie tyle zajęcie tego królestwa, ile raczej strategiczny marsz Armii

Elby. 1. Armia szła na linii Drezno-Bautzen. Pozwoliło to zawężyć linie frontu z 25 do 7 mil. Dla dalszego połączenia się wojsk oznaczono Gitschin (Jićin) i północne Czechy. Aby tam się dostać, 2. Armia musiała wobec nieprzyjaciela z gór debuszować. Zadania tego dokonał następca tronu po kilkakrotnych i silnych utarczkach. Wytrwałość, z jaką V Korpus generała Steinmetza przez trzy dni ataki przeważającego nieprzyjaciela odpierał, zapewniła Korpusowi Gwardii świetne powodzenie i oswobodziła I Korpus z ciasnego położenia. Kiedy tak2. Armia idąc z Kłodzka i Landeshut, koncentrowała się koło Königinhof nad Górną Elbą, tymczasem książę Fryderyk Karol z 1. Armią i Armią Elby, naprzeciw których stały mniejsze siły nieprzyjaciela, posunął się do Horitz. Książę Fryderyk Karol stoczył zwycięskie potyczki pod Podolem, Tumau, Münchengrätz i Jićinem. Tym sposobem dokonano strategicznego połączenia, a jeżeli tylko taktyczne współdziałanie zostałoby wykonane, mu­siałoby doprowadzić do otoczenia nieprzyjaciela. Domyś­lano się, że austriacko-saska armia stoi na pozycji mającej na froncie Elbę, a na flankach twierdze Josephstadt i Königgrätz. Pozycja to była silna. 2. Armia stała na jej

s

prawym skrzydle. Ściągnięcie owej armii do Horitz nie było wcale z początku zamierzone.

2 lipca o godz. 23.00 nadeszła do naczelnego dowództwa wiadomość, że armia nieprzyjaciela posunęła się za Elbę i w znacznej mierze osadziła część Bystrzycy. Powzięto więc zamiar uderzenia w tę stronę całymi siłami. O godz.24.00 wydano odpowiednie rozkazy. Dnia 3 lipca o godz.4.00 rozkazy były w rękach dowódców. O godz. 7.00 wszystkie korpusy ruszyły w pochód. 1. Armia stała najbliżej nieprzyjaciela. 7. DP gen. Franseckiego posunęła się z Cerekwitz do Benatek, DP Horn po szosie do Sadowy.II Korpus zaszedł na prawe skrzydło DP Horna. III Korpus został w tyle jako rezerwa.

Gdy ok. godz. 8.00 forpoczty 8. DP generała von Horn zbliżyły się do Sadowy, padło stamtąd przeciwko nim kilka strzałów armatnich. W tym czasie przyjechał król; spod Dub zaczął rekonesans, a tymczasem baterie przedniej straży DP generała Horna i II Korpusu rozpoczęły ogień. Rekonesans wykazał, że nieprzyjaciel obsadził wsie i lasy koło Bystrzycy i z tamtej strony zajął stanowiska. Nie wiadomo jednak było, w jaki sposób i jakimi siłami. Mgła przerywana deszczem nie pozwalała dobrze widzieć. Tylko z ognia w różnych punktach błyskającego można było wnosić, że wiele baterii nieprzyjaciela weszło do działania. Z tamtej strony Bystrzycy grunt się podnosi i tak krzakami jest pozarastany, że wojska ani dobrze widzieć, ani obser­wować działania ognia nieprzyjaciela nie mogły.

Wyżyny stanowią dobre pozycje dla artylerii, a przy tym i dla piechoty do obrony są zdatne. Niektóre wsie są murowane, inne klecone naprędce, lasy dają dobry punkt oparcia. Aby dostać się na tę naturalną, tak silną pozycję, trzeba przebyć Bystrzycę, która stanowi ważną przeszkodę i tylko po mostach przejście jest możliwe.

Najwyższy punkt stanowi wieś Chlum. Panuje nad całą okoliczną przestrzenią. Na tym punkcie nieprzyjaciel roz­wijał coraz silniejszy ogień artyleryjski. Ponieważ mimo opadłej mgły nie można było rozpoznać stanowisk piechoty nieprzyjaciela, rozstawionej po dolinach, postanowiono zmusić nieprzyjaciela do rozwinięcia sił. W tym celuo godz. 9.00 król rozkazał przejść Bystrzycę. DP generała Horna posunęła się przeciw laskowi pod Sadową, mając z prawej strony II Korpus Piechoty, po lewej 7 DP.

Rozpoczęła się na całej linii żwawa walka piechoty, w której szło o zdobycie lasów zajmowanych przez Au­striaków. Poznano wkrótce, że nieprzyjaciel ma znaczne siły i stanowiska sztucznie umocnił. Odległości między nimi były oznaczone, zasieki poczynione, rowy pokopane. Przeto nie było można ani myśleć o rozbiciu środka

nieprzyjacielskiego, nawet przy wielkich ofiarach. Przeciw­nie, szło o przedłużenie walk w tym miejscu, pokąd 2. Armia i Armia Elby nie nadejdą na linię. Dlatego król rozkazał, aby na froncie głównie artyleria podtrzymywała ogień, a tymcza­sem Armia Elby miała przejść Bystrzycę koło Nechanic. Przybycia 2. Armii nie można było spodziewać się przed godz. 11.00. Kiedy 1. Armia po prawej i lewej strony, między Benatek a Tresowitz walczyła, przednia straż Armii Elby pod osłoną artylerii stawiała mosty na Bystrzycy i zaczęła przechodzić rzekę. Jakoż zaraz zajęła wieś Lubno i wyżyny. W tym miejscu rozwinęli przeciw niej Sasi artyleryjski ogień z dobrej pozycji. Aby ich wesprzeć, wysłano DP na Stradeck, stąd miała się posuwać przeciw lewemu skrzydłu nieprzyja­ciela na Prim. Na jej poparcie wysłano DP Münster przeciw wsi Problus. DP Etzel została jeszcze w rezerwie. Kiedy tu walczono o zajęcie Problus i Przim, 7. DP Fransecki i 8. DP Horna utrzymywały pozycję w lasku z wielkimi stratami. 5. i 6. DP oraz Dywizja Kawalerii i artyleryjska rezerwazostały jeszcze w rezerwie./

2. Armia Śląska maszerowała tak: I Korpus i Dywizja Kawalerii szły z Gross Burglitz, Korpus Gwardii z Königin­hof na Jarcik i Lhota, VI Korpus na Hustinow, V Korpus w rezerwie na Chotëborek. 2. Armia kierowała się na Horenoves. O godz. 11.15 forpoczty Korpusu Gwardii przybyły na wyżyny Chotëborek. Z ognia artyleryjskiego można było wnosić, że prawe skrzydło stało przed Horeno-

y

ves. Tam uderzyła 2. Armia Śląska.Austriacy zajęli bardzo rozciągniętą linię poza Bystrzycą

z resztą armii. Na tej linii stały V Korpus austriacki i Sasi, zaś dwa korpusy, I oraz VI — w rezerwie.

O ile od jeńców austriackich można było się dowiedzieć, po prawej i lewej stronie szosy stał IV Korpus austriacki, na prawo i lewo od niego koło Horenoves — III Korpus i IV Korpus, a na lewo od niego aż do Nechanitz VIII Korpus, X Korpus, Korpus Saski.

Korpus Gwardii natychmiast się rozwinął, wprowadza­jąc całą swą artylerię, wspomagany przez cztery baterie II Korpusu, poza którymi 17 batalionów było uszykowanych do walki. I Korpus był jeszcze w tyle i nie mógł wejść na linię. Miał on zadanie przywrócić związek między 1. i 2. Armią. V Korpus miał pozostać w rezerwie. Posuwanie się naszych zmusiło nieprzyjaciela do zmiany pozycji. Artyleria, która ostrzelała lewe skrzydło 1. Armii, porzuciła swą pozycję i zajęła stanowiska na wyżynach, na wschód od Horenoves, skąd o godz. 11.40 rozpoczął się ogień przeciw gwardii i VI Korpusowi. Tymczasem 7. DP Franceski zdobyła lasek koło Maslowed. Tym sposobem można było o godz. 12.30 rozwinąć rezerwę artylerii 1. Armii między Sadową a Maslowed. Wtedy już artyleria II KP grała koło Dohalica. Można przypuścić, że0 godz. 13.00 artyleria austriacka zaczęła opuszczać pozycje k. Horenoves. Piechota Korpusu Gwardii i VI Korpus natarły na Maslowed i Tschistovec i po silnym oporze je zdobyły. Kilkakrotne usiłowania Austriaków chcących odzyskać utracone stanowiska rozbiły się o silną postawę piechoty pruskiej. Bitwa stawała się coraz bar­dziej zażarta i więcej stanowcza. Zbliżano się coraz więcej do silnie oszańcowanych pozycji na wzgórzu Chlum. Kiedy piechota i artyleria zostały przeciw tej pozycji wyprowadzone, na froncie ciągle jeszcze wal­czono o lasek pod Sadową, a na lewym skrzydle— o Problus i Ober Prim.

Gen. Herwarth von Bittenfield dowiedział się, że 2. Armia przecięła Austriakom odwrót do Josephstadt i teraz idzie o otoczenie lewego skrzydła nieprzyjaciela. Gdy tylko przednie straże I Korpusu weszły między 2. Armię1 1. Armię, wysłano go na pomoc gwardii do zdobycia Chlum, który mimo silnego ognia został wzięty.

Austriacy stracili główny punkt oporu, istotny punkt do pozycji. Ogień austriacki na froncie przygasał.

O godz. 15.30 król na czele rezerwy 1. Armii stojącej między Sadową i Maslowed rzucił się w pogoń za nie­przyjacielem w kierunku Stresetitz. Posunięcie się króla było hasłem do ogólnego pościgu, który prowadziły na froncie 5. i 6. DP. Tymczasem na prawym skrzydle 14. i 15. DP i brygada 16. DP wzięły Prim, Problus i Chabusitz.

Dywizja Kawalerii znajdująca się za nimi również puściła się w pogoń w kierunku Stresetitz. Armia austriacka usiłowała schronić się w Königgrätz. Część kawalerii poszła na Pardubice. A chociaż niektóre oddziały w dogod­nych warunkach stawiały opór, ścigały je wojska pruskie, to jednak faktycznie armia austriacka została rozbita i pogoń do ciemnej nocy nie ustawała.

174 działa, 18 tysięcy jeńców, 11 chorągwi wpadło w ręce Prusaków. Ze strony Austrii ogólne straty oblicza się w sumie na 40 tysięcy żołnierzy, gdy tymczasem ze strony pruskiej 10 tysięcy. Takiej porażki jeszcze armia austriacka nie doznała. Nawet w ostatnich dniach nie może ona wrócić do porządku. Pozostawione działa i wozy, porzucona broń, tornistry i szable, a przede wszystkim wielka ilość jeńców świadczyo zupełnym rozbiciu armii”2.

Prasa francuska mocno krytykowała postępowanie oku­pacyjnych wojsk pruskich w zajętych przez siebie krajach. W paryskiej „La France” pojawiły się takie tytuły: Wojna na sposób pruski i Rabunek legalny. W tym ostatnim tekście autor stwierdzał: „Frankfurt został ocalony od rabunku nielegalnego na rzecz rabunku legalnego”.

Ale „Patrie” i „Pays” reprezentowały inne zdanie: „Słusznie, że miasto mimo ostrzegawczych not Bismarcka tylko z nienawiści do Prus było schronieniem rewolucyjnych usiłowań otrzymuje zasłużoną karę”3.

3 sierpnia król pruski udał się do Marchfweld, oglądał pole bitwy koło Wagram, po czym przez Pragę i Wrocław

2 „Gazeta Warszawska”, nr 172 z 1 sierpnia 1866.3 ibid., nr 165 z 24 lipca 1866.

wyruszył do Berlina, gdzie 5 sierpnia otworzył posiedzenie parlamentu pruskiego. Towarzyszył mu Otto von Bismarck, który przygotował dla niego mowę inauguracyjną.

Premier pruski zwrócił się do państw sojuszniczych, aby zawarły z Prusami związek „na podstawach, które określi parlament niemiecki, mający być niezwłocznie zebrany” oraz aby „postawiły swe wojska w stan gotowości bojowej do dyspozycji króla Prus”4.

Występując na forum Landtagu król pruski, wygłaszając mowę napisaną przez premiera Bismarcka, prosił parlament0 „indemnizację”, czyli zatwierdzenie poniesionych wydat­ków w czasie wojny. Jednocześnie parlament miał zrezyg­nować z dalszego oskarżania rządu i potwierdzić jego prawo do uchwalania budżetu.

„Ufam, że najnowsze wydarzenia przyczynią się do osiągnięcia niezbędnego porozumienia w takiej mierze, aby mój rząd w odniesieniu do administracji sprawowanej bez ustawy budżetowej uzyskał amnestię, o jaką wniesie do przedstawicielstwa krajowego, i tym samym zakończony zostanie na zawsze dotychczasowy konflikt, że rząd królew­ski nie jest odległy od zadań, do jakich dąży także większość z Was, o czym być może wątpiliście przed laty, nie jest tak odległy, jak mogłoby sugerować milczenie, jakim niektóre rzeczy musiał otaczać, a co Was mogło utwierdzać w tym przekonaniu”5.

Debata na ten temat została przewidziana na dzień1 września.

Gdy król pruski wygłaszał mowę przed swym parlamen­tem, cesarz Franciszek Józef I oddał Wenecję cesarzowi Napoleonowi III, który z kolei przekazał ją królowi włoskie­mu. Był to gest o wiele spóźniony, a w dodatku stawiał przed poddanymi austriackimi pytanie, za co właściwie ginęli na polach koło Custozzy ich ojcowie, synowie i bracia.

4 ibid., nr 184 z 16 sierpnia 1866.5 Kr o c ko w, op.cit., s. 137.

Prusacy przynajmniej wiedzieli, o co idzie gra, natomiast niemieccy sojusznicy Austrii mogli tylko ubolewać nad swą klęską. Tak zapewne myśleli poddani ślepego króla Hanoweru, gdy do ich stolicy dokonał 14 sierpnia uroczys­tego wjazdu generał Konstanty Voigt-Rhets, którego król pruski mianował gubernatorem nowej prowincji.

23 sierpnia Austria i Prusy zawarły traktat pokojowy w Pradze. Oto jego tekst:

„Traktat pokojowy 23 sierpnia 1866 roku w Pradze, 30 sierpnia 1866 roku ratyfikowany. W imię Najświętszej i Nierozerwalnej Trójcy! Jego Królewska Mość król Prusi Jego Cesarska Mość cesarz Austrii ożywieni pragnieniem przywrócenia swoim krajom dobrodziejstw pokoju po­stanowili preliminaria podpisane w Nikolsburgu 26 lipca 1866 roku zmienić w stanowczy traktat pokojowy. W tym celu mianowali swoich pełnomocników: Jego Królewska Mość król Prus swego szambelana rzeczywistego radcę tajnego i pełnomocnika barona Karola Werthera, Jego Cesarska Mość Cesarz Austrii swego rzeczywistego radcę tajnego i szambelana, nadzwyczajnego posła Adolfa Marię barona von Brenner Felisach, którzy zebrali się w Pradze na układy i po wymianie legalnych swoich pełnomocnictw zgodzili się na następujące punkty:

Art. 1. Między jego Królewską Mością królem Prus i Jego Cesarską Mością cesarzem Austrii jak niemniej między ich dziedzicami i następcami, tudzież między poddanymi obu państw ma na przyszłość stale panować pokój i przyjaźń.

Art. 2. W celu wykonania art. 6 preliminariów pod­pisanych w Nikolsburgu 26 sierpnia tego roku i po oświadczeniu Jego Cesarskiej Mości cesarza Francuzów, urzędownie przez swego posła uwierzytelnionego przy królu pruskim, że co się tyczy rządu Cesarza, Wenecja jest pozyskana dla Włoch i będzie im oddana w pokoju. Cesarz austriacki przystępuje do tego oświadczenia i daje swoje zezwolenie na połączenie Królestwa Lombardzko-Wenec-

kiego z królestwem Włoch, bez żadnego innego warunku nad zlikwidowanie tej części długu, która ciążyć będzie na odstąpionych ziemiach, zgodnie z tym, co było postano­wione traktatem w Zurychu.

Art. 3. Jeńcy wojenni obu stron będą natychmiast oswobodzeni.

Art. 4. Jego Cesarska Mość cesarz Austrii uznaje rozwiąza­nia, dotyczące Związku Niemieckiego, i zezwala na nowe kształtowanie Niemiec bez udziału cesarza austriackiego. Równie obiecuje Jego Cesarska Mość uznać ściślejszy związek, jaki Jego Królewska Mość król Prus na północ od linii Menu utworzy i nie będzie miał nic przeciwko temu, ażeby na południu tej linii leżące państwa niemieckie zawarły związek, którego połączenie ze Związkiem Północnym będzie zostawione bliższemu porozumieniu między obiema, a który będzie miał niezależną międzynarodową egzystencję.

Art. 5. Jego Cesarska Mość cesarz Austrii przelewa na Jego Królewską Mość króla Prus wszystkie swoje prawa do księstw Schleswig i Holstein zyskane traktatem wiedeńskim 30 października 1864 roku z zastrzeżeniem, aby ludność północnych okręgów Schleswigu, gdyby za pośrednictwem osobnego głosowania objawiła życzenie połączenia się z Danią, Danii była ustąpiona.

Art. 6. Zgodnie z życzeniem Jego Cesarskiej Mości cesarza Austrii, Jego Królewska Mość król Prus oświadcza, że przy teraźniejszych zmianach w Niemczech gotów jest utrzymać terytorialny skład Królestwa Saksonii, zastrzegając sobie, że król Saksonii przez osobny traktat porozumie sięo wysokości kosztów wojskowych Saksonii i przyszłego stanowiska Królestwa Saksonii w Północnym Związku Niemieckim. Jego Cesarska Mość cesarz Austrii obiecuje za to uznać mające się zaprowadzić przez króla pruskiego w północnych Niemczech urządzenia i zmiany terytorialne.

Art. 7. W celu porozumienia się co do majątku do­tychczasowego Związku, najdalej do sześciu tygodni po

ratyfikacji obejmującej traktat zbierze się komisja do Frankfurtu, której wszelkie należytości i pretensje do Związku Niemieckiego należne będą zakomunikowanei najdalej w sześć miesięcy zlikwidowane. Prusy i Austria mianują do tej komisji reprezentantów; mogą to samo uczynić wszystkie dotychczasowe rządy związkowe.

Art. 8. Austria będzie mogła z twierdz związkowych cesarską własność i ruchomy majątek związkowy matrykułą wskazany zabrać lub według swego widzenia z nim postąpić.

Art. 9. Etatowym urzędnikom i sługom byłego związku przyznane pensje będą zapewnione według matrykuły. Jednakże rząd królewskopruski przejmuje pensje i wsparcia, udzielone oficerom i ich potomkom z byłej armii Schleswig- -Holstein z kasy związkowej.

Art. 10. Pobierane pensje zapewnione przez namiestnika cesarskiego w Holstein zapewnia się osobom zainteresowanym. Znajdujące się pod strażą rządu cesarskoaustriackiego 449 500 talarów monety duńskiej w 4-procentowych duńskich obligac­jach, a należące do skarbu Holstein, będzie mu zaraz po ratyfikacji obecnego traktatu zwrócone. Zadni poddam Jego Królewskiej Mości króla Prus i Cesarza Austriackiego nie będą niepokojeni, ani w swej osobie, ani we własności za polityczne zachowanie się w czasie ostatnich wypadków.

Art.ll. Jego Cesarska Mość cesarz Austrii zobowiązuje się w celu pokrycia części kosztów, jakie Prusy poniosły przez wojnę, zapłacić Jego Królewskiej Mości królowi pruskiemu 40 min talarów. Jednakże z tej sumy koszta wojenne, jakie cesarzowi austriackiemu należy się od Holstein na mocy art. 12 traktatu wiedeńskiego z 1864 roku, wynoszącej 15 min talarów, jak niemniej utrzymania armii pruskiej do zawarcia traktatu pokojowego, obliczane­go na 5 min talarów, będą odciągnięte, tak że tylko 20 min talarów trzeba będzie zapłacić gotówką. Połowa tej sumy będzie wypłacona równocześnie z wymianą ratyfikacji

obecnego traktatu, a druga połowa w trzy tygodnie gotówką w Opolu.

Art. 12. Wojska pruskie opuszczą zajęte terytoria austriac­kie w trzy tygodnie po wymianie ratyfikacyjnych traktatów. Od dnia wymiany ratyfikacji pruscy generał-gubematorzy ograniczą swoje czynności do spraw czysto wojskowych. Szczegółowe warunki, na jakich ma się dokonywać ewakua­cja, są określone w osobnym protokole, stanowiącym aneks obecnego traktatu.

Art. 13. Wszystkie między kontraktującymi stronami przed wojną zawarte traktaty i umowy, o ile przed roz­wiązaniem Związku Niemieckiego mocy swej nie utraciły, niniejszym na nowo się zatwierdzają. Mianowicie ogólna umowa kartelowa zawarta między niemieckimi państwami10 lutego 1831 roku oraz późniejsze odnoszące się do niej postanowienia zachowują moc między Prusami i Austrią.

Jednakże oświadcza rząd cesarskoaustriacki, że konwencja monetarna zawarta 24 stycznia 1857 roku utraciła dla Austrii istotną wartość przez rozwiązanie Związku Niemieckiego, a rząd królewskopruski oświadcza się z gotowością przystą­pienia do układów z austriackim i przyszłymi rządami w celu zniesienia tej konwencji. Również zastrzegają sobie wysokie strony kontraktujące, jak tylko można będzie przystąpić do przejrzenia traktatów handlowego i celnego z 11 kwietnia 1865 roku w celu sprowadzenia łatwiejszych stosunków między sobą. Tymczasowo rzeczony traktat będzie obowiązy­wał z nadmienieniem, że każdej ze stron kontraktujących wolno będzie prawnie wypowiedzieć go na 6 miesięcy naprzód, aby uwolnić się od niego.

Art. 14. Ratyfikacje, obejmujące traktat, powinny być w Pradze.

23 sierpnia 1866 Roku Zbawienia. Podpisali: Werther, Brenner”6.

6 „Gazeta Warszawska”, nr 200 z 4 września 1866.

Czy nie sprawdziło się jednak powiedzenie króla prus­kiego Fryderyka II: „W Wiedniu tak układają plany, że liczą na austriacki cud”?

W gruncie rzeczy skutki przegranej wojny nie były tak dotkliwe dla Austrii. Pozostała natomiast kwestia dalszych losów państw niemieckich wojujących z Prusami. W trak­tacie była mowa jedynie o Królestwie Saksonii; niestety, sprawy innych państw zostały pominięte. Czy Austria zdradziła swych sojuszników i oddała ich na pastwę Prus? A może po prostu w ten sposób ukarała ich za to, że ich armie nie dość stanowczo wzięły udział w wojnie?

W każdym razie państwa te czekała ze strony Prus aneksja.

Berliński „Kreuzer Zeitung” z 24 sierpnia 1866 roku, a więc w dzień po podpisaniu traktatu, tak oto ją uzasadniał:

„Siła oręża pruskiego oderwała Hanower, Hesję i Frank­furt od dotychczasowych władców i na mocy tej siły korona pruska posiada i wykonywa zwierzchnią władzę nad rzeczonymi krajami. Czy zatem zdobycie jest samo w sobie wystarczającym tytułem prawnym do zyskania zwierzchniej władzy, tak że wszelki inny tytuł prawny wobec niego musi ustać i za nic być poczytany?

Według zwyczajowego prawa cywilnego, według teorii, która władzę polityczną na równi z wszelką inną rzeczą uważa za przedmiot prywatnej własności, pytanie powyższe musi być przecząco rozwiązane.

Ale według prawa narodów, według zasad wyprowadza­nych z faktów, postawione pytania muszą być twierdząco rozwiązane i prawo zwycięzcy, na mocy którego tenże w imię zwycięskiego oręża swojego wstępuje w prawa zupełnie zwyciężonego, i wydziedziczenie monarchów, musi być bezwarunkowo uznane”.

Prusy bez przeszkód mogły dokonać aneksji terenów,o których wcześniej była mowa. Dzięki temu ludność ich państwa powiększyła się o 1 923 492 poddanych (Królestwo

Hanoweru), 406 486 poddanych (Księstwo Schleswig), 544 510 osób (Księstwo Holstein), 754 063 poddanych (Księstwo Hesse-Kassel), 468 311 poddanych (Księstwo Nassau), 91 180 poddanych (Wolne Miasto Frankfurt nad Menem), 27 374 poddanych (Księstwo Hesse-Hom- burg). Natomiast powierzchnia Prus wynosiła odtąd 348 700 kmkw.

W sierpniu Prusy zawarły traktaty pokojowe z państwami południowoniemieckimi: z królestwami Bawarii i Wirtem­bergii, Wielkim Księstwem Badenii, a na początku września— z Wielkim Księstwem Hesse-Darmstadt. Równocześnie Bismarck zawarł z nimi tajne sojusze, które przewidywały, że w razie wojny armie tych państw zostaną podporząd­kowane dowództwu pruskiemu7.

Tymczasem trwały już prace nad utworzeniem Związku Północnoniemieckiego (Norddeustcher Bund), który for­malnie zaistniał od 18 sierpnia 1866 roku i miał obejmować państwa niemieckie na północ od Menu: Królestwo Prus, Wielkie Księstwo Hesse-Darmstadt, Wielkie Księstwo Meklemburg-Schwerin, Wielkie Księstwo Oldenburg, Księs­two Braunsweig, Wielkie Księstwo Sachsen-Weimar, Mias­to Hanzy Hamburg, Księstwo Sachsen-Anhalt, Księstwo Sachsen-Meingen, Księstwo Sachsen-Coburg, Księstwo Sachsen-Altenburg, Księstwo Lippe-Detmold, Miasto Hanzy Brema, Księstwo Meklemburg-Stresetitz, księstwo Reuss (linia starsza), księstwa Schwarzburg i Schwarzburg-Son- derhausen, księstwo Wal deck, Miasto Hanzy Lubeka, Księstwo Reuss (linia młodsza).

Organami Związku Północnoniemieckiego były Rada Związkowa, składająca się z przedstawicieli rządów po­szczególnych państw z kanclerzem na czele (Bundesrat)i sejm (Reichstag), wybierany w drodze powszechnego głosowania.

7 E n g e l m a n , Prusy, s. 421.

Tymczasem 1 września na forum pruskiego Landtagu odbyła się debata na temat indemnizacji. Premier Bismarck oświadczył:

„Życzę sobie pokoju, ponieważ naszym zdaniem ojczyzna potrzebuje go obecnie bardziej niż poprzednio. Życzymy go sobie i poszukujemy, ponieważ wierzymy, że znajdziemy go w chwili obecnej. Poszukiwalibyśmy go wcześniej, gdybyśmy mogli wtedy mieć nadzieję znalezienia go. Spodziewamy się znaleźć go, gdyż Panowie zrozumieliście zapewne [...] Stąd wierzymy, że uzyskamy pokój i po­szukujemy szczerze, wyciągamy do Panów rękę. A zadania, które pozostały nam do rozwiązania, będziemy wspólnie z Panami rozwiązywać; bynajmniej nie wykluczamy w tych zadaniach poprawy stosunków wewnętrznych w duchu zapewnień danych w konstytucji”8.

3 września 1866 roku odbyło się głosowanie. Za indem- nizacją było 230 posłów, przeciw 75. Premier Bismarck znowu wygrał z Landtagiem. Ale jeszcze nieraz miał dostać od niego prztyczka; znalazło to wyraz choćby w następnej sprawie, jaką było wyrównanie kosztów wynikłych ze strat wojennych.

Austria, która poniosła w wojnie straty sięgające 400 min talarów, musiała szybko spłacić Prusy. Jak donosiły „Neu Frankfurter Zeitung” i „Schlesier Zeitung”, do Berlina (a więc jednak nie do Opola, jak to było ustalone w traktacie pokojowym) udał się specjalny pociąg wiozący kwotę 20 min talarów ulokowanych w ogromnych beczkach. Pociąg eskortowało dziesięciu urzędników bankowych, dwunastu posługaczy i 30 strzelców. Wcześniej pieniądze liczyła przez sześć dni specjalna komisja składająca się z 20 urzędników banku.

Natomiast Prusy wojna kosztowała 188,1 min talarów. Dostały w ramach kontrybucji: od Austrii 20 min talarów,

8 Otto B i s m a r c k , Die grossen Reden 1981, s . 7 8 .

od Bawarii — 30 min guldenów, od Wirtembergii 8 milio­nów, od Wielkiego Księstwa Badenii 6 min talarów, od Księstwa Hessen-Darmstadt i Królestwa Saksonii — 20 min talarów. Do zrównoważenia bilansu strat i zysków z wojny brakowało jednak 84 milionów talarów. Wówczas rząd pruski zażądał od Landtagu przyznania kredytu. Ale 6 września 1866 roku prezesem Landtagu został stary wróg Ottona Bismarcka — Maksymilian Forckenbeck. Komisja pożyczkowa Landtagu, rozpatrzywszy wniosek rządu, od­rzuciła propozycję premiera dotyczącą zaciągnięcia kredytu w wysokości 60 min talarów, natomiast zgodziła się na emisję bonów skarbowych, na co z kolei nie chciał zgodzić się rząd. Znowu premier zaczął wojować z parlamentem; ale jego pozycja była tym razem zupełnie inna niż przed wojną. Zwolna Landtag ustępował mu w niej pola. Utarczki pruskiego premiera z parlamentem zostały wkrótce zawie­szone, bowiem trwały właśnie przygotowania do wielkiej ceremonii uczczenia zwycięstwa w Berlinie. Odbyła się ona 20 września 1866 roku.

Parada zwycięstwa zaczęła się, gdy o godz. 11.00 pojawił się konno król Wilhelm I, który w towarzystwie następcy tronu księcia Fryderyka Wilhelma Mikołaja, księcia Fryde­ryka Karola, premiera Ottona von Bismarcka, ministra wojny generała Albrechta von Roon i szefa Sztabu General­nego generała Helmutha von Moltke, a także dworu, przybył z pałacu królewskiego na plac Królewski i dotarł do Bramy Brandenburskiej. Tam „dziewice” wręczyły królowi trzy wieńce wawrzynowe. Jeden król powiesił u swego pałasza, drugi podał księciu Fryderykowi Karolowi, a trzeci księciu Fryderykowi Wilhelmowi Mikołajowi.

O godzinie 11.30 zgromadzone oddziały wojskowe ruszyły na paradę od Bramy Brandenburskiej przez Unter den Linden, obstawiony zdobycznymi armatami — do Ogrodu Zabaw i Uciech, gdzie stał naprędce postawiony pomnik Borussia.

Po paradzie ogłoszono, że Otto hrabia von Bismarck, mający stopień majora 7. Pułku Kirasjerów landwery, został mianowany na stopień generała-majora i otrzymał funkcję honorowego szefa Pułku Ciężkiej Kawalerii land­wery. Natomiast generał Helmuth von Moltke otrzymał honorowe szefostwo 2. Pomorskiego Pułku Piechoty w Ko­łobrzegu, gdzie kiedyś honorowym szefem był feldmar­szałek August Wilhelm Gneissenau (1760-1824). Z kolei książę Fryderyk Karol i następca tronu książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj zostali uhonorowani Orderem Pour Merite, czyli Za Zasługi na Polu Chwały9.

W cztery miesiące po zakończeniu wojny ukazało się w Zurychu w zeszytach opracowanie historyczne pt. Der Krieg von 1866 in Deutschland und Italien politisch und militärisch beschrieben autorstwa Wilhelma Fryderyka Rüstowa, pułkownika i brygadiera armii pruskiej, a w 1860 roku szefa sztabu brygady Giuseppe Garibaldiego. Wilhelm Rüstow znany był zresztą wcześniej z innych publikacji, dotyczących sztuki militarnej, m.in. wydanej w 1852 w Aasrau Historii sztuki wojennej u Greków od najdalszych czasów do Pyrrusa, w 1865 roku w Lipsku Wojny i jej środków ogólnych, Wojny francusko-włoskiej 1805, Wodza naczelnego w XIX wieku (Zurych 1858), Wojny 1859 (Zurych 1860), Wspomnień z wojny włoskiej 1860 (Zurych 1861), a także Roczników Królestwa Włoskiego 1860-63.

►

Stało się ono popularną lekturą w Prusach, zwłaszcza że autor sławił w nim oręż pruski, choć nie była to jego apologia. Pułkownik Rüstow bezlitośnie obnażył w nim błędy popełnione przez feldcechmistrza Benedeka, choć podkreślił też słaby stopień przygotowania Austrii do wojny, co już nie było winą Benedeka. Autor przedstawił w nim także dzieje wojny w Italii, wskazując na niewątpliwy talent wojskowy arcyksięcia Albrechta Habsburga.

9 „Gazeta Warszawska”, nr 213 z 22 września 1866.

Natomiast w Austrii zapanowała na temat wojny 1866 roku zmowa milczenia. Zbyt bolesne to były dla cesarskich sztabowców wspomnienia, aby je na gorąco analizować.

Feldmarszałek-porucznik Alfred von Henikstein został oficjalnie odwołany z funkcji szefa Sztabu Generalnego armii. Na jego miejsce cesarz mianował generała-majora Franciszka barona Johna (1815-1875), absolwenta Akade­mii Wojskowej, który w randze kapitana, a potem majora uczestniczył w latach 1848-1849 w wojnie z Węgrami, potem walczył w szeregach 2. Armii w Lombardii, Toskaniii w 1859 roku znowu w Lombardii pod Magentą i Solferino. W bitwie pod Custozzą pełnił jednocześnie funkcję szefa sztabu Armii Południowej i dowódcy korpusu. Cesarz wybrał go spośród 600 feldcechmistrzów, generałów broni, feldmarszałków-poruczników i generałów-majorów.

Natomiast feldcechmistrz Ludwig Benedek całkowicie stracił łaskę cesarską. Korespondent „Gazety Warszawskiej” (25 września) donosił z Wiednia:

„Widziałem go niedawno na banhofie w Neustadt; wysechł, zestarzał się bardzo i wyglądał źle, ubrany był po cywilnemu, w kapeluszu styryjskim z piórem, wyglądał na starszego o jakie 10 lat. Mało zważano na niego, jak to zwykle bywa, gdy człowiek w niełasce i nieszczęściu, chociaż niezasłużonym. Nie myślę twierdzić wcale, że Benedek jest wysoką zdolnością wojskową, ale ze szczegó­łów chociażby w tymże liście podanych łatwo się przekonać, że nawet wielkie zdolności nie byłyby mu poradzić przy otaczającej go wszędzie nieudolności, która nic przewidzieć, nic przygotować, nic przyśpieszyć, nic wstrzymać, nic zrobić na czas nie umiała”10.

Podobno cesarz rozkazał mu wziąć całą winę na siebiei milczeć. Ale wkrótce potem, jak podał Oskar Regele w Feldzeugmeiser Benedek. Der Weg nach Königgrätz

10 ibid., nr 215 z 25 września 1866

— cesarz Franciszek Józeef I polecił komisji śledczej zaniechać dalszych dochodzeń i zostawić feldcechmistrza w spokoju11.

6 października 1866 roku wrocławski „Schlesier Ze­itung” doniósł o rozwiązaniu Legii Węgierskiej sta­cjonującej w Bauermeitz koło Raciborza. Oficerowie dostali odprawę 200-500 talarów, żołnierze i podofi­cerowie 20-80 talarów. Pierwszy pociąg ze zwolnionymi ruszył do Oderbergu. Stefan hr. Karolyi, dowódca legionu, nie chciał pogodzić się z jego rozwiązaniem. Zamierzał przedrzeć się na Węgry, aby wzniecić płomień buntu, ale poddał się, gdy ujrzał wymierzone w jego żołnierzy austriackie działa w Alt Fiedek.

8 października 1866 roku pruski gubernator Patov oficjalnie ogłosił przyłączenie Frankfurtu nad Menem do Królestwa Prus.

16 października „Narodny Listy” podały, że kupiec z Trautenau złożył skargę do dowódcy 1. Armii, że w czasie walk o miasto poniósł straty. Komisja wyceniła je na 45 tysięcy talarów, które, o dziwo, zostały mu wypłacone przez Skarb Pruski.

21 października 1866 roku Prusy zawarły traktat poko­jowy z Saksonią. Był to najwyższy czas, bowiem Saksonii groziło bankructwo — musiała dziennie płacić 10 tysięcy talarów kontrybucji wojennej i dodatkowo 30 tysięcy talarów na utrzymanie wojsk pruskich.

Król Saksonii zgodził się też, acz niechętnie, na przy­stąpienie do Związku Północnoniemieckiego12. Od tej pory Związek Północnoniemiecki liczył 415 tys. kmkw., czyli był nieomal o połowę większy niż Republika Federalna Niemiec przed zjednoczeniem z NRD, przy niespełna 30 min mieszkańców.

11 ibid., nr 196 z 30 sierpnia 1866.12 Oskar R e g e l e , Feldzeugmeister Benedek De Weg nach Königgrätz,

s. 479.

Natomiast Austria żyła już tylko swymi problemami.26 października 1866 roku cesarz Franciszek Józef I,

przebywając na wizycie w Pradze, odznaczył burmistrza dr. Vaclava Belsky’go (1818-1878) Orderem Leopolda. Burmistrz bardzo zasłużył się w czasie okupacji Pragi przez Prusaków, usiłując zorganizować tam normalne życie, i wykazał dużą dbałość o mieszkańców. Wręczenie orderu spowodowało, że, jak wiadomo, dr Vaclaw Belsky odzyskiwał szlachectwo, które jego ród utracił po bitwie pod Białą Górą13.

Cesarz przekazał także 20 tysięcy guldenów dla biednych. W dzień potem miała miejsce w Pradze próba zamachu na niego. Antoni Pust, czeladnik krawiecki, mierzył z pistoletu do karety, z której wysiadał cesarz, udający się do teatru. Obezwładnił go High Palmer, kapitan armii angielskiej, przypadkowo znajdujący się na miejscu.

1 listopada 1866 roku król pruski nominował generała- -porucznika Edwarda Vogel von Falckenstein na dowódcęI Korpusu, generała-porucznika Gustawa von Alvensleben— na dowódcę IV Korpusu, generała-porucznika Edwina von Manteuffel — na dowódcę IX Korpusu, generała- -porucznika Aleksandra Voigt-Rhets — na dowódcę X Kor­pusu (jak widać, niedługo cieszył się funkcją gubernatora Hanoweru), a generała-porucznika von Płońskiego na dowódcę XI Korpusu.

Tymczasem pruski premier rozchorował się, co przerwało na pewien czas jego pracę nad projektem konstytucji związkowej. Ostatecznie Otto von Bismarck podpisał projekt 19 listopada 1866 roku.

* * *

26 listopada 1866 roku pruski Landtag uchwalił, że premier Otto von Bismarck dostanie za swe zasługi nagrodę

13 K r o ć k o w , op.cit. , s . 1 3 .

w wysokości 400 tys. talarów (ok. 7 min marek według obecnego kursu, czyli 3,5 min euro), generał-porucznik Albrecht von Roon i gen. piech. Helmuth von Moltke otrzymają w nagrodę po 250 tysięcy talarów, a generał- -porucznik Edward Vogel von Falckenstein, generał-porucz­nik Herwarth von Bittenfeld, gen. por. Karol Steinmetz, generał-porucznik Aleksander Voigt-Rhets i generał-major Leonhard von Blumenthal — po 150 tysięcy talarów.

EPILOG

Projekt konstytucji Związku Północnoniemieckiego rozpat- rywał Reichstag, czyli parlament państw północnoniemiec- kich. Została ona ogłoszona 17 kwietnia 1867 roku, a weszła w życie 1 lipca 1867 roku.

W tym samym roku premier Otto von Bismarck za otrzymaną od Landtagu nagrodę kupił majątek Varzin (Warcino) w obecnym powiecie słupskim (gm. Kępice).

* * *

Po zakończonej wojnie z Austrią pruski Sztab Generalny zajął się na rozkaz generała Moltkego jej analizą. Dzięki temu w latach 1867-1868 powstało opracowanie w pięciu zeszytach pt. Kampania 1866 roku w Niemczech. Generał Moltke pisał w nim m.in.:

„Żadne przewidywanie nie może w gruncie rzeczy samej zagwarantować, że operacja przeprowadzona oddzielnymi oddziałami doprowadzi rzeczywiście do takiego rezultatu. Ten jest bardziej zależny nie tylko od dającej się zmierzyć przestrzeni i czasu, lecz od wyniku toczących się po- szczególnych walk, od pogody, fałszywych informacji, krótko mówiąc od tego, co po ludzku nazywa się przypad- kiem i szczęściem”1.

1 E n g e 1 m a n, op.cit.,s. 422.

* * *

Znaczna grupa generałów i oficerów pruskich, którzy uczestniczyli w wojnie z Austrią, wzięła też udział w wojnie francusko-pruskiej w 1870/71 roku.

Książę Albert, saski następca tronu, mianowany w 1871 roku feldmarszałkiem pruskim, dowodził XII Korpusem Saskim, a potem IV Armią Mozy. W 1873 roku został koronowany na króla Saksonii.

Generał książę Albrecht Fryderyk Henryk Hohenzollern (1809-1872) w czasie wojny 1870/71 dowodził 4. Dywizją Kawalerii, a potem, awansowany na generała-pułkownika, był honorowym szefem 1. Pułku Dragonów. Jego syn, książę Albrecht Fryderyk Wilhelm Mikołaj (1837-1906), jako generał-porucznik dowodził 2. Brygadą Kawalerii. Za męstwo na placu boju otrzymał Żelazny Krzyż oraz Liście Dębowe do Orderu Pour le Merite, przyznanego jeszcze za udział w bitwie pod Sadową. W 1873 roku został dowódcą X Korpusu, w dwa lata potem — generałem kawalerii, w 1888 roku — feldmarszałkiem i generalnym inspektorem kawalerii. W 1888 roku otrzymał godność komandora zakonu joannitów i regenta księstwa Brunszwiku.

Generał Konstanty von Alvensleben dowodził w czasie wojny z Francją III Korpusem, generał Albert baron von Bamikow (1809-1895) dowodził 16. DP, generał Fryderyk Edward Fransecki — II Korpusem. Generał Fryderyk Franciszek II, wielki książę Meklemburg-Schwerin, dowo­dził XIII Korpusem. Natomiast książę Fryderyk Karol, mianowany feldmarszałkiem, dowodził 2. Armią.

Następca tronu książę Fryderyk Wilhelm Mikołaj, mia­nowany feldmarszałkiem, dowodził 3 Armią. W 1888 roku został cesarzem Niemiec i królem Prus, jako Fryderyk III. Panował jednak tylko osiem miesięcy. Zmarł na raka krtani.

Generał Edward Flies dowodził brygadą kawalerii, a po­tem dywizją kawalerii. Generał August von Goeben dowo­

dził VIII Korpusem, a potem 1. Armią. Generał baron Kuno von der Goltz (1817-1897) dowodził XIV Korpusem. Generał Ferdynand von Kummer dowodził 3. DP rezer­wową, a potem 15. DP.

Generał Edwin baron von Manteuffell dowodził I Kor­pusem, potem 1. Armią, następnie Armią Południową. Powierzono mu funkcję naczelnego dowódcy wojsk okupa­cyjnych. W 1873 roku został mianowany feldmarszałkiem, a w 1879 roku gubernatorem Alzacji i Lotaryngii. Zmarł w Karlsbadzie, gdzie przebywał na leczeniu, mając 86 lat2.

Generał Helmuth baron von Moltke, który za nagrodę od Landtagu kupił majątek Kreisen (Krzyżowa) na Dolnym Śląsku w obecnym powiecie świdnickim, w 1870 roku otrzymał tytuł hrabiowski. W wojnie z Francją jako szef Wielkiego Sztabu Generalnego kierował operacjami wojen­nymi. Mianowany generałem-feldmarszałkiem, w 1888 roku podał się dymisji. Cesarz Wilhelm II mianował go wówczas przewodniczącym Komitetu Obrony Kraju3.

Helmuth Moltke zmarł w Berlinie w wieku 91 lat.Sławny wódz pruski często jeździł do Kudowy, gdzie

leczył swe serce. W 1906 roku w Parku Zdrojowym blisko Domu Przyrodoleczniczego Charlotty (Charlottenbad) przy alei prowadzącej do Góry Parkowej powstało dla uczczenia jego pamięci Źródełko Helmutha (Helmuthquelle). Niestety, zostało ono zniszczone. Ale ocalał pomnik Moltkego w Berlinie w Tiergarten, blisko Siegensaule — Kolumny Zwycięstwa. Generał-feldmarszałek stoi tam skromnie, w swej słynnej czapce piechura pruskiego, oparty o jakiś postument, założywszy nonszalancko nogę na nogę. Nato­miast w jego pałacu w Krzyżowej Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej założyła Dom Spotkań Młodzieży.

Tylko dwa lata dłużej po dymisji Moltkego pozostawał na kanclerskim stołku Otto von Bismarck. Nowy cesarz

2 Otlucny Slovnik Naucny, s. 708.3 H e r r e , op.cit., s. 275.

Wilhelm II szczerze go nienawidził; w 1890 roku zdymis­jonował go. Książę Bismarck odszedł z rządu mając 75 lat. Zmarł w 1898 roku.

Generał Eugeniusz Podbielski w czasie wojny 1870/71 był rzecznikiem Królewskiej Kwatery Głównej i podpisywał komunikaty o zwycięstwach armii niemieckiej.

Jego syn Victor mozolnie piął się po szczeblach kariery wojskowej. W wojnie z Francją był zaledwie kapitanem. W 1888 roku został mianowany pułkownikiem i dowódcą brygady kawalerii. Nie czuł jednak powołania do dalszej kariery wojskowej; wybrał politykę. Zaczął od mandatu posła do parlamentu. Potem premier mianował go dyrek­torem generalnym Poczty Niemieckiej. W 1897 roku Victor wszedł w skład gabinetu rządowego i został ministrem rolnictwa. Choć był polskiego pochodzenia, zasłynął jako hakaty sta i polakożerca. Zmarł w 1914 roku na atak serca w Berlinie, podobnie jak ojciec.

Karol Steimnetz, mianowany w 1871 roku feldmarszał­kiem, dowodził 1. Armią; generał Ferdynand Stupnagel (1813-1885) dowodził 5. DP, a generał Wilhelm Tumplin— VI Korpusem. Generał Udo Treskov dowodził 1. Dywizją landwery, generał August Karol Werder (1808-1887) — XIV Korpusem, generał Ludwik Wittich (1818-1884) — 22. DP. Generał Edward Vogel von Falkenstein został generalnym gubernatorem wybrzeży niemieckich. Generał Konstanty Voigt-Rhetz dowodził X Korpusem.

Pułkownik Franciszek von Zychliński otrzymał za udział w bitwie pod Sadową Order Pour Merite. W 1870 roku, awansowany na generała-majora, brał udział w oblężeniu Paryża, potem w bitwach koło Toul, Mouzon, Sedanu

___ •

i Epinay. Otrzymał za to Żelazny Krzyż II i I klasy, a także Krzyż Komandorski I klasy Albrechta Niedźwiedzia, przy­znany przez księcia Sachsen-Anhalt. W 1875 roku został mianowany generałem-porucznikiem i dowódcą XV Dywi­zji Piechoty w Kolonii oraz odznaczony przez króla Danii

Krzyżem Komandorskim I klasy Orderu Daneborga, zaś w 1877 roku przez cesarza Wilhelma I — Gwiazdą Orła Czerwonego II klasy z Mieczami i Liśćmi Dębowymi.

Roman hr. Sołtyk (1820-1873) w randze generała-majora wystąpił z armii austriackiej. Po wojnie z Prusami zamiesz­kał w Babicy koło Rzeszowa. W 1872 roku cesarz Fran­ciszek Józef I mianował go komendantem Obrony Krajowej w Galicji Zachodniej. Zmarł w Czudcu, mając 53 lata.

Feldcechmistrz Ludwig Benedek zmarł w zapomnieniu w 1881 roku.

Książę Fryderyk von Augustenburg miał jeszcze cień nadziei na udzielne księstwo, bowiem, jak wiadomo, traktat pokojowy zastrzegał, że gdyby ludność północnej części księstwa Schleswig chciała poprzez referendum połączyć się z Danią, to tereny te powinny być oddane Danii. Ale do referendum nie doszło. Augustenburg osiedlił się w Dolzing na Łużycach, a potem w Primkenau (Przemkowie) koło Polkowic. Jego triumf nad Bismarckiem przyszedł po wielu latach, gdy jego córka Augusta Wiktoria (1858-1921) została żoną przyszłego cesarza Wilhelma II, a ten po dwóch latach panowania zdymisjonował starego kanclerza.

Generał Albrecht von Roon, znany jako „sierżant króla pruskiego” albo po prostu „Roon zbój”, mianowany w 1871 roku hrabią, został szefem rządu pruskiego. Sprawował tę funkcję od 1 stycznia do 9 listopada 1873 roku, ale zrezygnował z uwagi na stan zdrowia. W 1873 roku otrzymał stopień feldmarszałka. Zmarł mając 76 lat.

Generał Adolf Ludwik von Rosenberg-Gruszczyński w 1870 roku pełnił funkcję gubernatora Królewca, potem Reims i Ulm. W 1873 roku otrzymał awans na generała piechoty.

Alfred von Waldersee (1832-1904) został w 1870 roku mianowany attache wojskowym w Paryżu, a rok potem— szefem sztabu XIII Korpusu dowodzonego, jak wiadomo, przez Wielkiego Księcia Fryderyka von Meklemburg-

-Schwerin, potem szefem sztabu X Korpusu w Hanowerze, zaś w 1888 roku — szefem Wielkiego Sztabu Generalnego. Mianowany feldmarszałkiem, dowodził w 1901 roku połą­czonymi wojskami interwencyjnymi mocarstw europejskichi Japonii, tłumiącymi w Chinach powstanie „bokserów”. Po powrocie do Niemiec, witany jak bohater za krytykę zdolności wojskowych cesarza Wilhelma II, został przezeń zdymisjonowany i zmarł w 1904 roku w Hanowerze.

Karol Wilhelm Paul von Btilow (1846-1921), który rozpoczynał karierę w 2. Pułku Gwardii w Berlinie, przeszedłszy wszystkie szczeble dowodzenia, został w sier­pniu 1914 roku mianowany dowódcą 2. Armii niemieckiej, która opanowała Belgię. Wkrótce potem otrzymał stopień feldmarszałka.

Paul von Hindenburg, który przeszedł wszystkie szczeble kariery wojskowej aż do rangi feldmarszałka, odwołany z emerytury w 1914 roku, został dowódcą armii w Prusach Wschodnich. Pod Tannenbergiem pokonał 2. Armię rosyjs­ką, dowodzoną przez generała Aleksandra Samsonowa. Jak wiadomo, po zakończeniu wojny Paul von Hindenburg został wybrany prezydentem Niemiec.

Leopold von Wittelsbach (1846-1930), młodszy brat króla Bawarii Ludwika II, w czasie wojny z Prusami w 1866 roku był podporucznikiem armii bawarskiej. W 1870 roku walczył w wojnie francusko-pruskiej już po stronie Prus. Służąc dalej w wojsku bawarskim, w latach 1891-1912 był generalnym inspektorem armii bawarskiej. W 1905 roku został mianowany feldmarszałkiem niemiec­kim, w 1914 roku — dowódcą 9. Armii, a potem Grupy „Leopold”. Jego wojska zajęły Warszawę, Kowel i Brześć Litewski. W 1916 roku Leopold von Wittelsbach został naczelnym dowódcą wojsk niemieckich na froncie wschod­nim. W 1918 roku podpisał w Brześciu traktat pokojowy z Rosją sowiecką. Zmarł w Monachium mając 84 lata.

* * *

Jak wiadomo, w wyniku wojny z Francją powstała II Rzesza składająca się z 22 państw związkowych, trzech wolnych miast, a także świeżo zdobytego kraju Rzeszy— Alzacji-Lotaryngii.

Wygrane wojny z Austrią i Francją stały się powodem do dumy Prus, a potem zjednoczonych Niemiec. O Georgu Bleibtreu wspominaliśmy. W 1884 roku Emil Hunten (1827-1902), uczeń Horacego Verneta, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Paryżu, Antwerpii i Dusseldorfie, nama­lował na temat wojny siedmiotygodniowej 1866 roku cykl obrazów historycznych, które były potem eksponowane w Panteonie Arsenału w Berlinie. Najbardziej znany jest jego obraz Po bitwie pod Sadową, na którym król Wilhelm I wita następcę tronu księcia Fryderyka Wilhelma. Obok stoją Helmuth von Moltke i Otto von Bismarck. Niedaleko od nich pruscy żołnierze prowadzą austriackich jeńcówi powiewają zdobyczną chorągwią.

* * *

Na pole bitwy jedzie się obecnie szeroką szosą między­narodową z Kudowy przez Nachod. Tuż przed Hradec Krâlové widnieje skromna tabliczka: Chlum 1866. Skręca­my na rondzie w prawo i po kilku kilometrach jazdy szosą znowu skręcamy na wąską drogę. To już Chlum. Ze wzgórza, na którym stoi pomnik, oglądamy leżącą w dole panoramę. Tutaj znajdowało się stanowisko dowodzenia feldcechmistrza Ludwiga Benedeka. Opodal znajduje się kościół (a nie żadna kapliczka, jak podawał angielski korespondent wojenny) pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, zbudowany w 1384 roku, a przebudowany w 1733 roku. Kościół jest otoczony przez groby uczestników bitwy. Znajdujemy tam m.in. grób nadporucznika Antona

Butwina, dowódcy kompanii w 12. Pułku Strzelców, rannego w bitwie, a zmarłego z ran 26 sierpnia 1866 roku. Widocznie przebywał we wsi po otrzymaniu ran. Obok leży pochowany generał-major Karl Posh von Poscher, dowódca brygady IV Korpusu austriackiego. Mamy na tym cmentarzyku też przedstawiciela armii pruskiej, majora Heinricha Reckih von Reuss z 2. Pułku Gwardii.

Ogromne pole bitwy zostało częściowo zabudowane domami. W centrum wsi znajduje się muzeum bitwy, założone w 1932 roku przez Josefa Volfa z Maslomed, a w nim — pamiątki w postaci elementów umundurowaniai uzbrojenia obu wojsk, sztandary, grafikę i ogromną plastyczną mapę bitwy. Obok z wieży widokowej można podziwiać panoramę okolicy. Gdyby ta wieża istniała w czasach Ludwiga Benedeka, być może feldcechmistrz

ydostrzegłby idące od północy oddziały 2. Armii Śląskieji wysłał przeciw niej swe rezerwy, aby zatrzymać ją do czasu rozprawienia się z 1. Armią. Czy jednak ewentualne zwycięstwo wojsk austriackich w tej bitwie zmieniłoby losy Europy? Bardzo wątpliwe. Prusy prędzej czy później zjednoczyłyby pod berłem swego króla całe Niemcy. Pewnych procesów historycznych nie da się zatrzymać.

BIBLIOGRAFIA

„Gazeta Polska” 1866.„Gazeta Warszawska” 1866-1867.„Gwiazdka Cieszyńska” 1866.„Kłosy” Warszawa 1866.„Kurier Warszawski” 1866.

Gordon A. Craig, The battle of Königgrätz, Londyn 1960.Leon Chrzanowski, Przegląd położenia i działań na teatrze

wojny, „Przegląd Polski” VI-VII, 1866.Jarosław Dąbrowski, Krytyczny rys wojny 1866, Warszawa 1955.Juliusz Demel, Stosunki społeczne i gospodarcze w Krakowie

w latach 1853-66, Kraków 1958.Deutsche Biographische Enzyklopädie, wyd. Walter Killy i Rudolf

Vierhaus München 1996-2003.Erik Durschmied, Niezwykłe bitwy i co zdecydowało o ich

wyniku, Warszawa 2000.Encyklopedia Powszechna, Samuel Orgelbrand, Warszawa

1862-67.Bernt Engelman, Prusy — kraj nieograniczonych możliwości,

Poznań 1984.Fryderyk Engels, O wojnie w Niemczech [w:] Karol Marks,Fryderyk Engels, Dzieła, t. 16, Warszawa 1968.Gesalemnelte Schriften und Denkwurt Feldmarschalss graf Hel-

muth von Moltke, t.V, Berlin 1892.

Zdzisław Grot, Pruska polityka narodowościowa w Szlezwiku 1864-1920, Poznań 1967.

Franz Herre, Moltke, tłum. Andrzej Marcinek, Warszawa 1996.Jan Jaki, Bitwa u Hradec Krâlové 1866, Hradec Krâlové 1996.Witold Jakóbczyk, Bismarck, Warszawa 1961.Chrystian Krockow, Bismarck, tłum. Michał Misiony, Jerzy

Nowakowski.Stefan Mossor, Sztab wojskowy w warunkach nowoczesnej wojny,

Warszawa 1986.Otlucny Slovnik Nauczny, tom 3, Praha 1890.Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1996.Stanisław Szenic, Królewskie kariery warszawianek, Warszawa

1962.Oskar Regele, Feldzeugmeister Benedek. Der Weg nach Königrätz,

Wien 1960.Wilhelm Rüstow, Dćt Krieg von 1866 in Deutschland und Italien

politisch und militärisch beschrieben, Zurych 1866 („Gazeta Warszawska” 1866).

Stanisław Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987.

Franciszek Skibiński, Z historii doktryn wojennych, „Wojskowy Przegląd Historyczny” nr 4/1970.

Dominik Strasburger, Zasady sztuki wojennej w kampaniach i bitwach od starożytności do wojny francusko-pruskiej 1870—71, Warszawa 1996.

Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, Warszawa 1911.

WYKAZ ILUSTRACJI

Franciszek Józef, WikipediaWilhelm I król Prus, WikipediaJan król saski, „Kłosy” 1866Otto Bismarck premier Prus, „Kłosy” 1866Główni bohaterowie wojny 1866, „Kłosy” 1866Franciszek Józef i Wilhelm I, „Kłosy” 1866Fryderyk III, „Kłosy” 1866Wojsko austriackie, „Kłosy” 1866Wojsko pruskie, „Kłosy” 1866Nachod — bitwa, „Tygodnik Ilustrowany” 1866Skalice — noc po bitwie, „Tygodnik Ilustrowany” 1866Przejście przez Bystrzycę, Muzeum w ChlumMarsz na Sviepwald, Muzeum w ChlumPrusacy idą do boju, „Tygodnik Ilustrowany” 1866 (Julisz Kossak)Prusacy zdobywają armaty, „Kłosy” 1866Bój o Chlum, Muzeum w ChlumPotyczki kawaleryjskie, Muzeum w ChlumBenatky — bój, Muzeum w ChlumChlum — stanowisko dowodzenia Benedeka, zdjęcie własne Hradec Krâlové — resztki twierdzy, zdjęcie własne Hradec Krâlové — koszary Armii Północnej, zdjęcie własne Hradec Krâlové — katedra, zdjęcie własne Chlum — kościół, zdjęcie własneChlum — wnętrze kościoła - tu leżeli ranni, zdjęcie własne Chlum nagrobek generała austriackiego, zdjęcie własne

Chlum — nagrobek oficera pruskiego, zdjęcie własne Muzeum w Chlum, zdjęcie własne Chlum — wnętrze muzeum, zdjęcie własne Makieta bitwy — Muzeum Chlum, zdjęcie własne Chlum — działo austriackie, zdjęcie własne