Imam Gazali - Esmaul Husna_text.pdf

7/25/2019 Imam Gazali - Esmaul Husna_text.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/imam-gazali-esmaul-husnatextpdf 1/259



ESAAÂÜ-L

HÜSNÂ

ERH

mam-

Gazalî

Ferat

Vaynlar



ESMÂ-Î

HÜSNÂ

ERH

MAM-I

GAZAL

1

.

Basm

:

Mays

2005

ISBN

:

975-6113-03-0

FERAT

YAYINLARI®

Kitabn

yayn

haklar

Ferat

Yaynlar'na

aittir.

Yaynevinden

yazl

izin

alnmadan

ksmen

veya

tamamen

alnt

yaplamaz,

hiçbir

ekilde

kopya

edilemez,

çoaltlamaz

ve

yaynlanamaz.



Müellif:

MAM-I

GAZAL

(RA.)

(1058-1111)

Mütercim

M.

FERAT

(Cennetlik)

Trabzonlu

Hacferat

Efendinin

Olu

Ezher

Üniversitesi

Mensubu

GENEL

DAITIM

Ferat

Yaynclk



Bu

eser Mektebet'ü

Cündi nin

1968'de

nerettii

EI'Maksad'ül-Esna

erhi Esma-i

Hüsna Müellif

Hüccet'ül-slam Muhammed

Gazali kita-

bndan

tercüme

edilmitir.



ÇNDEKLER

Takdim

•

XI

MAM-I

GAZAL

-

Hayat ve

Eserleri

•

1

ÖNSÖZ

•

1

BRNC

BÖLÜM

•

1

BRNC

KISIM

•

17

SM,

MÜSEMAAA

VE

TESMYE

TERMLERNN

MANA

VE

ZAHI

HAKKINDADIR.

KNC

KISIM

•

35

MÂNÂCA

BRBRNE

ZAHI

YAKIN

OLAN

SMLERN

ZAHI

HAK-

KINDADIR.

ÜÇÜNCÜ

KISIM

•

39

MUHTELF

MÂNÂLARI

BULUNAN

VE

BU

MUHTELF

MÂNÂLARA

ZAFETLE

MÜTEREK

OLAN

SM

HAKKINDADIR.

DÖRDÜNCÜ

KISIM

•

43

ALLAH-Ü

TEÂLÂNIN

AHLÂKI

LE

AHLÂKLANMAK,

OMUN

SIFAT

VE

SMLERNN

MÂNÂLARI

LE

MKÂN

NSPETNDE

NEFS

TEZYN

ETMEK

SAHASINDA

KULUN

KEMAL

VE

SAADETNN

BEYANI

HAKKINDADIR.

KNC

BÖLÜM

•

59

BRNC

KISIM

•

59

ALLAH'IN

DOKSANDOKUZ

SMNN

MANALARININ

ERH

VE

ZAHI

HAKKINDADIR.

ESMÂ-

HÜNSÂ

•

61



ALLAH

(CC)

•

62

RAHMAN,

RAHM

•

64

el'MELK

•

70

el'KUDDÜS»

72

es'SELÂM

•

74

el'MÜ'MN

•

75

el'MÜHEYMN

•

78

el'AZZ

•

78

el'CEBBAR

•

80

el'MÜTEKEBBR

•

81

el'HÂLK el BAR

el'MUSAVVR

el'GAFFAR

•

87

el'KAHHAR

•

89

elVAHHAB

•

90

er'REZZAK

•

94

el'FETTAH

•

96

elALÎM

•

97

el'KABIZ el'BASD

•

98

el'HAFD

er'RAF

•

99

elMJZ

el'MUZLL

•

100

es'SEM

•

1

01

el'BASR

•

102

el

'HAKEM

•

104



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

el'ADL

•

111

el'LATF

•

116

el'HÂBR

«119

el'HALÎM

•

120

e

AZÎM

•

121

el'GAFÛR

•

1

22

eli'EKÛR

•

1

23

el'ALÎY

•

1

25

el'KEBÎR

•

1

28

el'HAFIZ

•

129

el'MUKÎT

•

133

el'HASB

•

1

34

el'CELL

•

1

36

ePKERÎM

•

137

el'RAKÎB

•

1

38

el'MUCÎB

•

1 39

elVASÎ*

140

el'HAKÎM

•

141

elVEDUD

•

1 44

el'MECÎD

•

145

el'BAÎS

•

1

46

e'EHD

•

150

el'HAK

•

1

50



VII

mam-

Gazalî

elVEKÎL

•

153

el'KAVY

-

el'METÎN

•

1

54

el

VEÜV

•

1

54

el'HAMiD

•

1 55

el'MUHSÎ

•

1

56

el'MUBDÎ

-

el'MUÎD

•

1 56

el'MUHVÎ

-

el'MÜMÎD

•

1

57

el'HAY

•

1

57

el'KAyyÛM

•

1

58

el

VACÎD

•

1

58

el'MACD

•

1

59

el'VAHD

•

159

es'SAMED

•

160

el'KADÎR

-

el'MUKTEDR

•

161

el'MUKADDM

-

el'MUAHHR

•

162

el'EVVEL

-

el'AHÎR

•

164

ez'ZAHÎR

-

el'BATIN

• 1

64

el'BERR

•

168

et'TEVVAB

•

1

68

el'MÜNTAKM

•

1

69

el'AFUVV

•

1

70

el'RAUF

•

170

MALK'ül

MÜLK

•

171



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

IX

ZÜLCELÂL

VEL

KRAM

•

1

72

elVALÎ

•

1

72

el'MÜTEALÎ

»173

el'MUKST

•

173

el'CAM

•

175

el'GAN

-

el'MUGN

•

1

76

el'MAN

•

177

ed'DARR

-

en'NAF

•

178

erîNUR

•

179

el'HAD»179

el'BED

»180

el'BAK

•

181

elVARÎS

•

182

er-REÎD

•

1 83

es'SABÛR

•

183

KNC

BÖLÜMÜN

BRNC

KISMININ

SONU VE

BR

TZAR

•

1

84

KNC

BÖLÜM

•

195

KNC

KISIM

•

195

MAKSATLAR

VE

GAYELER

HAKKINDADIR

ÜÇÜNCÜ

KISIM

•

199

SMLERN

MUTEZLE

VE

FLOZOFLARIN

MEZHEBNE

GÖRE

TEK

ZATA

NASIL

RAC

OLDUKLARININ

BEYANI

VE

ZAHI

HAKKINDA-

DIR.

ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

(lAVE

VE

TEKMLELER)

•

203



X mam-»

Gazal?

BRNC

KISIM

•

203

KNC

KISIM

•

207

DOKSANDOKUZ SMN

ÜZERNDE DURULUP

SAYILMASININ

FAYDASI BEYAN

EDLECEKTR.

ÜÇÜNCÜ

KISIM

•

215

ALLAH

A

TLÂK

EDLEN

SM

VE SIFATLAR

TEVKFMDR, YOKSA

AKLIN

BUNDA

BR

DAHL

VARMIDIR? BU

KISIM

BUNUN

HAKINDADIR.

MÜTERCMN LAVES ESMA- HÜSNANIN

KISACA

MANÂLARINI

,

OKUNMASININ

ADABI,

FAZLET VE

MEZYETLERNN

BEYANI

•

221



1

TAKDM

Hamd

olsun

Allah'a

ki,

Kitab-

Cefflinde

Allah, Esmâ-

Hüsnâ

sahibidir;

O'nu

bu güzel

isimleri ile

çarn

buyurdu.

Salât ve

selâm

olsun

Efendimiz

Muhammed'e

(S.

AV.)

ki,

yaratklar

ara-

snda

Allah'

en

iyi

tanyan

O'dur.

Hidayet

bulan ve

ayni

zaman-

da hidayet

vesilesi

olan

âl

ve ashabna

da salât ve

selâm

olsun .

mam

Gazalî,

bir

mevzuda

eser verdii

zaman,

o

eser,

par-

lak

lafz

kalplarna

dökülen

aydnlatc

mânalardan

baka

bir

ey

deildir.

Kitabn

mevzuu,

Esmâ-

Hüsnâ

=

(Allah'n

güzel

isimle-

rinin

erh

ve

izah

olduundan,

büyük ve

ulu

bir

mevzudur.

Esasen

Hüccet'ül

slâm

mam Gazalî'nin

himmet

ve

emei-

ne

ayak

uyduracak

ekilde

slam Âlimlerinden

hakikat

semalarn-

da

yükselen

kim vardr.

Gerçek

u

ki,

Gazalî,

akranlarn

geride

brakm

ve her

sahann

öncüsü

olmutur.

Nitekim

bu kitabn

okurken,

derin

aratrmalarda,

ayrntl in-

celemelerde

ve

yüce

mânalarn

ardndan

kuvvet

ve parlaklkla

enginlere

dallarda

mam

Gazalî'nin ufuklarnn

geniliini

bizzat

müahede

edeceksiniz.

mam-

Gazalî'nin

El-Maksatül

Esna

erhi

Esma-il Hüsna adl

eserinin

tercümesi

tamamlandktan

sonra,

bu

isimlerin

mânalar-

nn

ksaltlm,

özetleri

fazilet

ve

meziyetleri

hülasa edilerek

bu

esere

ilave

edilmesi

uygun görüldü.

Bu

arada kymetli

ilim

adam-

larmzdan

O.

Zeki

Mollamehmedolu'na

teekkürü borç biliriz.



öyle

ki

rica

ve

istirhammz

kabul

buyurarak

ilmi

ve

felsefi

ks-

mn

tekil

eden

birinci

bölümü

tercüme

etmek

lûtfunda

bulun-

dular.

Cenab-

Hak

kendilerini

me'cur

ve

dini

hizmetlerini

daim

eylesin.

Ayrca

matbaa

tashihlerinde

emei

seçen

Mühendis

Ali

Yüce'ye

de

ükranlarmz

bildiririz.



MAM

GAZALÎ

Hayat

ve

Eserleri

YAADII

DEVR

ve

MUHT

mam

Gazafî Hazretlerinin

yaad

asr

olan

Hicri

V/Milâdi

XI.

Yüzyl,

Abbasi

halifelerinin

siyasi

ve

idari

nüfus

bakmndan

ikbâllerinin

sönmek

üzere

olduklar

devirdir.

Her

tarafta

gittikçe

artan

karklklar,

hilafet

merkezi Badat'ta

bile

sk

sk

vuku'a

gelmekte

ve

bir

türlü

önlenememektedir.

Halife

Kaim,

Büveyhi'lerin

elinde

bir kukla

haline

gelmitir.

Büveyhi'lerden

Emir'ül

Ümera

Celâl'üd

Devle

asi

askerlerin

Badat'taki

sarayn

istilâ

etmeleri

karsnda

birçok

defalar

ehri

terk

etmek

mecbu-

riyetinde

kalmtr.

Yerine

geçen

Ebu

Kaliçar

zamannda,

Ba-

dat'n

durumu

düzelir gibi

olmutur.

ahsen

uzak

görülü

bir

kimse

olan

Ebu

Kaliçar

gelimekte

olan Selçuklu

Türklerin

duru-

munu

dikkate

alarak onlarla

dostane

münasebet

tesisine

giri-

mi, fakat

bu

siyaseti

hicri

440/Milâdi

1048

deki ölümü

ile

sona

ermitir.

Oullarnn

eyaletlerde

birbirleriyle

olan

mücadeleleri

imparatorluun

durumunu

pek vahim bir

hale

koymu ve

slâm

âleminin

daha

da

karklklar içine

dümesine

sebep

olmutur.

Aralarndan

Ebu

Nasr-

Hüsrev, EI'Melik

er'Rahim

unvanyla

ba-

basnn

yerini

alm,

dier

kardei

Ebu

Mansur

Fûlad ise Selçuk-

lularla anlamtr.

Ebu Mansur'un

bu

hareketine,

Selçuklularn

günden

güne

artmakta

olan

kuvvet

ve

nüfuz'arnn

büyü

tesiri

vardr.

Esasen

Horasan

taraflarnn

Niabur,

Tus,

Serahs, Merv

ve

Belh

gibi

bü-

yük ehirlerini ellerine

geçirmi

olan

Selçuk

Türkleri,

artk

batya

doru

(Anadolu'ya)

süratle genilemeye

balamlardr.



2

mam- Gazalî

Arzettii

corafi

mevki dolaysyla

Karahanllar,

Samâniler

ve

Gazneliler

arasnda

uzun

zaman

rekabet

mevzuu olmu

olan,

Horasan artk Sünni

bir

slam

devletinin

yerleme

sahas

olmu-

tur.

I

Bünyesinde

slâm

ve

Türk

hasletlerini

en

süzel

tarzda kay-

natrm

bulunan

Selçuklular,

adil ve cesur

davranlaryla

Ba-

dat'taki

Abbasi

halifelerinin tek Ümit

kayna

olmulardr.

Halife

El'Kaim,

Badat

komutan

El-Besasâri'nin

sittikçe

artan

nüfuz

ve

kudretinden

endielenip

Selçuk

Sultan

Turul

Bey'den

yardm

talebinde

bulundu.

Turul

Bey

birtakm

sebepler ve

bilhassa Hac

ve Kabe

yol-

larn

tamir etmek

sibi

bir

gaye

ile Irak'a

geldi.

smi

hicri

22

/Hazi-

ran

447'de

(Miladi 15

Kanun

evvel

1055)

hutbede

okundu.

Üç

gün

sonrada

Badat'a

girdi.

ehirde

bu

esnada

vukua gelen

isyan bastrld.

Bu

ite

parma olan

Komutan

Besasâri

ve

avanesi

zindana

atld.

Badat'ta

Abbasi

halifelerini

bir

müddet-

ten

beri

tesir

ve

nüfuzlar

altna alm

olan

Büveyhi

hanedan

böylelikle

nihayete

ermi

oluyordu.

Fatmilerle

anlam olan

el'Besasâri,

onlardan

gördüü

ve

etraftan

toplad

kuvvetlerle

Musul

taraflarn

ele

geçirmiti.

Fakat

Turul Bey,

ksa

zamanda

Tigrit'ten,

Diyarbakr'a

olan böl-

geyi

hakimiyeti

altna

alarak

Badat'a

girdi.

Esasen

dindar

bir

ahsiyet

olan

el'Kaim,

Fatmilerin

Sünni

slâm

dünyas

için

arzettik-

leri tehlikeyi

sezmi

olduundan

Turul

Beyi

Melik'ül

Mark

ve'l-

Marib

-

Dounun

ve

Batnn

Meliki

unvanyla

taltif

etti.

Fakat

bu

srada

Turul

Bey yine

Fatmilerin

tevik ve

tahrikleriyle

ayak-

lanan

kardei

brahim

Ynal

ile

uramak

mecburiyetinde

kald.

Bunun

frsat

bilen

el'Besasiri

Badat'a

girdi.

Hutbeyi

Fatmi

halîfesi

adna

okuttu.

Fakat

kardeinin

isyann

bastran

Turul

Bey

Hicri

451

(Milad

1059)

da

geri

döndü,

Badat'a

girdi.

Badat'tan

Küfeye

kaçan

el'Besasiri

orada

Turul

Beyin

kuvvetleriyle

yapt

muharebede

öldü.



Hayat

ve

Eserleri

3

te

Gazali'nin

doduu sralarda

Hilafet

merkezi ve

ülkesi

bu

gibi

hareketlere

ahit

olmaktayd.

DOUMU

slam âleminin

en

büyük âlimlerinden

biri

olan

mam Gazali

hicri

450

(Miladi

1058)

de Horasan'n Tus

ehrine

dünyaya

geldi.

Babas

hayatn yün ticaretiyle kazanan mütevaz

dindar

bir müslümand.

Kendisi mütevaz imkanlaryla

tahsil

yapamam fakat

oulla-

rn

devrin

rabette

olan

bilgileri ile

teçhize

çalarak

ilim

ve

tasavvuf

âlemine iki büyük ahsiyet

kazandrmtr. Bu zat Ebu

Hamid

Muhammed. (mam

Gazali)

ile

dier

olu Ebü'l

Futuh

Ahmed (mam

Gazali'nin

Karde)'i Tus'ta sofi

bir arkadana

emanet

ve tahsilleri ile alakadar

olmasn

rica etmitir. Evlatlarn

küçük

yata

yetim brakan

Gazali'nin

babas

onlar dünya'da

sahipsiz

brakmad.

Bu sofi'nin

ismine kaynaklarda

rastlanmyor.

Ancak bu

sralarda,

Tus'ta

pek

faal

olan

tasavvuf]

hayat

nazar-

itibara alnrsa, bunun,- Tus'un

mehur

eyhlerinden Ebû Ali

Fadl

b.

Muhammed

El-Farmedînin

müridlerinden bir zat

olmas

kuv-

vetle muhtemeldir.

Malûm olduu üzere

el'Farmedi, mehur

sofi

ve

mutasavvf

Ebü'l

Kasm

Addülkerim

el'Küeyri'nin (rtihali

H.

465/Miladi

1072)

müridi idi.

Evvela Tus'ta

Ahmed

b.

Muhammed el

Razakani'den bir

müddet

fkh

okuyan

Gazali,

sonra

Cürcan'a

giderek,

mam

Ebu

Nasr'al

smaili'den de

ders okudu.

Bu

dersleri

havi

notlarn,

yolda

haydutlarn

gasp

ettikleri, ricas

üzerine

iade

etmeleri

ve

bu

hadiseyi

ilahi

bir

ikaz

sayarak

bu

olaydan

sonra

bütün

ö-

rendii

bilgileri

ezberlemesi

hadisesi

çok

mehurdur.

Bundan

sonra

Niabur'a

giden

Gazali, Horasan'n

mutlak

içtihad

derece-

sine

varan

mam,

mam'ül

Haremeyn Ebu'l

Ma'ali

el

-

Cuveyni(vefat

478)'nin

derslerine

devama

balad.

Vezir

Nizam'ül

Mülkün

kendi

ad'na

izafeten yaptrm

olduu

Nizami-

ye

medresesinde

dinledii bu

dersleri

az

zaman

zarfnda tam





Hayat

ve

Eserleri

5

halveti

ihtiyar

ederek,

riyazat

ve

mücahede

ile

dolu

tam

bir

dervi

hayat

yaamtr.

Evvelce

tasavvuf

kitaplarnda

okudukla-

rn

(el-Munkz

Türkçe

tercümesi

sf.

58)

burada

nefsinde

tatbik

ederek,

Emeviye

cami'inde

itikâfa

siren

Gazali'nin

kalbinde

Resülullah

Efendimizin

(S.A.V)

Ravda-

Mutahharasn

ziyaret

ve

Kabeyi

ziyaret

arzusu

uyanmas

üzerine

buradan

ayrldn

öreniyoruz.

(eFMunkz

sf:

64)

Hicaz'a

gitmeden

yolda

Kudüs-

ü

erife'de

urayan

Gazali

Hz.

leri

burada

Hz.

brahim

(A,S.)'i

ziyaret

etmi

orada

(Sahra'da)

.dua ve

zikir

ile

nefsini

tezkiye

etmitir.

Hac

farizasn

ifadan

sonra

artk

tam

kemale

eren

Gazali

Hazretleri

zahir

ve

batn

ilimlerinin

üstad

yani

zûlcenaheyn

ola-

rak

Badat'a

döndü.

Burada

asrmza

kadar

öhreti

artarak

devam

dünyaca

mehur

(HYA-U

ULUM-D'DN)

kitabn

okutma-

ya

balad.

Fakat

Hz.

üstadn

artk

mizacna

tamamyla

hâkim

olan

sofiyane

hayat

yaama

istei

onu

doduu

yer

olan

Tus'a

çekilmeye

evketti.

Burada

10

sene

kadar

derviane

yaayan

Gazali

Hz.

lerini.

Vezir

Fahrülmülk

tekrar

Nizamiye

medresesine

dönmeye

raz

etti. Halkn

zayflayan

iman

karsnda,

bid'at

ehli-

nin

kuvvetlendiini

sören

Gazali

Hz. leri

ulema

ile

istiare

ede-

rek,

halvet

ve

inzivann

caiz

olmadna

kanaat

getirip

499

(M.

1105)

da tekrar

ders

vermeye

balad.

Fakat

bu

ikinci

tedris

hayat

pek

ksa sürdü.

Bir

sene

kadar

ders

okuttuktan

sonra

tek-

rar doduu yer

olan

Tus

ehrine

avdet

etti. Feyizli

ve

ihya

edi-

ci

ömrünün

son

be

senesini

kendi

paras

ile ina

ettirdii tekke

ve

medresede,

hususi talebeler

okutmak ve

hak

âklar

yetitir-

mek,

batl

ve sapk

ceryanlar

ykan

birbirinden

kymetli

eserlerini

telif

etmekle ve

riyazet,

mücahede,

ibadetle

geçirdi.

Nihayet

14. Cemaziyülahr.

505

(19

Aralk

1111)

Pazartesi

günü

Cemal

âlemine

yürüdü.

Cenab- Allah'n

Rahmeti

üzerine

olsun.

Âmin.

SAPIK

CERYANLARA

KARI GAZALÎ

Gazali

Hazretleri,

bozuk ve

sapk

fikirlerin

ve

batl

mezhep-

lerin

bütün

dehetleri ile

ceryan ettii

bir

zamanda ve

zeminde

yaamtr. Anadolu

Fatihi

Büyük

Selçuklu

-

Türk

imparatoru

Al-



6

mam-

Gazali

parslan'n

ilk

devirlerinde, batl

mezhepler,

hususiyle

Batinyye

mezhebi

slam

Âlemini fitne ve

fesada

bomutu.

Her

bozuk

mezhebin

menba

olan

ran

bu

seferde

batnilik

ve

smailigi

ortaya

çkard.

slam'a

belki de

en

büyük

zarar

vermi

olan

bu

zararl

ceryanlarn

mensuplar,

Hasan

Sabbah

ve avanesi,

Kur'an-

Kerim'in

ayetlerini batl

tevillerle

izah

etmeye

çalyorlard.

Muh-

kem

ayetlerle

tenakuz

halinde olan

tefsir

ve beyanlarda

buluna-

rak

Ehl-i

Sünnet

Vel Cemaat

yolunu

tkamak

istiyorlard.

Allah

Yolunun

ekyalar

olan

mezkur

mezhep

mensuplarnn fitne

ve

faaliyetleri

ile

Âlem-i

slam'da

umumi

bir

huzursuzluk

meydana

gelmiti.

Her

asrda

bir

müceddid

tarafndan

izale

edilen bu

gibi

sapklklar

V. asrda

mam

Gazaii

Hz.

leri

tarafndan

karland.

Bu

sapklklara

kar bata

mam

Gazali

Hz. leri

olmak

üzere

çok

kymetli

bir irfan

kadrosu

harekete

geçti.

Fakat

Hüccet'ül

slam

Gazali Hz.

lerinin ilmi

kudreti

ve

kalplere tesir,

akllan

durduran

reddiyeleri

dierlerinin

hepsini

bastryordu.

Nizam-ül

Mülk

kendisine

hayran

olmu

ve

Gazaliye

Zeyn-üd'Din

=

Dinin Ziy-

neti

unvann

vermitir.

Hüccet'ül

slam

Gazali

Hz.

leri

vakalarn

tespit

ve

ehadetiyle

asrnn

mücaddidi

idi.

Gazali

Hz.

leri

mutezileye

kar

(Fays'ül-Tefrika

beyn-el

slam

ve'l-Zendeka),

smaililere

kar

(el'Mustahziri),

(Mufassil'al-Hilaf)

(el'Durc

al-Merkum),

(el'Kstas'ül-Müstakim)

eserlerini

yazm

ve

onlarn

batl

mezheplerini

iptal

etmitir.

Felsefe:

mam

Gazali

felsefecilerin

fikriyatn

örenmek

için

evvela

iki

sene

kadar

felsefe ile

urat.

Bu

iki

sene

zarfnda

fel-

sefeye

vukuf

peyda

etti.

Bir

senede

örendiklerini

tekrar

eden

Hz.

Üstad,

bu

sahadaki

tetkiklerinde,

felsefenin

slam

dini bak-

mndan

ihtiva

ettii

hatalar

meydana

çkarmay

gaye

ittihaz

eder.

Gazali;



Hayat

ve Eserleri

7

1

-

Dehriyyun

(Materyelistl

er)

2

-

Tabiyyun

(Natüralistler)

3

-

lahiyyun

(Metafizikçiler)

olmak

üzere

üç

grupta

mülahaza

ettii

felsefeciler

içinde,

birin-

ci

zümreyi,

âlemin

müdebbirini

inkâr

ile

kidem-i

Âleme

inand

için, tektir

ve

ikinci

zümreninde

sani-i âlemi

ispat

ettikleri

halde,

har

ve

ba'se

inanmadklar

cihetle hesap

ve kitab

inkar

ettikle-

rinden

dolay, zinadika

ad ile

küfürlerine

hükmeder.

Esas

hü-

cumlarn

tevcih ettii

zümre

ise,

ilahiyyun

(Metafizikçiler)

dur.

Bu

zümreye

mensup olanlar

mezkûr iki

zümreyi

redde kalk-

mlar,

birbirlerine

de hücum etmilerdi.

Zaten

bunlarn

tutarsz-

l

o derecedir ki birinin

söylediini,

dieri

nakzedib

kabul

etmemektedir.

Mesela Aristo,

bizzat

kendi

üstadlarn

reddet-

mitir.

Felsefe

mevzu'unda evvela

onlarn

maksatlarn

anlatan

(Makasd'-ül-Felasife)

isimli

eserini

yazm

bilahare

felsefecilerin

sapkln

ispat

eden

(Tehafüt'-ül-Felasife)

isimli

mehur

kitabn

yazmtr.

Tasavvuf:

Gazali'nin

memleketi

olan

Tus

o asrda

bir

tasav-

vuf

merkezi

idi. Gazali

küçüklüünde

ve

talebelii

esnasnda

sofi muhitlerinde

yaad.

Tedris

hayatnda

ise

tasavvuf

ikinci

planda

kald.

Nihayet geçirdii ruh ve

iman buhranndan

sonra

bütün

bu

hallerini

kendisi

el'Munkz-u

Min'ed'Dalal

kitabnda

kendisi

bizzat

anlatmaktadr.

Bu

kitap

Türkçeye

tercüme edil-

mitir. Gazali Hazretlerini tanmak

isteyen

bu kitab

mutlaka

okumaldr.

En

güzel tercümeleri unlardr.

1

-

Salih

eref

ve

Ahmed

Davudolu, Hüseyin

Tural Beyle-

rin

tercüme

ettikleri

El'Munkz-u min-ed'Dalal

Caalolu

Yay-

nevi

1970

stanbul

isimli

tercüme ile,

2

-

Doç.

Dr. Ahmed Subhi Furat

Beyin

tercüme ettii

Dala-

letten Hidayete

amil

Yaynevi Kitapçlar

çars

N.

13

Beyazd



8

mam-

Gazalî

stanbul

-

1972

isimli kitaptr.

(Bu

tercümeye

kitabn asl da

ilave

edilmitir.)

Tekrar

tasavvufa

döndü.

Bu halini

öyle

anlatmaktadr.

(Kafi

olarak

anladm ki,

sofiye

bo

sözlere

deil, iyi

hallere sa-

hiptir.

lim

yoluyla

elde

edilmesi

mümkün

olan

tahsil ettim. Yal-

nz iitmek

ve

örenmekle

tahsili

mümkün

olmayp

tatmak

ve

hak

yoluna, sirmekle

bilinecek

olan

hususlar

kalmt.

Örendi-

im

ilimler,

er'i

ve

nakli

ilimlerin

snflarn

aratrmak

için takip et-

tiim

o

meslekler,

bana

Allah'a,-

Nübüvvette

(Peygamberlie),

kyamet

gününe

kar

üphesiz

bir

iman

bahetmiti.

mann bu

üç

esasnn

kalbimde

salam

bir

ekilde

yer

etmesi,

muayyen

ve

mücerret

bir

dem

ile deil,

çeitli

sebepler,

karineler

ve saysz

tecrübelerin

bir

neticesi

olmutur.

Anlamtm

ki,

ahirette

saadet

(Bahtiyarlk)

ancak

takva

(günahlardan

uzaklamak)

ile,-

nefsi,

heva

ve

hevesten

men'etmekle

olur

üphe

götürmeyecek

ekilde

anladm

ve yakinen

gördüm

ki:

Sofiye

(mutasavvflar)

hakikaten Allah

yolunu

tutan

ve

bulan

kimselerdir.

O'nlarn

tuttuklar

yol

yollarn

en

güzelidir.

Baknz

el'Munkz

tercümesi

sf.

59

ve 64

v.d.)

Bizim

bu

sözlere

ilave edecek

ne

sözümüz

olabilir

ki

Allah

hepimizi

bu

yola

sevk

ve

hidayet

eylesin.

ESERLER

mam

Gazali'nin

eserleri

pek

çok

olup,

alfabe

srasna

göre

bir

listesi, al'Murtaze'el-Zebidi

tarafndan

tanzim

edilmitir.

(Bah:

thafa'l

Sada

Cilt

1

. sf. 2744)

Ali

Arslan Bey'in

yapt

tercümenin

1

.

cildinde

de

Lâtin

harfleriyle

eserlerinin

listesi

mevcuttur.

Biz

burada

Gazali

Hazretlerinin

Türkçeye

tercüme

edilen

kitap-

larndan

tespit

edebildiklerimizi

kaydedeceiz..

1

-

hya-i'

Ulum'id-Din

En

mehur

eseri

budur.

Bu

kitabn

öhreti

bütün

dünyaya

yaylmtr.



Hayat

ve

Eserleri

9

Türkçeye

Ahmed Serdarolu ve

Ali

Arslan

Bey

tarafndan

iki

ayr tercümesi

yaplmaktadr.

En

büyük temennimiz

tercüme-

lerin

bir

an

önce tamamlanmasdr.

Muhterem

Hocamz

Ali

Arslan

Bey

tercümeyi

(1973)

senesine kadar

tamamlayacan

Ümit ettiini

ifade

etmektedir.

2

-

Kimya-

Saadet. Bu kitap

A.

Faruk

Meyan

tarafndan

ter-

cüme

edilmitir.

Bedir

Yaynevi

Neriyatndan

4.

Bask

1392

-

1972

stanbul

3

-

EPErban

(Krk

Esas)

adyla

Yaman

Arkan

tarafndan

Türk-

çeye

tercüme'

edilmitir.

Kasm 1970

stanbul.

4.

-

el'itikad

fi'l-ktisad.

(tikadda iktisad)

adyla

O.

Zeki

Soyyiit

ve

(itikadda

orta

yol)

adyla Dr.

Kemâl Ik

tarafndan

yaplm iki

ayr tercümesi vardr.

5

-

Mükaife'tül-Kulûp

(lâhi

Nizam)

adyla

Yaman

Arkan

ta-

rafndan

tercüme

edilmitir.

6

-

Minhac'ül-Abidin.

(Abidler

Yolu)

adyla

Yaman

Arkan

tarafndan

tercüme edilmitir.

7

-

Mizan'ül-Amel

(Amellerin

Ölçüsü) adyla Remzi

Bark

tarafndan

tercüme

edilmitir.

Bir baka tercüme daha

vardr.

8

-

Cevahir'ül-Kur'an (Kur'an'dan Cevherler)

adyla

H.

Suudi Erdoan tarafndan

tercüme

edilmitir.

9

-

Eyyühel Veled

(Olum'a)

adyla

Abdülhalim

Akkul

tara-

fndan

tercüme

edilmitir.

Bu

eserin

baka tercümeleri de

vardr.

10

-

Ravdat'üt-Talibin

(Tasavvufun

esaslar)

adyla Ramazan

Yldz tarafndan

tercüme edilmitir.

1

1

-

Dürret'ül-Fahir (Kyamed

ve Ahiret) adyla H.

Hilmi Ik

tarafndan

tercüme

edilmitir.

12

-

el'Munkz-u

min-ed-Dalal.

Bu

kitap hakknda yukarda

izah verilmiti.



10

mam- Gaza

l?

1

3

-

el'Hikmet-ü

fi

Mahlukatillah.

(Varlklarn yaradl

hikmet-

leri)

adyla:

Hasan

Akarsu-Mürsel

Srada

tarafndan

tercüme

edilmitir.

14

-

Nasihat'ül Müluk.

(Devlet Bakanlarna)

adyla

Osman

ekerci

tarafndan

tercüme

edilmitir.

1

5

-

Bidayet'ül-Hidaye;

ayn

isimle Abdülkadir

Akçiçek

tara-

fndan

tercüme

edilmitir.

16

-

Srr'ül-Âlemin.

(Âlemlerin

Srr)

ismiyle

Naim

Erdoan

tarafndan

tercüme

edilmitir.

17.

-

el'Kefü

vet'Tebyin (Riyadan

hlasa,

Gururdan Teva-

zua) adyla Celal Yldrm,

(Aldan)

adyla

Ahmed

Arslantürkoglu tarafndan iki tercüme yaplmtr.

18

-

Hülasat'üt

Tesanifi

fit'Tasavvuf.

(rfan

Ordusunun El

Ki-

tab) adyla Ahmed

nce

tarafndan

tercüme

edilmitir.

19

-

Mearic'il-Kûds.

(Mukaddes

Merdivenler)

adyla Yaman

Arkan

tarafndan

tercüme

edilmitir.

20

-

Mirac'üs-Salikn.

(Hak

Yolcularnn

Mirac)

ismiyle

Yaman

Arkan

tarafndan

tercüme

edilmitir.

21

-

el'Kstas'ül-Müstakim.

Ayn

isimle

Yaman

Arkan

tarafn-

dan tercüme

edilmitir.

22

-

Kavaid'ül-Akaid

(Akaidin

Esaslar)

ismiyle Yaman

Arkan

tarafndan

tercüme

edilmitir.

23

-

el'Madnun'üs-Sagir

(Sorular

ve

Cevaplar)

ismiyle

Ya-

man

Arkan

tarafndan

tercüme

edilmitir.

24

-

Tehafüt'ül-Felâsife.

(Felsefecile

Cevap)

ismiyle

Akif

Nuri

tarafndan

tercüme

edilmitir.

25

-

Mikat'ül-Envar.

(Nurlar

Feneri)

ismiyle

Süleyman

Ate

tarafndan

tercüme

edilmitir.

26

-

er'Risalet'üt-Ledünniyye,

(lahi Sr)

smiyle

A.

ener

ve

.

Topaloglu

tarafndan

tercüme

edilmitir.

Bu

kitab

Tasavvufu



Hayat

ve

Eserleri

11

inkâr

edip;

slam'da

Tasavvuf

yoktur

diyenler

bilhassa

okuma-

drlar.

27

-

Faysal'üt-Tefrika

Beyn'el-slâm

vez-Zendeka

(slam'da

Müsamaha)

ismiyle

Süleyman Uluda

tarafndan

tercüme

edil-

mitir.

28

-

etTecrid

fi

Kelimetit-Tevhid.

(Kelime-i

Tevhid

Kal'as)

ismiyle

Celal

Yldrm

tarafndan

tercüme

edilmitir.

29

-

Zübdet'ül

hya,

ayn isimle Ali

Özek

tarafndan

ayn

ki-

tap

(Mev'izet'ül

Mü'minin) ismiyle

Ali

Arslan

tarafndan

tercüme

edilmitir.

Bu kitap

hya'nn hülasassdr.

30

-

el'Mürid'ül-Emin,

Abdülkadir

Akçiçek

tarafndan

ter-

cüme

edilmitir.

Bu

kitapta

hyann bir

baka

hülasasdr.

31

-

el'Kanun'ül-Külli

ft-Tevil

(Tevil

Hakknda

Genel Bir

Kai-

de)

adyla

(slâm'da

Müsamaha)

adyla

tercüme

edilen

kitabn

sonunda ilave

edilmitir.

M.

erafettin tarafndan

çevrilmi.

32

-

Kitab- Kavasm

el'Batnyye

(Gazali'nin

Batnilerin Belini

Kran

Delilleri)

ismiyle

A.

Ate tarafndan

tercüme

edilmitir.

Eserleri

hakknda

fazla

tafsilat

vermeyi

Gazali'nin

Hayat hak-

knda

yazlmas

icap

eden

büyük

esere

havale

ederek

bu

mev-

zu'u

burada

kesiyoruz.

Hamd,

Âlemlerin

Rabbi

olan

Yüce

Allah'a,

Salat Peygambe-

rimiz

Efendimiz

Muhammed

Mustafa

(S.A.V)

aline

ve ashabna,

Selam Allah

ve' Resulünün

yolunda

gidenlere

olsun.

8Rebi'ülAhr1392

20

Mays

1972

STANBUL





ESMÂ-

HÜSNÂ

ERH





ÖNSÖZ

Kitab

üç

bölüme ayrmay

münasip gördük:

1

-

Giriler ve önsözler.

BRNC BÖLÜM

(4

ksmdr.)

2

-

Gayeler

ve maksatlar.

KNC

BÖLÜM

(3

ksmdr.)

3

-

laveler

ve

tekmileler.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

(3

ksmdr.)

Birinci

bölümün ayrntlarnda

maksatlara iltifatmz, giri ve

hazrlk

yönünden

olacak

ve

üçüncü

bölümün ayrntlarnda da,

ilâve

ve tekmile bakmndan maksatlara bir dönü yapacaz.

Matlabn

özü

ise,

vasta

ve

vesilenin

ihtiva ettii

unsurdur.

Birinci Bölüm:

Bu bölüm, isim,

müsemma

ve tesmiye

terim-

lerinin

mana

ve hakikatlerinin

izahdr.

Frkalarn çounun

bu

hu-

sustaki yanl tutumlar

meydana 'çkarlacak; manaca

birbirine

yakn

olan

azim, cem

ve kebir

gibi

Esma-i Hüsna'dan baz isim-

leri bir

manaya hamlederek

müteradif

(e

anlaml)

kabul

et-

menin

caiz

olup olmad

veya

deiik

manada birer

isim mi

olduklar

izah

edilecektir.

Keza

iki

mânas

olan bir ismi,

bu

iki

mânaya

izafetle müterek mi

kabul edeceiz,

yoksa

o

ismin, bu

iki

mânadan

birine hamli ciheti

mi

teayyün edecek;

bu

husus

da

açklanacaktr. Ayn

zamanda

Esma-i Hüsna'dan

herbir

ismin

manasndan kulun

bir

nasibi bulunduu

keyfiyeti de

izah

edile-

cektir.

kinci

Bölüm,

Allah-ü

Teâlâ'nn doksan

dokuz isminin mana-

larn erh

ve

izahdr.

öyle ki

bu

isimlerin,

Ehl-i

sünnet

mezhe-

bine

göre bir zat

ve

yedi sfata nasl

râci olduu,

Mu'tezile

ve



16

mam- Gazalî

felâsife mezhebine

söre

de>

kesret

kabul etmeyen

bir

zata

râci

olmasnn

ne

suretle

mümkün olaca

beyan

edilecektir.

Üçüncü

Bölüm,

Esma-i Hüsna'nn tevkifen

doksan

dokuz-

dan

fazla olduunu

beyan

hakkndadr

ki, bu

isimlerin

yüz

ol-

mayp doksan

dokuz olarak

tayin

ve tahsisinin

faidesi

ve Allah-ü

Teâlây

muttasf olduu medh

sfatlar

ve

manas

medh olan

her

sfatla vasflandrmann

cevaz

izah edilecektir.

Ancak

herbir

sfatn noksanlktan ar

ve beri

olmas

arttr. Manas noksanlk

i'ar

eden

sfatlarn

Allah-ü

Teâlâ

hakknda

kullanlmas

zinhar

caiz

deiidir;

fakat bir izne

müstenid olursa bu

durumda

Allah-ü

Teâlâ hakknda layk olduu

lafzlar

var

ki,

onlarn

Allah-ü

Teâlâ

hakknda

mutlak

ekilde

tevil edilerek

kullanlmasnda

beis

yok-

tur.

Kimi lafzlar var ki onlarn

Allah-u

Teâlâ

hakknda

mutlak

ola-

rak istimali

memnu ve ancak

bir karine ile birlikte

caizdir. Gerçek

u

ki,

Allah, emir buyurduu

veçhile

Esma-i

Hüsna

ile

anlr.

a-

yet

isimleri

geçerek O'nu

sfatlar

ile

çarmak

istersek

yalnz

medh

ve

celal

sfatlan

ile

çarabiliriz. Vasflandrlmas

caiz

olan

her

sfat

ve her

fiil

ile

çaramayz.

Meerki az

önce

belirttiimiz

gibi

o

sfatla

veya o

fiilde

medh

ve

iclâl manas

mevcut ola.

Mamafih

bunu

inaallah yerinde

geni olarak

zikredeceiz.



BRNC BÖLÜM

BRNC

KISIM

1

o

SM,

MÜSEMMA VE

TESMYE

TERMLERNN

MÂNÂSININ

ZAHI

HAKKINDADIR

sim. ve

müsemmâdan

bahsedenler

çoalm,

ayr

ayr

yollar

tutulmu

ve

frkalardan

çou

haktan

sapmtr.

Kimi, ismin,

mü-

semmâ'dan

ayni

olduunu,

fakat

tesmiye'den

ayrldn

söyler-

ken

kimi

de, ismin,

tesmiyenin

ayni olup

müsemma'dan

ayrld-

n ileri

sürmektedir.

Cedel

ve

kelâm

kolunda

mahareti

ile ta-

nnm olan

bir

üçüncüsü

de

öyle

diyor:

sim, müsemma'nn

kendisi

olabilir:

Allah-ü Teâlâ

hakknda

O,

zat ve

mevcuddur

dememi

gibi.

Müsemma'dan

baka da

olabilir:

O, yaratan

ve

rzk

verendir

sözümüz

gibi.

Bu

yaratan

ve

nzk

veren

isimleri,

yaratma

ve

rzklandrmaya

delâlet

etmekledirler

ki, bunlar

mü-

semma'dan

ayrdr. Bazen da

isim,

müsemma'nn

ne

kendisi

ne

de bakas olur,

Meselâ

O, alim ve kaadir'dir

dediimiz

vakit,

bunlar ilim

ve

kudrete

delâlet

ederler ki,

sfâtüllah,

zatn

ne ayni

ne de

gayrdr.

Frkalar

arasnda ba

gösteren

bu ihtilafn men-

ei

ikidir:

A

-

smin

kendisi

tesmiye

midir

deil

midir?

B

-

smin kendisi

müsemma mdr

deil

midir?

.

[Gerçek

u ki,

isim

tesmiye

de deildir

müsemma

da deil-

^

-

^

dir.

Bu

üç

kelime,

müteradif

olmayp bilâkis mütebayin

(birbirine

zd)

dr. Bu hususu

meydana

koymak

için bu

üç

lafzdan

her

birinin

manasn

münferit

olarak izah

etmemiz

gerekmektedir

ki,

ancak

bunu müteakip, u

bunun ayni veya

gayridir

demek

mümkün

olacaktr. Hakikatleri

meydana çkarma

yolu

ve

metodu

ite

budur. Bu yoldan ayrlan, baar

kaydetme

imkânn

aslen

1-

si

m

le

hd

iM

le

h



18

mam-

Gazalî

*-kar?|lg«

olan

S-Ben*^

yitirmi

demektir.

Tasdiki

her

ilmin-tasdik

veya

tekzibe

mevzu

olabilecek

vasfta

olan

her

hususu

kastediyorum

lafz,

mevsuf,

sfat

ve

sfatn

mevsufa

nispeti

gibi

üç

unsurdan

meydana

gelen

bir

kaziyye

olduunda

üphe

yoktur.

Birinci

merhalede,

tarif

ve

hakikatini

tasavvur

etmek

yolu

ile

yalnz

mevsufu

tanm,

sonra

tarif

ve

hakikatini

tasavvur

etmek

yolu

ne

yalnz

mevsufu

tanm,

sonra

tarif

ve

hakikatini

tasavvur

etmek

suretiyle

yalnz

sfat

ta-

nm

ve

sonra

da

sfatn

mevsufa

olan

nispetinin

mevcut

veya

f\.f

\*

menfi

olduunu

göz'

önüne

alm

olmak

gerekir.

[öyle ki

mül-

x w

J

kün

kadim

veya

hadis

olduunu

bilmek

isteyen

bir

insan,

önce

mülk

lâfznn

mânasn

sonra

kadim

ve

hadis'in

manasn

bilmeli

ve

ancak

bundan

sonra,

mülk

için

iki

vasftan

birini

tespit

etme

cihetini

düünmelidir]

Bu

yüzdendir

ki

ismin

manasn

ayr

olarak

bilmek,

müsemmann

manasn

ayr

olarak

bilmek,

tesmiyenin

manasn

ayr

olarak

bilmek,

ayniyet^

hüviyet

ile

gayriyef

terimle-

rini

ayr

ayr

mütalaa

ederek

manalarn

bilmek

gerekiyor.

Bu

sa-

yede

ancak

neyin,

neyin

ayni

veya

gayr

olduunu

tasavvur

etmek

mümkün

olacaktr.

/smin

tarif

ve

hakikatinin

izah

hakknda

deriz

ki:

C7K/

Eyann

aslda

vücudu,

zihinlerde

vücudu

ve

dillerde

vü-

cudu

vardr.

Gerçek

ve

hakiki

olan

vücud,

asdaki

vücuddur.

Zihinlerdeki

vücudu

ise

ilmi

ve

ekli,

lisanlardaki

vücudu

da

lafzi

(\

ve

istidlâlidir.TMesela

semann

(göün)

aslnda

ve

zatnda

bir

vücudu

vardr,

zihinlerimizde

ve

gönüllerimizde

de

bir

vücudu

vardr.

Çünkü

semann

ekli,

gözlerimizde

ve

dolaysyla

haya-

D

limizde

iz

brakm

bulunmaktadr,

f

Semann

yok

olduunu,

vücuddan

kalktn

farzedelim,

onun

ekli

hayalimizde

devaml

olarak

yaayacaktr.

lim

diye

tabir

ettiimiz

ey

ite

bu

sur

et

ve

bu

eklidir.

O

halde

ilim

malumun

bir

örneidir.

Maluma

benze-

yen

ve

ona

muvazi

olan

bir

örnek.

Ve o,

aynada

görünen

ekil

ve

suret

gibidir.

Bu

suret,

d

ve

mukabil

suretin

mümasili

ve

benzeridir

ve

malûmun

zihinde

meydana

gelen

örneinden

ibarettir,

j



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

19

Sema'nn

dildeki varlna

selince, bu

varlk,

birtakm

sesler-

den

mürekkep

bir

lafzdan

ibarettir,]

Bu sesler

dört

parçaya

ayrlarak

birincisi (sin),

ikincisi

(mim),

üçüncüsü

(elif)

ve

dördün-

,

cüsü

(hemze)

tabir

edilmitir,

fimdi

sema

sözümüz

zihindeki

sema'nn

bir delili

ve zihindeki

sema

da

asldaki

semaya

muta-

1

bk

olan

bir

surettir.

Asldaki

vücud

olmasa

ekil ve

suretlerin

zihinlerde

meydana

gelmesine,

zihinlerde

suret

meydana

gel-

mese

insann

o

sureti

duymasna

ve

insan

o

sureti

duymam

olsa

onu

lisanla

tabir

etmesine

imkân

yoktur.J

Belki

geri

zekâl

olanlar

bunlar

birbirinden

ayrt

edemeye-

cekler.

Ne

var

ki

bu vücutlarn

birbirinden

farkl

olduklar,

her

birinin

kendisine

mahsus

bir takm özellikleri

bulunduu

bir

ger-

Meselâ insan,

asldaki

vücudu

itibariyle

uyuyan,

uyanan,

ya-

ayan,

ölen,

gezen,

oturan bir varlktr.

Zihinlerdeki

vücudu

itiba-

riyle

de

mübtedâ

(özne),

haber

(yüklem),

âmm (genel),

hâss

(özel)

cüzi,

küllî,

kaziye

gibi

eylerdir.

Dillerdeki

vücudu

itibariy-

le

ise

Arap,

Acem,

Türk,

Zenci,

çok harfli,

az

harfli,

isim,

fiil, harf

ve

benzeri

eylerdir

ki,

bu vücut

zamana

ve her ülkenin

örf

ve

adetlerine

göre

deiir; fakat

asldaki

ve

zihindeki vücut

ne

zamana

nispeten

ne

de milletlere

göre

zinhar

deimez.

Asl-

daki ve

zihindeki

vücudu

imdilik

bir tarafa

brakarak yalnz

lâfzi

olan

vücudu

göz

önünde tut;

çünkü maksadmz

bununla ilgili-

dir.

ayrlrlar.

Mesela

gök,

aaç,

insan

ve benzeri

lafzlar

vaz-

evvel-

dir.

sim, fiil,

harf, emir,

nehy, muzari gibi

lafzlar

vaz-

sânîdir.

Bu-

na,

vâz-

sânî dememizin

sebebi,

çünkü

eyaya

delalet

etmek

üzere

vazedilen

lafzlar

öyle

ksmlandrlyor:

çektir.



20

mam-

Gazalî

f-sntenii*

€

'

Çoalma

a

-

Lafz,

kendisinde

deil

gayrisinde manaya

delâlet

eder-

se

o

harftir.

b

-

Kendisinde

mânâya

delâlet eden lafz da

iki ksma

ayr-

ln

1

-

Mânâsnn

zamanla

alâkas olan

lafz.

Buna

fiil

denir.

Vurdu

ve

vurur

gibi.

2

-

Mânâsnn

zamanla

alâkas

olmayan

lafz.

Buna

isim

de-

nir. Gök

ve yer

gibi.

Lafzlar,

önce,

zat ve

asllara

delâlet

etmek

üzere

vazedildi

ve bunu

müteakip,

isim,

fiil, harf

stlahlar,

lafzlarn

ksmlarna

delâlet

edici olarak

vazedildiler. Çünkü

lafzlarn

kendileri,

vaze-

dildikten

sonra

zatlar ve

asllar

itibaryla

birer

mevcut

oldular ve

ekilleri

zihinlerde

tebessüm

edince

lisan

hareketleri

ile göste-,

rilmeye

hak kazandlar.

Bu

cihetle

lafzlarn

vaz'nn

teaddüd

ettii

tasavvur

ediliyor.

öyle

ki bir isim

bir kaç

ksma

ayrlr

ve

her

ksma

ayr

bir

isim

verilirse

bu

durumda

o

isim,

üçüncü

de-

recede

olmu

olur.

Nitekim

ismi marife

ve

nekire

olarak

ikiye

ayrmaktayz

ve bundan

maksat,

bir

ismin

vaz-

sânî

durumunda

olduunu sana

anlatmaktr,'

ayet

bize ismin

tarifi

nedir?

diye

sorulursa,

isim,

müfred

(tek)

manâya

delâlet

etmek

üzere

va-

zedilen

lafzdr

diyebilir

ve

ayni

zamanda bu

tarife,

ismi

fiil

ve

harften

ayrt edecek

bir

kayt

da

ekleyebiliriz.

Fakat

bizim

bura-

daki

maksadmz

isim

için

tarif

beyan

etmek

deildir.

Sadece

isimden,

onun

üçüncü

derecedeki

mânâsnn

murad

olduunu

belirtmek

istemekteyiz

ki,

bu,

ismin

aslda

ve

zihindeki

vücutlar

deil

sadece

lisandaki

vücududur.

Eer

ismin

bir

mânâya

delâ-

let

etmek

üzere

vazedilen

lafz

olduunu

anladnsa;

artk

bilme-

lisin

ki,

mânâ

ifade

eden

her

mevzuun

bir

vaz ve

bir

vazi

ve

bir

de

meyzûunleh'i

vardr;

mevzûunleh'e

müsemma.

Vâziin

kendisine

müsemmi

ve

vâz'a tesmiye

denir,

Mesela

filan,

çocu-

una

ad koydu

dediimiz

vakit,

çocuuna

delalet eden

bir

lafz

vaz'etmi

olmaktadr

ve onun

bu

vazetme

hareketine

tesmiye

î~Ko^<xk

,

Kokulmak

b-Z^tricy

fisty

*^

<xr



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

21

ad

verilir.

Bazen de

tesmiye

lafz,

vazedilen

ismi

anna mana-

snda istimal edilir. Mesela ad

Ahmed olan bir ahsa, bir baka-

8

^

snn

ey

Ahmed- diye

seslenmesi gibi

ki,

onun

bu

çarmasna

da

adverme

(tesmiye)

denir.

O

halde

tesmiye

lafz,

ad

vermek

oN

ile adn anmak

arasnda müterektir. Gerçi tesmiyenin

ad

verme

manasndaki

istimali adn

anma manasndaki istimalinden

daha

uygun

ve

elyak

ise

de

iki husus arasnda

müterek

olduu inkâr

edilemez.

J

/

sim, tesmiye ve

müsemma lafzlarn,

hareket,

tahrik, müte-

harrik

ve

muharrik lafzlarnn

mecrasnda

mütalâa

etmek müm-

kündür.

Bunlar ise muhtelif mânâlara

delâlet eden dört

ayr

isimdir.

Hareket,

bir

yerden

bir yere

tanmaya

delâlet eder.

Tahrik

ise, bu

hareketi meydana

getirmeye, müharik,

hareketin

fiiline

taharrük

de,

bir

fiilden

saadr

olmakla

beraber kendisinde

hareket

bulunan

eye delâlet etmektedir.

Müteharrik,

kendisin-

de hareket

bulunan mahalle

delâlet

edip

fiile

delalet

etmez. Bu

lafzlarn

mefhumlar

anlald

ise,

artk

bunlar

hakknda,

onlarn

birbirinin

ayni veya

gayri olduunu

söylemenin

caiz olup olma-

d düünülsün. Mevzuu

ihata

edebilmek için

gayriyet ve

hüvi-

yetin

manasn

iyice

idrak

etmek

gerekir.

J

Hüve

hüve

(o

odur,

o

onun aynidir)nin,

üç

çeit

istimali

vardr:

1

-

arap badedir ve gazanfer

arslandr

sözünde olduu

gibi. Bu istimal, zat

itibariyle

bir olup

e

anlamda iki ismi

bulunan

ve

mefhumlar

arasnda

bakalk

olmayan her

ey için caridir.

Sadece harfleri itibariyle

deiik

olan bu

tür insimler müteradif

tesmiye edilir.

2

-

Saarim klç

ve

mühenned

klçtr

sözünde

olduu gibi.

Bu istimal, birinci

istimalden

farkdr.

Çünkü

bu

isimlerin mefhum-

lar

müteradif

deil

muhteliftir.

Saarim

keskin

olan

klca,

mühenned

de

Hind

ülkesine mensup klca

denir.

Seyf (klç)

ise, mutlak

olarak

istimal edildii vakit saarim ve muhenned'den



22

mam- Gazalî

ayr

bir

manaya

delâlet eder. Oysa

müteradif

isimlerin

sadece

harf itibariyle

deitiklerini ve

asllar

itibariyle

kendilerinde

ziya-

delik veya noksanlk

bahis

mevzuu

olmadm

gördük. Bu

tür

isimlere mütedâhil demek

doru olur. Nitekim

seyf

(klç), ken-

dilerinde

mâna yönünden

ziyadelik

olmasna

ramen

bu

üç

ismin de

mefhumuna

dâhildir.

3

-

Kar

beyaz souktur

sözünde

olduu

gibi

ki,

beyaz

ve

souun bir

olduu ve dolaysyla

beyazn souun ayni oldu-

u

iddia edilecektir.

Üç

vecihden en

uza

budur.

Buradaki

ayniyet,

iki vasfla

vasflandrlan bir

mevzûun

vahdeti

(tek olu-

u)ne

racidir

ve

bunun

mânas,

bir zatn ayni zamanda

beyazlk

ve

souklukla mevsuf olmasndan

ibarettir.

Hüve nüve sözümüzün,

bir vecihden,

vahdet

ifade

eden

kesrete delâleti

mülahaza

edilmelidir.

Vahdet

olmasayd hüve

hüve demek

mümkün

olmaz

ve kesret

olmasayd

gene

hüve

hüve

demek mümkün

olmazd,-

çünkü

bu

hüve

hüve

iki eyi

iaret etmektedir. Sadede

dönelim ve

diyelim

ki:

arap

badedir sözümüzde

olduu gibi

müteradif isimle-

re

kyas ederek

ismin

müsemmann

ayni

olduunu iddia

edenler

mutlak

surette

yanlmlardr. Müsemmann

mefhumu

baka

ismin

mefhumu

bakadr.

Nitekim

ismin dâll

(delâlet

eden)

ve mü-

semmann

medlûl

(delâlet

olunan)

olduunu

açklam

bulun-

maktayz.

Sonra

isim,

lafz olmayabilir.

Çünkü

isim

Arap,

Acem

ve

Türk

ismi, yani

Acemlerin,

Türklerin

ve

Araplarn

vazettikleri

bir

lafzdr. Bu

itibarla bazen

müsemmâ isme

mutabk

olmayabi-

lir.

simden

sual

edildii

vakit

nedir?

diye

sual

edilir.

Oysa

müsemmâdan «kimdir?»

diye

sual

edilmektedir.

Meselâ

meclise

bir

ahs

geldii

vakit,

bu

ahsn

ad

nedir?

diye

sorulursa

bu

soruya

onun

ad

Ahmet'tir

cevab verilir.

ayet

o

ahsn

ken-

disinden, yani

zatndan sual

edilecekse

bu

durumda

kimdir?

demek

gerekir. Kezâ

yakkl

bir

Türk'e

Hind

ad

verildiinde

isim

çirkin, müsemma

güzel diyoruz. Çok

harfli veya

ar mah-

reçli

bir

isim

olursa

isim

kaba, müsemmâ

nazik

diyoruz.

Bazen





24

mam- Gazalî

daki

tedahül

ile

seyf

(klç)

n

saarim

(keskin klç) ve

mühenned

(hind

klc) mefhumlarna dahil

oluu

arasnda

fark vardr.

öyle

ki

saarim, bir

sfat

ilavesi

ile

klçtr.

Mühenned

de

sfat

ilavesi

ile

klçtr. Seyf ite

bu

mefhuma

dahildir.

Oysa müsemma

bir sfat

ilavesi

ile

isim

veya

tesmiye bir sfat ilavesi ile isim

deildir

ve

bu

tevil

burada

doru

olamaz.

Üçüncü

istimale

selince;

sfatlarn

teaddüdü

ile mahallin

itti-

had

esasna dayanan bu

vecih,

uzak

olmasna

ramen

isim

ve

müsemmâda can olmad

gibi, isim

ve

tesmiyede

de cari

de-

ildir.

Ancak bir

eyin

hem isim

ve

hem

tesmiye olarak adland-

rlmak

üzere

vazedilmi

olduuna kail

olmak gerekir. Nitekim

kar

misalinde, olduu

gibi. Kar

ise, soukluk

ve

beyazlk

vasflarn

tayan bir

manadan

ibarettir. Keza

durum,

Sddîk,

(Hz.

Ebu

Bekir),

Ebu

Kuhafe'nin

olunun

kendisidir

sözünden

de

farkl-

dr. Çünkü bu söz

tevil

edildiinde,

Sddîk olarak vasflandrlan

ahsn vilâdet bakmndan

Ebu

KuhafeVe mensup

olduu anla-

lr.

Bu

takdirde

hüve

hüve

(o

odur)'nin

manâs,

sfatlar

arasnda

kesin zddiyet

bulunmakla

beraber mevzûun

ittihad

(bir

oluu)

dr. Sddîk'n

mefhumu

baka Ebu Kuhafe'nin olu olmann

mef-

humu

bakadr

ve

burada

yaplmas

mümkün olan

teviller,

ne

isim ve müsemmâda

ne

de

isim ve

tesmiyede,

ne

hakikat itiba-

riyle

ne de

mecaz

yönünden zinhar

cari

deildir.

Müteradif

isimler, Gazanfer

aslann kendisidir

sözümüzde

olduu

gibi

hakikat

cümlesindendir.

Ancak

iki

'lafzdan

anlalan

mana ara-

snda

lûgavî

bakmdan,

herhangi

bir

farkn

olmamas

arttr.

Eer

fark varsa

bu

takdirde

bir misal aramak

gerekir.

Bu, hakikatin

bir

ve isimlerin çok oluu

cihetine

racidir.

Hüve

hüve

(o

onun,

ayndr) sözümüzde

bir

cihetten

vahdetin

ve

dier

cihetten

kesretin

mevcut

olmas

lazm geliyor.

Vecihlerin

en

iyisi,

vahde-

tin manada

ve kesretin

ise

mücerred

lafzda

olmasdr.

Bahsi

uzun

ve

anlalmas

güç

olan

bu

ihtilaf hakknda

bu

kadar izah

kâfidir.

Artk

isim,

tesmiye

ve

müsemmann her

birin-

den

anlalan ve aranan mana

bakmndan

farkl

birer

lafz olduk-



Esmâ-i Hüsnâ erhi

25

larn

anlam

oldun. Ancak bunlardan her

birinin dierinden

farkl

olduu

söylenebilir;

onun

ayn

olduunu

söylemeye

imkân

yoktur.

Çünkü gayriyet,

hüve

nüve

(ayniyet)nin mukabilidir.

sim için, müsemmânn

ayni

olabilir,

gayri

olabilir ve ne ayni

ne

de gayri

olabilir

diyen

üçüncü

mezhebe

gelince, haktan en

uzak olan ve en

çok

karmaklk içinde

bulunan frka budur.

Ancak

tevile gidilirse

durum deiir.

Mesela

üç

ksma

ayrlan

isimden

ismin

kendisini deil mefhum

ve

medlûlünün kastedil-

diini

söylemek

mümkündür.

smin

mefhumu

tabii

ki

ismin

gay-

ridir.

Çünkü

ismin mefhumu, ismin

medlûlüdür ki delil

baka

ve

medlul bakadr.

Bu itibarla zikredilen bu

taksim ismin

mefhu-

muna racidir

ve

dorusu

da

öyle

demektir: smin

mefhumu

müsemmânn

zat ve

hakikati

ve mahiyeti

olabilir.

Bunlar

nsan

ilim

ve

beyazlk

gibi mütak

(türev)

olmayan

nevi

isimleridir.

Mütak olan

isimler ise

müsemmânn

hakikatine delâlet etmeyip

hakikati müphem (bulank)

olarak

brakr ve

sadece müsemmâ-

nn bir sfatna

delalet

eder.

Âlim (bilgin) ve

kâtip

(yazar) misal-

lerinde olduu

gibi. Sonra

insan

ilim

ve

beyazlk

gibi

mütak

olmayan

nevi isimlerinden,

âlim

ve beyaz gibi

müsemmada

mevcut

bir

halin vasfna

veya yaratc

ve

yazar

gibi müsemma

için

yaplan ve

ondan

ayrlmayan

bir izafete

delalet

eden itikak-

lar

yaplr] O

nedir?

sorusuna

cevap olarak

söylenen

isimlerin

birinci

ksmn tarifi

olduunu

söyleyebiliriz.

öyle

ki

baya

bir

insan

iaret

edip

O

kimdir?

demez

de

O

nedir?

derse,

bunun

cevab

nsandr

olmaldr.

ayet

hayvandr

derse,

mahiyetin cevab

olamaz.

Zira

insann

mahiyetinin

mücerred

hayvaniyet

ile kaim

olmad

aikârdr.

nsan,

akll

hayvandr.,

-

Mücerred

olarak hayvan

deildir.

nsan,

hayvan- âkil'e

verilen

isimdir.

nsan

yerine beyaz

veya

uzun

veya âlim

veya

katip

de-

nilse

cevap

olmaz.

Çünkü

beyazn

mefhumu,

beyazlk

vasfm

tayan

müphem

bir

varlktr

ki;

mahiyeti

bilinmez.

Âlimin mef-

humu,

ilim

sahibi

müphem

bir

varlk ve

katibin

mefhumu,

kitabet

iini yapan

müphem

bir

varlktr. Gerçi

kâtibin insan

olduu

anla-



labilir.

Fakat

bunun

anlalmas lafzn

mefhumundan

hariç

ve

onun

mefhumuna

ilave

olan

bir

takm

delil

ve

hususlar

aracl

Keza

bir

renk iaret

edilerek

O

nedir?

dendii

vakit,

be-

yazdr

cevab

verilir.

Eer

bunun

yerine bir mütak

isim

zikre-

derek

aydnlatcdr

veya

gözün

n

datcdr

desek

cevap

deildir. Çünkü

o

nedir?

sorumuzdan

kastmz

zatn

hakikat ve

mahiyetini

örenmektir.

Aydnlatc

lafz

aydnlatma

hassesine sahip olan

müphem

bir

varlktr.

Datc

lafz,

datma

hassesine

sahip olan

müphem

bir

varlktr.

simlerin medlûl

ve

mefhûmlar

hakknda

ite

f

bu

taksim dorudur

ve biz bu

taksimi

öyle

de

tabir

edebiliriz:; sim,

zata da

ve zatn

gayrine de

dela-

let

eder

ve

onun

zatn gayrine

delaleti,

istimalde

müsamaha

tarikiyledir.

Zatn

gayrine

delalet eder

sözümüz, O

nedir in

cevabnda

vaki olan

mahiyetin

gayrini

kastetmi

olmaklmzla

tefsir edilmezse

cevap

doru

olmaz. Âlim,

ilim

sahibi

olan

zata

delalet

etmektedir

ki,

onun

zata

delaleti

vardr.

Âlim

lafz ilim

lafzndan

farkldr.

Âlim,

ilim

sahibi

olan zata,

ilim, ise

yalnz

ilme

delalet eder.

mdi

isim

müsemmann

ayn

olabilir

iddiasnda

iki

arza

vardr

ve

bu

arzalarn

giderilmesi

gerekmekte

din

1

-

Ya

buradaki isim

yerine ismin

mefhumu

getirilmeli.

2

-

Veya

isim ,

zatn

mahiyeti

ile

deitirilmelidir.

Ancak

bu

takdirde,

ismin

merhumunun

zatn

hakikat

ve

mahiyeti

veya

hakikat

ve

mahiyetin

gayri

olduu

söylenebilir.

Yaratc,

müsemmann

gayridir

sözüne

gelince, bu

söz-

den

yaratc

lafznn

müsemmann

gayri olduu

kasted

iliyorsa

burada

beis

yoktur.

Esasen

lafz

baka

ve lafzn

medlulü

baka-

dr.

Fakat

bu

sözden,

yaratcnn

ifade

ettii

manann

müsem-

mann

gayri

olduu

kastediliyorsa

ite

bu

muhaldir.

Çünkü

yara-

tc,

bir

isim

ve

her

ismin

mefh'ûmu,

o

ismin

müsemmasdr.

Eer

kendisinden

müsemma

anlalmazsa

o

müsemmann

ismi

deil-

dir.

Yaratma,

yaratcnn,

merhumuna

dahil

olmakla

beraber



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

27

yaratc,

yaratmann ismi deildir. Kâtip,

kitabelin

ismi deil,

mü-

semma

da

tesmiyenin

ismi deildir.

Yaratc,

kendisinden

yarat-

ma

fil

sadr olan

zatn ismidir

ve

bu

itibarla

yaratcnn merhumu

ayni

zamanda

zattr.

Yalnz zatn

hakikati

deil, izah

bir

sfat

sa-

hibi

olmas

yönünden

zatn aynidir.

Nitekim

baba

dediimizde,

bu

lafzdan, o'ulun

zat deil,

oula

izafeti

yönünden babann

zat

anlalr. Sfatlar,

izah ve

sayr

izah

olarak

bölümlenir

ve

zat-

lar bu

sfatlar

cemeder.

Eer

yaratcnn

bir sfat

olduu, sfatn bir,

ispattan ibaret

bulunduu,

yaratc

lafznn

mazmununda

sadece

yaratmann

ispatnn

varl,

fakat

yaratmak yaratc

demek

olmadndan

yaratmakta

yaratcnn

hakiki

bir

sfat

bulunmad

ve

ismin

mü-

semmann gayri

olduu sözünün

buradan

ileri geldii

iddia

edilirse, cevaben

deriz ki:

sim,

müsemmann

gayridir

iddias

çeliiktir.

Tpk bu

;

delilin medlulden

bakasn

gösterip

tanttm

iddia

etmeye

benzer.

Zira

müsemma

ismin

mefhumundan

(isimden

anlalan

manadan)

ibarettir ki,

bu

durumda

mefhum,

müsemmann

gayri

ve

müsemma,

mefhûmun

gayri

nasl

olur?

Sonra

yaratann,

yaratmaktan

sfat bulunmad

ve

yazarn,

yazmaktan

gelen

bir

vasfa sahip

olmad iddias da

doru

de-

ildir.

Yaratann,

yaratmaktan

gelen

bir sfat

sahibi

olduunun

delili çünkü

yaratan,

bazen

bu

sfatla

vasflandrlr

ve kimi

vakit

de

bu

sfat

kendisinden

nefyedilir. te

izafet de

muzafn

vasfdr

ve

bunda

da

nefy

ve

ispat

caridir,-

aynen

muzaf

olmayan

be-

yazlk

gibi.

fAhmed

ve Fehmi'yi

tanyan

bir

insan,

Fehmi'nin

Ahmed'in

olu

olduunu

örendii

vakit,

üphe

yok

ki, yeni

bir ey

ö-

renmi

oluyor ve

bu

yeni ey, ya

sfat

veya

mevsuftur.

Mevsufun

zat

olmadna

göre

sfat

ve

binefsihi

kaim

olmadna

göre

de

Ahmed'in sfatdr.

zafetler

muzaflarn

vasflan

kabi

ündendir,- ne

var

ki bunlarn mazmunlar,

iki

ey

arasnda

mukayese

yolu

ile

anlalr

ve

bu

husus,

onlar

sfat

olma

durumundan

çkaramaz.

Allah

(c.c.)'n

yaratc

olmakla

mevsuf

olmad

söylense bu

söz



28

imam-

Gazalî

küfürdür. Nitekim

âlim

olmakla

mevsuf

bulunmad

söylense bu

da

küfürdür.

Bu sözün

kailini bu

karmakla

düüren

sebep u

ki,

izafet, kelamclar

nezdinde

arazlarn

cümlesinden

saylma-

maktadr.

Kelamclara,

arazn manas

nedir? diye

sorulsa,

binefsihi kaim

olmayp

bir

mahalde

mevcut

olan

nesnedir

diyecekler

ve zafet

bir

mevcut

mudur

deil

midir?

deseniz,

evet,

mevcuttur

demek zorunda

kalacaklardr.

Çünkü

babal-

sn

yokluunu

iddia

edemezler;

Eer

yok

olsayd,

kâinat

ta ba-

ba

diye bir

varlk

bulunmazd.

imdi

kelamclara,

babalk

demek

olan

übüvvetin

binefsiha

kaim

olup

olmad

sorulunca,

onun

binefsiha

kaim

olmadn

Ye

bir

mahalde

mevcut

olduunu

itiraf

edeceklerdir.

Evet,

izafet

binefsiha

kaim

olmayp

bir

mahal

ile

kaimdir.

Arazn da

bir

mahal

ile

kaim

olduunu

itiraf

etmekle

beraber,

izafetin

bir

araz

oluumu

dönüp

inkâr

ediyorlar.

Ke-

lamclarn,

baz

isimlerin

müsemmann

ne

ayni ne

de

sayri

oldu-

u

sözüne

selince,

bu

söz

de

yanltr

ve bunun

yanll

âlim

lafznn

tefsiri

ile

izah

edilecektir.

ayet

Allah-ü

Teâlâ

hakknda

bunun

itlâkna

eriatn

müsaade

etmedii

ileri

sürülürse,

hakk

ve

doruyu

açklamann

bir

özel izne

mütevakkf

olmad

söyle-

nebilir

ve

belki bu

hususta

imdi

müsamaha

vardr.

Dikkatimizi

ilim ile

vasflandrlan

insan

üzerinde

toplayalm

ve

diyelim

ki:

lim

insandan

ayr

bir

varlk

deildir,-

insan

var

iken

ilim

yoktu.

lmin

tarifinin

insann

tarifinden

baka

oluu

sebebiyle

ilmin

insandan

ayr

bir

varlk

olduu

söylenecektir.

Fakat

tek

bir

ahs

hakknda

O

Âlimdir

ve

insandr

denildi'

vakit,

alim

insann

ne

ayni

(ken-

disi) ne

de

sayri

(bakas)

dr

;

çünkü

insan,

ilimle

mevsuf

olan

bir

varlktr.

Diyeceiz

ki bu

hüküm,

kâtip

ve tâcir

hakknda

da

lazm

silecektir;

çünkü

bununla

mevsuf

olan

sene

insann

ken-

disidir.

Gerçek

u ki,

mesele

izah

ve tafsile

muhtaçtr.

öyle

ki,

insan

lafznn

mefhumu,

Âlim

lafznn

mefhumundan

bakadr.

Zira

insan

lafznn

mefhumu,

akl

ve

nâtk

hayvandr;

âlimin

mef-

humu

ise,

ilim

vasfna

sahip olan

müphem

bir

varlktr.

Her

iki

lafzn

kendileri

de

baka

baka

ve

mefhumlar

da

baka

baka-

dr. te

bu

vecihten

birbirinin

ayni

deillerdir

ve

onlara

hüve



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

29

hüve

(o

onun ayndr) demek

caiz

deildir.

Fakat baka vecih-

ten ise

birbirinin aylidirler

ve

bu vecih

ile

onlara birbirinin

sayr

_

demek

caiz

deildir. Açklayalm: insan ve

Âlim

olarak vasfland-

rlan tek

bir

zat

göz önüne aldn vakit,

insan tesmiye

edilen

varlk,

alm

olarak.

Vasflandrlan varln kendisidir: Nitekim kar

tesmiye

edilen

varlk,

souk ve ayni zamanda beyaz olmakla

vasflandrlan varln kendisidir.

te bu

bak

ve

itibarla ilim

insann

ayni

ve

birinci

itibarla

da

gayridir. tibar

yönü

bir

olup da

o

onun

ayni veya o

onun

gayr

olmamas

aklen muhaldir. Nite-

kim

o

onun

ne

ayni

ne

de

gayri

olmas

keyfiyeti

de

müstahildir.

Çünkü gayriyet

ve ayniyet, nefy ve ispata tekabül

eden

kart

kavramlardr

ve

aralarnda

vasta

(orta

derece)

yoktur. Bu izah

kavrayan kii,

unu

bilecektir

ki,

zata

ilave

olarak

Aliah-ü

Teâlâ

için

kudret

ve

ilim

sfatlarn ispat

eyledii vakit

zattan

ayr

bir

varlk

ve

ayni

zamanda

gayriyet için

de,

iznin

varid

olmasna

mütevakkf

olduundan lafzan

itlak etmemi

(söylememi) olsa

bile

bir

mana

ispat

etmektedir.

Buna

itiraza

mecal

yoktur.

lmin

tarifini

zikredince

bu

tarife Allah-ü

Teala'nn

ilmi dahil olur,-

kud-

reti ve zat

ise dahil deildir.

O

halde

tarifin dnda

kalan ey,

tarife

dahil olan

eyin

gayri

nasl olmaz?

ve

kudretin

tarifine ilim

dahil olmadna göre

ilmi tarif

eden

kiinin, kudretin tarifin

dnda

kalmasnda zarar

yoktur;

çünkü

ben ilmi

tarif

ediyorum,-

kudret baka

ilim ise

bakadr;

kudreti ilmin

tarifine dahil et-

mekliim

lazm gelmez. Keza

âlim zat da

ilmin

gayridir

ve

onu

da

ilmin

tarifine

dahil

etmekliim

gerekmez

diyerek

özür

be-

yan

etmesi

niçin caiz olmasn?

Tarife girenin, tarife

girmeyenden

baka olduuna kâh

olann

sözünü

tanmayan

ve buradaki

gayr

lafznn

itlak

(istimali)ni

muhal

gören

kii,

üphe

yok ki

gayr

lafz-

nn

manasn

anlamayanlar gürûhundandr.

Bence

gayr

lafz,

an-

lalmayacak bir

mana

deildir.

Bu

lafzn

manas

aikârdr. Ne

var

ki

belki

o kimse,

aklnn

ve vicdannn kabul

etmedii

eyi lisann-

la

söyleyebiliyor.



30

mam-

Gazalî

Fakat

bürhant

mücadeleden

maksat,

dilleri

avlamak

deil

akllar

avlamaktr

ki,

neticede

hak

olan

eyi batnen

tanyp

itiraf

edelim. Artk o

hakkn

lisanen

izah

ister

yaplm

ve ister yapl-

mam

olsun.

Eer ismin

müsemmann

ayni olduunu

söyleyenlerin,

bu

sözü

söylemeye,

ismin stlah ile

mânâya

delâlet

eden

lafz

ol-

duunu

söylemekten

saknmak

için

mecbur

olduklar,

bu tak-

dirde

Allah-ü

Teâlâ'nn ezelde

ismi

olmadna

kail olmak

gere-

kecei,

çünkü

ezelde

lafzn

ve lafzn

bulunmad

ve

lafzn

hadis olduu

ileri sürülürse

deriz

ki:

Bu,

bertaraf

edilmesi

kolay

olan

zayf bir

serçektir.

öyle ki

isimlerin

manalarnn

ezelde

sabit

olduu

ve

kendilerinin

bulunmad

söylenir.

Çünkü

isimler

ya

Arap

veya Acem

(Arab'n

gayri)

isimleridir

ve

cümlesi de

hadisdir.

Zatn manasna

veya

sfatna

raci

olan

her

isimde bu

hüküm caridir.

Mesela

Kuddüs

ismi

gibi

ki,

bu

isim,

ezelde

kudsiyet sfat ile

mevcuttu

ve

âlim gibi ki,

O,

ezelde alim

olarak

mevcuttu.

Nitekim

eyann,

vücutta

üç

mertebesi

bulunduunu

yukarda izah

etmi

bulunmaktayz.

Bu

mertebelerden

biri,

e-

yann

zat

itibariyle

olan

vücududur

ki.

Allah-ü

Teala'nn

zat

ve

sfat

hakknda

kadimlik

ile

mevsuf

olan.

vücuttur bu.

kincisi,

eyann

zihinlerde

olan

vücududur

ki, bu

vücut

hadistir,-

çünkü

zihinlerin

kendileri de

hadistir.

Üçüncüsü,

eyann

dillerdeki

vücududur

ve

dillerin

hadis

olmas ile

bu

vücudun

kendisi

de

hadistir.

|

Evet,

zihinlerde

sabit

olan

eyadan

bilgileri

kastediyoruz

ki,

bu

bilgiler,

Allah-ü

Teâlâya

izafe edildii

zaman

kadim

olurlar.

Zira

Allah-ü

Teâlâ

ezelde

mevcut

ve

ilim

idi

ve

kendisinin

mev-

cut

ve

âlim olduunu

bilirdi.

O'nun

vücudu,

nefsinde

olduu

gibi

ilminde

de

sabit

bulunuyordu.

Kullarna

ilham

edecei,

onlarn

gerek

zihinlerinde

ve

gerek

dillerinde

yarataca

isimler

de

kendisince

malumdu.

te

bu

tevile

dayanlarak

O'nun

ezelde

isimleri

bulunduunu

söylemek

caiz

alr.

Fakat

Haalik,

Musavvir

ve

Vehhab

gibi,

fi'le raci

olan

isimlere

gelince,

bazlar,



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

31

Allah-ü

Teala'nn

ezelde

haalik olarak

vasflandrdn

söylerken,

kimi

de

vasflandrlmaz

olduunu

söylemektedir.

Oysa

bu

ihti-

laf, bir esasa

müstenid

deildir.

Çünkü

Haalik (yaratc), iki

ma-

nada

istimal edilir: Biri,

ezelde kati

olarak

sabit

ve

öbürü ise

kati

olarak

menfi olan

manadr ki,

bu

iki

mana

üzerinde

ihtilaf yersiz-

dir.

Nitekim klç, knda

olduu zaman da

ve

boynu

keserken de

kesici

olarak

tesmiye

edilir. Ne

var

ki

knda

bil-kuvve,

kesme

srasnda ise

bil-tül

kesicidir. Bardaktaki su

da

susuzluu

gideri-

cidir:

fakat bardakta

iken

bil-kuvve

ve

midede iken

bil-fil kand-

rcdr.

Bardaktaki

suyun

kandrc

olmasnn

manas

ise,

o

suyun,

mideye indii

zaman

kandrmay

meydana

getiren vasf

ve

nite-

likte bulunmasndan

ibarettir ve

bu,

maiyet

(hidrat)

sfatdr. Kn-

daki

klç

da kesicidir;

yani

kesilmeye

mahal

olacak

bir nesne ile

bulutuu

zaman

kesmeyi

meydana

getirecek vasf

ve nitelikte-

dir.

Bu

sfat ise

keskinliktir.

Artk

kendi

nefsinde

yeni

bir

vasfn

domasna

muhtaç

deildir.

te

Barî-i

Teâlâ'nn

ezelde Haalik

(yaratc)

olmas,

bardaktaki

suyun

kandrc

olmas

manas

iledir.

Yani

yapmay

ve

yaratmay

mümkün klacak

sfat

üzere

olduu

kastedilmitir.

O,

kelimenin

ikinci manas ile

Haalik

(yaratc)

de-

ildir,

yani

yaratmak

fili

henüz

kendisinden

sâdr

olmamtr.

Allah-ü

Teâlâ'nn

gerek

ezelde

ve

gerek

ebedde âlim,

kuddüs

ve

sair

isimlerinin

bulunmas

da

bu

mana

üzeredir.

Bir bakas-

nn,

O'nu

o

isimlerden

biri ile

tesmiye

etmesine

veya

etme-

mesine

ihtiyaç

yoktur.

Cedelcilerin

çou

zaman

yanlmalarnn

menei,

müterek

isimlerin

manalar

arasndaki

fark

temyiz

ede-

meyilerindendir.

Bu

farklar

ayrt

edildii

takdirde

ihtilaflarnn

çou

kalkar.

Eer

Allah-ü

Teâlâ'nn,

Siz O'nu

brakp da

kendinizin

ve

atalarnzn

tesmiye

ettiiniz

isimlere

tapyorsunuz

1

Kavl-i

erifi

ileri

sürülürse,

bilinmektedir

ki,

onlar,

alfabetik

harflerden

mey-

dana

gelen

lafzlara

deil,

müsemmâlara

(isimlerin

sahiplerine)

tapmakta

idiler.

Ancak

bununla

istidlal

edenin

istidlâl

yönünün

1

yusuf

Suresi,

40.

ayet.



32

mam-

Gazalî

anlalmas için

öyle

demesi

gerekir:

Onlar,

isimlere

deil,

mü-

semmâlara

ibadet

ediyorlard

ve

bu

takdirde

O'nun

sözünde,

isimlerin

müsemmânn

gayri

olduuna

dair

tasrih

(açklama)

var-

dr.

Nitekim biri, Arap,

müsemmâlara

deil,

isimlere

tapyorlar-

d

demi

olsa,

sözü

çeliik

olur

ve

fakat isimlere

deil,

mü-

semmâlara

tapyorlard

dese,

sözünden

anlalan

'mana

çeliik

olmaz.

Oysa

isimler

müsemmâlarn

ayni

olmu

olsalard

ikinci

sözün

birincisinden

manaca

farkl olmamas

gerekirdi.

Ayetin

manas

hakknda

ayni

zamanda öyle

de

denilir:

Putlara

verilen

tanr

isimleri,

müsemmâsz

birer

isimden

iba-

retti. Çünkü

müsemma,

aslda

sabit

olan

ve

lafzn

kendisine

delâlet

ettii manadr.

Putlar, ne

aslda

sabit

ne de

zihinlerde

malum olan

tanrlardr;

ancak

isimleri

dillerde

mevcuttur

ve bun-

lar

manas

olmayan

isimlerdir.

Hikmetinas

olmayan

bir

kimse

hikmetinas

olarak

tesmiye

edilir

ve

kendisi de

bundan

mem-

nunluk

duyarsa,

isim

houna

gitti

denir.

Zira

ismin

ardnda

bir

mana

mevcut

deildir.

smin

müsemmânn

gayri olduuna

dair

delil

ite

budur.

öyle

ki

ismi

tesmiyeye

ve tesmiyeyi

de

onlara

izafe etti

ve

tesmiyeyi

onlarn

fili

klarak,

tesmiye

ettiiniz

isimler

buyurdu

ki, onlarn

fiil

ve

tesmiyeleriyle

meydana

gelen

isimler

demektir.

Yoksa

putlarn

ahslar,

onlarn

tesmiyeleriyle

hadis

olmu

deil-

lerdir.

ayet

Allah(c.c.)'n,

Rabbinin

o

yüce

adn

tebih

(ve ten-

zih)

et

2

buyurduu

ve

tenzih

edilenin

gerçekte

isim

olmayp

zat

olduu

ileri

sürülürse

cevaben

deriz

ki:

Burada

isim,

sfat

olmak

tarikiyle

ziyadedir

ve

bu

istimal,

Arap

lisannda

caridir.

Nitekim

Allah(c.c.)'n,

Hiç

bir

ey

O'nun

misli

gibi

deildir

3

kavl-i

erifi

ne

benzer.

Bu ayete

dayanarak

burada

Allah-ü

leâlâ

2

EI'Â'lâ

Süresi, 1

.

âyet.

3

E'ûra

Süresi,

1 1

.

ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

33

için

misil

ispat

edildiini

söylemek

caiz

olmaz.

Çünkü

tebih

edat

olan

(ve

gibi

manasna

gelen)

kâf

ziyadedir.

Ayni

za-

manda

müsemmây

iclâl

ve

tazim

olarak

ismin

müsemmadan

kinaye

olduunu

söylemek

de

yerinde

olur.

Nitekim

yüksek

rütbeli

kiiler

hakknda

cenab

ve

hazret

tabirlerini

kullanarak

cenablarna

veya

hazretlerine

selam

olsun derler.

Bundan

murad,

selamn

o

ahsn

üzerine

olmasdr.

Fakat-

iclâl ve

tazim

kabilinden

kendisi zi

kredi

Imeyerek

yüksek

rütbeli

oluuna

dela-

let

eden

bir

husus

kinaye

tarikiyle

zikredilmitir.

Sonra,

isim,

her

ne

kadar

müsemmânn

gayri

ise

de

müsemmâ

ile ilgili

ve

ona

mutabktr.

Bu

gibi

hususlarn,

lûgaviyatta

basiret

sahibi

olanlarn

gözünden

kaçmamas

gerekir.

Hem de kaçmamaldr.

Çünkü

ismin

müsemmânn

gayri

ol-

duuna

kail

olanlar,

En güzel

isimler Allah'ndr.

4

ayet-i

kerimesi

ve

Allah-ü

Teâlâ'nn

doksan

dokuz

ismi vardr,-

yüzden

bir ek-

sik;

her kim,

o isimleri

ta'dad ederse

behemehal

cennete

gi-

rer

5

hadis-i

erifi

ile

istidlal

etmekte

ve

öyle

demektedirler:

isim,

müsemmânn

ayni olsayd

doksan

dokuz

müsemmâ

bu-

lunmas

gerekirdi;

bu ise

müsemmâ

bir olduundan

muhaldir.

Ötekiler

de,

burada ismin

müsemmânn

gayri

olduunu itiraf

etmek

zorunda

kalarak,

ismin

müsemmâ

manasnda

deil

de

tesmiye

manasnda

varid

olduuna

ihtimal

veriyorlar.

Nitekim

berikiler

de, ismin,

aslda

müsemmânn

gayri olmakla

beraber

bazen

müsemmâ

manasnda

geldiini

teslim

ediyor

ve

Rabbi-

nin

o

yüce

adn

tebih

(ve

tenzih)

et

6

ayetini

bu manada

tahric

ediyorlar. Mamafi

her iki grubun

da

istidlal

ve

cevaplar

düzgün

deildir.

Rabb'nn

Yüce ismini

tenzih

eyle ayet-i ke-

rimesi

hakkndaki

görülere dair

lehte ve aleyhte ne varsa

zik-

retmi

bulunuyoruz. Ancak

bu

istidlal

ve

o

onlarn

bu istidlâl

hakkndaki

isim veya

müsemmânn bir

olduuna

ve

buradaki

4

EI'Â'raf

Süresi, 1 80.

ayet.

5

Buharî ve

Müslim'de Ebu

Hüreyre'den

rivayet

edilmitir.

0

EI'Â'lâ

Süresi, 1

.

ayet.



34

mam-

Gazalî

isimden

sadece tesmiyenin kastedildiine

dair cevaplar

iki

yöndedir:

1

-

smin

müsemmânn kendisi olduunu

söyleyen,

burada

müsemmann doksan

dokuz

olduunu

söylemekten

aciz

de-

ildir.

Çünkü bu sözün sahibine

söre

müsemmâdan

murad,

ismin

mefhumu

(isimden

anlalan

mana)

dr.

Nitekim Âlim ismi-

nin

mefhumu

Kadir

o

isminin

mefhumundan

bakadr.

Kuddûs,

Haalik

ve

sair

isimler

de

böyle. Her ismin

kendine

mahsus

bir

mana

ve mefhumu

vardr.

Neticede

tekbir

zatn

vasfna

raci

olmalar

durumu

deitirmez. Sonra

bu

kavlin

sahibi,

ismin

mana

olduunu söylemek

durumundadr

ve esma-i

hüsnâdan maâni-

yi

hüsnâ murad

edildiini

söyleyebilir. Zira

müsemmalar,

çaresiz

kendisinde

kesret

bulunan

manalardan

ibarettir.

2

-

Buradaki

isimden

tesmiyenin

murad

olduu

sözü

ve

iddias

yanltr.

Tesmiyenin

manasnn, bir

eyin ismini

anmak

veya onu vasfetmek olduunu,

açklam

bulunmaktayz.

sim

bir

olsa

da

tesmiye, isim alanlarn çok

olmas ile çoalr

ve

teaddüd

eder. Nitekim

zikir

ve ilim,

zakir

ve âlimlerin

çokluu ile

çoal-

maktadr; oysa

mezkûr

ve

malum

olan

birdir.

Bu

itibarla

tesmi-

yedeki

çokluk

isimlerin

kesret

ve teaddüdünü

gerektirmez;

çünkü

tesmiye müsemmi

(isim

veren)lerin

filine racidir;

hâlbuki

burada

isimlerden

tesmiyeler murad

edilmektedir.

simler ise,

muhtelif

manalara

delalet

etmek

üzere

vaz'edilen

lafzlardan

ibarettir.

Artk

ister

isim

müsemmamn

ayni

ve

ister

gayridir

de-

nilsin

bo

ve

manasz tevillere kaçmak

yersizdir.

Mesele,

büyük

bir

ehemmiyeti

haiz

olmadndan

bu

miktar

izahat

ile

yetiniyo-

ruz ve sözü

uzatmaya da

demez. Ne

var

ki, bu

sibi

bahisleri

tanma yolunu

öretmek

için

bu

kadar

izaha

lüzum

sördük.

Ta ki

daha önemli

meselelerde bu

yoldan

istifade

edilsin.

unu

da

kaydedelim

ki,

bu

mesele

üzerindeki

çalmalar,

manalardan

ziyade

lafzlarla

ilgilidir.



BRNC

BÖLÜM

KNC

KISIM

BU

KISIM,

MÂNÂCA

BRBRNE

YAKIN

OLAN

SMLERN

ZAHI

HAKKINDADIR.

simlerin

müteradif

olmasnn

caiz

olup

olmad

veya

mef-

hûmlarnn

mutlak

surette

deiik

olmas

gerektii

izah

edilecek-

tir.

[oenz

ki:

Bu

isimlerin

erh

ve

izahn

yapanlar

bu

hususa

te-

j\

,

mas

etmemilerdir

ve

onlar,

Kebir

ve

Azim,

Kaadir

ve

Muktedir,

Haalik

ve

Bari

gibi iki

ismin

tek

bir

manaya

delalet

etmesini

de

uzak

görmemektedirler.

Oysa

ben,

doksan

dokuz

isimden

hangileri

arasnda

olursa

olsun,

bunu

cidden

uzak

bulmaktaym.

öyle

ki

isim,

hadleri

için

deil,

manalan

için

aranr.

Müteradif

(e

anlamdaki)

isimlerin

sadece

harfleri

deiir.

Kald ki

bu

isim-

lerin

deeri

tadklar

manalardadr.

Mana

olmaynca

lafzlardan

ibaret

kalrlar.

Bin

isim

ile

gösterilen

mana

bir

isim

ile

gösterilen

manadan

üstün

deildir.

Bu

itibarla

bu

muayyen

saydaki

isimle-

rin,

manas

bir

olan

lafzlarn

tekrarlanmas

ile

tamamland

keyfi-

yeti akla

yakn

deildir

ve

uygun

olan,

her lafzn

altnda

özel

bir

manann

bulunmasdr.

Birbirine

yakn

iki lafz

gördüümüz

vakit

burada

çaresiz

iki

durumla

karlaacaz;

A

-

O iki

isimden

birinin

doksan

dokuz

ismin

dnda

oldu-

unun

açklanmam

olmas.

Ehad ve

Vahid

isimleri

gibi. Ebu

Hüreyre

(R.A.)den

gelen

mehur

rivayetlerin

birinde

Vahid,

öbüründe

Vahid

yerine

Ehad

gelmitir.

Bu

durumda

doksan

dokuz

saysn,

tekmil

eden

isim,

ya

Vahid

veya

Ehad

lafz

ile

ifade

edilen

tevhid

manas

olur.

Fakat

bu

iki

ismin,

manaca

bir

olduklar

halde

sayy

doldurma

bakmndan

iki

isim

yerine

kaim

olmalar

bence

cidden

uzaktr.



36

mam-

Gazalî

|

B

-

ki

lafzdan

birinin,

dierinde

olmayan

bir

delalet

tad-

m ileri

sürerek

birinin

dierine

kar bir

meziyetini

izhar

etmek

için

fuzuli

zahmete

katlanacaz.

Gafir,

Gafur

ve

Gaffar

isimleri-

nin, varid

olmasn

buna

misal

gösterebiliriz.

öyle

ki bunlar

üç

isim

saymak uzak bir

görü

deildir.

Çünkü.

Gafir, sadece

mafi-

retin

aslna

delâlet

eder.

Gafir,

günahlarn

çokluuna izafetle

mafiretin

çokluuna

delalet

eder,- hatta

suç

ve

günahlardan

yalnz

bir

çeidini

affedene

Gafûr

denmez.

Gatfar

ise,

tekerrür

yolu ile

günah

balamann

çokluuna

delalet

eder,-

yani

gü-

nahlar

tekrar tekrar

balayan

demektir.

Hatta

bütün

günahlar

birinci

defada

balayan,

fakat

tekrar

günah

ileyeni

balama-

yana Gaffar

ismi

verilmez

Gani ve Melik

isimleri

de

böyledir.

Gani,

hiçbir

eye

muhtaç

olmayan

demektir.

Melik

de

hiç bir

eye

muhtaç

deildir, her

ey ona

muhtaçtr.

Bu

durumda Me-

lik,

Gani

isminin

manasn

ve

ayni

zamanda

ziyade

bir mana

tamaktadr.

Âlim ve

Habir

isimleri

de

böyledir. Âlim, ilme

dela-

let

eden

bir isimdir.

Habir

ise,

batnî mesaile

dair

malumatl

ol-

duuna

,delalet

eder.

te isimler

arasndaki

bu miktar bakalk,

onlar

müteradif

olmaktan

çkarr ve

bu

isimler,

leys

ve

esed

cinsinden

deil

seyf,

mühenned

ve

saarim

cinsinden olurlar.

ayet

birbirine yakn

olan

bu isimlerin

bir

ksmnda

bu

iki yoldan

birini takip

etmemiz

mümkün

olmuyorsa;

hangi

yönden

birbi-

rinden

ayrldklarn

tayin

edemezsek

bile,

iki

lafzn

manalar

ara-

snda

behemehal bakalk

bulunduuna

itikad

etmemiz

gerekir.

Meselâ

Azim

ve

Kebir

isimleri

gibi.

Allah-ü

Teâlâ

hakknda

bu

iki

lafzn

mAnalanmn

hangi

yönden birbirinden

farkl

olduunu

tayin

ve

tespit

etmek

güçtür.

Fakat

buna ramen

aslda

birbirin-

den

farkl

olduklarnda

üphe etmeyiz. Nitekim Allah-ü Teala,

bir

hadis-i

kudsi'de

Kibriya

ridâ

(atk)m ve azamet

izar

(petemal)

imdir...

buyurmak

suretiyle

iki kelime

arasnda

bakala delalet

eden

bir

ayrm

yapmtr. Her ne kadar

ridâ

ve izar,

insanin ziy-

neti

ve

süsü

ise

de,

ridâ

izardan

daha

ereflidir.

Ayni

zamanda

namazn

anahtar Allah-ü

Ekber dir ki,

büyük

hukukçularn

nez-

dinde

Allah-ü

Azam

onun

yerini

tutmamaktadr. Nitekim Arap,



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

'

37

istimalde

iki

lafz

birbirinden

ayrmaktadr.

öyle

ki Azim'in kulla-

nlmad

yerde

Kebir'i

kullanmtr.

Eer

müteradif

olsalard

her

makamda birbiri

ardnca

gelirlerdi.

Mesela Arap,

falandan

ya

bakmndan

daha büyük

olduunu anlatmak

isterse

burada

ekber

tabirini

kullanr,

azam

tabirini

kullanmaz.

Keza

Cem

de,

Kebir

ve

Azim'den

ayr bir isimdir.

Celal,

eref

sfatlarn

gös-

terir

ve

bu yüzden

de,

ya

bakmndan gelen

büyüklük

ifade

edilirken

ekber in

yerinde kullanlmaz;

yani

eceli

denmez.

Ayni

zamanda

at

insandan

büyüktür

manas ifade

edilirken

burada

azam

tabiri

kullanlr,-

fakat

ecel

tabiri

kullanlmaz.

Bütün

bu

isimler,

manaca

birbirine

yakn

olduklar

halde

müte-

radif

deillerdir.

Her

eye

ramen

doksan

dokuza

dahil

olan

isimlerin

mahza

müteradif

(e anlamda)

olmalar

uzaktr. Çünkü

isimler,

harfleri

ve

mahreçleri

için

deil,

ancak mefhumlar

ve manalar

için aranrlar.

te

bu, itikad

edilmesi gereken

bir

asldr.





birinci bolum

ÜÇÜNCÜ

KISIM

BU KISIM,

MUHTELF

MÂNÂLARI BULUNAN VE

BU

MUHTELF

MÂNÂLARA ZAFETLE

MÜTEREK

OLAN

SM

HAKKINDADIR.

Mesela

mü'min kelimesi

gibi. Bununla bazen

tasdik

murad

edilir

ve

bazen

de

bu kelime

güven

manasna

gelen emn

den

mütak

(türev)

olur

ki, bu durumda

emniyet

ve

eman ifade,

eder.

O

halde

umum

ifade eden bir

ismi müsemmalarna ham-

letme kabilinden olarak, bu

müterek

ismi her

iki

mânâya ham-

letmek caiz

midir? Nitekim Âlim

ismi, gayb

ve ehadet

ilmine,

zahir

ve

batn

ilmine ve

sair bilgilere

hamledilmektedir.

Müterek

isim, lügat bakmndan

ele

alnd takdirde,

umumun

hamli

kabilinden onu bütün

müsemmalarna

hamlet-

mek uzaktr.

Zira

Arap,

adam

dedii

zaman

adamlardan her

birini

kasteder. Umum

budur. Fakat ayn

lafzn

kulland,

za-

man, güne, dinar,

kefe,

pnar

ve

güzel

hayvan gözü

gibi

ayn

lafznn

müterek

olduu

bütün

manalan

kastetmez. Ancak

ayn

lafzn,

bu

manalardan

birini

kastederek

kullanr

ve

onu

karine ile

ayrt

eder.

afii

(Rahimehullah) usûlde

öyle

dedii

rivayet

ediliyor:

Müterek

isim

bütün

müsemmalarna

hamledilir.

Nitekim

Âlim,

mutlak

olarak

geldiinde

ilme

hamledilir.

Tahsise

delalet

eden

karine

bulunmadkça

hüküm

böyledir.

afii'nin bu

sözü söyle-

dii doru

ise, bu

söz,

hakikatten

uzaktr.

Hatta ayn

(göz)

lafz-

nn

lügat

manas,

tayine

delalet

eden bir karine

bulununcaya

kadar

müphemdir.

Ta'mime

gelince,

bu

mevzuda er'in

istimali

lisann

istimaline

muhalif

olabilir

ve bu

durumlarda

er'in

isimler

hakkndaki

izah

ve beyanna

müracaat

etmek

gereklidir.

Her bir

isim

için yalnz

yakn

bulduumuz

manay

zikreder

ve

di-

erlerinin

üzerinden

geçeriz.

Ancak

er'in

tasarrufu

altna

giren



40

mam-

Gazalî

lafzlarda

durum

deiiktir.

Bütün

manalarnn

kastedilmesi

için

lafzn

mutlak

olarak

istimali,

serin

vaz-u

tasarrufatndah

olabilir.

Bu

takdirde

mümin

ismi,

er'in

istimali

ile

tasdik

eden manasnda

olduu

gibi

güven

manasn

da

ifade

eder.

Ve

onun

bu

;

manay

ifade

etmesi,

vaz-

lûgavi

kabilinden

olmayp

vaz-

er'i

kabilin-

den

olur.

Nitekim

namaz

ve

oruç

isimleri

de,

er'in

tasarrufuna

muhtas

olan

ve

lûgavi

istimalin

dnda

bir

takm

manalarda

isti-

mal

edilen

lafzlardr.

Bir

lafzn,

er'in

tasarrufuna

mevzu

olduu

delil

ile

bilinirse

mesele

kalmaz.

Fakat

er'in,

bu

lafzda

lûgavi

istimali

deitirdiine

dair bir

delalet

bulunmazsa,

bu

takdirde,

ben,

o

lafzn

deimemi

olduunu

tercih

ederim.

Oysa

Allah-ü

Tealâ'nn

isimlerinden

birinin

bir

kaç

manaya

ihtimali

olur

ve

akl

o

manalardan

hiç

birini

muhal

görmezse

umum

tarikiyle

o

lafzn

bütün,

manalara

hamledilmesi

görüünde

olan

musannifler

var-

dr

ve

bu

hususta

ar

gitmilerdir.

Evet,

aralarndaki

ihtilaf,

izafi

klacak

derecede

birbirine

yakn

manalar

tayan

ve

dolaysyla

umuma

müabeheti

kuvvetli

olan

isimde

ta'mim

evladr.

Meselâ

Selâm

ismi

gibi.

Bu

isimden

murad

edilen

manann,

O'nun

ayb

ve

noksanlardan

selâmeti

olduu

muhtemel

ve

ayni

zamanda

bu

isimle

ve

ondan

umarak

halkn

selametinin

kastedilmi

olmas

muhtemeldir.

Bu

ve

buna

benzer

isimler,

umuma

daha

çok

yakndr.

ayet

ta'mimi

önleme

ciheti

daha

ar

basmakta

ise,

bu

durumda

baz

manalarn

tayini

ancak

içtihad ile

olur

ki,

bu

tak-

dirde

bir

müçtehidi

manalardan

birini

tayin

etmeye

sevkeden

sebepler

unlar

olabilir:

A

-

Mânâlardan

birinin

daha

layk

olmas.

Mü'min

ismi

gibi.

Bu

ismin

burada

emân

ve

emniyet

verici

olarak

tayin

edilmesi,

üphesiz

Allah

(c.c.)

hakknda

methe,

tasdik

manasndan

daha

layktr.

Allah'tan

bakas

hakknda

olursa

o

zaman

tasdik

mânâs

daha

layk

olur.

Herkese

Allah'a

iman

edip

O'nun

kelamn

tasdik

etmesi

vaciptir

ve

O'nun

rütbesi,

tasdik

edenin

rütbesinin üp-

hesiz

üstündedir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

41

B

-

ki

manadan

birinin tesadüfe

(e

anlamda

olma

duru-

muna)

yol

açmamas. Müheymin

isminin

gayri

müteradif

bir

ma-

naya

hamli gibi.

Çünkü bu

ismin

mefhumu, Rakîb isminin

mef-

hûmunun

üstündedir ve

Rakîb

ismi (esma-i

hüsna meyannda)

varid

olmutur.

Nitekim

teradüfün

esma-i

hüsna arasnda uzak

olduunu açklam

bulunuyoruz.

C

-

Mehur olmas

sebebiyle iki

manadan

birinin

daha kolay

tannmas

veya

övgü

ve

olgunlua

delaletinin daha

üstün

olmas.

simlerin

beyan

ve

izahnda

bu

ve

buna benzer

hususlara

itim

ad

etmemiz

gerekir.

öyle

ki,

her

isim için

yakn

bulduumuz

manay

zikredecek

ve

öbür

manalara

temas etmeden

geçece-

iz.

Ancak

Öbür manay, derece

bakmndan

zikrettiimiz

ma-

naya

yakn

bulursak veya

birçok

muhtelif kavillere

mevzu olmas

sebebiyle zikredeceiz,-

müterek

lafzlarn

ta'mim

edilmesi

görüünde

olmamak

ve

bunda herhangi

bir

faide görmemekle

beraber.





BRNC

BÖLÜM

DÖRDÜNCÜ

KISMI

BU

KISIM,

ALLAH-Ü

TEÂLÂ'NIN

AHLAKI

LE

AHLAKLANMAK,

O'NUN

SIFAT

VE

SAALERNN

MÂNÂLARI

LE

MKÂN

NSBETINDE

NEFS

TEZYNETMEK

SAHASINDA

KULUN

KEMÂL

VE

SAADET-

NN

BEYANI

HAKKINDADIR.

{ Her

kimin

Esma-i

Hüsnâ'dan

nasibi,

sadece

lafzlarn

iit-

mek,

lügat

bakmndan

tefsir ve

vaz'n

bilmek

ve

manasnn

Al-

lah-ü

Teâlâ

hakknda sabit

olduuna

kalbi

ile

inanmaktan

ibaret

kalrsa,

üphesiz

o insan

talihsizdir

ve

derecesi

düüktür,

Halk

arasnda

övünecek

bir

eye

sahip

olduu

söylenemez.

Çünkü

lafzlar

iitmek,

sesleri

iitmeye

yarayan

kulak

vastasnn

selame-

tine

baldr

ki,

bu

meziyet

hayvanda

bile

mevcuttur.

Lafzlarn

mana

ve

istimalini

anlama

keyfiyetine

gelince,

bu,

Arap

lisanna

vakf

olmaya

baldr

ki,

bir

lügatçi ve

hatta geri

zekal

bir

bedevi

bile

bu

mertebeyi

onunla

paylar.

Bir lafzn

manas

Allah-ü

Teâlâ

hakknda

sabit

olduunu

keifsiz

olarak

itikad

etme

keyfiyetine

gelince

bu

lafzlarn

manalarn

anlayp

onlar

tasdik

etmekten

üstün

bir

maharet

gerektirmez.

Avamdan

biri ve

hatta

bir

çocuk

bile

bu

mertebeyi

onunla

paylar.

Sözü

anlamaya

baladktan

sonra

bu

manalar

çocua

telkin

edilirse

kabul ve

telakki

eder,

kalbi

ile

inanr

ve

gönlünü

kesin

olarak

o

manalara

balar.

Alimle-

rin

ekserisinin

mertebesi

de ite

budur.

Tabii

ki

onlar,

bu

üç

mertebede

kendilerine

ortak

olanlardan

daha

üstündürler.

Fakat

bu,

olgunluun

zirvesine

nazaran

apaçk

bir

naksyettir. Zira

ebrar (iyiler)

in hasenat

mukarrabin

(ermiler)

in

seyyiatdr.

Nitekim

ermilerin

Esma-i

hüsnâdan

nasibi

üçtür:

L

a

-

Bu

manâlar

mükaefe

ve

müahede

yolu

ile

bilirler.

Bu

manalarn

hakikatleri,

kendisinde

hata ihtimali

bulunmayan

bir

bürhanla

onlara

açklanr.

Allah-ü

Teâlâ'nn

bu manalarla

muttasf



olduunu

keif

yolu ile

bilirler

ki,

bu

keif,

vuzuh

ve

açklk bak-

mndan

insanda

batini

sfatlan

sebebiyle

hasl

olan

yakin

mesa-

besindedir.

Maddi

ihsas

ile

deil,

ancak

batini

müahede

ile

idrak

edilir.

Bu çeit

imanla

baba

ve

öretmenlerden

taklit

yolu

ile alnp

kesin

olarak gönül

balanan

itikad

arasndaki

fark

cid-

den

büyüktür.

sterse bu

taklidi itikad,

ilm-i

kelam'a

dair

bir

takm

ceddi

delillere

dayal olsun.

b

-

Keif

tarikiyle

erdikleri

celal

sfatlarm

çok

büyük

bulurlar;

mekan

bakmndan

deil,

sfat

bakmndan

Hakk'a;

daha

yakn

olmak

için

imkanlar

nisbetinde o

sfatlan

taknmaya

çalrlar.

O

sfatlara

bürünmeleri

neticesinde

kendileri

için

Allah-ü

Teâlâ,

nezdinde

melaike-i

mukarrabîin'e

benzerlik

hasl

olur.

Gönül, bir

sfatn büyüklük

ve

cazibelii

ile

dolduktan

sonra artk

o

sfata

kar

sürükleyici

bir

arzu

duymamas,

o

celal

ve

cemal'e

ak

olmamas,

nefsini o

sfat

ile

tezyin

hususunda

titizlik

gösterme-

mesi

tasavvur

edilemez.

O

sfatn

kemaline

ermek

mümkün

ol-

masa

bile

mümkün olduu

kadarna

ulamak

arzusu

onu

hareke-

te

geçirir.

Bu

arzu

herkeste

vardr.

Ancak

iki

ey

onu

önler. Ya

bilinen

vasim,

cehil

ve kemal

vasflarndan

olduuna

dair

marifet

ve ykinin

zayf oluu

veya

gönlün

baka

bir

arzu

ile

dolu

ve

o

arzunun

içine

gömülü

olmas.

Talebe,

hocasnn

ilimdeki

kemali-

ni

müahede

ettii

vakit

ona

benzemeye

ve

iktida

etmeye

ken-

disini

sevkeden

iddetli

bir

arzu

belirir.

Fakat

o

talebenin

gönlü

açlk

duygusu

ile

dolu

ise

iç

alemini

kaplayan

yemek

arzusu,

ilim

arzusunun

harekete

geçmesini

önleyebilir.

Bu

itibarla

Allah-ü

Teâlâ'nn

sfatlarn

mütalaa

eden

kiinin

kalbi,

masivadan

tama-

men

arnm

olmaldr.

Çünkü

marifet

arzunun

tohumudur;

nef-

sani

duygulardan

bo

olan

bir

kalbe

rastlaynca

derhal

yeerir

ve eer

kalb,

bu

duygulardan

hali

olmazsa

tohum

da

baarl

olamaz.

c

-

O

sfatlardan

mümkün

olan elde

etmeye,

onunla

ahlâklanmaya,

onun

güzellikleri

ile

nefsini

tezyin

etmeye

çalr-

lar.

Kul

böylece

Rabbani,

yani

Rabb

Teâlâ

Hazretlerine

yakn

ve



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

45

melaikeden

meydana

selen

mele-i

a'lâya

refik olur. Nitekim

onlar

yaknlk

bisat

(yaygs) drlar. Her kim

onlarn

sfatlarndan

bir benzeyi kaparsa onlar Hak Teala Hazretlerine

yaklatran

sfatlarndan ne miktar

elde

etmi ise

o

miktar yaknlk

kazanm

olur.

Hak

Teâlâ

Hazretlerine sfat

yönünden yaklamann kapal

bir manâ

olduunu ve

kalplerin

bu hususu

kabul

ve

tasdikten

istinkâf

etmeye meyyal

bulunduklarn ileri sürerek meseleyi,

inkarclarn

inkar

gücünü

kracak ekilde vuzüha

kavutur;

mese-

lenin hakikati

izah

edilmedikçe

birçoklarnn bu

meyandaki

tu-

tumlar

inkara

yakndr

dersen,

cevaben

derim

ki:

Sen ve

sarkl

cahiller mertebesinin

biraz

ilerisinde olan

da

bilir

ki;

varlklar,

kamil

ve

naks

varlklar

olarak

ikiye ayrlr.

Kamil,

kemal dereceleri her

ne

kadar

mütefavit (birbirinden farkl)

olur-

sa

olsun, naksdan daha

üstündür.

Kemilin müntehâ (en

son

mertebe)si Bir'e mahsustur,- hatta

mutlak

kemal

sahibi ancak

O'dur.

Dier

varlklar mutlak kemal

sahibi

deillerdir.

Her biri,

izafet sebebiyle

deien kemâlâta

sahiptir. Onlarn

ekmel (en

kamil) 'i, mutlak kemal sahibine en

yakn

olanlardr. Mekan

ve

mesafe

yaknln deil,

rütbe

ve derece yaknln

kastediyo-

rum.

Sonra

varlklar, canl

ve

cansz olarak

da

ikiye

ayrlr.

Biliyor-

sun

ki,

canl

canszdan

daha

üstün

ve

daha

kamildir

ve

canllarn

dereceleri üçtür:

Meleklerin derecesi.

nsanlarn

derecesi

ve

hayvanlarn

derecesi.

Hayvanlarn,

sayesinde

üstünlük

kazandk-

lar,

hayat

(canllk)

daki

dereceleri

en

geridedir;

çünkü

canl

demek

idrakli

ve faal

demektir.

Hayvann idrakinde

noksanlk

ve

(ilinde

de

noksanlk

1

vardr.

drakindeki

noksanlk,

onun

idrakinin

sadece

duygulara

münhasr oluundan

ileri

gelmektedir.

Duygu-

larn idraki

ise

kaasrdr. Çünkü eyay

ancak

el

dedirmek

veya

yaknnda

olmak

suretiyle

idrak

eder.

ayet

elle

tutma

veya

ya-

knl

k

olmazsa

duygu

ilemez.

Nitekim

elle tutma

ve tatma

duy-

gulan demeye

muhtaç görme,

iitme

ve

koklama

duygulan da

yaknla muhtaçtr.

Kendisinde temas

ve

yaknlk

tasavvur

edil-



46

mam-

Gazalî

meyen

bir

varlk

olursa,

duygu, bu durumda o

varl idrak

edemez.

Hayvann

fi'lindeki noksanlk

ise,

ehvet

(istek)

ve

öf-

kenin iktizasna

münhasr

oluundan ileri

geliyor.

Bir

hayvan

istek

ve

öfkeden

baka

harekete

geçiren

bir amil

yoktur.

Hayvann

akl

yoktur ki,

onu

istek ve öfkenin

icaplarna

muhalif

(aykr) olan

ilere çarsn.

Meleklere

gelince,

onlarn derecesi en

yüksek

derecedir.

Çünkü melekler,

idraki

yaknlk ve

uzakln

tesiri altnda

bulun-

mayan

varlklardr.

Hatta

onlarn

idraki,

kendisinde

yaknlk

ve

uzaklk tasavvur

edilenlere münhasr

deildir. Çünkü

yaknlk

ve

uzaklk

ancak cisimler

üzerinde

tasavvur

edilir.

Cisimler,

mevcu-

datn en

deersiz

ksmlardr. Ayn

zamanda

melek,

ehvet

ve

öfkeden

münezzehtir.

Onlarn fiilleri

ehvet

ve

öfke

icab,

de-

ildir. Fiil ve

amelleri,

ehvet

ve öfkeden

yüce

bir gayeye

daya-

nr.

Bu gaye,

Allah-ü Teâlâya

yakn

olma

isteidir.

nsan

ise,

iki

derece

arasnda

orta

mertebede

bu-

lunmaktadr. Sanki'

insan,

hayvaniyet

ve

melekiye'tten

mürekkeb

(terkib edilmi)

bir

varlktr.

Balangçta

(çocuklukta)

hayvaniyet

ciheti

daha

galiptir.

Çünkü

önceleri

yürümek

ve

kmldamak

suretiyle

mahsus

(duyulan)'a

yaklald

zaman

ancak

idrak

edebilen

duygulardan

baka

bir idrake

sahip

deildir. Beden

hareketine

muhtaç

olmakszn

ve

eyay

idrak

etmek

için

temas

ve

yaknlk

aramakszn

göklerin

ve

yeryüzünün

alemlerine,

hatta

mekanda

yaknlk ve

uzaklktan

münezzeh

olan

hususlarn

idraki-

ne

nüfuz

eden

akln

nuru ile

aydnlanncaya

kadar bu

durum

devam eder.

Ayni

zamanda

önceleri

onun

varlna

hakim

olan

ey,

ehvet

ve

öfkesidir.

Kendisinde

olgunluk

arama

istei

so-

nuç

ve

akbet

düüncesi,

ehvet

ve

öfkenin

icaplarna

kar

isyan

belirinceye

kadar

bu

iki

unsurun

tesiri

altnda

kalr.

ayet

ehvet

ve

öfkesini

yener,

onlara,

malik

olur

ve

onlar,

kendisini

kumanda'

ve

idare

edecek

güçte

olmazlarsa,

bu

bakmdan

meleklerden

bir

benzeyi

alm

olacaktr.

Keza,

nefsini

hayâlât

ve

mahsusattan

keser,

hiç

bir

his

ve

hayalin

eriemeyecei

hu-



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

47

suslarn

idraki

ile

Cinsiyet

peyda

ederse,

meleklerden

bir

ben-

zeyi

daha

aim

olacaktr.

Çünkü

hayatn

hususiyeti

idrak

ve

akldr.

Noksanlk,

itidal

ve

kemal

bu iki

eye

racidir. Bu

iki

hususi-

yette ne derece

meleklere

uyarsa: o

nispette

hayvaniyetten

uzak

ve

melekiyete

yakn

olur. Melek

ise Allah'a

yakndr.

O

hal-

de yakna yakn

olannda

yakn olmas

serekir.

Diyeceksin

ki,

bu

sözden

anlalan

zahir

mana

kul ile

Hak

Teâlâ

Hazretleri

arasnda

benzerlik bulunduunu

sösterir.

Çünkü

kul,

Allah'n

ahlak

ile

ahlâkland

vakit

O'na

müabih

(benzeyen)

olur.

Oysa

er'an ve

aklen

bilinmektedir ki,

Allah'n

ei

ve

ben-

zeri

yoktur.

Allah hiç

bir

eye benzemez ve

hiç bir

ey

de O'na

benzemez. Buna

cevaben

derim

ki:

Aliah-ü

Teâlâ

hakknda

menfi

olan

mümaseletin manasn

her

ne

ekilde

anlarsan

anla,

O'nun

ei

ve

benzeri

bulunmad-

n

j

bileceksin,

öyle

ki

herhansi

bir

vasfta

ortak

olmann

mümaseleti

gerektirecei

zannedilmemelidir.

Birbirine

benze-

meyen ve

birbirinden

son derece

uzak

olan

iki

zddn birçok

sfatlarda ortak

olduklar

sörülmektedir.

Nitekim siyah,

araz olma,

renk olma,

sözle

sörünme

ve

dier baz hususlarda

beyaza

ortak

olmutur. Bu

durumda

bir

kimse

Allah-ü Teâlâ mahalle

muhtaç

olmayan

mevcuttur ve

o,

Semi, Basir, Alim,

Mürid,

Mü-

tekellim,

Hayy,

Kadir

ve

Fail'dir

der ve

insallm da böyle oldu-

unu söylerse,

onu müebbihe

frkasndan

m

sörecek

ve

misil

ispat ettiine

mi

hüküm

vereceksin?

Heyhat..

Durum

zannettiin

gibi

deildir.

Eer

böyle

olsayd

bütün

insanlarn

müebbihe

olmalar

gerekirdi: Çünkü en

azndan

vücud sfatnda

müareket

vardr.

Vücud ise

müabeheti, hatta

nev'iyet

ve

mahiyette mü-

areketten

ibaret

olan

mümaseleti

andrcdr.

At,

zeyreklikte

her

ne

kadar

üstün olsa

da

insana örnek

olamaz.

Çünkü

at,

nev'iyette

insandan

ayrlmaktadr

ve

yalnz

zeyreklikte

ona

ben-

zemektedir

ki

bu

zeyreklik,

insann

zatiyetini

tekil

eden

mahi-

yetten

hariç

bit

arizdir.

Tanrlk hususiyeti ise,

bizatihi Vacibül-

vücud olup

var

olmas

mümkün olan her ey'i muntazam

ve

|

1-&£NZE.î»

ORTAKL

K



48

mam- Gazalî

mükemmel

ekilde

yaratan bir varlk -olmasdr. Bu hususiyette

ortaldk

ve

ortaklktan

hasl

olan

mümaselet

elbetteki

tasavvur

edilemez, Kulun rahim, sabr ve ekûr olmas

mümaseleti gerek-

_

tirmez.

,

Nitekim

semi,

basir, alim, kaadir,

hayy

ve

fail

oluu

mümaseleti gerektirmiyor. Hatta

diyebilirim ki,

tanrlk hususiyetini

ancak

Allah-ü

Teâiâ ve

O'nun

ei

ve

benzeri olan

bilir.

Fakat

O'nun ei

ve

benzeri

olmadna

göre

O'ndan bakas zinhar

bilemez. Bu

sebeple

Allah'

ancak

Allah-ü Teâlâ bilir diyen

Cüneyd

(Rahimehullah) hakikati ifade etmitir. Nitekim

en

üstün

kuluna

bile

bir

isim

vererek

o

ismi

arada

perde

klmtr; Allah'tan

bakas bilmez.

Zinnûn

ölüm

yatanda

iken

kendisine ne

arzu

edersin?

diye

soruldu.

Cevaben

bir lahza

bile

olsa ölmeden

evvel

O'nu

tanmay dedi. Bu söz imdi bir, takm zayflarn

kalplerini kartrmakta ve

bu

nevi sözleri

anlayacak kudrette

olmadklarndan

inkar ve tevile

gitmektedirler.

Halbuki Allah'

çok

iyi

bilirim diyen de bence sözünde

dorudur

ve

Allah'

bilemem

diyen

de

sözünde

dorudur.

ê'jar

1 Bilindii

üzere

nefy

ve ispat, ikisi

birden bir arada

sdka

hamledilemez; ancak sdk

ve kezibi

paylarlar.

Yani nefy doru

olursa

ispat

yalan

ve

ispat

doru

olursa nefy

yalan

olur.

Fakat

sözün vechi deiirse

sdk

bir

iki ksmda

tasavvur

edilir.

öyle

ki, Ebu Bekir

Es-Sddîk' tanr

msn? sorusu

iki

kiiye

sorulsa ve

onlardan biri,

Ebu

Bekir

Es-Sddîk,

bilinmeyecek

ve

tannmaya-

cak

bir

ahsiyet

midir?

Büyüklüü, öhreti

ve

adnn

her

tarafa

yaylm olmas

yannda, dünyada onu

tanmayan

kimse

tasavvur

edemem,

minberlerde

sözü

geçer,

camilerde ad

anlr,

övgü

ve

meziyetleri

bütün

dillerde

söylenir

diye

cevap

verse, öbürü

de,

ben

kimim

ki Sddîk'

tanyabileyim

Heyhat,

heyhat

Sddîk'

ancak

kendisi gibi

veya

daha,

üstün olan

tanr,-

onu

tandm

nasl iddia

edebilir

veya

onu

tanmaya

nasl göz

dikerim;

ben

gibiler,

onun

adn

ve

vasfn

iitirler

ki,

onu

tandklarn

iddia

etmeye

haklan

yoktur

dese

her

ikisi' de

doruyu

söylemi



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

49

olmaktadrlar.

Ne

var

ki,

bu

ikinci

sözün

vechi bakadr

ve

o

tazim

ve ihtirama

daha

layktr.

te

Allah' bilirim

veya

bilemem

diyenlerin

sözlerini

bu

e-

kilde

anlamak

gerekir.

Hatta düzgün

bir

yazy anlayl

bir insana

göstersen ve

bu

hattn

sahibini

tanr msn?

diye

sarsan,

hayr

dese

doru

söylemi

olur.

Evet

bu

hattn

sahibi

yaayan,

muk-

tedir,

iiten,

gören,

eli salam

ve

hattatlk

sanatna

vakf

bir

in-

sandr,-

hakknda

bütün

bunlar

bildiim

halde

kendisini

tanmaz

olur

muyum?

diye

cevap

verse

gene doru

söylemi

olur.

u

farkla

ki,

tanmam

sözü daha

doru

ve

uygundur.

Çünkü hakikat-

te

o

hattn

sahibini

tanmamaktadr.

Sadece

düzgün

bir yaznn

yaayan,

muktedir,

iiten, gören,

eli

salam

ve

yaz sanatn

bilen

bir

hattata

muhtaç

olduunu

bilmi,

hattatn

kendisini

tanmam-

_

tr.

Bütün

insanlar

da

böyledir.

Bu

muntazam

ve

muhkem

kaina-

tn

müdebbir,

hayy,

alim

ve

kaadir bir

yapcya

muhtaç olduu-

nu

bilirler,

Bu

ise iki tarafl bir

marifettir:

Bir

taraf

alem

ile

ilgilidir

ve

buradan

alemin

bir

müdebbir'e

muhtaç

olduu

biliniyor.

Öbür

taraf

ise Allah-ü Teâlâ

ile

ilgilidir ve

buradan

,da

zatn haki-

kat

ve

mahiyetine

dahil

olmayan

sfatlardan

mütak

olan

isimler

biliniyor.

Nitekim

bir

kimse,

bir

ey'i

göstererek

o nedir? diye

sorarsa,

bu

soruya

kar bir takm

mütak

(türemi) isimlerin zik-

redilmesinin

zinhar cevap

saylmayacan

yukarda açklam

bulunmaktayz. Mesela,

bir hayvann

ahsn iaret ederek

bu

nedir?

dese

ve

cevap

olarak

da,

ya

uzundur

veya

beyazdr

veya

ksadr

dense

yahut

suyu iaret ederek bu

nedir? dese

ve souktur

cevab

verilse

yahut

atei

iaret ederek bu nedir?

dese

ve

sndncdr

cevab verilse

üphe

yok ki bütün bunlar

mahiyetin

cevab

deillerdir. Bir

ey'i

tanmak, ancak

o

eyin

hakikat

ve

mahiyetini bilmekle kaabildir;

mütak

isimleri

tanyp

bilmekle

deil.

[ Evet,

bir

eyi

tanmak,

o

eyin

hakikat

ve

mahiyetini

tanmak-

c/eu^

tr.

Isndrc

ise,

hararet vasfna

sahip

müphem bir varlktr.

Alim

ve kaadir sözümüz

de böyledir. Alim,

ilim vasfna

sahip

müp-

I

T



50

mam-

Gazalî

hem

bir

varlk,

kaadir de

kudret

vasfna

sahip

müphem bir

varlk-

tr.

Eer

sen,

var olmas

mümkün

olan

her

eyi

var

eden

vaci-

bül-vücud

sözümüzün

O'nun

hakikatinden

ibaret

olduunu

söylersen;

heyhat

derim.

Çünkü Vacibül-Vücud

sözümüz,

O'nun

illet

ve

faile

muhtaç

olmamasndan

ibarettir,

bu

da,

O'n-

dan

sebebin

selbi

hususuna

râcidir.

Bütün

varlklar

O'ndan

vücud, bulur

sözümüz

ise,

fillerin

Allah-ü

Teâlâya

izafeti

husu-

suna

râcidir.

Bu

durumda

bize

bu

ey

nedir?

eklinde

bir

soru

tevcih

edilse

ve biz

faildir

desek,

cevap

olmaz.

lleti

bulunan

bir

varlktr

desek,

sene cevap

olmaz.

Ya

illeti

bulunmayan

bir

varlktr

desek

nasl

cevap

olur?

Bütün

bunlar

O'nun

zatnn gay-

risinden

ve nefy

veya

ispata

mevzu

olmak

üzere

zatna

izafe

edilen

bir husustan

haber

vermektedir.

Bütün

cevaplar

isimler-

de,

sfatlarda

ve

izafetlerde

kalyor]

O

halde

O'nu

tanmann

yolu

nedir?

diye

sorarsan

cevaben

elerim

ki:]

Bir

sabi

veya

bir

innin

(iktidarsz,

puluç),

bize

çiftlemenin

1

tadn

duyma

ve

hakikatini

idrak

etme

yolunu

sorsa,

bu

mesele-

de

iki

yolun

bulunduunu

söyleriz.

Ya

onu

kendisine

vasfederek

tantacaz

veya

ehvet

garizesine

ulancaya

kadar

sabret;

o

zaman

çiftlemeyi

kendin

yapar

ve

tadn

örenirsin

diyeceiz..

Gerçek

marifete

ulatran

tahkik

yolu

bu

ikinci

yol-

dur.

Birinci

yol

ise

bir

tevehhüm

yaratmaktan

ileri

geçmez.

Çift-

lemeyi

tad

diye

adlandrlan

bir

nesneye

benzetmekten

ibaret

kalr.

Fakat

kendisinde

ehvet

meydana

gelir

ve

tadarsa,

onun

ekerin

tadna

benzemediini

ve

gerçek

tadn

tevehhüm

ettii

ekilde

olmadn

kesin

olarak

anlayacaktr.

smi

ve

sfat

hakkn-

da

bütün

duyduklar

ve

onun

lezzetli

ve

güzel

olduu

doru

olmakla

beraber.

Böylece

Allah-ü

Tealay

tanmann

da

iki

yolu

vardr:

Biri

f

kaasr

(kusurlu)

ve

öbürü

mesdüd

(kapal)

dr.;

Kaasr,

isim

ve

sfatlarn

zikredilmesidir

ki,

bunun

yolu,

nefislerimizden

örenip

bildiklerimize

benzetmektir.

Biz

kendimizi

kaadir,

amil,

hayy

ve

mütekellim

olarak

biliyoruz.

Sonra

bunlarn,

Allah-ü

Tealâ'nn

j-SoD^R

5- A

i

D

I



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

51

vasflarndan

olduunu

iittik;

delil

ile

örendik; kaasr

(kusurlu)

olarak

da fehmettik. Tpk

nnin'in,

ekerin tadna

benzetmek

suretiyle

çiftle§menin

tadn

anlamas gibi.

Oysa

bizim

hayatmz,

kudretimiz ve

ilmimiz, Allah'n

hayat,

kudret

ve ilminden

alabil-

diine uzaktr; hatta

iki

uzaklk

arasnda

münasebet yoktur, )

~*

I

Allah-ü Tealay

bu

evsaf

ile

tarif

etmenin

faidesi

ise iham,

tebih, kendisine

benzemedii halde

isimde müarekettir.

Ga-

yemiz, çiftlemenin

tadn nnin'e

anlatmak olunca, onu

kendisi-

ne,

duyduu tatlardan

biri,

mesela

tatl bir

yemein lezzeti

le

temsil

ederek,

ona

ekerin

tatl

olduunu,

eker

yediin

zaman

aznda

tatllk

ve

içinde

ho

bir

raiha

hissetiini biliyor

musun?

deriz

ve

o, evet

der.

Bunun

üzerine

cima (cinsi münasebet)

de ite

böyledir deriz. Fakat ona çiftlemenin

gerçek tadn

hakikatine

uygun ekilde anlatm

olduumuza

ve

nnin'in

bu

tad filen

zevkeden ve

duyan kiinin

durumunda olacana

kani

misin?

'Heyhat

Gerçek

u

ki

bu

vasf

bir

iham

yanl bir te'bih

ve

tefhim

ve

isimde

müareket

olmaktan

ileri

geçmez.

hamdr,-

çünkü umumiyetle

güzel

bir i olduu

vehmini

uyandrr.

Tebihdir;

çünkü

çiftlemenin

tad

sadece

isimde

ekerin

tadna

benzetilmitir.

Fakat

hiç

bir

ey

O'nun

misli

gibi deildir;

diridir, dier diri-

ler

gibi deil, kaadirdir,

dier

kaadirler

gibi deil diyerek

tebihi

keseriz. Nitekim

çiftleme,

eker gibi

tatldr,

fakat

o

lezzet

elbette

bu

lezzete

benzemez

ve

aralarnda

yalnz

isimde

mü-

areket vardr

deriz.

Sanki

biz

Allah-ü

Tealâ'nn hayy,

alim

ve

kaadir

olduunu

biiince

önce

Kendi sözümüzün

manasn

bil-

mekte

ve O'nu ancak

kendimizle tanmaktayz.

öyle

ki kula

iitmeyen

insann, Allah-ü

Teala

semi'dir

sözümüzün manasn

anlamas

tasavvur

edilemez.

Anadan

doma

kör

de,

O

basir'dir

sözümüzün manasn

anlayamaz.

Nitekim bize,

Allah

eyay

nasl

bilir?

diye

sorulsa,

senin

eyay

bilmen

gibi

deriz.

Nasl

kaadir

oluyor?

diye

sorsa,

senin kaadir

olmakln gibi

deriz. Bizim

bu

cevabmzdan

bir

ey

anlayamaz.

Ancak kendi-



1

52

mam-

Gazalî

I

sine

münasip olan bir

vasf

ise

önce

onunla

kendisinin muttasf

olduunu

ve

sonra

kendisine

mukayese

etmek

suretiyle baka-

sn

bilir.

Allah-ü

Teala'nn

bizde

münasibi

bulunmayan

bir

vasf

ve

hususiyeti olursa bu

durumda

bizdeki

vasf

sadece

isimde

ona

ortak

olur. ekerin

tadnn

çiftlemenin

lezzetine

müareketi

olmasayd

anlalmas

elbette

imkansz

olurdu.

;

£

[Her insan önce

kendini

tanmakta

ve sonra

Allah-ü

Teala'nn

sfatlar ile

kendi

sfatlan

arasnda

mukayese

yapmaktadr.

Oysa

Allah-ü Teala'nn sfatlar

yücedir

ve

bizim

sfatlarmza

benze-

mekten

münezzehtir.

te

bu

marifet

kaasr

(kusurlu)

ve

kendi-

sinde

iham

ve

tebih ciheti

saliptir./

Bu

itibarla

müabehetin

aslen menfi olduunu

ve

isimde

müareket

olmakla

beraber

ikisi

arasnda

münasebet

bulunmadn bilmek

gerekir.

Mesdûd

(kapal) olan

ikinci

yola gelince,

bu

kulun

tanrlk s-

fatlarnn

tamamn

elde edinceye

kadar beklemesi

ve

nihayette

tanr

olmas yoludur. Tpk

Sübyann

çiftlemenin

tadn

duymak

için

bulû

çan

beklemesi

gibi.

Ne

var ki

bu

yol

kapal ve

yasaktr.

Çünkü

tanrlk

hakikatinin

Allah'tan bakas için

hasl

olmas

müstahildir.

Bu

yol,

tahkiki

mari-

fetin

yegane

yoludur

amma,

o,

Allah'tan

bakasna

mutlak

ve

kati surette

kapaldr.

O

halde

Allah', hakikati

üzere

Allah'tan

bakasnn bilmesi

muhal

(imkansz)

dr.

Hatta

diyebilirim

ki,

Peygamberi

bile

ancak

Peygamberin

kendisi

bilir.

Nübüvvet

mertebesine

ermemi

olan

nübüvvetin

sadece

adn

ve

onun

insanda

Peygamberi

Peygamber

olmayandan

ayrt eden

bir

hususiyet

olduunu

bilir.

Fakat o

hususiyetin

mahiyetini

ancak

o

hususiyete

sahip

olan

peygamberin

kendi

bilir.

Peygamber

olmayan

asla

bilemez. Ancak

kendindeki

sfatlara

benzetmek

suretiyle

anlar.

Hatta

daha ilen

gidecek

ve

diyeceim

ki:

Hiç

kimse

ölümün

hakikatini,

cennetin

hakikatini

ve

cehennemin

hakikatini

bilemez.

Bu

hususlar

ancak

ölümden

sonra,

cennet

ve

cehenneme

girdikten

sonra

bilinir.

Çünkü cennet

esbab

melezzettir.

Ömründe

lezzet

duymayan

bir

insan

farz

edelim,

~

ORTAKLK

1-hüHM



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

53

cenneti

ona

çekici

ve

cazip

bir

ekilde

anlatabilmemize imkan

yoktur.

Cehennem

de

ac

veren

sebeplerden

ibarettir

ki,

öm-

ründe

ac

çekmeyen bir insan

farz edelim, cehennem i

ona

anlatabilmemiz mümkün

deildir. Ancak

ac çektii

en

büyük

acya benzetmek

suretiyle cehennemi

kendisine anlatabiliriz

ve

lezzetlerden bir

ksmn

tatt

vakit

de yemek,

cinsi

münasebet,

manzara

ve benzeri lezaizden tatt en büyük

lezzete

ben-

zetmek suretiyle cenneti kendisine

anlatmaya

çalrz.

ayet

cennette

dünyadaki lezzetlere

benzemen

bir lezzet

varsa

onu

«nlatmaya aslen

imkan

yoktur.

Ancak

tebih

yolu

ile

anlatlabilir.

Ipk çiftlemenin lezzetinin ekerin tadna

benzetilmesi

gibi.

üphe

yok

ki

cennetin lezzetleri,

dünyada tattmz

her

çeit

lezzetten,

cimâ

lezzetinden, eker

lezzetinden

çok

uzak

ve

bakadr.

Nitekim cennet

lezzetlerinin en doru

'tabiri

göz

görmemi

kulak iitmemi

ve insan

hayalinden geçmemi

lez-

zetler

olarak tavsif

edilmesidir.

Eer,

dünya yiyeceklerinden

birinin

tadna

benzetirsek,

onun

dünya

yiyecekleri

gibi

olmad-

m

ve mesela

cinsi

münasebetin

lezzetine

benzetecek olur-

sak, onun

dünyada

bildiimiz

cinsi

münasebet

gibi olmadn

söylemek

zorundayz.

Bütün

bunlardan

sonra

artk yer

ve

gök halknn,

Allah' an-

cak

isim ve sfatlan

ile

tandklarn

söylememizin

hayreti

mucip

olacak taraf

var

mdr?

Nitekim

cennet

hakkndaki

bilgilerin

de

isim

ve

sfatlardan

ibaret

olduunu

söylemekteyiz.

te

insann

isim

ve sfatn

iitip de

tanmad

idrak

edemedii,

zatna

eri-

emedii,

hali

ile

hallanamad

her ey

de

böyledir.

I

'^ Ariflerin

Allah'

tanmalarnn neticesi

nedir?

diye

sorarsan

ON

deriz

ki:

Allah'

(gerçek

manada) tanmaktan

aciz

olduklarn

bilmeleridir. te

O'nu

tanyamayacaklarn

ve tanmann

zinhar

mümkün olamayacan

bildikleri

zaman

hakikati bilmi

olurlar.

Zira

tanrlk

sfatlarnn

künhüne

vakf

olarak

hakiki

marifetle

Allah'

bilmek,

Allah'tan

bakas

için

muhaldir.

Marifet, yukarda

zikretti-

imiz gibi

keif

ve

bürhan

tarikiyle

olursa,

bir

mahluk için

müm-



kün olan

marifetin

son

haddine

eriilmi

olur.

Nitekim

Sddk'

Ekber (R.A),

derk-i

idrakden

acziyet

idraktir

sözü

ile

bu

ger-

çei

iaret

etmitir.

Hatta

kainatn

efendisi

Rasulüllah

(S.A.V.) de,

sen

kendini

övdüün

gibi ben

seni

övmeye

muktedir

deilim

sözü

ile bu

hakikati

kastediyor. Bu

sözün

manas

udur:

Ey

Al-

lah'm Sana

mahsus

olan

övgüleri

ve

tanrlk

sfatlarn

ihata ede-

bilecek

güçte

deilim

onlar

ancak

ve ancak

sen

ihata

edersin.

Yoksa

bu sözden,

dil ile

tabiri

mümkün

olmayan

hakikatlere

erdiini

kastetmi

deildir.

I

Marifetin

genilemesi

meselesine

gelince

bu

genileme,

Orun

sm

ve

sfatlarna

dair

olan

marifette

olur.

Eer

O'nu

bil-

mek

mümkün

deilse

o

halde

melekler,

nebiler

ve

velilerin

mari-

fet

babndaki

derecelerinin

ne

ile

birbirinden

farkl

olacan

sorarsan

cevaben

derim

ki:

Marifetin

iki yolu

olduunu

ören-

mi

bulunuyorsun.

Birisi

hakiki

olan

yoldur

ki, bu

yol, Allah'tan

bakasna

kapaldr.

Bu

yolu

kazanmak

ve idrak

etmek

isteyen

bir

mahluku

celal

tecellileri

hayrete

düürür

ve.

ban

kaldrp

bak-

mak

istedii

an,

duyduu

dehetten

gözleri

kapanr.

Sadece

isim

ve sfatlan,

tanmaktan

ibaret

olan

ikinci

yol

ise

halka

açktr.

Mahluklarn

meratibi

ite

bu

yolda

deimektedir.

Allah-

Tealâ'nn

alim

ve

kaadir

olduunu

icmali

olarak

bilenle

O'nun

y«

ve

gök

alemlerinde;

ruhlarn

ve

cesetlerin

yaratlnda

akllara

hayret

veren

eserlerini

müahede

eden,

memleketinin

esiz

ve

emsalsiz

güzelliklerine

ve

harika

sanatlarna

vakf

olan,

bunlar

bütün

ayrntlar

ile

inceleyen,

her

birinde

gizli

olan

hikmeti

ara-

yan,

letaif-i

tadbiri

müstevf

ve

Allah-ü

Tealâya

yaklatran

me-

lekiyet

sfatlarnn

tamam

ile

muttasf

olan,

o

sfatlar

bilfiil

yaayar

bir

olur

mu?

Hatta

bu iki

kii

arasnda

erii

lemeyecek

derecede

uzaklk

vardr.

Mamafi

nebilerin

ve

velilerin

meratibi

arasndaki

fark,

ancak

bir

misal

ile

anlayabileceksin.

Mesela

mam

afii

(Rahimehullah^

gibi

takva

sahibi

ve

kâmil

bir

âlimi

malum

olduu

üzere

kapcs

da

tanr,

talebesi

El-Müzeni

de

tanr.

Kapc,

onun

bir

hukuk

alir

^MERTEBELER



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

55

ve

yazan

olduunu

ve

halk

Allah'a

irad ettiini

icmali

olarak

bilir.

El-Müzeni ise,

kapcsnn tanmas

sibi

deil,

onu

sfat

ve

malumatnn

teferruatm ihata

edecek ekilde tanr;

Hatta

on

çeit ilim

sahibi

olan bir

alimi,

o

ilimlerden yalnz birini

tahsil

etmi

olan talebesinin tanm

olmasna

imkan bulunmad

hal-

de

o

ilimlerden hiç birini

tahsil:

etmeyen

hizmetçi nasl tansn?

Hatta on

ilimden

birini

tahsil eden

talebe, eer o ilimde

hocas-

na

müsavi

olursa onun onda

birini

tahkik

yolu ile tanm

olur.

ayet o

ilimde

de

hocasnn

seviyesinde

deilse,

seri

kald

hususlarda

hocasn

tahkik

yolu

ile

deil,

ancak

icmali

olarak

bildii

söylenir.

Bu icmali bilgi ise,

hocasnn

kendisinden daha

çok malumatl

olduunu bilmesinden

ibarettir.

te

marifetullah'da

meratibin

deiik olmas da

buna

ben-

zer.

Allah-ü Tealâ'nn

malumatna,

kudretinin

harika eserlerine,

dünya,

ahiret, mülk

ve

melekut

alemlerini

süsleyen

esiz

ve

benzersiz

sanatlarna

vukufiyet

arttkça

Allah-ü Tealâya

olan

marifeti

o

nispette

artar

ve

tahkiki

marifete

o

nispette

yaklar.

Eer

zatn

hakikatini

bilmediklerine

ve bunun

müstabil

ol-

duuna

göre

isimleri

ve

sfatlan gerçek

ve tam marifetle

bilmiler

midir? diye soracak

olursan,

deriz

ki:

Hebat Bunu

da ancak

tam

ve hakiki

olarak

Allah-ü

Tealâ

bilir.

Çünkü

bir

zatn alim ol-

duunu bildiimiz

vakit,

hakikatini

anlayamadmz

müphem

bir

varl tanm

olmaktayz.

Sadece

o

zatn ilim

sfatna

sahip

ol-

duunu

biliriz.

Sonra

ilim

sfatn

gerçekten

ve

hakikatine

uygun

ekilde

bilirsek, o

zatn

alim olduuna

dair

bilgimiz

tamdr,-

yok-

sa

deildir.

Allah-ü

Tealâ'nn

ilminin

hakikatini

ancak o

ilme

sahip

olan

bilir ve o

ilme

Allah'tan

bakas sahip

olamayacana

göre

ondan

bakas

bilemez.

Ne

var

ki

kendi

ilmine

tebih

yolu

ile

anlar.

Yukarda

irad

ettiimiz

eker

misalinde

olduu

gibi.

Allah-ü

Tealâ'nn

ilmi, halkn

ilmine

benzemez

ve

bu

itibarla

halkn Allah-ü

Tealâ'nn

ilmine

olan

marifeti

tam

ve

hakiki

marifet

deildir.

lham

ve

tebihidir.

Bu

söz,

hayretini

mucip

olmasn.

Ben

ayn

zamanda bir

sihirbaz

ancak o

sihirbazn

kendinin

veya



56

mam-

Gazalî

onun

gibi

veya onun

üstünde

olan

baka

bir sihirbazn

bile-

bileceim

söylemekteyim.

Sihir

nedir

bilmeyen,

sihrin

hakikat

ve

mahiyetini

tanmayan

kii,

sihirbazn

sadece

vücud

yapsn

ve

onun

mahiyetini

bilmedii

bir

ilim

ve

hususiyete

sahip

olduunu

bilebilir.

Sihirbazn

malumatna

ve

tad

hususiyetin

mahiyetine

vakf

deildir. Gerçi

o

hususiyetin,

müphem

de

olsa

ilmin

bir

ubesi

olduunu

ve

semeresinin

de

gönüllere

tesir

etmek,

ci-

simlerin

zahiri

evsafn

deitirmek

ve

kar

kocay

birbirinden

ayrmak

olacan

bilir. Fakat

bu,

sihrin

hakikatini

bilmi

olmak

deildir.

Sihrin hakikatini

bilmeyen

de

sihirbazn

hakikatini

bile-

mez.

Çünkü

sahir

(sihirbaz),

sihir

hususiyetine

sahip

kii

demek-

tir

ve

sihir

sfatndan

mütak bir

isimdir ki,

sfat

bilinirse

ancak

isim

bilinir

ve

sfat

bilinmezse isim

de

bilinmez.

Bu

itibarla

ehirde

-

bakasnn

sihir

hakkndaki

bilgisi,

mahiyetten

uzak

bir

umum

vasfdan

ibarettir;

yani

sihrin

ilmin

bir u

besi

olduunu

ve

ken

diine

ilim

isminin

intibak

ettiini

bilmekten

ileri

geçmez.

Allah-

Tealâ'nn kudretine

dair

malumatmz

da

böyledir.

Kudretin

L,

vasf

ve

semeresinin

de

eyay

yaratmak

olduunu,

kendisine

kudret

ad

verildiini,

çünkü

cima

lezzetinin

eker

lezzetine

münasip

olmas

gibi

onun

da

kudrete

münasip

olduunu

biliriz.

Bütün

bunlar,

kudretin

hakikatinden

uzak

ve ayr

eylerdir.

Ne

var ki

Allah'n

kudretinin

ümulü

altna

giren

eyann

tafsilat

ve

kainattaki

üstün

sanat

eserleri

hakknda

malumat

bakmnda:

kulun

ihatas

arttkça

kudret

sfatn

anmaktan

nasibi

de o

nisj

te

artar.

Nitekim

bir

meyve

bir

meyvelii

gösterir.

Hocasn

ulum

ve

maarifi

hakknda

talebinin

ihatas

arttkça

onu

daha

r

tanr

ve

ona

kar

saygs

bütün'enir.

Ariflerin

marifetinin

birbirin-

den

farkl

oluu

da

bu

hususa

racidir.

te

meratibin

nihayeti

yoktur.

Çünkü

kulun,

Allah-ü

Tealâ'nn

nihayetsiz

malumatndan

bilebildiklerinin

ve

bilemediklerinin

de

nihayeti

yoktur.

Vücr

bulan

ey

mutenan

ise

de

insann

ilimler

üzerindeki

kudretin

nihayet

tasavvur

edilemez:

Gerçi

vücud

alemine

intikal

ede

eya,

kesret

(çokluk)

ve

kllet

(azlk)

bakmndan

birbirinde

farkl

olurlar

ve

insanlarn

da,

marifette

birbirinden

farkl

oldukla





attnda

sen atmadn;

ancak

Allah att

7

Kavl-i

erifi

doru

olmazd. Oysa

dorudur.

Çünkü

rami

(atc).

ki

itibarla rânidir

Birinde kula,

öbüründe

ise Allah'a

nispet

edilmitir

ki, bun*

tenakuz

yoktur.

Artk

bu

kadarla iktifa

edelim;

sahili

bulunmayan

bir

denizin

enginlerine açlm

olduk. Bu

çeit

srlarn,

kitaplara

tevdi

edil-

mek

suretiyle

tebeddüle

uramamas serekir.

Bunlarn

burada

arz

ve

beyan kastsz

gelmi

olduundan

bu

bahsi

kapatarak

Esma-i

Hüsna'nn

mufassal

olarak

izahna

dönelim.

7

Enfâl

Süresi,

17.

ayetin bir

ksm.



KNC

BÖLÜM

GAYELER

ve

MAKSADLAR

ÜÇ

KISIMDAN MÜTEEKKLDR

BRNC

KSM

ALLAH'IN

DOKSANDOKUZ SAANN

MANALARININ

ERH

ve

ZAHI

HAKKINDADIR.

Ebu Hüreyre

(R.A.)

rivayet ediyor.

Resulûllah

Sallallâhü

Aleyhi

ve Sellem

buyurdular:

üphe

yok

ki,

Allah'n

doksan

dokuz

ismi

vardr.

Yüzden

bir eksik..

Çünkü

o,

tektir;

tek'i sever..

Bu

isimleri

her kim

sayarsa

Cennet'e

girer



60

mam-

Gazalî

J\

^

)\

—

h

^

4^

.diiî

.^1

»

$î

.j>î

&jg?

.ji^ji

±Â

.L-ui .îî

.î

.£Jt

.j'^

.(v^-J

1

-j^

1

-£î?~^ -J^

1

-^y

1

-J

3

*^

$M^

.(U^JÎ

.y-ji

.Uw

.J'^l

;M3l

.JJ

.LJ-I

.ki-Jl

.j>

.y

ip>

-vm

0\

/>j

.o^l

.î

.iî

4*4»

>u9

-*a

.fîulî

.jjâîî

.j/uj.wJi

.V^

1

-MJ

j >UI_,i ddil

dUÛ

.ti^jJi

.j&t

.£|âî

^f



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

61

ESMA-

HÜSNÂ

ALLAH'IN

EN

GÜZEL

99

SM:

Hüveüâhüllezi

lailâhe illâhüve

birannranu

brranmu

Elmelikü Elkuddüsü

Esselâmü

Elmü'minü Elmüheyminü

Elazizü

Elcebbârü

Elmütekebbirü

Plhâlih

LinaiKU

toanu

Elmusavvirü

r—

i

rr

A

Elgaffaru

LiKa

la u

LVASI

II

ldUU

Errazzâku

Elfettahu

Plulll

1

1U

LlIKdUlZU

bioastu blnarzu

Prrâfi

C lallU

Pimi

1V711

Pil

I

IUIZ.Z.U

1 1

.--V -V

i

illi

blmuzllu

Essemiü toasru LinaKcmu

hadiu

biattu

tnaoru

tnarTiu

Elazimü Elgafuru

tCKUiU

tayyu

Elkebirü

—

L,

Elhafizu trnuKyiu tnasou

Elceu

Elkermu

Errakibü

Elmücibü

Elvasiü

Elhakimü

Etvedûdü Elmecidü

Elbasu

Eehdu

Elhakku

Elvekîlü

Elkaviyyü Elmetnu

Elveliyyü

Elhamidü

-|

,

i

Elmuhs

i—

.

i;.

„••,

Elmubdyu

Elmuidü

Elmuhyi

Elmümiytü Elhay/ü

Elkayyümü Elvacidü

Elmacidü

Elvâhidü

Essamedü

Elkadirü

Elmuktedirü

Elmukaddimü

Elmuahhirü

Elevvelü

Elaâhrü

Ezzâhirü

Elbatînü

'

Elvali

Etmüteâl

Elberrü

Ettevâbü

Elmüntekimü

Elafüvvü

Erraûfü

Malikülmülki

zülcelali

velikram

Etmuksitü

Elcâmiü

Elganiyyü

Elmuni

Elmâniü

Ezzârrü

Ennâfiü

Ennûrü

Elhâdi

Elbediü

Elbâki

Elvârisü

Erreidü

Essabûrü

Cdlecelâlehu.



62

mam- Gazalî

ALLAH

,

^

,

C

[

Bu

Rubûbiyet

sfatlan

ile

müttesif,

serçek

varl

ile

münferit

olan varln

ismidir.

Çünkü ondan

baka

her

varlk

bizatihi

varla

müstahak deildir.

Zira

varl

kendinden

deildir. Zat

itibari

ile

helâka

(yok olmaya)

mahkumdur...

Evet,

Allah'tan baka

her

varlk

helâka

mahkumdur.

Yok ola-

caktr,

baki

kalacak

olan, ancak

ve ancak

O'dur

Lafza-i Celâl

bu

mânâyadr.

Onun

asl

kökü

hakknda

yani

(Allah) kelimesi

hangi

kelimeden

meydana

gelmitir

hususundaki

ileri, geri

fikirlerin serd

edilmesi

insana,

beyhûde

çabalamaktan

ve

yorulmaktan

baka

bir

ey

kazandrmaz.

FADE

(

unu

iyi

bil ki, bu isim,

(Allah)

Allah'n

doksan dokuz

isminin

en

büyüüdür

Çünkü bu,

içinden

hiç

bir

ey

müstesna

olmak-

szn,

bütün ilahi

sfatlan cem

eden

zâte delâlet

etmektedir..

Dier isimleri ise,

ilim,

kudret,

fiil

gibi

yalnz

ifade

ettikleri

mana

birimlerine

delalet

etmektedir..

Ve yine

bu

isim,

Allah'tan

bakasna,

ne

hakikat

ve ne de

mecazen delâlet

etmeyecei

cihetiyle,

bütün

isimlerinden

daha

ahasdr.

Yani

daha

özellik

ve

hususiyet

ifade

etmektedir..

Dier

isimler

ise,

böyle

deildir.

Ondan

bakasna

da

itlâk

edilip

ça-

rlabilir:

Kadir,

Âlim,

Halim

gibi..

te bu

iki

sebeptendir

ki, Allah

ismi,

bütün

isimlerin en büyüü

olmutur...

'

BR

NCELK:

Dier isimlerin

mânâlar,

kula

sübutu

itibaryla

da

tasavvur

edilebilir.

Hatta

merhametli

kiiye

rahim,

bilgin

olan

kiiye

âlim,

sabrl

olana

sabûr,

çok

ükredene

ekûr

denebilir.

Tabii

Allah'a

denmesiyle

kula

denmesi

arasnda

farklar

vardr.

Lakin

Allah



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

63

ismi

ise

her

ne suretle olursa

olsun

Allah'tan

bakasna

itlik

edi-

lemez..

Yukarda

arz

ettiimiz

gibi, ne

hakikat cihetinden ve

ne

de mecaz

cihetinden.

Bu

ismin bu

özellii

itibar

iledir

ki,

Es'sabûr, E'ekûr,

elcebbar, el'melik

gibi

isimler

Allah'a izafe

edilerek: Bunlar

Allah'n

isimlerindendi^)

denilmitir

de,

Allah

ismi,

Sebûr

ve

ekûr'ün

isimlerindendir

denilmemitir.

Zaten

denemez

de

Neden

mi?

Çünkü, bu isim

(Yani

Allah ismi)

ilahi mânalarn

hepsini

içine

alma

itiban

ile

daha

ümullü

ve

daha

kuvvetli

oldu-

undan,

baka isimle

tarif edilmesine

hacet kalmamtr.

Dierleri

ise

ancak

O'na (Lafza-

Cellâl'e)

izafetle

tanmlanmtr...

TENBH:

Kulun,

bu isimden

nasibi,

son derece

teabbud olmaldr.

Yani

Allah'a

bütün kalbi

ile balanmaldr.

Hem

de

öylesine ki,

gözü ondan

bakasn görmemeli,

ondan bakasna iltifat

eyle-

memeli,

ondan

baka hiç

kimseden

bir

dilekte

bulunmamal

(yani

kimseye

boyun

ememeli),

ondan

bakasndan

korkma-

mal .

Bu niçin olmasn

ki, O bu isimden,

O'nun (Allah'n)

ger-

çek varlk olduunu,

O'ndan baka

ne

varsa,

bütün

her eyin

fani, bo ve yoklua

mahkûm olduunu anlamtr....

Evet

kii,

her eyden

önce

kendisinin

de yok

olacan

her

fani gibi

haya-

ta

gözlerini

yumacam

bilmelidir.

Nitekim

Resûlüllah

Sallallâhü

Aleyhi

ve

Sellem

kendisini

yok

saym

da

öyle

buyurmutur:

Arab'n söyledii beyitlerin

en

dorusu Lebid'in

u

sözüdür:

Allah'tan mâada

her

ey botur.



er

RAHMAN

er

1

RAHM

Bu iki isim,

rahmet kökünden

gelmedir,

Rahmet

(esirgeme)

esirgenmi

bir

varl gerektirir,

ihtiyaçsz

bir esirgenmi

ise

kabili

tasavvur

deildir.

te

bu

isimle,

kast

etmeden, murat

etmeden

muhtacn

ihtiyac

(ihtiyar olmadan)

karlanr.

Öyleyse

muhtaç

olan kiiye

Rahim denemez

Bir

ihtiyac

karlamak

isteyen kimse,

eer

o

ihtiyac

karla-

maya

gücü

yettii

halde

karlamazsa

ona Rahim

denmez,

çün-

kü

iradesi

tamam

olsayd

mutlaka

o

ihtiyac

karlard. Eer

ihti-

yac

karlamaktan

aciz ise,

içinde

efkat

ve

merhamet

duygusu

tadndan dolay

kendisine

Rahim

denebilir..

Lakin

ne

var

ki

onun

merhameti

noksan

saylm

olur.

Zira

tam

rahmet

mer-

hamet

iyiliin muhtaçlara

izafesiyle

ve

onlara

gerçekten

isteme-

siyle

mümkün

olur.

Umumi

Rahmet

(Esir-geme)

ise,

hak

edene

de,

etmeyene de

amil

olan

bir' merhamet

(esirgeme)

dir.

Allah'n

Rahmeti

(Esirgemesi)

hem

tamdr,

hem de

ümulü-

dür.

Tamdr:

Çünkü

muhtaçlarn

ihtiyaçlarn

gidermek

istemitir

ve bizzat tam

manâsyla

gidermitir...

ümullüdür;

Zira,

O,

Rahmeti

hak

edene

de,

etmeyene

de

amil

olmu,

dünya

ve

ahirette

duyulacak

her

türlü

zaruret

ve

ihtiyaçlar

kapsamtr.

. .

u

halde

mutlak

ve

gerçek

Rahim

(esir-

geyici)

O'durL.

BR

NCELK:

Rahmet

(esirgeme),

merhamet

eden

kimseye

arz

olan hü-

zün

verici

bir

duygu

olmaktan

hali

deildir,

Rabse

üphesiz

ki

bu

gibi

eylerden

münezzehtir.

Bu

sebeple

belki

bunun

rahmet



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

65

anlamnda bir

noksanlk olduunu

sanrsn. Oysa

bu;

O'nun

hakknda

noksanlk

deil, bilakis

kemal

(mükemmellik) dir.

Noksan

deildir.

Çünkü/

Rahmetin

(esirgemenin) mükem-

mellii;

semeresinin

kemâliyledir.

Muhtacn ihtiyac tam manasy-

la karlannca,

esirgenen kiinin,

asl

merhamet

edenin

elem

duygusunda

herhangi

bir

rolü

olamaz . Merhamet eden

kimse-

nin elem duymas, kendi

ahsnn

zaafna

ve

noksanlna

delalet

eder.

Muhtacn ihtiyac gerçek

manada karlannca bu bir ey

ifade

etmi

olamaz.

Bunun

esirgeme

anlamnda

mükemmel

olmasna

gelince:

O/l

Esirgeyici, hiç

üphe yok ki,

kendi nefsinde duyduu

bu

acma

hissini, muhtaç durumda

olana yardm etmek suretiyle bertaraf

etmek

ster.

Bu,

her

ne

kadar

zahiren ona

noksanlk

iras

edecei

hissini verirse

de,

asl

gaye

muhtaç

durumda

olan kiinin ihtiya-

cm

karlamaktr. Yoksa

kendi

vicdani üzüntüsünü

dindirmek

deildir.

Öyleyse,

esirgeyici

için

böyle

bir noksanlk

kabil-i

ta-

savvur deildir.

.J

FADE:

[

RAHMAN

(ismi)

Rahim

(isminden)

daha hususilik ifade

0

A

eder. Bu sebepledir

ki,

Allah'tan

gayrisine

bu isim

konamaz.

Rahim

ismi ise,

Allah'tan

bakasna

da

itlâk

edilebilir.

Bu yönden

Rahman ismi

Allah'n

Âlem

(Zat)

ismi

olan

Allah

ismi

ne

yakn-

dr.

Her

ne

kadar

bu

isim

Rahmet

kökünden

gelme

ise

de

ger-

çek

budur.

Bu

sebepledir ki

Cenab- Hak,

her

iki ismi u

ayette

bir arada

zikr

etmitir:

De

ki:

Gerek

Allah diye ad

verin,

gerek

Rahman

diye ad

verin,

hangi ad

verirseniz

nihayet

en

güzel

isimler

onundur

8

J

te bu

yönden

ve birde

saylan

Allah

isimlerinde

teradüfü

önleme

keyfiyetinden

dolaydr ki,

her iki

ismin

arasn

ayrt etmek

gerekmektedir.

Rahman

isminin

ifade

ettii

mana

Rahim

isminin

sra

Süresi, 110. âyet.



ifade

ettii

mânâdan

mutlaka

farkl

olmaldr.

Yalnz

Ahiret

saa-

detini

vermek

(Mü'minlere)

anlamnda

olan

Rahim

isminden

Rahman

ismi

u

bakmlardan

farkldr:

Rahman

ismi

icabnda

Allah

insanlar

önce

yaratmtr,

sonra

mü'minleri

imana

ve

mutluluk

sebeplerine

hidayet

etmitir.

Daha

sonra

da

onlar

ahirette

mutlu

klmtr.

Dördüncü

olarak

da

on-

lar,

kendi

Cemal-i

lahisini

müahede

etmek

erefine

nail

ve

mazhar

etmitir...

TENBH:

1

Mü'minler bu

isimden

ne

elde

edebilirler?

Mü'minler

bu

isimden

unu

elde

edebilirler.

Önce

Allah'n

gafil

kullarna

merhamet

edip

onlar

olanca

süçleriyle

Allah

yo-

luna

vaaz

ve

nasihat

etmek

suretiyle

çevirirler.

Böyle

bir

teeb-

büste

bulunduklarnda

iddet

yolundan

ziyade

yumuaklk

ve

efkat

yollarn

tercih

ederler:

Asilere

de

merhamet

sözü

ile

bakarlar,

eziyet

ve

zulüm

nazar

ile

deil...

Mü'minin

balca

sayesi,

insanlardan

sadr

olan

her

masiyet

sanki

kendi

nefsinden

sadr

oluyormu

gibi,

o

masiyeti

onlardan

bertaraf

etmeye

olanca

sücüyle

çalmak

ve

bu

suretle

onlar

Allah'n

sazabna

uramaktan

kurtarmak

olmaldr.]

Mü'minin

Rahim

sminden

istifade

edecei

hususta

udur:

Gücü

yettii

kadar

muhtaç

durumda

olan

kimselerin

ihtiya-

cn

karlar,

yannda

ve

memleketinde

ihtiyacn

karlamad

hiç

bir fakir

brakmaz.

Muhtaçlarn

ihtiyaçlarn

ya

para

ile

ya

da

nüfuzu

ile

veyahut

hayra

delâlet

etmekle,

daha

olmazsa

zensin

ve

söz

sahibi

olan

kiilere

bavurmak

suretiyle

karlar.

Bu

say-

dklarmzdan

aciz

olursa,

o

zaman

ona

hayrl

dualar

yapmak

suretiyle

onun

hüzün

ve

kederini

paylar...



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

67

BR

SORU

VE BR CEVAP:

SORU:

Allah'n

Rahim ve

Erhamerrahimin

(merhamet

edicilerin

en

merhamet

edicisi)

olmasnn manas nedir?

Mademki

Rahim,

zarara

uram,

hasta,

ikenceye maruz

kalm, bela

ve

musibet-

lerle

kar&

karya

selmi

kiilerin

imdadna

koup

kurtarmaktr.

Mademki

Hak Tealâ her belay,

her

fakr-ü zarureti

önlemeye,

her

hastals

bertaraf etmeye kaadirdir.

Öyleyse neden dünya

hasta-

larla,

muhtaçlarla

doludur?

Kullarn

neden

böyle

ikenceler

içerisinde kavranr

bir

halde brakmaktadr?

CEVAP:

Bu

suali

bir

misalle cevaplandralm.

Bir

küçük yavruyu

ele

alalm,

hastadr. Ameliyat edilmesi

serekmektedir.

Annesi acd

için

bir

türlü

onu

ameliyat masasna, cerrahi müdahalede bulu-

nacak

operatöre

teslim

etmek

istemiyor.

Babas

ise

ameliyat

olmasnda

karar ...

Cahil zanneder

ki,

anne

babadan

daha

merhametlidir. Bak

anne

evlâd

için nasl

telalanyor

ve ameliyata

kyamyor,

der.

Akll

kii

ise

hiç de

böyle

düünmez. O, babann

daha merha-

metli

olduuna

inanr. Çünkü

baba

onu

devaml

sancdan kurta-

racak..

Bunun

için de

muvakkat

aclara

tahammül

etmesine

söz

yumacaktr..

Çünkü az

ve

geçici

aclar

sanclar

ilerde

gerçek shhate ve-

sile olacaksa

nazar- itibara

alnmaz.

Onlara kötü

nazar

ile bakl-

maz.

Bilakis

iyidir

sözü

ile

baklr.

Çünkü onlar

iyiye

bais

olacak-

lardr.

Rahim (merhamet

edici) ye

ilince, hiç

üphe

yok

ki,

mer-

hamete

muhtaç

olan

kiiye

merhamet

etmek

ister...

Sonra

varlk

âleminde

hiç

bir

er

yoktur

ki

Hayr

içinde

bulundurmasn. er,

büsbütün

ortadan

kaldrlm

olsayd,

içinde

bulundurduu

hayr

da

beraberinde

alp sötürecekti.

çinde

bulundurduu

hayrla



68

mam- Gazalî

beraber

ortalardan kaybolmasyla

üphe

yok

ki

daha

büyük er-

ler ve

zararlar ortal

dolduracakt...

Mikrop

alm

bir eli

düünelim. Bu

eli

kesmek,

zahiren

her

ne

kadar kötü

görünürse

de,

bütün

bedenin

selameti

gibi

bü-

yük bir mutlulua vesile

olacandan

onda

sonsuz

hayrlar

gizli-

dir.

Çünkü eli öyle kendi

haline

terk etmek bütün bedenin

hela-

kine

sebep

olur.

Böylelikle

er,

olduundan

daha

da

zararl

ve

yaygn bir

hal alr. u halde

bütün

bedenin selameti için bir

elden olmak er deil, bilâkis

hayrdr.

Eli kesmek

bizzat bed<

kurtarmak

için

murat

edilmitir.

Elin

kendi

uzviyetini

kurtarmak

için

deil

de bedenin

selameti

için kesilmi olmas,

asl gayenir

eli deil

de

bedenin kurtulmas olduunu

ortaya

çkarmtr..

Netice olarak her ikisi

de iradede

yer

almtr. Ancak u farkla;

birisi kendi

zat

için

arzu

edilmi,

dieri

ise

bakasn

kurtarmak

için istenmitir..

Kendi

zat için murat edilen, her zaman için

0

(0

bakas için murat

edilenden

önce gelir.

Bu

sebeple Cenab-

Hak

Rahmetim

gazabm

sevk

etmitir buyurmutur

9

.

imdi

bu

Kudsi

Hadisi

inceleyelim: Allah'n

gazab, erri mu-

rat

etmesidir. Çünkü

er de

(kötülük

de)

O'nun

iradesiyle

mey-

dana

gelir.

Rahmeti ise Hayr

(iyilii)

murat

etmesidir.

Hayr da onun

ira-

desinin bir neticesidir.

Lâkin hayr, bizzat

hayrn kendisi

için

murat

etmitir.

erri,

bizzat

kendisi için deil,

içinde

bulundur-

duu

(insanlara

meçhul ve

kapal

olan)

hayr

için

murat

etmitir.

Demek

ki,

er

(kötülük)

bizzat

kendisi

için

maksud deil,

içinde

saklad hayr

için kasd

edilmektedir.

u

halde hayr,

kendisine

vusul için baz

arazlar

gerektirmektedir.

1

Böyle

olan bir

ey,

rahmete

engel

olabilir

mi hiç?

mdi

için-

de

hiç bir hayr

saklamayan

bir

er aklna

gelirse

veyahut

hayr

—

9

Bu

Hadis-i

Kudsi

Müslim'dedir.

Ayrca

Diyanet

ileri

Bk.l

yaynlarndan

Krk

Kudsi Hadis

Aliyy-ül Kari.

Mütercim H. Hüsnü

Erdem

isimli

kitabn

25.

sayfa-

sndaki 18

No'lu Hadis.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

69

erde

deil de

baka

yönden

tahsil

edilmesi mümkündür der-

sen,

o

zaman

bu

iki

vehmi sana ilham

eden

cüce

akln

suçla

(Neden mi?

errin

içinde hayr

yok

demen, daha dorusu

böyle bir

hükme varman,

cüce aklnn

gerçek

marifete

nüfuz edememe-

sinden

ileri

gelmektedir. Çünkü

sen

böyle

düündüünde,

ya

straptan

kurtulmak için ameliyat kötü

ve

tehlikeli

gören

sabi,

veyahut da

maktulün

ölümünü

er

kabul ettii

için

ksasla öldü-

rülen kiinin

idamn

er

kabul eden ahmak

gibi olursun.

Ahmak

ksasla olan

umum menfaati,

insanln selâmet

ve

saadetini

dü-

ünememitir. Tek

ahsta

görülecek

bir ertn

kaldrlmasyla,

umumun

hayrna

vesile olacak

genel bir

hayra

tevessülün

srrn

anlayamamtr.

O

öyle

düünüyor

veyahut

öyle

olmasn

istiyor

diye

hayr olan ey ihmal

edilir mi hiç?..

Hayr

errin

dnda

tahsil

etmek

mümkündür.

gibisinden

akln

kurcalayan

vehme

gelince. Bu

da ince,

her

akln

idrak

edemeyecei

gayet

mulâk

bir keyfiyet

arz etmektedir.

Zira

her

muhal

veya

mümkün

olan

eyin

imkanll

veya imkanszl,

ne

bilbedahe

ve

ne

de

azck

bir

düünce

bir

nazarla

anlalmaz,

bilâkis bu,

derin

ve

geni

düünceleri

gerektirir ki,

bir

çok

kimselerin

içinden

çkabilecei

i

deildir bu...

Öyleyse bu

iki

vehmi

sana

ilham eden

akln

suçla da

Allah-

'n

merhamet

edicilerin en

merhamet

edicisi olduu

ve Rahme-

tinin

de

gazabn

sebk

ettii hususunda

asla

tereddüde

kaplma.

erri murad

eden

kimse

hakknda,

bunu

bizatihi er

için

murad

ediyor,

öyleyse

o,

Rahmet

ismine

müstahak

deildir

diyerek

üphecilik yollarn

arama

errin

ifasn

engelliyen

örtüyü

kaldrdmzda

mahz- hay-

rn

su

yüzüne

çkacan

söyledik.

man

et

(yeter)

beni

ifa ya

zorlama

1

Ben

sana

ifreyi

verdim,

eer

iaret

ve

ifreden

arl-

yorsan bu

kadar

sana

yeter...



70

mam- Gazalî

BEVT:

Eer diriye

çarsaydn

mutlaka

duyururdun;

lakin

ne

yazk

ki çardn

kiide hayat yoktur ...

Bu

birçok

kimselerin

düündüüdür..

Onun

için

böyle bir

açklamada

bulundum,

Yoksa

Allah'n

kader

hakkndaki

srra

vakf

olan karde

bu

söz

sana

deildir. Sen

zaten

bu

gibi

açklamala-

ra

ve tenbihlere

muhtaç

deilsin.

&1I

el'MELK

O,

öyle

bir

varlktr ki,

ne

zatnda

ve

ne

de

sfatnda hiç

bir

varla

ihtiyac

yoktur.

Bilâkis her

ey

zatn

da,

sfatnda,

mev-

cudiyetinde

ve

bekasnda

ona

muhtaçtr

u

halde

ondan

baka

her

ey

O'nun

memlukûdür..

O'nun

ise

hiç

bir

eye

ihtiyac

yoktur

te

Melik-i

mutlak O-

durL

J

TENBH:

Kulun

mutlak

melik

olmas

hiç

düünülemez.

Çünkü

onun

her

eyden

müstani

olduu

söylenemez..

Allah'tan

bakasna

ihtiyac

olmasa

bile,

mutlaka

daima

Allah'a

muhtaçtr.

Sonra ona

herkesin,

her

eyin

muhtaç

olduu

da

düünülemez.

Zira

ona

muhtaç

olmayan

birçok

varlklar

vardr da o

farknda

deildir..

Lakin

kendisinin

baz

eylere

muhtaç

olmamas

düünülünce

onun

Melik olduu

zann

hâkim

olur.

[^Kullardan

gerçek

Melik o

kiidir ki;

Allah'tan

baka kims<

olmaz..

Allahtan

gayri

her

eyden

alakasn

keser,

bununla

be-

raber

asker

ve

halknn

kendisine

itaat

ettii

boyun

edii

ülkeye

sahip

olur..

(Nasl

m?)



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

71

öyle:

Çünkü

onun

öz ülkesi

kalbi

ve

kalbdr. Askerleri ise,

gazab,

ehveti,

hava

hevesidir.

Halk

ise,- dilli,

gözleri

elleri

ve

sair

azalardr....

O,

bütün

bunlara

hâkim olup

da

kendisine boyun

edirir-

se, ite kendi iç

dünyasnda sultanlk

derecesine

yükselmi

de-

mektir.. Bir

de

buna

insanlara

kar

olan

ihtiyaçszl ve

herkesin

-

gerek

dünya

hayatnda

ve gerekse ahiret

hayatnda

-

kendisi-

ne,

muhtaç

olduu

hususu eklenirse

ite

o

zaman

yeryüzünün

sultan

olmu

demektir

ki

bu,

Peygamberlerin

(Allann

selam

üzerlerine olsun)

rütbesidirj

Çünkü O'nlar,

ahiret hayatna hida-

yet etme

hususunda

Allah'tan baka hiç

kimseye ihtiyaçlar

yok-

tur,

herkes kendilerine

muhtaçtr...

Meliklik hususunda;

Peygamberleri,

onlarn

varisleri

olan

âlimler takip ederler, onlarn

sultanlk

derecesi

de,

kullar

irat

edebilmek

yeteneiyle

ölçülür.

Evet,

bu

niteliklerle kul

melekler

derecesine

ular

ve Allah'a

yaklaabilir.

Bu

mülk

-

hakimiyet

-

kendilerine

gerçek

melik

olan,

mülkünde

orta bulunmayan

Allah

tarafndan

ihsan

edilmitir.

Emirlerden

biri,

ariflerden

birine:

—

Ne

ihtiyacn

varsa söyle.

Dedii

zaman, arifin

kendine

verdii

cevap ne de

arifanedir.

—

Ben

senden

ne

isteyeceim

ki,

benim

iki

kölem

vardr

ki

onlar senin

efendindir.

—

Neymi

onlar

bakalm?

—

Biti

hrs,

dieri

heva ve

heves... te

ben bu

ikisinin

srtn

yere getirip

onlara

hâkim

oldum, sen ise

bunlara

yenildin.

Onlar

sana

hâkim

oldular.

Demitir.

Adamn

biri, bir

eyhten

kendisine

nasihatte

bulunmasn

ri-

ca

edince

eyh

ona

dedi ki:



72

mam-

Gazafî

—

Dünyada

da, ahirette

de melik

ol.

Adam

bu

sözü du-

yunca

ard

ve

tekrar sordu

—

Nasl

yani?

—

Dünyaya

kar olan

hrs

ve ehvetini

kesersen,

hem

dün

yada hem

ahirette

sultan

olursun.

Çünkü sultanlk hürriyet

ihtiyaçszlkta

sörülebilir;

esaret ve

zillette

deil...

> i

*

0

d'KUDDÛS

O,

hissin

idrak ettii,

hayâlin

tasavvur

ettii,

vehmin

ileri

at

lp

tahayyül ettii,

vicdann

ihtilâç,

ettii tefkirin tasarlad

vasf (nitelik)

den

münezzeh ve

müberrad.r..

O'nu vasf

ederken; o,

ayp

ve

noksan

sfatlardan

münez-

zehtir

demedim, çünkü böyle bir söz

edebe

aykr düer..

Zira

böyle bir

ifade, ülkenin

kraln

vasf eden kimsenin: ülkemizin

kral,

mühür kazyc, kan

alc

deildir

sözüne

benzer.

uras

da

muhakkaktr ki, bir

eyin

mevcut olmasn nefy

et-

mek

(yoktur

demek)

o eyin

var olmasnn

mümkün olduunu

vehm

ettirir. I

Böyle

bir

vehim

de

-Vacib-i

Tealâya- noksanlk

isnad

etme-

ye

yol

açar.

Onun

için

O'nu

vasf

ederken

dedim

ki:

O,

birçok

kimselerin

mükemmel

olarak

kabul

ettii

veya

sand vasflardan

münezzehtir..

Çünkü

o

insanlar,

önce kendilerine

bakp

nitelikle-

rini

tandlar.. Tabii

ki,

bu

nitelikler

içinde

mükemmel

olan

mev-

cut

olduu

sibi

Doksan

olanlar

da

mevcuttur.

3

Onlar,

ilim,

kudret,

duyma,

görme, konuma,

irade

gibi

va<

sflann

manalarnn

hizasna koyarak ite

bu

kemal sfatlardr

dediler.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

73

Kendilerine

göre,

cehalet,

acizlik,

körlük, sarlk,

dilsizlik

gi-

bi

noksan

olan

sfatlan

da mânâlarnn

hizasna

koyarak

noksan

saydlar.

Sonra Allah'

övmek

istedikleri

zaman

kendi ölçüleri

dahi-

lindeki

mükemmel

sfatlarla tavsif

ettiler

ve

noksan

sfatlardan

tenzih

ettiler.

Oysa Allah

kendi

nefislerinde

kemal

sfatlar

olarak

tandklar

sfatlardan

da,

kendi

haklannda

noksan

kabul

ettikleri

sfatlardan

da münezzeh

ve

müberradr.

Hatta

yaratklar

için

tasavvur

ve

tahayyül edilen

her

türlü

sfatlardan

da

münezzehtir.

Çünkü

O,

onlarn

hiç

birine

benzemez,

hiç

bir

ey de

O'na

menend

olamaz ..

Bu

konuya

daima

ve

izah

etme

olmasayd

zaten

bu konuya

girmezdim,

teeddüp

ederdim.

Bunu,

mukaddimeler

bölümle-

rindeki

dördüncü

bölümde gayet

açk olarak

izah

ettim.

Tekra-

rna

lüzum

görmüyorum..

TENBH:

Kulun

takdisi,

ilim ve

iradesini

tenzih etmesidir.

lmine

gelin-

ce:

Onu,

bütün

muhayyetât,

mahsusat

(his

edilenler)..

Mevhûmat (vehm

edilenler)

ve

behimi

sfatlarn

itirak

ettii her

eyden tenzih

etmesidir.

radesine

gelince,

onu, ehvet,

öfke,

yemek,

içmek,

evlen-

mek,

giymek,

dokunmak,

bakmak

gibi beeri

lezzet

ve

sfatlara

müncer

olan

her

türlü

sfatlardan

tenzih

etmektir.

te kul, böyle

olunca ancak

Allah'a yaklaabilir. Onun kalbi

her

zaman

için Allah'la beraber

olabilir.

Onun Allah'tan baka

hiç

bir

eyde

hazz,

Allah'a

kavumaktan

baka hiç bir

eyde

evki,

Allah'tan gayri

hiç bir nesnede

sevinç

ve

neesi

kalmaz ..

O'na Cennet

bütün nimetleri

ile verilse,

hiç

birine iltifat

etmez.

Sahipsiz

evi

ne

yapsn

0?.. Hülasa:

Kul,

hissi,

hayali

ve

hayvani

olan temayüllerden

kurtulduu

gün

ruhen

kemale ermi

olur.



74

mam-

Gazalî

Müridin

celâleti,

muradnn

celâletiyle

ölçülür. Bütün

sayesi

karnna

giren

ey

olursa,

kymeti

de

ondan

çkan

ey

kadar

olur...

Allah'tan

baka

gayesi

olmayan

kiinin

derecesi,

himmetine

göredir..

lmi,

mahsusat,

mütehayyilât

derecesini

geçerse,

iradesi

ehvet icaplarndan

arnrsa

Hazretil-

Kuds'un

sevgisine

mazhar

olmu

demektir...

cs'SELÂM

M

O,

zat

ayptan,

sfat

noksanlktan,

efali

kötülükten

beri

olan

bir

varlktr.

Hal bu

olunca,

varlktaki

bütün

selam et

ve

emniyet-

ler

ondan

sadr

olmutur

ve

yine

ona

rucû

edecektir.

Yukarda

anlatmtk:

Vacib

tealâ'nn

fiilleri

er*den

(yani

mutlak

erden)

salim

olmutur.

1

«

.

—i

erri

hiç

bir

zaman

bizatihi

murat

etmemitir.

Ama

içinde

hayr

sald

olan

erri

murat

etmi

olabilir.

Çünkü

böyle

olan

er

aslnda,

yukarda

da

iaret

ettiimiz

gibi er

deildir...

TENBH:

0

fj

[

Hile,

kin,

hased,

kötülüü

istemek

gibi

eylerden

uzak,

gü

nah

ve

yasaklardan

beri

olan her

kul,

Allah'a

selâmet

bulmu

bir

kalple

gelecektir.

te

kulun

bu

gibi

huylardan

arnmas

Selam-

Mutlak'dan

istifade

etmesiyle

mümkündür.J

Kulun

her

bakmdan

selamet

bulmas,

ayrca

in'tikas

ve

in'ikasdan

da

beri

olmasna

baldr.

q

fj

[

n'tikas-.

Akln

ehvet

ve

gadaba

esir

olmas

demektir.

Ger-

çekse

bunun

tam

aksidir.

Yani

ehvet

ve

gazabn

akln

esiri

ol-

masdr.

Bunun

aksi

olunca

intikasa

maruz

kalm

olur.

Böyle



Esmâ-

Hüsnâ

erhi

75

olunca da

emir

memur;

kral köle olmu

olur..

u

halde selam

ve slâmla,

ancak

Müslümanlarn

dilinden

ve

elinden

kurtulmu

olan

kimse

nitelenebilir.

Henüz

kendi

nefsini

kurtaramayan

kii,

bu

ulvi vasfla nasl

nitelenebilir?..

1

el'MÜ'MN

£

O

öyle

bir

varlktr

ki,

bütün

emniyet

ve

em

an

ona

racidir.

Ç

Çünkü

emniyet

sebeplerini

açklam,

korku

yollarn

kapatmtr.

J

Korku

mahalli

olmadan

emniyet,

helak

olma

tehlikesi olma-

dan da

korku

tasavvur

edilemez. Mü'mini

mutlak o

varlktr

ki,

bütün

emniyet

ve

emann

kayna asla

ondan

bakas

olamaz.

te o da

Allah'tr.

uras

da

bir

gerçektir

ki,

kör

görmedii

yerden

kendisine

bir

felâketin

gelebileceinden

endie

eder. te

gören

göz,

sahibini

böyle

bir tehlikeden

kurtarr. Eli

olmayan

kii de el

ile

savunabilecei

yerden

tehlike

geldiinde

böyle

bir korkuya

kaplr.

Ama

eli

olursa

o

tehlikeyi

rahatlkla

önler.

te

insanolunun

bütün

organ

ve

duyular

da

böyledir...

|

simlerinden

biri Mü'min

olan.

Allah

onlar

yaratm,

ekillendirmi,

Q

if

kuvvetlendirmitir.

(

imdi

dümanlar

tarafndan

aranan

bir

insan

düünelim:

Çembere

alnm,

halsiz olduu

için

organlar

hareket

ede-

miyor.

Hareket

etse

bile,

kendisini

koruyacak

silah

yok.

Veya

silah

da

var

ama,

düman

çok,

tek

bana

üstelerinden

gelemi-

yor.

Kendini

koruyan

insanlarda

var

ama,

mutlaka hep

beraber

snacak

bir

kaleleri olmas

gerekiyor.. Tam

o

srada

biri

yetiiyor

ana

silah,

asker

veriyor.

Üstelik

O'nu

ve

askerlerini

muhafaza

edecek

bir

de

kocaman

kale

yapyor.

Ona

emniyet

ve

eman



76

mam-

Gazalî

nimetini

tattryor.

te

böyle

olan

kiiye

imdi

rahatlkla

biz

m

min

diyebiliriz..

mdi

kul,

yaradl

itibar ile

gayet

zayftr.

Hastalk,

açlk,

su-

suzluk,

gibi

eylere

maruz

olduu

gibi:

yanma,

boulma,

yara-

lanma,

krlma

tehlikeleriyle

de

her

zaman

kar

karyadr.

Onun

hastalk

hakkndaki

korku ve

endielerini,

Ancak has-

tala

çare

bulan

doktorlar

bertaraf

edebilirler,

yemekler

de

açln,

su

da

susuzluunu

giderebilir.

Azalar

(organlar) da

bedenin

muhafazas

için

elverili

olabilir. I

Duyular da

felâketten

haber

verecek

birer

casuslardr..

Bütün

bunlarn

yannda

kulun

asl

büyük

korkusu

vardr

ki, o

da

ahiret

korkusudur.

Onu

bu

korkudan

kurtaracak

yegâne

siper

ise

Kelime-i

Tevhiddir,

Allah'ta

ite

kullarna

en büyük

bir

reçete

olarak ve

en

güzel

koruyucu

kale

olarak

bu

Kelime-i

Tayyibeyi

ihsan

etmitir.

Ve

öyle

buyurmutur:

-

La

ilahe

illallah,

benim

kalemdir,

Her

kim

benim

kaleme

girerse,

azabmdan

emin

olur..»

Bütün

bunlardan

anlalyor

ki;

Kâinatla,

eshâba

tevessül

et-

meden

emniyet

tasavvur

edilemez.

Bu

sebeplerin

halik;

onlarn

göstericisi

ve

nasl

kullanlacann

öreticisi

hiç

üphe

yok

ki

(Allahötr.

]

O'dur

her

eyi

yaratan,

O'dur

yol

gösteren.

Evet,

O'dur

gerçek

ve

mutlak

MÜ'MN...

TENBH:

|

{\

\J

{

Kul,

bu

isimden

unu

elde

edebilir:

Yannda

bulunan

her-

kesi

errinden

emin

klar.

Hiç

kimseye

zarar

dokunmaz.

Ona

bavuran

her

korkan

kiiyi,

gerek

kendi

nefsi

ve

gerekse

dini

hakknda

duyduu

korku

ve

endieden

kurtarmaya

çalr.

Nite-

kim

Resûlüllah

Sallallâhü

Aleyhi

ve

Sellem

öyle

buyurmulardr:



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

77

Allah

ve

ahiret

gününe

iman

eden,

komusunu

kendi

kötü-

lüklerinden

emin

klsn..

Kullar

arasnda bu

isme

en

çok

hak kazanan,

halk,

kurtulu

yoluna,

Allah

yoluna

irad

ve

hidayet

ederek

Allah'n

azabndan

kurtaran

kiilerdir..

Bunu

da

hiç

üphe

yok

ki,

Peygamberler

ve

âlimler

yaparlar.

Baknz

Peygamberimiz

(SAV.)

ne

buyurmu-

lar:

üphesiz

siz,

atele

kelebekler

gibi

dolaacaksnz,

ben

gelip

sizi

bir

tarafnzdan

tutarak

kurtaracam .

HAYÂL

VE

TENBH:

Korku,

üphesiz

ki

Allah'tandr.

Kullarm

korkutan

O'dur.

Korku

sebeplerini

de

o yaratmtr..

Öyleyse emniyet.

O'na

nasl

izafe

edilir?

CEVAP:

Korku

ondandr...

Emniyet

de ondandr.

Korku

se-

beplerini

ve

emniyeti

yaratan

hiç

üphe

yok

ki

O'durl

Onun

korkutucu

olmas,

Mümitl

olmasna

mani tekil

etmez.

Nitekim

kullarndan

bazlarn

zelil

klmas

O'nun Muiz

(Aziz)

klc olmas-

na

mani

deildir.

Hem

Muiz (Aziz

klc),

hem

de Muzil

(Zelil)

klcdr.

Ve

yine

O'nun

kullanndan bazlarn

alçaltc olmas;

yüksel-

tici

olmasna

mani deildir.

O baz

kiileri

alçaltt

gibi,

bazlarn

da

yükseltebilir.

.

Demek

ki,

Mümin (Eman

veren)

de O'dur, korkutan da

O'-

dur..

Lâkin

güze isimlerinden

biri

Mü'min

olmutur

da

Muhavvif

(Korkutucu)

olmamtr...



.

,1

sjT

ÎT*

el'MÜHEYMN

Bu

ismin,

Allah

hakkndaki

mânas

udur:

O

(Allah),

yarat

olduu

mahlukatnn

amelleri,

rzklar,

ecellerini

bilip

muhaf

eder.

Her

muhafaza

ile

memur

olana

müheymin

derler. Bir

§

göz

kulak olan

kii

o

eyin

koruyucusu

ve

müheymindir dem

tir. u

halde iraf

(gözlem)

ilme,

istila

ise

Kudretin

kemaline,

muhafaza

ise

akla

racidir.

te bu

manalarn

hepsini

ancak

(Müheymin)

ismi

içine

alr.

Bu

manalar tam

manasyla

ve

kaytsz

artsz ancak

Allah

tahakkuk

ettirir,

bakas

deil.

Bu

sebepledi

ki,

(El-Müheymin)

ismi,

kadim

kitaplarda

da

Allann

isimlerin

den

saylmtr../]

TENBH:

Kendini

mürakaba

eden, kendi

kusurlarn

anlayan

ve

di

zeltmeye

çalan,

kendisini

iyi hal

üzere

devam

ettirmeyi

ba

ran

her kul

kalbine

hâkim olma

itibari

ile

müheymindir.

raf

ittila

daha

da

geniletip

Allah'n

kullarna

yol

gösterme

imkan

sahip,

feraset

ve

istidlal

tariki ile

iç

ve

d

yüzlerine

de

vakf

olup

da

onlar

irat

edebilirse

tabii

ki

bu

mânadan

nasibi

son

derece

fazla

olmu

olur...

el'AZZ

[

O,

öyle

bir

kymetli

isimdir

ki,

emsali

az

bulunur.

Ona

ço

htiyaç

duyulur.

Ona

ulamak

güç

olur.

Bu

üç

manay

üzerind

bulunduramayan

kiiye

Aziz

ismi,

verilemez

Çünkü

çok

nadir

olan

ey

var

ki,

kymetli

ve

faydal

deildir.

Bunun

için de

hiç

bir

zaman

(Aziz)

olamamtr..



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

79

Nice kymetli ve

yararl,

misli

bulunmayan

eyler var

ki

vüsûlü

güç

deildir:

Güne

gibi.. Onun emsali

yok...

Yer

de

öyle... Bunlarn

faydas

pek

çoktur. Onlara

olan ihtiyacmz

da

son derecededir..

Lakin

(bütün

hunlara ramen)

her

ikisine de

(Aziz)

diyemiyoruz.

Çünkü,

onlar

müahede etmek

onlara

vasl

olmak

güç

deildir..

Onun

için

bir

eyin aziz

olmas

için

mutlaka

yukarda

arz

ettiimiz

üç

mana

(Vasf)

n

bulunmas

gerekmek-

tedir..

Sonra

bu

üç

mana'nn her

birerleri için kemal

ve

1

noksanlk

söz konusu

olabilir..?^

Mesela nadir

olmasndaki kemal, bir

olmasna baldr.

Çün-

kü

birden az

hiç

bir

ey

tasavvur

edilmez. Tek

olan

misli ve

menendi bulunmayan varlk

ancak

Allah'tr.

O'ndan bakas

için

böyle

bir

ey

düünülemez..

Güne mevcut olma

bakmndan

her ne kadar tek

ise

de

lakin

onun

gibisinin

bulunmas da

mümkündür.

Yani

mümkün

olma

bakmndan o,

tek deildir.

Kemal

necasette

onun gibisi

bulunabilir...

iddetli

ihtiyaç meselesine

gelince:

Bu,

her eyin

-varlnda, bekaslHda, sfatnda- kendisine

htiyaç

duyulan

varlk

olarak

kabul ettiimizde Hakknda

kemâl

sözü

doru olabilir..

Böyle

bir varlk Allah'tan

baka var

mdr?

—

Bütün

varlklar

O'na

muhtaçtr.

Hem

de

her eylerinde.

Yukarda

açklamtk.

Allah'

kendisinden

baka

tam

mana-

syla

kimse

bilemez

(Künhünü..)

Kaytsz artsz

gerçekten

Aziz

olan O'durL. Azizlikte O'na hiç

bir

ey

benzeyemezl...

TENBH:

l

Kullardan

aziz

olan,

uhrevi

hayatlarnda

ve

ebedi

saadetle-

O

indeki önemli

ilerinde

kendilerine ihtiyaç

duyulandr.

üphesiz



80

mam-

Gazali

lMl.

ki,

bu

evsafta olanlar

yok denecek kadar'

azdr.

te

bu

ancak

Peygamberlerin,

rütbesidir. (Allah'n

rahmeti Üzerlerine

olsun.)J

eref

ve izzet

bakmndan onlara

ancak,

asrlarnda

yaam

halifeleri ve

kendilerine

varis

olacak ümmet âlimleri yaklaabilir..

Tabii

bunlarn

her birerleri, halk

irat hususunda

gösterebilecek-

leri baar nispetinde

onlara

yaklama imkanna kavuabilir...

el'CEBBAR

le

i

O, öyle

bir varlktr

ki, dilediini

cebir

yolu

ile herkeste icr<

edebilir.

Hiç kimse O'na bir

ey

yapamaz.

Hiç

kimse

O'nu

elinden

(kudretinden) kurtulamaz.

Bütün

eller O'na

kar aci

kalr. Mutlak

(kaytsz

artsz)

Cebbar hiç

üphe yok ki

Allah'tr,

herkese

cebr

eder,

hiç

kimse

O'na

cebr edemez.

Bu

hususta

hiç

kimse

O'na

e

olamaz.

J

TENBH:

V Kullardan

bu isme

layk

olan, uymaktan uyulmak derecesi

ne, yükselen,

rütbe itibar ile herkesten yüksek olan,

heyeti

v<

suretiyle

her bakmdan

halka

cebr

eden

kendisine

uymaya

on

r mecbur klan, onlara

faidesi

dokunan,

onlardan

faydalanmaya

lüzum ve

ihtiyaç

duymayan,

tesir

edebilen,

hiç

kimsenin

tesirin-

de

kalmayan,

kendisine uyulan

ve

fakat

hiç kimseye

uymak

mecburiyetinde olmayan, herkes tarafndan

delicesine

sevilen

bir kimse,

onu

gördüünde

bir

daha

görmek isteyen

ve

fakat

onun

gibi olma temennisinde bulunmayan,

kimsedir ki bu

vasi'

ancak insanln Önderi

Hazret-i

Muhammed'e

(S.A.V.),

nasi

ve

müyesser olmutur...

Nitekim

bir

hadisinde

bu

hakikati

öyjj

ce tebarüz

ettirmilerdir:



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

81

-Musa sa

olsayd,

bana

uymaktan

baka

çaresi

olmazd.

Ben

Âdemoullarnn

efendisiyim (ki bununla)

gururlanmyo-

rum..

RC

l'AAÜTEKEBBR

f

O

zatna

nispetle herkesi

hakir gören,

azamet

ve kibriyay

ancak

kendi

nefsine

layk

gören, bakalarna

meliklerin

kölelere

kar

taknd

bir

nazar misali

bakandr...

Bu bak

ve

görü doru

ise

(gerçee

muvafk

ve

vaka

mu-

tabk

ise)

tekebbür de

doru ve

sahibi

gerçekten

mütekebbir

olmu

olur.

Ne

var

ki

bu

nitelikteki

isim

kaytsz

artsz

ancak

Allah'ndr.

Eer

bu

büyüklenme

ve

böbürlenme

batl

ise,

yani

görün-

düü gibi

deilse,

o

zaman

tekebbür bo

ve

üstelik

mezmum

olur.

Her

kim, kendini

bakalarndan

üstün

görüp de

kibirlenirse

onun

bu

davran bo

ve

mezmumdur,

Çünkü

büyüklük

aza-

met ancak

ve

ancak

Allah'a

mahsustur...^

TENBH:

Kullardan

gerçek

manada

mütekebbir,

zahid ve

arif olandr.

Arifin zühdü

ne

demektir?

Onun

manas

nedir?

Mânas,

kendisini

o

ulvi

düüncesinden

ve yüce

srrndan

.lkoyacak

yaratklardan

tahliye

etmesi,

Allah'tan

baka

her ey-

den

kendisini üstün

görmesi, dünyay

-

hattâ

-

ahireti

küçümse-

mesi, kendisini

Hak'tan rak

edecek

her

eye

srt

çevirmesidir.

ite

Arifin

zühdünün

manas

budur,

j

Arif

olmayann

zühdü;

bir

nevi

alveriten

ibarettir.

Ahiret

metan

dünya

meta

ile

satn

alr..

Veresiye

alveriteki

kar

ve

1



kazanca

tama

ederek

pein al

verii terk

eder.

te buna

selem

ve

mubayaa

derler...

Yemek

ve

kadn

ehvetlerinin

köleletirdii

kiiler,

serçekten

hakirdirler. Hiç

bir

zaman

gerçek

manada

mütekebbir

olamaz-

lar.

Çünkü

gerçek manada

mütekebbir,

her

ehveti

hakir

gören,

hayvanlarn

bile

nasibi

olan her

zevke

srt

çevirendir...

el'HALK

el'BAR

el'MUSAVVR

[

Belki

bu

isimlerin e

manalar

ifade

eden

isimler

olduu

akla

gelebilir.

Hepsinin de

mânas (Yaratc)

olduu

zan

edilir.

Ama

me

sele

hiç

de

öyle

sanld

gibi

deildir.

Çünkü

her

yoklukta

varlk

âlemine

çkan

ey,

önce

takdir,

ikinci

defa

takdir'e

göre

icad,

icad'dan

sonra

da

tasvire

muhtaçtr.

Cenab-

Hak,

takdir

edici

olarak

da

haliktr. cad

edici olara

da halkdr.

Nihayet

müsavvir

(ekillendirici)

olarak da

haliktr

Yaratklara

en

güzel

ekli O

vermitir.

Onlar

gayet

güzel

niza

ve intizam

içinde o,

yaratmtr...

J

BC

tpk

bir

bina

gibidir.

O

binann,

tula, ta,

çimento,

ker-

piç,

gibi

malzemelerin

ne

kadar

gideceini,

eni

boyu

-

metreka

resi

ne

kadara,

kaça

mal

olacan

hesaplayacak

birine ihtiya

vardr.

te

bu

ileri

yapana;

projeyi

çizene,

hesap

ve kitabn

y<

pana

biz

mühendis

diyoruz..

Bunlardan

sonra

binay

asl

yapacak

ustaya

lüzum

görülür

Daha

sonra

binann

iç

ve d

tezyinatn

üstüne

alacak

baka

b

usta

aranr...

nsanlar

hakknda

da

bu

böyledir.

Çünkü

her ii



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

83

insan yapamaz,

herkesin ihtisas

ayr ayr

konularda

olur,

lakin

Allah

hakknda

biz

bunu

böyle düünemeyiz.

Çünkü

takdir

eden,

icad

eden

ve

tasvir

eden

de

O'dur.

imdi

Allah'n

yaratm

olduu

mahlûkatndan

birini

ele

ala-

lm. Mesela, insan...

nsanolu

Allah'n

yarattklarndan

bir cinsi

temsil eder..

n-

,(in

varlnn

vücuda

getirilmesi

için

evvelâ nasl

yaratlaca

hakknda

takdir

yaplmal.

Çünkü

onun,

belirli bir

cisim

olmas

gerekmektedir.

Baz

sfatlar

alabilmesi

için

önce

cismi

lazmdr.

naatçnn bina

kurabilmesi

için baz

alet

ve

edevata

ihtiyac

olduu

gibi...

nsann

bünyesi ancak

su

ve toprakta

vücut

bulabilir.

Yalnz

toprak

kafi gelmez.

Çünkü kurudur;

tutmaz

dalverir. Yalnz

su

da

kafi

gelmez. Çünkü

tutmaz

dökülüverir.

Öyleyse

kuru ile ya

birbirine

kattrmak

ki,

çamur

haline

gelebilsin.

Sonra

piirici bir

hararet

(frn)

lazmdr

ki,

su

ve

toprak,

karm

muhkemleip

ayak da

durabilsin.

Demek

ki, insan

serapa

çamurdan

yaratlm

olmuyor.

Bilakis

su

ile

yorulmu,

kurutulmu

ve piirilmi bir

topraktan

(balçktan)

yaratlm oluyor...

Ama

o

topran

ve suyun

da

belirli ölçüde

olmalar

gereki-

yor.. Eer

takdir

edilen

ölçüden

az olursa

zerre, ya

da karnca

gibi

küçük olur

ki, insan

ilerini

yapamaz,

rüzgar

vurduu

gibi

savurur

ve en

küçük

ey

onu

telef

eder.

Sonra

dalar kadar

büyük

çamur

ynndan da

olmaz.,

ünkü

bu miktar

ihtiyaçtan

fazladr.

Öyleyse

ne

az

ve ne de

çok

tam ayar

ve

karar

olmaldr. Evet

O,

takdir

edilen

ölçüyü

geçmemelidir...

te bütün

bunlar,

takdirle olur.

O

(Allah),

bütün

bu

ileri

takdir

etmesi

ve

takdire

göre

icad

etmek

itibariyle

yara-

tcdr.

cad

edip

yokluktan

varla

çkarmas

itibariyle

bari

olu-

yor.

Sadece

icad

etmek

ile,

bir

takdire

göre

icad

etmek,

ayr

ayr

eylerdir..



Lûgatta bu

iki kelimenin

ayr ayr

mânalar

ifade

ettiine ahit

vardr. Araplar hazk

ve

her

eyi

ölçü

ile yapan insana halik ismi-

ni

verirler,

Nitekim

air:

Sen

halk ettiin

(yaptn)

eyi güzel yaparsn. nsanlardan

kimisi var ki yapar

ama güzel

yapamaz.» demitir.

EI-MUSAVVR SMNE

GELNCE:

Bu isimde eyaya en

güzel ekil

vermek

ve

onlar en

biçim

tarza

sokmak

itibariyle

O'na

mahsustur.

Bu,

fiil'in

vasflandr.

Bu

nun

hakikati

ancak

kainat

tam

olarak

bilen,

sonra

ayr

ayr

yaratan

Allah'a

mahsustur.

Evet kainatn

tamamn birçok

organdan teekkül

etmi

t

ahs

olarak

mütalaa

edebiliriz...

Onun

azalan ve eczas gökler,

yldzlar,

yer,

su ve hava-

dr...

Bunlar

gayet

tertipli

ekilde

yaratlmlardr.

Hem

öylesine

muhkem

bir

tarzda ve tertip de

ki, bu

tertip,

azack

bozuluve-

recek olursa

bütün

nizam altüst

olur.

Üste

konmas gereken, üste;

alta konmas

icab eden

de

al-

ta konmutur.

Tpk

bir bina gibi.

Temel talan alta

ve kereste

ksm üs

konmutur.

Bu,

tesadüfi

deil, bilakis

önceden tasarlanp

da

öyle yi

plmtr.

Bunun aksini

düünüp

de

talar üste,

aaç ksmn

alta koy-

salar, bina

yerinde

durabilir

mi?

Duramaz,

eklini

kaybeder..

te

yldzlarn

yukarda, yer

ve sularn

(deniz

ve

nehirlerin

aada

yaratlmasndaki

hikmet

ve sebepleri böyle

anlamalyz...



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

85

Kainatn

yarsna

kadar

gitsek, nizam

ve

intizamndaki

hik-

metleri sayacak

olsak

bitiremeyiz..

Ayr ayr

her eyin hikmetini bilen, El-Musavvir isminin

mana-

sm

daha iyi

anlar

ve

bilir.

Bu tasvir

ve tertip,

âlemin

her

parçasnda

mevcuttur.

Hatta

karnca

ve

zerre

de

bile

mevcuttur.

Hatta

ve

hatta

karncann

organlarnda

bile bu

akla

durgunluk, kalbe

heyecan veren

nizam

ve

intizam

mevcuttur.

Canl

varlklarda

en

küçük

bir organ olarak

bilinen

gözün

yapsn

anlatacak

olursak

bitiremeyiz.

Gözün

tabakalarn, ekil-

lerini,

miktarlarn

ve

onda olan

renkleri

ve

bu renklerde gizli

olan

yüce

hikmetleri bilmeyen,

gözü

ancak

zahiri

görüündeki

ekli

ile

bilmekten

öteye

bir

adm

bile

atamaz.

Her

canl

hayvan

ve bitkide

hatta

onlarn

her

parçasnda

da

ayn

eyi

söyleyebiliriz...

TENBH:

Bu

isimden

kulun

nasibi

u

olmaldr.

Önce kendi nefsinde

bütün âlemin

eklini ve suretini

görmelidir. Derin derin

düünüp

tafsilâta

geçmelidir.

Önce

(Erafi mahlukat) olan

insana

bakar.

nsan

vücudunu

iyice

inceler,

vücûtta

bulunan

cismani organlar

gözden

geçire-

rek, nevilerini,

adet ve'terkibini,

yaratlnda

ve

tertip

ediliindeki

hikmetleri örenir,

sonra, onun,

idrak,

irade gibi

manevi nitelikle-

rine

bir göz

atar, düünür,

düünür...

Bunu

takiben,

gücü

yettii

kadar

hayvanat ve nebatatn su-

ret

ve

ekillerini

inceler

ta

hepsinin ekli

kalbinde yer edinceye

kadar,.. Tabii

bütün

bunlar, varlklarn

cismani olan nevilerin ekil

ve

suretlerini

bilmeye matuf

eylerdir..^)

Bir

de bunun

ruhani

tertibi

vardr

ki;

bu

melekleri ve

merte-

belerini,

yldzlarda, göklerdeki

vazifelerini

bilmek demektir...



Ondan

sonra

beeri

kalplere

tasarruf

etmeye

balar,

onlar

doru

yola

irad

etmeye

koyulur...

Sonra

hayvanlara

kar

tasarrufa

siriir

ve

onlar

ihtiyaçlarna

doru

sevkeder...

te

bu

isimden

kulun

nasibi

bu

olmaldr.

Yan

vücûdi

ekle

mutabk

ilmi

suret

kazanmaldr

kul.

Çünkü

nefsin

eklini

bilmek,

malumun

ekline

mutabktr.

Allah'n

suretleri

bil-

mesi,

suretlerin

ayan'da

mevcut

olmasna

sebeptir.

Ayanda

'mevcut

olan

suretler

ise

ilmi

suretlerin

insan

kalbine

hâsl

olma-

sn

salar...

Böylece

kul,

Allah'n

isimlerinden

olan

(El-Musavvir)

isminden

istifade

ederek,

kendi

ruhuna

ekiilendiricilik

vasfn

kazandrm

olur.

Hatta

öylesine

ki

kendi

de

bir

Musavvir

(ekil-

lendirici)

durumuna

gelir.

Tabii

bu,

mecaz

yoluyladr..

Çünkü

-

suret,

yani

kulun

ruhuna

selen

suret,

serçekte

Allah

tarafndan

halk

edilmitir.

Kulun

bunda

en

ufak

bir

rolü

yoktur...

Lakin

kul,

Allah'n,

Rahmet

pnarlarndan

istifade

etmeye

koar.

Bir

kavi.

özlerindeki

(güzel

hal

ve

ahlâk)

deitirip

bozuncaya

kad

Allah

üphesiz

onun

(halini)

deitirip

bozmaz

10

te

bundan

dolaydr

ki

Resûlüllah

(SAV.)

öyle

buyu

mulardr-.

w

-

üphe

yok

ki,

Rabbinizin

ömrünüz

boyunca

nefhalan

vardr.

Ona

kouun

11

.

El-Halik

ve

El-Bai

isimlerine

gelince;

Kulun

bu

isimlerde

hiç

bir

rolü

yoktur.

—

yani

kullara

bu

isimler

verilmez

ve

onlara

yaratc

denilmez

ancak

çok

uzak

bir

ihtimalle

mecazi

anlamda

denilebilir.

Çünkü

yaratmak

ve

icad

etmek,

ilmin

gerektirdii

ekilde

gücü

kullanmaktr.

Allah,

kula

ilim

ve

kuvvet

vermitir.

O

(kul)

kendisi

hakknda

takdir

edilenleri

ilmi

ve

kabiliyetine

gör

(yine

Allahn

izni

ile)

tahsil

edebilir.

10

Er'Ra'd

Süresi,

1

1

.

ayetin

bir

ksm.

11

Bu

hadisi

Taberani.

Muhammed

bin

Mesleme

(RA)'dan

u

lâfzla

rivay

etmitir:

Zaman

günlerinde

Allah'n

nefhalan

vardr.

Ona

kousun

Belki

birini

ondan

bir

nefha

alr

da

bir

daha

aki

olmaz.

.

.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

87

Aslnda

mevcut varlklar iki ksma

ayrlr:

1

-

Var

olmalarnda

kul

'un

hiç

bir

rolü

yoktur:

Gök,

yldzlar,

yer,

hayvan

bitkiler vesair kainatn

dier

yaratklar

gibi...

2

-

Meydana

geliinde

kulun

rolü

bulunan

varlklar.

Bunlar

kullarn,

sanat,

siyaset, ibadet

ve cihad

gibi,

kullarn

amelleridir.

nsan,

nefsani

mücahede

(çalmas)

sayesinde,

baz

eyleri

cad

edebilecek

dereceye

yükselirse ve bu

hususta

herkesten

faik

olursa o, o

eylerin muhteri (Mucidi)

saylr.

Çünkü

o

eyler

onun

icadndan

evvel

mevcut

deildiler...

Mesela

satrancn

mucidine,

satranc

filan kimse

icad

etmitir

diyerek

satrancn

mucidini

belirtirler. Aslnda

satranç

övülecek ve

onu

kefeden

kimseden

siteyile

bahs

edilecek bir meta

deildi

ya ..

f

Hayr

ve iyiliklerin kayna

olan

dier

riyazi,

snai

ve siyasi

icadlar

hakknda

da ayn

eyi

söyleyebiliriz..

Bu hususta baar

gösterenlere bir

eyler

icad

edenlere

mucid

diyebiliriz,

lakin

ne

var

ki

bu

isim ona

mecazen

itlâk

edilebilir, hakikat

yönünden

Allann

baz

isimleri

vardr

ki,

bunlarn

kullara

mecazen

nakli

mümkündür..

Baz

isimler

de

var ki,

kul

hakknda

bu

isimler

haki-

kattir;

Allah hakknda

ise mecazdr:

Sabr,

ekûr

(isimleri) gibi...

Aradaki fark

anlamadan

hiç

bir zaman bu

isimlerde

ortaklk

düünülemez ..

O,

iyilik yapan

ve

çirkini örtendir..

Günahlar, Allann dünya-

a

örttüü ve

ahirette

cezalandrmaktan

(Kullar)

hakknda

vaz-

geçtii

çirkinliklerdendir..

el'GAFFAR



88

mam- Gazalî

El-Gafr,

örtmek

manasndadr.. Allann

kullar hakknda

birir

örttüü

ve

meydana

çkarmad

ey,

bedeninin, insan

sözler

tarafndan

tiksinilecek ayplandr.

O

ayplar içeri de

sislenmi

ve

yüzüne vurulmamtr...

nsann iç

yüzü ile

d

yüzü arasndaki

fark

cidden

büyüktür. kincisi;,

bütün

çirkin

duysu

ve

temayül-

lerin

kararsah

olarak

kimse görmesin

diye

kalbi seçmitir..

Eer

kulun hatrndan

geçen kötü

duysularma,

kalbindeki

çirkefliklerine bakalar

mutlak

olacak

olsalar

ona

hücum

edip

helak

ederler. Allah

onu

bu

durumdan

da

kurtarmtr.

çindekileri da

vurdurmamtr.

Üçüncüsü,

kullar

arasnda

rezil

olmasna sebep

olacak gü-

nahlarn

da

örtüvermesidir.

Srf

günahlarnn

çirkinliklerini

örtmek

için, imanda sebat

ettii müddetçe,

sünahlarn

sevaplara

tebdil

edeceini bile

vaad etmitir..

TENBIH:

Kulun

bu isimden

alaca

ilham

udur:

O'da bakalardan

sadr

olan

hatalar örter..

Kimsenin aybr

yüzüne

vurmaz.

Allah'n

elçisi

bunu

Allah'n

kullarna

öretmilerdir:

-

Her kim

bir mü'minin

aybn örterse,

Allah'ta

kyamette

onun

aybn

örter..

Gybet

eden,

mütecessis

olan,

intikam

seven,

urad c<

zayi

mutlaka

ödetmek

isteyenler

tabii

ki bu

vasftan

uzaktrlar...

Bu

süzel

vasfla

bezenecekler hiç

üphe yok

ki,

ayplar

ifa

etmeyen,

kulun

ayplarn aratrmak için

arkas sra

gitmeyendir..

Hiç kimse

kusurdan

hali deildir.

nsanlar

arasnda kemale

ermi

olsun

kimseler

olduu

gibi

zayf

karakterli

kimselerde

vardr.



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

89

Çirkinliklere göz

yumup

da aybna

muttali

olduu

kiinin iyi-

liklerinden

bahs

eden

kimse

bu

vasfa

layktr..

Aadaki

rivayet

bizim

bu

görüümüze

ne

güzel

k

tutmaktadr:

Bir

defasnda sa

(Aleyhisselâm)

havarileri

ile

birlikte

ölmü

bir

köpein

yanndan

geçerler.

Havariler

dayanamaz:

—

Bu le

ne

fena

kokuyor.

Derler.

Hazreti

sa

(A.S.)

bu

sö-

zü

duyunca-.

(Bu

gibi

hallerde

insanlarn

iyi

taraflarn

anlatmak

gerektiini

öretmek

için)

öyle

mukabelede

bulunur:

-

Zavall

hayvann

ve güzel

dileri

var..

el'KAHHÂR

r

Û

C

O,

öyle

bir

varlktr ki,

dümanlarnn

belini

krar,

onlar öl-

dürmek

suretiyle

kahreder.

Hayatta

hiç bir

varlk

yoktur

ki, onun

kahr

ve

kudreti

altnda

kvranmasn.

Satveti

karsnda

aciz

kal-

masn...^

TENBH;

T Kullardan

kahhar,

dümanlarn

kahr

edene

denir.

Kullarn

en

büyük

düman

iki

yan

(sars)

arasnda

bulunan

nefsidir.

O,

kendisini

aldatan

eytandan

daha

dümandr.

Kul,

her ne

zaman

nefsinin

ehvetlerini

kahr

ederse,

eytan

kahr

etmi

olur.

Çünkü

eytan

onu,

ancak

ehvetleri

vastasyla

hela

sürükleyebilir.

eytann

insanlar

aldatmak

için

alet

olarak

kulland

eyler-

den

biri de

kadnlardr.

Kadnlara

kar

ehvet

ve

isteini

kahr

eden

kii, bu

tuzaa

dümez..

Din

kuvveti:

akln

iareti

ile

ehvetlerini

krp

parçalayan

da

böyledir.



Nefsani

arzularn

yenen

kii

mutlaka

kendisini

aldatmak

i

yen

insanlar

da

yenmi

demektir.

Çünkü

insanlarn sayesi,

o

vücudunu

ortadan

kaldrmaktr.

Onun

saye

ve

çalmas

is

ruhunu

ihya

etmektir.

Birer

düman

mesabesinde

olan

ehvetle

öldüren

kii

ruhunu

ihya

etmi

ve

ölümünde

df1

ölmemi

olur.

Allah

yolunda

öldürülenleri

sakn

ölüler

sanma.

Bilâkis

onlar

Rableri

katnda

diridirler.

12

.

elVAHHÂB

Hibe,

karl

olmayan

ivezsiz

ve

garazsz

bir

batr..

Bu

sfatla

ba

çoaltan

kiiye

cömert

ve

Vahâb

(ziyadesiyle

ve-

ren

ve

bata

bulunan)

denir.

Gerçek

Cömertlik,

karlnda

hiç

bir

ey

beklemeden

vermek

ve

balamak

ancak

Allah'tan

beklenir..

Bu,

ancak

Allah-

'a

mahsustur.

Çünkü

her

muhtaca

verdii

zaman

karlk

bekk

meden

vermi

ve

halen

de

vermektedir.

Hem

de

pein

verir

vereceini

sonraya

brakmaz..

Bir

kimse,

bir

bata

bulunduunda,

karln

hemen

bek-

lerse

ve

yahut

zamanla

insanlar

tarafndan

övülmesini

veya

en

azndan

knanmaktan

kurtulmasn

isterse

o

insan

bata

bulun-

mu

bir

insan

deildir.

Cömert

olmak

erefini

bile

ihraz

etmi

saylmaz.

Çünkü

her

verilen

eyin

karl

mutlaka

para

veya

mülk

olamaz.

Bazen

da

bunlarn

cinsinden

olmayan,

elle

tutul-

mayan

manevi

deerler

de

olabilir

verdii

eyin

karl...

Her

kim

eref

kazanmak

veya

övülmek

için

bir

bata

b

lunursa

o

sadece

bu

ba

meydana

getiren

bir

içi

olabili

Çünkü

gerçek

balayc

o

kimsedir

ki,

herkes

ondan

karlksi2

1?

ÂI-

mran

Süresi,

169.

ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

91

faydalar

görür,

yani

herkese

ivezsiz ve

garazsz

faydas

doku-

nur.

Hatta

bazen öyleleri

de olabilir

ki,

srf hayr

(bak ne

cimri

adamdr, hiç

hayr

yapmyor)

demesinler

için

srf

korkusundan

yapar,

ite

böyle

balarda

bulunanlara da

bata

bulunan

insan

denemez.

Çünkü

bu

da ban

ötekiler

gibi karlk

için

yapmtr..

TENBH:

(

Kul'dan,

hiç bir

zaman

gerçek

manada

cömertlik

ve

ba-

£

fj^

layclk

beklenemez.

Çünkü

o, yaplacak

bir

iin,

yaplmamas

evla

olunca

o ii

yapmaya

katiyen

yanamaz.

Fakat,

bütün

varl-

n

hatta

en

aziz

varl

olan

ruhunu

Allah

yolunda,

Cennetine

tama

etmeden

veya

azabndan

kurtulmak

gibi bir

gaye bekle-

meden

feda

ederse

o

kii

üphe

yok

ki

gerçekten

Vahhab

(Bata

bulunan)

ve

Cevad

(son derece

cömert

olan)

ismine

layk

olmu

olur.

Böyle

olmayp

da srf

Allah'n

cennetine

kavumak

veya

azabndan

kurtulmak

gayesiyle

yaparsa

veyahut insanlar

tarafn-

dan

övülmek,

beenilmek

dolaysyla

nam

ve

öhret

kazanmak

için bir

bata

bulunmusa,

o kii

her

ne kadar

zahiren

karlk-

sz

bir

bata

bulunmu hissini

vererek,

insanlar

tarafndan

Cevad

(son

derece

cömert) kabul

edilirse

de aslnda

böyle

deildir.

Çünkü

insanlar

karln

yalnz

madde

olduunu

sanrlar

oysa

maddi olmayan,

manevi

olan

karlklar

da vardr...

—

Pekâlâ

sadece Allah rzas

için

bir manevi

nasip

bekleye-

rek

bütün

varn

ba

olarak

veren kii

nasl Cevad

(fazla

cö-

mert)

olma

vasfna mazhar,

olamaz? diye

bir sual varid

olursa

deriz

ki:

Bu

tip

kimselerin

hazz yalnz

Allah'tr, rzasdr,

ona

kavu-

maktr..

nsanolunun

ihtiyari

olan fiilleri

ile

kazanabilecei

en



92

mam-

Gazalî

büyük

mutluluktur

bu O

öyle

bir haz

ve

saadettir ki bütün

mut-

luluklar

onun

yannda

hiç

kalr..

u

halde Arif-i

Billâh

o

kiidir

ki,

Allah'a

yalnz Allah için

iba-

det eder.

Yoksa karlnda

herhangi

bir

saadet

beklemek

için

deil

sözünün

manas

nedir? Ayrca

Allah'a

karlksz

ibadet

edenle,

ondan

bir

eyler

bekleyen

kiinin

ibadeti

arasnda ne

Sibi

farklar

vardr? dersen,

cevabm u

olur:

—

Haz,

insanlarca

yaplan herhansi

bir n

karl

demek-

tir. Kul,

ibadeti

esnasnda bu

gibi niyet

ve

arzudan

tamamen

tecerrül

ettiinde,

Allah'tan

baka gayesi

ve

maksad kalmam

demektir.

Ona,

insanlarn haz

kabul

ettii

eylerden

tamamen

tecerrüt

etmi

derler.. 1

Mesela bir

köle,

efendisine,

efendisi

olduu

için

deil

de,

ondan

bir

ikram

beklemek

için

hizmet

eder..

Efendi

de

kölesini,

kölesi olduu

için deil

de

ondan

hizmet

ve

hürmet

beklemek

için korur..

M

Bir baba

böyle ini ya?

Bir baba,

çocuunu,

çocuu

olduu

için korur,

ondan

menfaat

beklemek

için

deil..

Hatta,

olu

ona

gereken

hürmeti

göstermese

bile yine

onu

düünür, onun

iyiliine

çalr..

(Adama

sende ..)

diyemez

Bir kimse, bir

eyi

(o

eyin kendisi

için

deil de)

baka eye

ulamak

için talep

ederse:

sanki onu

talep

etmemi

demektir.

Çünkü

istemesinde o

gaye

deil,

baka

eydir.

Altn

isteyen

kimse

gibi...

Altn

isteyen

kii, onu

bizatihi

istemez,

bilâkis

onun-

la yiyecek

ve giyecek

almak için ister...

Hatta

yiyecek

ve giyecek

de

bizatihi

murat

deildir;

lezzet elde

edip,

elem

ve

keder

gidermek

için

arzulanmlardr...

Lezzet

(zevk)

bizatihi murat

edilmitir..

Ardnda

baka

gaye

yoktur



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

93

nsanoluna

arz

olacak

elem

ve kederin

önlenmesi

de

öy-

le.

te altn,

yiyecek

elde etmek

için bir vastadr.

Yemek

de

•,>ehvet ve lezzet

elde etmek için bir

köprü ... Lezzet

ise

gaye-

dir,

vasta

deil...

te çocuk

da

bir baba için vasla

deildir..

Babann

onu

ar-

zulamas (sevmesi) onun

selameti içindir.

Çünkü

çocuun ken-

di,

bizatihi

pederin

hazzdr..,

Allah'a Cennet için

ibadet

eden de böyledir:

Allah

onu

(Cenneti)

kendisinin

aranmas ve

istenmesi

için

bir

vasta

klm-

tr,-

gaye

deil..

Vastay

öyle anlayabiliriz:

ayet gayeye onsuz

(vastasz)

ulalacak olursa

o

aranmaz...

Dünyevi istekler

eer altnsz elde edilse

hiç

üphe

yok ki,

altn

aranmaz. Kimse ona

iltifat

etmez.. u halde gerçekte

mahbûb olan

ulalmak

istenen

gayedir,

altn deil..

Eer Allah'a

ibadet

edilmeden

cennet elde

edilseydi,

kim-

se Allah'a

ibadet etmezdi..

u

halde Abid'in (ibadet

eden kii-

nin) mahbûbu ve

matlûbu

cennetti,

bakas

deil..

Lakin

Allah'-

tan gayri

mahbûbu

olmayan, bütün

hazz

ve

gayesi Allah'a

ka-

vumak

olan kii böyle

deildir.

Onun bütün gayesi

ve

arzusu

Allah'a

kavumak,

Mele-i Alâ

da

mukarreblerde

beraber

olmak-

tr. te bu

nitelii

tayan

kiiye

O,

sadece

Allaha

ibadet edi-

yor, yani Allah'a Allah

için

ibadet

ediyor;

baka bir

gaye

güde-

rek deil..

derler..

Bu

demek

deildir ki,

onun

hiç

bir

hazz yoktur..

Onun

hazz

vardr

ve o

hazz

yalnz

Allah'tr,

O'ndan

bakas deil...

Allah'a kavumak, onu

müahede etmek, onu

bilmek sevinç

ve neesine

inanmayan, ona

mütak olamaz..

Ona

mütak

ol-

mayan, hakknda,

Allah'n

onun gayesi

olduu düünülemez.

Bu

sebepledir

ki,

o

kii

yapt

ibadet

babnda, sadece

maddiyat

düünen kötü

bir

içi gibi

olur.



94

mam-

Gazali

Ne

yazk

ki

insanlarn

çou, bu

zevki tatmamlardr, bu

zevki

tatmamlardr,

Allah'n

cemaline

bakmann

lezzetini

anla-

yamamlardr.

Bu

tp

kimselerin

imam

yalnz

dilledir.. çlerine

ilememitir.. Çünkü içlerinden biran

evvel Cennette Müminlerin

emrine

verilecek

hurilere

kavumak

isterler...

Bütün

bu

anlattklarmzdan

u

neticeyi elde

ediyoruz:

Haz-

lardan hali

olmak muhaldir.

Allah'a

kavumak

nazlarn

en

büyü-

üdür.. Eer

insanlarn

kabul ettii,

yaplan

herhangi bir

iin

kar-

l

olan

maddi

veya

manevi

menfaati

bir

haz

olarak

kabul

eder-

seniz

ben

buna

(Haz)

demem...

Kul

hakknda

elde

edilmesi, ondan

mahrum

olmasndc

daha

iyi

ise tabii

ki

bu

onlarca haz

kabul

edilebilir...

er*REZZAK

Rzklar ve rzk

verdii varlklar

yaratan,

rzklarn onlara

ulatran,

rzklarla

faydalanmalarna temin

eden

hiç

üphe yok ki,

Ö'dur

Rzk

iki

ksmdn

1

-

Beden

için

olan,

azklar

ve

yemekler

sibi

zahiri

rzk,

2

-

Batni rzk. (Yani ruhun

rzk).

Batni

rzk, marifetler

ve mükaefelerdir ki,

bunlar

kalpler için

hazrlanm

en

erefli

nzklardr..

Çünkü

bunun

semeresi,

ebec

hayattr,- zahiri olan

rzkn

semeresi

ise belirli bir

zamana kadar

bedenin

kuvvetini salar...

Bu

iki

rzk

çeidini

yaratan

ve

erbabna

isal

eden

(ulatran)

üphe yok ki,

Allah'tr..

Lakin

onu, dilediine bolca

verir,

istedii-

ne

kar da

azaltr...



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

95

TENBH:

Bu

vasftan

kul'un

hazz

(nasibi)

iki

ey

olabilir:

I

1

-

Bu vasfn,

gerçek

sahibi

Allah

olduunu

bilmesi,

O'ndan

jL

baka

kimsenin

müstahak

olmadn

iyiden iyiye

anlamasdr.

Böylece

rzk

ancak

O'ndan

bekler.

Bu

hususta

O'ndan

bakas-

na

itimad

ve

tevekkül

etmez.

1

Hatem'ül

-

Esem'den

13

rivayet

edilmitir-.

Bir

adam

ona

sordu:

—

Nerden

yiyorsunuz?

—

Onun

hazinesinden...

—

Sana

gökten

ekmek

mi

yadryor?

—

Yeryüzü

O'nun

olmasayd,

elbette ekmei

gökten

ya-

drrd...

—

Siz

sözü

tevil

ediyorsunuz

—

Çünkü

o, gökten

ancak

kelam

indirmitir ..

—

Anlald

sizinle

ba

edemeyeceim

—

Çünkü

batl,

hakla

hiçbir

zaman

baa çkamaz....

[

2

-

Ona

klavuz

bir

ilim,

öretici

bir

dil, sadaka

verip

de

$L

menfaat

salayan

bir el

verdiini

bitmesidir..

Bunlar,

söyleyecei

güzel

sözler,

ve

yapaca

güzel

iler

vastasyla

kalpler

için

e-

refli

rzkn

temin

edilmesine

yol açarlar..

Allah

bir

kulu

sevdimi,

halkn

ona

olan

ihtiyacn

artrr...

Ebu

Abdurrahman Hatim

bin

Unvan

El'Esen.

(Vefat

H.

237

de)

Birinci

tabaka evliyadandr.

Belh

ehlindendir.

akik

Belhi'nin

talebesi

ve

Ahmed

bin

Hidraveyh'in

üstad idi. yüksek

halleri

tabakat

kitaplarnda

yazldr.

Bak.

Risale-i

Küeyr

sf:

56. Nefahat-ül

Üns

sf:

130,

Tabakat-

Sülem

sf: 91-97,

Tabakat-

arani

C.1, sf: 93 v.s.



96

mam-

Gazalî

Rzklarn

halka

ulalmas

babnda,

Allah

ile

kul

arasnda

va-

sta

olduu

müddetçe,

vasftan

bir

nasip

alm

olur.

Peygam*

rimiz

(SAV.)

buyurmulardr:

Allah'n

emrettiini,

isteyer

veren

emin

haznedar,

hiç

üphe

yok

ki,

tasaddukta

bulunanlc

dan

biridir..

Kullarn

elleri,

Allah'n

hazineleridir..

Ellerini

bedenlerin

rzklanmas

için,

seferber

eden,

dilini

kalplerin

rzklanmas

ayakta

tutan

kii,

bu

sfatn

sevabna

nail

olacaklarn

en

er

dir

<

9

el'FETTAH

f)

^

|

O,

öyle

bir

varlktr

ki,

onun

inayetiyle

bütün

kapal

(kaplar)

açlr,

hidayetiyle

her

mükül

hal

olur

da

peygamberlerine

ülke-

ler

feth

edip

dümanlarnn

ellerinden

çkarr

de

öyle

buyurur:

Biz

hakiykat

sana

(Hüdeybiyye

müsalehas

ile)

apaikar

bir

feth

(-ü zafer

yolu)

açtk...

14

Velilerinin

kalplerinden

perdeyi

kaldrp

onlara,

Semasnn

melekütüne,

kibriyasnn

cemaline

giden

kap

lan

açar...

Ve

öyle

buyurur:

Allann

insanlara

açaca

neman:

bir

rahmeti

tutacak

yoktur.

15

J

Gayb

anahtarlarn

ve

rzk

anahtarlarn

elinde

(kudretinde)

bulunduran

o

(yüce

varlk)

hiç

üphe

yok

ki,

(Fettah)

olmaya

en

layk

olur ....

TENBH: I

Kulun

silkinmesi

lazmdr

ki

yapaca

güzel

nasihatlerle

mü

külât

kilitleri

krlsn,

verecei

güzel

öütlerle

de

halkn

anlaya

14

El-Feth

Süresi,

1

.

ayet.

15

El-Fatr

Süresi,

2.

ayet.



madii

dini

ve

dünyevi

meselelerine

bir

çözüm yolu

bulunsun.

Bu

sayede

o,

El-Fettah

isminden

gerei

gibi

yararlanm

olabilir...

^

el'ALM

r

Bu

ismin

manas açktr.

Bunun

kemali;

her

eyi

tam manasy-

la bilmekle,

yani

dn,

içini,

inceliini,

açldn,

önünü,

sonunu,

balangcn

ve

bitimini

bilmekle

olur..

Bu

açklanmas

bakmndan,

malumat

(bilinen

eyler)

den is-

tifade

edilmi

deil

de, malumatn

kendisinden

istifade

edilmi

olmas

gerekir.

Aksi

halde

o ilme

tam

ilim

denilemez.^

TENBH:

]

Âlim vasfndan

kulun nasibi

malûm...

Lakin

onun

imi

ile

Al-

lah'n ilmi

üç

hususta

ayrlr:

1

-

Malumat

(bilinenler)in

çokluunda.

Kulun

malumat

(bildikleri)

ne

kadar çok olursa

olsun

yine de mahduddur, az-

dr.

Namütenahi

ilimler

nerde,

o (kul) nerde?...

2

-

Kulun bilmesi, veya anlay,

her

ne

kadar vuzuh bulsa

da,

asl gayeye vasl

olamaz.

Bilâkis

onun eyay

müahede et-

mesi,

ince

bir

perdenin

ardndan

görmesi

gibi bir

eydir..

Keif

derecelerindeki

fark inkâr edemezsin. Sabahn

alaca

karanlyla

günün ortasndaki

aydnlk bir olabilir

mi?

3

-

Allann

ilmi,

eyadan

istifade

edilmi

deildir,

bilâkis

bü-

tün eya onun ilminden

istifade

edilmitir. Kulun eyay bilmesi,

eyaya

tabidir

Ve

onun

sayesinde

meydana

gelmitir.

Bu

söz

akln,

kurcalad

ise,

satranç

örenen

kiinin

ilmi

ile

asl

satranc

bulan

kiinin

ilmini

bir

karlatr.

O

zaman,

satranc

bulan kiinin satrancn vücuduna (varlna)

sebep

olduunu,



satrancn varls

ela,

örenen

kiinin

bilgisine

sebep

olduu

anlamakta

güçlük

çekmezsin.

u

halde

satranc

bulan

kiinin ilr.

satrançtan

önce

gelmitir.

Satranc

örenen

kiinin

bilgisi,

yüzden

gecikmi

ve

sonra

elde

edilmitir. te

Allah'n

ilmi

d

böyledir.

Eyadan

öncedir,

eyann

varlna

sebep

olmutur.

Bizim

ilmimiz

ie,

bunun

aksine

eyadan

sonradr.

Kulun

ilim

sayesinde

elde

ettii

eref;

ilmin,

Allah

sfatlarn-

dan

oluu

sebebiyledir.

Lakin

en

erefli ilim,

malumu

(bilineni)

en

erefli

olandr.

Bilinmilerin

en

ereflisi

üphe

yok

ki,

Allah-ü

Zülcelaldr.

Bunun

için

marifetullah,

marifetlerin

en

efdali

olmu-

tur.

Hatta

sair

eyay

bilmek

de,

Allah'n

ilerini

bilmeye

yahut

kulu

Allah'a

yaklatracak

yolu

bilmeye

veya

da

marifetullah'a

ulatracak

herhangi

bir

hususa

sebep

veya

vesile

olduu

için

eref

saylmtr.

Bunun

dnda

kalan

her

bilgi

bu

kadar

erefi

haiz

deildir...

s

o

fiso

'

*

i

el'KABIZ

el'BÂSIT

Ölüm

annda

varlklarn

ruhunu

kabz

eden, hayat

verecei

zaman

onlara

ruhlar

veren,

zenginlerden

sadakalar

(zekatlar)

alan,

fakirlere

rzk

veren,

zenginlere

bolca

ihsan

da

bulunan,

fakirlerden

rzk

ksp

onlar

darda

brakan,

kalpleri

kabz

edip

onlar

cemalinden

mahrum

brakan

yahut

kalplere

'inirah

verip

lütf-ü

ihsahna

boan

hep

O'dur ..

*J

j

TENBH:

Kullardan

bu

vasflara

mazhar

olan

o

kiilerdir

ki,

kendilerine

hikmetli

sözler

ve

mükni

bilgiler

ilham

edilmitir.

Bu

ulvi

istidat

ve

kabiliyetler

sayesinde,

insanlarn

kalplerini,

gönüllerini

kah

Allah'n

çeitli

nimetlerinden,

bitmez

ihsan

ve

lütuflarndan

söz

ederek

ferahlatrlar;

kah

Allah'n

Kibriya

ve

Celal

sfatlarndan,

dümanla-



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

99

rina

kar reva

görecei

çeitli

azaplarndan

söz

ederek

onlarn

kalplerini

kab

ederler

(yani

daraltr

ve skarlar..)

Mesela;

Allah'n

Resulü

Sallallâhü

Aleyhi ve

Sellem

önce

sa-

habenin

kalbini

ibadetten, Allah:

kyamet

günü

Ademe

(AS.)

tee

göndereceklerini

gönder,

diyecek.

. . Adem soracak:

-

Ne

kadar

Yarab?

Allah,

her

bin

kiiden

dokuz

yüz doksan

dokuzu-

nu, gönder,

emrini

verecek..

diyerek

soutmutur.

Onlarn

kalplerinin

krldn

ve

ibadete kar

olan evklerinin

ayfladn

görünce

yeniden

kalplerini

yapm

ve

öyle

buyur-

nulardr:

-

Siz,

o gün, sizden

evvel

gelen

ümmetlerin

içinde beyaz

öküzdeki

siyah bir

benek

gibisiniz

el'HAFD

er'RAF

Kafirleri,

felakete

düçar

etmekle

alçaltan;

Müminlere

saadet-

bah ederek

yükselten

O'durlj

O,

velilerini

kendisine yaklatrarak

yükseltir,-

dümanlarn

indinden uzak

ederek alçaltr

Mahsusat (his edilenler)

ve

mütehayyilât

(Hayal

edilenlere)

>nem

vermeyip, iradesini

ehveti

kamçlayan hususlardan artan

cimseyi, üphesiz

ki

mukarrep meleklerin yanna yükseltir..

Her

kimde ehvetinin

zebânü

olur

da

hayvanlar gibi her

in

zevk

ve

saradan

ibaret

olduuna

inanrsa onu

da

esfele

afiline

alçaltr. (indirir).

te

bu güce

sahip olan ancak Allah'tr.,

ünkü O, hem

Hafiddir,

hem Raf...



100

mam-

Gazalî

TENBH:

Kul,

bu

isimden

öyle

stifade

edebilir:

Hakk

görünce

kald

rr,

batl

görünce

yerin

dibine

indirir..

Bu

da

ancak,

haklya

ar'

çkmak,

haksz

hakszlktan

menetmekle

olur...

Allann

dümanlarn

alçaltmak

gayesiyle,

onlara

saldr

dostlarn

da

yükseltmek

için

yardmlarna

koar.

Baz

dostlarna

hitaben,-

Allah

buyurmutur:

(Bu

hadis,

Hadis-I

Kudsi'dir.)

Dünyadaki

zühdün

kendi

rahatln

içindir,-

beni

anman,

benimle

tee

etmen

içindir.

Benim

için,

dostuma

dost;

dümanma

dü

oldun mu?

(sen ondan

haber

ver )

el'MUZ

el'MLJZLL

Mülkü,

dilediine

veren,

dilediinden

alan

üphesiz

O'dur

Gerçek

mülk,

ihtiyaç

zilletinden

kurtulmakta

ehveti

krmakt

cehaleti

bertaraf

etmektedir...

Herkimin

kalbinden

perdeyi

kaldrp

Cemalini

müahede

tirirse

kanaat

nimetine

gark ederek

mahlukatndan

kimseye

m

taç

brakmazsa),

kuvvet

ve

tey'id

bahederek

nefsine

onu

e

dirmezse,

ite

onu

aziz

klm

ve

daha

dünyada

iken

ona

mülkü

vermi

olur.

Ahirette

de

hiç

üphe

yok

ki onu

kendisine

ebedi:

Ey

itmi'nana

ermi

ruh,

dön

Rabbine,

sen

ondan

raz>

senden

raz

olarak

16

hitapla

yaklatracaktr...

Kimi

de

gözlerini

halkn

ellerindekine

diktirmi

ve

onu

ar

bir

hrsa

bürütmü,

azla

kanaat

etmez

bir

hale

sokmu

ise

o

16

El-Fecr

Süresi,

27,28.

ayetler.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

101

elil klmtr... (O'na kim

karabilir?)

te bu

O'nun

iidir.

stedi-

ini

aziz,

dilediini

zelil klar.

Bu zelil kii

u

ilahi

hitaba

maruz

kalan kiidir. Fakat kendini-

i,

kendiniz yaktnz

(hep

müminlerin

felaketini)

gözettiniz.

(s-

n

dini hakknda) üphe ettiniz. Sizi

kuruntular

aldatt.

Sizi

o

ok

aldatan

(eytan veya

dünya), Allah'a

kar

bile

aldatt. Niha-

t

(ite)

Allann

emri

gelip

çatt.

17

Bu

ne büyük

zillettir

yarabL

Gerek dili ile ve gerekse eli ile aziz

olma

yolunu tutan

kii-

n

bu

vasftan

haz

ve

nasibi

olmaldr

elbet...

es'SEM

Ne

kadar

gizli

olursa

olsun, her eyi

duyar... Hatta

karanlk

ir gecede,

insiz

bir

kaya

üzerinde

sessizce

yürüyen

simsiyah

rncann

ayak seslerini bile iitir..

Hamd edicilerin hamdini

duyar,

mükafatlandrr,

dua eden-

rin yalvarlarndan

haberi olur,

dualarn

kabul

eder..

Duyar

amma

bizim gibi kulakla deil,

yapar amma

bizim

gi-

bi

eli

yoktur,

konuur

amma

bizim

gibi

dille

deil..

O

bütün

insanlarda

olan

aza

ve

hadisatn

her

eyinden

her

çeidinden

münezzeh

ve

müberradr.

Bizim

gibi

alet ve edevatlar münez-

zeh

kldmz

zaman

anlarz

ki,

O'nun duyuu bizimkine

ben-

zemez,

bambakadr.. Duyuu sonsuzdur...

Bu

hususu

ince

düünmeyen

kii,

tebih

gibi,

af-

fedilmeyecek bir

hataya

düebilir..

Onun

için

çok

düünmelisin

pek

dikkatli

olmalsn ..

El-Hadid

Süresi,

14.

ayet.



102

mam-

Gazalî

TENBIH:

His

(duyma)

yönünden,

kulun

bu

sfattan

nasibi

vardr

|

ksadr.

Çünkü o,

bütün

duyulan

eyleri

idrak

edemez

(d

maz)

o

ancak

yakn

olan

sesleri

duyabilir.

Sonra

duyu organ

her

zaman

hastalanabilir..

Ses

gizli

sa

duyma

kabiliyeti

hemen

hemen

ie

yaramaz.

Ses

uzakta

olursa

hiç

duyamaz.

Ses

çok

ve son

derece

tiz

ve

gürültülü

olursa

büsbütün

duyusunu

kaybeder.

Yahut

ona bir

halellik

gelir

de

duyamaz

olur..

£

Bu

vasldan

kulun

alaca

dini

haz iki

çeittir:

1

-

Allah'n

her

eyi

duyduunu

ve

Allah'a

gizli

kapakl hic

bir

ey

tasavvur

edilemeyeceini

bilir

ve

ona göre

dilini

muha-

faza

eder

kötü

niyet

ve

teebbüslerde

bulunmaz...

2

-

Kendine

kulan

yalnz

Allah

kelamn

dinlemek

için

v«

rildiini

bilir..

Allah'n

kitabn

dinler,

ondan

istifade

eder,

ulatracak

hidayet

yollar

bulmak

için

canla

ona

sarlr...

er'BASÎR

t

Her

eyi

gören,

yerin

altndakiler

de,

üslündekileri

de

hüla-

sa

bütün

kainat

gören

O'dur

J

O'nun

gözleri,

bizim

gözler

gibi

deildir.

Yaratm

olduu

insan

ve

hayvan

ve

sair

eyann'

gözleri

gibi

olmaklar

münezzeh

ve

müberradr.

böyle

olunca

O'nun

görme

sfat

en

mükem-

meldir.

Noksan

sfattan

tamamen

beri

ve

azadedir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

103

TENBIH:

Kulun

bu

vasftan

hazz

meydanda... Lakin (yukarda arz et-

ilimiz

gibi) kulun görmesi

zayftr..

Çünkü uza

görememekle-

dir.

Hatta

çok

yaknnda

ve

içinde olan

çöpü

de,

gözünü

dön-

dürüp

göremez. Kul ancak

yaknda görünen ve

aydnlkta

olan

eyleri

görebilir.

Karanlkta:

olanlar

da göremez..

)

Kulun bundan istifade

edebilecei

dini fayda

iki

eyden

ON

ibarettir:

1-

Onun

gözlerini Allah yaratmtr, Allann ayetlerini;

mele-

cûttaki

akllar durduracak

garaip

ve acayiplerini,

gökteki

çeitli

/etlerini görmesi için..

Tabii

bunlara baklar

ders ve

ibret

lmak

için olmaldr..

sa

Aleyhisselâm'a

sordular:

—

Mahlukat

arasnda

senin gibisi

var mdr?

—

Kainat bak

ibret,

sükutu

tefekkür, sözü

de

zikir

olan

kii

)enim gibidir. Cevabn aldlar.

2

-

unu

iyi

bilmelidir

ki, onu

Allah görmekte ve

yaptklarn

»ilmektedir.

Yapt

kötülükleri

Allah'tan

bakasndan

gizleyip de

Allah'-

tan

gizlememek

Allah'n murakabesini hiçe

saymaktr. Cenab-

Hakkn

bu

sfatn

bilmek

ve

ona

göre

hareket etmek,

imann

verimli

semerelerinden

biridir..

Allah'n;

kendisini murakabe

ettiini

bildii ve

gördüü

hal-

de, bile

bile masiyete

yaklaan

kimsenin cesaretine

diyecek söz

yok dorusu

Allann,

kendini

(yaptklarn)

görmediini zannederse

küfre

jirmi

olur...



el'HAKEM

Gerçek

ve

tam manasyla

hükmeden

O'dur

Onun

verdi,

hükmü

kimse

bozamaz,

(niçin

böyle

hüküm

ver din

diye'

O'na kimse

soramaz.

O'nun

kullar

hakknda

verdii

hükümlerdendir:

Hakikaten

insan

için

kendi

çaltndan

baka

(bir

yoktur.

Hakikaten

çalt

ileride

görülecek..

18

yiler

hiç

üphesiz Naim

(cennetin) de,

kötüler

ise

el

alevli

atetedirler..

19

yilik

saadete,

kötülük ise

akavete sebep

olur.

Zdnir

ile ila

gibi...

Biri

öldürür,

dieri ölecek

durumda

olan

hastalar

iyileti

rir.

Mademki

hikmetin

manas,

sebepleri

düzenk

müsebbebata

yöneltmektir.

Öyleyse o,

mutlak

hikmet

ve

hüküm

sahibidir.

Zira

olarak

da

ve tafsilatl

olarak

da

bütün

sebeplen

yaratan

ve

ra yön

veren

O'dur /

Kaza

ve kader

de

Allah'n

hükmünün

birer

neticeleri

(Yani

bunlar da

ilahi

hükümden

meydana

gelmilerdir..

Onun

tedbiri,

sebeplerini

müsebbebata

tevcih

edilmesi

yer,

gökler,

gezegenler

ve

dier

belirli

zamana

kadar

har

edecek

eflâki

tedvir

etmesi

babnda

bir

esastr...

En-Necm

Süresi,

29,

30.

ayetler.

El-nfitar

Süresi,

13,

14.

ayetler.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

105

Kazas u Ayette

belirttii gibidir:

Bu

suretle

onlar,

yedi

Hök

olmak

üzere

iki günde

vücuda

getirdi.

Her

gökte ona alt

emri vahyetti.

20

Bu sebeplerin

tevcihi,

ondan

doacak

Müsebbeblere

loru

yava yava, belirli

ölçülerde

hareket

ettirmektir..

te bu

da

O'nun kaderidir..

Demek

ki,

hüküm

ilk

külli

tedbir

(göz

açp

yumuncaya kadar

zaman

alan)

ilk

emirdir.

Kaza,- daimi

ve külli sebeplerin külli ola-

rak vazdr,

(konulmasdr). Kader

ise,- Külli

sebepleri,

takdir

ve

hesap edilmi hareketlerle, yine

ne

fazla ve

ne

de

noksan

olan,

belirli

bir ölçüde

olan

müsebbeblere

-

doru

yöneltmekten

ibarettir.

Bu sebepledir

ki, varlkta (Kainatta)

ceryan

eden hadi-

pat

hep

onu

kaza ve kadehledir..

Bunu bir misalle anlatmaa çalalm:

Belki

namaz

vakitlerini

bildiren

zaman

sandn

21

görmü-

sündür.

Belki

de

görmemisindir. Sana anlataym:

Bu

sandn

yaplmas

için

önce

üstvâne

(direk)

eklinde

içinde

biraz su bulunduran bir

alet

gerekmektedir. Suyun üstü-

ne

konulmu

baka

içi

bo

bir

aletin,

de

bulunmas

lazmdr.

Bir taraf bu alete

dier

taraf

üstüvânn üstüne

konmu

kü-

çük bir

kaba bal

bir ip bulunacaktr. O

küçük kapta

bir

yuvarlak

top

ve

altnda da

tas

bulunacak. Top düünce,

tasa (Kâseye)

vuracak

ve

bir ses

çkaracak.

Sonra

üstüvane dediimiz

aletin

altndan,

belirli ölçüde

azar azar su

inmesi için

bir delik

açlacak.

Su

alçalnca,

su

yü-

zünde

olan

içi

bo

alet de

alçalacak.

Bu

suretle

kendisine

bal

olan ipi

çekecek

topun

bulunduu aleti

harekete

geçirecek

öylesine

harekete

geçirecek

ki,

topun

tasa vurmasn

salaya-

80

Fussilet Süresi,

12. ayet.

*

1

Bir

nevi

saat.



106

mam-

Gazalî

cak...

Tasa

düecek

ve

Tan

diye

ses

çkaracak...

Her

saati

sonunaa

bir

düecek.

ki

düü

aras, suyu

çk

ve

alçal ik

hesaplanp

takdir

edilecek.

Bu

da

tabii

ki,

suyun

boand

deli-

in

seniliini

hesaplamakla

olacak

ki

bu

ancak

hesap

yolu ik

bilinir.

Suyun,

belirli

bir

ölçüde

inmesine

bir

sebep

olmaldr

ki

deliin

belirli

genilikte

açlmasn

salasn.

Bu

sayede

suyuflj

üstünün

alçalmas

o

ölçüye

göre

olur. O

sayede

içi

bo

aletin

alçalmas

ve

her

iki

taraf

hareket

ettirecek

ipin

çekii

ölçülebilir.

te

bütün

bunlar

çoalp

azalmayan

bir

ölçü

dahilinde

ol

maktadr-.

Topun

tasa

dümesi

dier

bir

harekete

sebep

oluyor,

er

hareket

de

üçüncü

bir

harekete

sebep

oluyor..

Bunlar

acayip,

ölçülü

hareketler

takip

ediyor..

Bunun

birinci

sebebi

suyun

belirli

miktarda

inmesidir.

imdi

u

anlattm

bir

düünürsen.

Bu

sand

icad

ed<

kimsenin

üç

eye

muhtaç

olduunu

anlamakta

güçlük

çekm<

yeceksin:

1

-

Tedbir:

Arzu

edilen

eyin

meydana

gelmesi

için,

alet

ve

sebeplerden

nelerin

icab

ettiini

düünmek.

te bu,

hükümdü

2

-

Bu

sandn

esasn

tekil

eden

yukarda

isimleri

geçer

aletleri

edinmek.

te

buda

Kazadr.

3

-

Sonra

bu

aletleri

yerli

yerine

koymak

ve

her

aletin

va;

fesini

yürürlüe

sokmak..

Bu

suretle

o

alet

çalr.

Açlan

delikter

su

dökülür,

o

su,

suyun

hareketini

salar,

o da

su

yüzünde

olar

içi

bo

aletin

hareketini

temin

eder.

O

da

ipin

hareketini,

ip

d<

topun

bulunduu

kabn

hareketini,

temin

eder.

Böylece

tof

tasa

düer

ve

bir

ses

çkarr.

Bu

ses

halk

tarafndan

duyulur,

ne

maz

vaktinin

geldiini

anlarlar,

namazlarna

koarlar.

te

bütü

bunlar,

belirli

ölçü

dahilinde

olur.

te

buna

(kadar)

denilir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

107

Bu

misalimizi

iyice

anladktan

sonra,

imdi unu

da

iyi

anla:

Allah

tarafndan

takdir

edilmi

ve

belirli

bir

ölçü

verilmi

ha-

diseler

de

böyledir.

Bir

santim

ne

ileri gider

ve

ne

de geri kalr,

Allah

nasl

takdir

ve

tayin

etmi ise

öyle olur.

Her

eyi

belirli

bir

ölçüdedir.

uras

da bir

gerçektir

ki, Allah

iini

bilmi ve

her

eye belirli

bir

ölçü

vermi

de

öyle yaratmtr.

Gökler,

telekler,

yldzlar,

yer, deniz,

hava

ve

kainattaki

o

muazzam

cisimler,

tpk

o aletler

gibidir.

Bütün

feleklerin, yldz-

larn,

yerin,

göklerin,

güne

ve

ayn

hareketi

bir

hesaba

baldr.

Tpk,

suyun

belirli

bir

ölçüde

dökülmesini

salayan

delik

gibi..

Güne,

ay

ve

yldzlardaki

hal ve

hareketin,

yeryüzünde

ba-

z

hadiselere

sebep

olmas

yukarki

misalde

geçen

su

hareketi-

nin, üstteki

topun

dümesine

sebep

olmas gibidir.

Gökteki

varlklarn

hareket

etmesinden

meydana

gelen

olaylar

malum..

Mesela

bugün çplak

gözle

baktmzda günein

hareket

edip

douya

gelmesiyle

bütün

dünya aydnla

boulmakta

ve

herkes

iine

gücüne

gitmektedir. Batya

gidip batnca

da her

taraf

karanlk

basmakta

ve

herkes evine

çekilmektedir.

Belirli

bir

menzilde

olduu

zaman

da havalar

snmakta,

meyveler olgun-

lamaktadr.

Oradan

baka

yöne

çekilince

bu

sefer,

k

gelmek-

te souk

artmaktadr.

Ortalara gidince

bu defa

da

ilkbahar

balar,

her taraf yeil-

lik kaplar.

Bu

bilinen

eyler..

Ya

bilmediklerimiz? Akllara

durgunluk,

kalbe

heyecan

veren

nice

hadisat

vardr ki

bilgimizin

çok

ötesi-

ne

düerler...

Mevsimlerin

deimesine ne

dersin?

(Tesadüf eseri

midir?)

Hayr,- onlar

da

Allah'n

takdiri

ile deimektedirler.

Onlarn

de-



108

Imam-

Gazalî

imesindeki ölçü de

belirlidir.

Güne

ve

Ay'n

hareketine

ba<

ldr

22

.

»23

te Ayet: Güne

de,

Ay

da

hesapladr.

Yani

onlarn

hareketleri

de

belirli bir

hesaba

baldr.

(Öy

kendiliklerinden

tesadüfi

hareket

etmezler...)

te bu

takdirdir,

(Kaderdir). Küm

sebeplerin

vaz'

ise

Kc

birinci

tedbir

ise

Hükümdür...

te

bütün

ilerin

böyle

olmasnda,

Allah

adil bir

hüküm

hizmet sahibidir.

Nasl

ki, az

evvel

arz

ettiimiz

misaldeki

aletler,

yapcsnn,

iradesi dna

çkamazlar, onun

istedii

gibi

çalrlarsa, ite

kai-

natta

vukua

gelen

bütün

hadisat iyi

-

kötü,

faydal

-

zararl

varsa;

bütün

bunlar

Allah'n

iradesi ile

olmaktadr.

Onun

ic

sebeplerini

iyi

anla.

(te

onlar

bunun

için

yaratmtr )

kav

manas

budur

Allah'n

ilerini adi

misâllerle

anlatmak

güç

bir

eydir.

Misaller,

tebih

için

verilir..

Öyleyse sen

misali

brak;

maksi

da

kar

uyank

ol,

her türlü

temsil

ve

tebihten

uzak

dur.

TENBH:

Yukardaki

misalden,

tedbir,

kaza ve

hüküm

babnda

kul

faydalanaca

hususlar

anlam

bulunuyorsun.

Bu,

kolaydr,

güç

olan

i

;

nefisle

mücadele

etmek,

din ve

dünya

ilerini yc

na

sokmak

için

gerekli:

olan

isabetli

hareketleri

tayin

etmekti

Cenab-

Hak,

srf

nasl

hareket

edeceklerini

görmek

için

kullar

yeryüzüne,

bunun

için

istihlâf

etmitir...

22

Gazali

bu

sözü

zamanmzdan

dokuz

asr

evvel

söylemitir.

Busun

ilmen

sabit

olan

bu

hususun

o

zaman

bilinmesine

ve

bu

gerçeklerin

Avrupa'(

ancak

zamanmzdan

dört

asr

evvel

kabul

edilmesine

okuyucularmzn

dil-

'

tini

çekeriz.

23

Errahman

Süresi,

5.

ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

109

Dini bakmdan

kulun

bundan

istifade

edecei

hakikat

u-

dur:

Allah'n

dedii

ve

diledii

ne ise o

olur.

Kul buna

böylece

inanmaldr.

Olan,

vaktiyle ne

takdir

edilmi

ise odur.

Mutlaka:

olacaktr.

Bunun

önlenmesi

imkanszdr.

Öyleyse üzüntü

bounadr.

Kulun

yapaca ey,

rzkm

a-

yet

vakar

ve sükunet

içinde,

endieye

kaplmadan,

telaa

dü-

meden

aramasdr.

Biz bu

anlattklarna

söre,

iki

mükülle

kar

karya

kalyoruz:

1

-

Üzüntü,

neye

bouna

olsun.

O

da

dierleri

sibi

mu-

kadder

deil midir?

Mademki

mukadderdir,

mutlaka

olacaktr

2

-

Madem

ezelde

ne

takdir

edilmi

ise o

oluyor,

öyleyse

çalmak

neden?

diye

sorarsan,

cevabmz

öyledir:

Bizim

üzüntü

bounadr,

dememizden

kasdmz,

o

mu-

kadder

deildir

anlam

tamaz.

Çünkü

biz diyoruz

ki,

üzüntü

makdur

olan

eyi

önlemez.

Çünkü

olacak

bir

eye

üzülmek,

serapa

cehalettir.

Çünkü

olacak

eyi

eer

olacaksa

ondan ka-

çnmak

ve ona

kar

Üzüntü

duymak,

onu

önlemez.

Bu

henüz

ac

ile

karlamadan,

acnn

seleceinden

korkmak

sibi

bir

ey-

dir..

Olacak

ey ayet

mukadder

deilse, o

zaman

üzülmenin

hiç

mânasl

kalmaz..

te

bu

iki

cihetten

üzüntünün

bouna

ol-

duunu

söylemi

olduk.

Çalma

meselesine

gelince:

Bunun

cevabn

Peysamber

Saliallâhü'

Aleyhi

ve

Sellemin

u

mübarek

hadisi

vermitir:

Çaln,

her

biriniz

kendisi

için

yaratlan

eye

müesserdir.

24

24

Bu

hadisi

Taberani,

Kebirde,

bni

Abbas

(R.A.)

ile

imran

bin

Hüseyn

(R.A.)'den

rivayet

edilmitir.



110

maro-

Gazalî

Bu

hadisten u

kastedilmitir:

Kendisine

mutluluk

takdir

edi-

len

kimseye

bu

mutluluk

mutlaka

bir

sebebe

mebni

olarak takdir

edilmitir.

O

sebepleri

elde

etmek,

kul için

zor

deildir:

itaat

etmek

suretiyle

elde edebilir.

Kendisine

bedbahtlk

takdir edilen

kiiye de

bu,

bir

sebe-

be

mebni

olarak

takdir

edilmitir ki o sebep

hiç üphe

yok ki

tembelliidir.j'

Belki

tembelliine

sebep

öyle bir

düünce

olabilir:

Ben

mutlu olacaksam,

zaten

çalmaya

lüzum

yok,

mutsuz

olacak-

sam,

zaten mutsuz

olacam

ne

diye çalaym?

Bu

düünce

tarz sakattr..

Çünkü

böyle

düünen;

bilmiyor

mu

ki, mutluluu,

ilim

ve amel

sayesinde

serçekleiyor..

lim

ve

ameli

elde

edemezse

bilmelidir

ki bu,

onun

mutsuz

olmasnn

bariz

bir

alametidir..

Buna

bir

misal

verelim-.

Mesela,

imamet

derecesinde

bir fa-

kih olmak

isteyen

kiiye,

çal,

ilim tahsil

et

denir.

O

da:

—

Eer

Allah

ezelde

benim

imamlm

takdir etmi

ise

ça-

lmama ne

lüzum

var?

Yok eer

cahil

olmam

takdir

etmise,

zaten

cahil olacam,

çalmak

bana ne

sibi

bir

fayda

salayabi

lir?

diye

mukabele

eder.

—

Sende

bu

fasid

fikir

hâkim

olduktan

sonra

mesele yok,

zaten

ezelde

senin

cehaletin

takdir

edilmitir.

Çünkü

ezelde

imaml

takdir

edilen

kii,

-

buna

ancak se-

beplerine

tevessül

etmekle

ulalacan

bildii

için

-

esbaba

tevessül

eder

ve

Üzerinden

durmadan

tembellik

ve

miskinlik

telkin

eden o

yanl

düünceyi

atverir...

Demek

ki,

çalmayan

imamet

derecesine

kati

surette

ula-

amamaktadr.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

111

Çalan

ve

sebeplerine

tevessül eden

kiinin

ise,

önüne

bir

ensel

çkmadkça, doru

yoldan

yürüdükçe,

mutlaka imamlk

derecesine

yükseleceine

katiyetle

hükmedebiliriz..

nsanolu unu da iyi

bilmelidir:

Kii, saadete

ancak selamet

bulmu bir

kalple

vasl olabilir.

Kalp selameti;

nefsin

tezkiye ve

yetitirilmesi

çalmakla

elde

edilir.

Evet,

hükmü

müahede

babnda

kullar

derece

derecedir-

ler:

Kimi

iin sonunu

düünür,

acaba

nasl

olacak

sonum

diye..

Kimisi

önünü

acaba ezelde

hakkmda

ne

takdir

edildi,

diye

düünür.

Bu,

bir

öncekinden

daha

iyidir.

Çünkü,

iin sonu

önü-

ne,

yani ezelde ne takdir

edilmise ona

baldr.

Kimisi

de ne

maziyi ve ne de

gelecei

düünür:

te

bu

ann

adamdr,

Allah'n,

kaza

ve

kaderine

raz olmutur.

Allah

tarafndan

ne

gelirse

gayet

rahatlkla

onu

kabul

etmitir..

Bu

ise,

önceki

ikisinden

daha iyidir.

Kimisi

de

var

ki:.

Ne

hali, ne

geçmii

ve

ne

de

istikbali

düünür.

Kalbi

ilahi

hükme

gömülmü

ve

de-

vaml uhud

halindedir... te

en

üstün

derece

budur...

el'ADL

[

Bunun

manas

âdil

(Adalet

sahibi)

demektir.

Adalet

sahibi

demek,

kimseye

zulüm

etmeyen,

yapt

ii

adil

yapan,

verdii

hükümde

adaletten

ayrlmayan

demektir..

Adli,

ancak

adaleti

ile tannr.

Adalet

ise

yaplan

ite

tecelli

eder.

Allah

hakknda

bu

vasf

anlamak

isteyenin,

her

eyden

önce

yedi kat

gökten

al

da, ta

yerin dibine

kadar

olan

varlklarda

ce-

reyan

eden

Allah'n

ilerini

iyice

bilmesi

gerekir.

J



112

mam-

Gazali

—

Allah'n

yaratm

olduu

mahlûkatta

hiç

bir

kusur

göreme-

yince,

tekrar

bakar yine

kusur

göremez, yine

bakar bu sefer

yine

kusur

göremez,

Çünkü

Allah'n güzel

ve

noksansz

yaratt

kai-

natn, göz kamatrc

nizam

ve

intizam

içinde

olduunu

görün-

ce adeta

akna

urar, ne

yapacan,

ne

diyeceini

bilmez bir

hale gelir..

Ancak o

anda

Allah'n

adaletinin

birçok

anlamlarn

dan

belki

bir kaçn

anlam

olur.

.

(Allah),

mevcudat,

ruhani

ve

cismani

olmak

üzere

balc

iki ksmda

yaratmtr.

Yaratt

yaratklarn

hakkn tam

manasyla

vermi,

yerli yerine

yerletirmitir. O, bu

itibarla

cevad (son

derece

cömert)

olmutur.

Sonra

onlar

gayet

güzel

ve göz

alc

bir

ekilde tertip

ve

tanzim

etmitir. te

bu

itibarla

da O,

a

(adalet sahibi) olmutur...

Yer, su,

hava

gökler,

yldzlar,

kainatn

büyük

cisimlerinde

saylrlar.

Allah,

bunlar

yaratm

ve

gayet

mükemmel

bir

eklide

ni

zam

ve

intizama

sokmutur.

Yeri (topra)

en alta

koymu,

onun

üzerine de suyu

koymu, suyun

üzerine

de

havay,

havann

üzerine

ise

gökleri

yerletirmitir.

Bu

tertip tersine

olsayd

dün-

yann

nizam

altüst

olurdu.

Bunun

izah

herhalde

biraz

güç

ola

cak;

onun için

halk

(Avam)

seviyesine

inelim,

de

öyle

imi

çalalm:

Kii

önce

kendi

bedenine

baksn:

O

beden,

tpk

kainatn

çeitli

cisimlerden

meydana

geldii

gibi,

çeitli

azalardan

mey-

dana

gelmitir.

Mesela

insan,

vücudu,

kemik,

et

ve

derid

teekkül

etmitir.

Allah evvela

kemikleri

yaratm

ve ona

et

giydirmitir,

sonra

cildi

(Deriyi)

ete

giydirmitir.

Bu,

böyle

'olmayp

da

tersi

olsayd

ne

olurdu?

nsan

vücudunda

görünen

u

muazzam

nizam

v<

intizam

kalr

myd?



Esroâ-i

Hüsnâ

erhi

113

Bu

misali anlamakta

güçlük çekiyorsan

sana

bir

misal

daha

vereyim:

nsan

için çeitli

azalar yaratlmtr.

El,

ayak,

göz,

burun

ve

kulak

v.s.

Cenab-

Hak

bu azalar

yaratmakla

Cevap

(son

derece

cö-

mert)

olmu

ve

bunlan

yerli

yerine

koyup

yerletirmekle

de

son

derece

adil

olmutur.

Çünkü

O,

gözü

bedenin

en

münasip

yerine

koymutur.

Eer

onu kafann

üstüne

veyahut

ayan

üstü-

ne

ya

da

elinin

üstüne

veyahut

bann

tepesine

koysayd,

çok

çirkin

bir

manzara arz

ederdi ve devaml

olarak

tehlikeye

maruz

kalrd.

Elleri

de

omuzlara asmtr.

Ya

onlar

kafada,

yahut

dizlerin

üstünde

yaratsayd,

arz

edecei

çirkinlik

yüzünden

ona

bakla-

bilir

miydi?..

Havass

Hamseyi

(be

duyuyu)

da bata

yaratmtr.

Çünkü

bunlarn

her

birerleri

casusluk

vazifesini

görürler,

Bunlar

üstte

deil

de yanda

veyahut

alt

ksmda

yaratlm

olsalard

bir

eye

yarar

mydlar?.

Her azay

böyle

erh

edecek

olursak

konu

uzar.

Onun

için

una

dikkatini

çekerim:

Allah

her

azay yerli

yerine

yaratmtr.

Eer

yerli

yerine

deil

de, kim?

sada veya

solda,

aada

ve-

yahut

yukarda

yaratlm

olsayd,

yetersiz,

yahut

bo,

veya

da

çirkin

olurdu..

Halta

baklmayacak

kadar

kötü

bir

manzara

arz

ederdi.

t

Burunu

gömüyor

musun:

yüzün tam

ortasnda

yaratlmtr.

Ya

bata veyahut

alnda,

yahut

da yanakta

yaratlm

olsayd

nasl

olurdu

acaba?

Ondan

beklenilen

fayday

verebilir

miydi?

Allann

hikmetini

idrak

etmeye

biraz

daha

gayret edebilir-

sin:

Bak

günei

dördüncü

kat

gökte

yaratt

zaman,

beyhude

yaratmamtr.

Çünkü

O,

bütün gökler

arasnda

bir

vastadr..

Onu gerçekten

tam

yerinde

yaratmtr...

Lakin

ne

var

ki

sen



114

imam-

Gazafî

onun

hikmetini

anlayamyorsun

Çünkü

Semavat

ve

yer

hakknda

pek

az

tefekküre

sahipsin

Eer

onlara,

hakkyla

bakabilsen on-

larda

görecek

olduun acayip ve

garaiplikler,

bedeninde

gör

düklerini unutturur.

Ah

keke

kendi

ahsnda

bulunan

hikmetleri

anlamay

|

mamlasaydn da

Afak-

Semaya

bakabilseydin

te

o

zaman

ayetin

srrna

mazhar

olanlardan

olurdun:

Gerek

âfakda, gerek

kendi

nefislerinde

ayetlerimizi

yaknda

onlara

göstereceiz.

25

Sonra,

sen

nerde,

u

ayeti

kerimenin

srrna

nail

olmu

kii

nerde:

Biz

brahim'e,

kesin

ilme

erenlerden

olmas

için

göklerin

ve yerin

büyük mülkünü

de

öylece

gösteriyorduk.

26

Bütün emeli

ve

gayesi dünya olan,

hrsn

köleletirdii

kiiye,

gök

kaplan açlr

m

hiç?..

O,

ismi

öretecek

balca

yolu

anlatan

bir iaretten

ibarettir.

Tam

manâsyla

açklayacak

olursak

ciltlerle

kitap

yazmak

gerekir.

Bütün isimlerin

manalar da

böyledir.

—

Onlar

da

böyle

izah

ve erh

edilir.

—

Çünkü

isimler,

fiillerden

türedii

için, fiiller

anlalmadan

izah

edilemez

Allah'n

varlktaki

efâli tam

manasyla

bilinmeden

isimleri

tam

manasyla

anlatlamaz.

Çünkü

Allah

fiilleri

sonsuzdur

Ama

mücmel

olarak, kul

bu

isimlerin

mânalarn

bilebilir.

Bil-

gisine

göre

de

bu

isimlerden

nasibini

alr.

Bu

uzun uzun

bal

edilmesi

gereken

bir mevzudur.

Bu

kitabn

gayesi ise,

sadec

kiiye bir

anahtar

vermektir..

i

Cenab-

Hakk'n

bu isminden

kulun

istifade

edebilecei

hu-

sus

udur:

0

N

f

Her

eyden

önce

Kul,

ehvet ve

gadabn,

akl

ve

dine

hiz-

metçi

etmelidir.

Eer

akln,

ehvet

ve

öfkesine

esir

edip de

25

Fussilet

Süresi,

53. ayet.

26

El-En'am

Süresi,

75. ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

115

onlarn

(ehvet

ve Öfkesinin)

dediini

yaparsa, adaletten ayrl-

m

ve

kendi

nefsine zulmetmi olur.

Bu

kendi

nefsi hakknda

riayet

etmesi

sereken

bir

adalet

an-

laydr.

Tafsilata gelince: eri

erifin çizdii

hudutlar amamakla

adalete

riayet

etmi

saylr.

ayet

lahi

hudutlar aarsa,

hemcinsi-

ne

kar

hakszlk

ederse,

o

takdirde

adaletten

ayrlm

ve zulm

etmi demektir..

Sahibi

bulunduu

her

azaya

kar

adaletine

gelince;

onlar

yerli

yerinde

yan

Allah'n emrettii

ekilde

kullanmaktr

Eer söz sahihi bir

kimse

ise

çoluk

çocuunu

ve halkna

kar, nasl

davranmas icap

ettii meydandadr,

izaha

lüzum

yoktur.

Çoklar

zanneder ki,

zülüm

bakalarna

eziyet

etmekten;

adaletse

bakasna

yardm

etmek

ve

onlara

iyi

davranmaktan

ibarettir..

Oysa

durum hiç

ele

sanld

gibi

deildir. Çünkü

bir

melik

(idareci),

silah,

para,

kitaptan

meydana

gelen mallarn

taksim ederken,

bütün

paralar

zenginlere,

kitaplar

askerlere,

silahlar

da alimlere

verse,

belki

böyle

yapmakla

faydal

bir i

yapm

olur,

Lakin

verdii

eyler yerini

bulmad

için, yani

taksi-

mat

icap

ettii

ekilde

yerli yerine

yapmad

için

adaletten

ayrlm

olur.

Bunun

tersi,

hastalara

ac

ilaçlar

vermekle

iyiletirir,

canileri

de

bir

ceza

vermek

suretiyle

öldürürse

onlara

belki

eziyet

etmi

olur.

Fakat

adaleti

de

yerine

getirmi

olur.

Çünkü

yapt

iler

haksz

deil,

bilâkis

Hakkn ve

adaletin

gerektirdii

ilerdir..

Din

yönünden,

kulun

bundan

istifade

edebilecei

hususa

gelince:

Her

eyden,

önce

kulun,

Allah'n,

yapt

bütün

ilerde,

hü-

kümlerinde,

emir

ve

yasaklarnda adil

olduuna

inanmas

gerekir.



116

mam-

Gazalî

Allah'n

emirleri,

ister

kendi

isteklerine

uygun,

ister uymasn.

ster

kendi

menfaatleriyle

badasn,

ister

badamasn..

Allah ma-

demki

emretmitir,

dorudur.

Onun

emrini

yerine

getirmesi

lazmdr. Mademki

yasak

etmitir yine

dorudur

onun

yasakla

rndan uzak durmas

lazmdr..

Allah'n emrine

sarlmazsa,

mutlaka zarara

girmi

olur.

Çünl<

o,

Allah

kadar

bilemez. Onu,

Rabbi

kendisinden daha iyi bilir.

Nitekim

kannn

alnmas

gerekli

olan

bir

hasta, acya

da^

namam

diyerek kan

aldrmaktan

imtina

ederse,

bu

acdan

daf

büyük

zararlara

girmi

olur..

te

kulun,

Allah'n

yapt bütün

ilerde

hakl

ve

adaletli

duunu

bilmesi ve

buna böyle

inanmas

gerekir.

Çünkü iman,

inkar kökten

keser,

zahiren

bütün

itirazlar

s

pürüp

atar..

Kii,

zaman

ve

felee

kabahat

yüklememekle

mükell

(te ne

yapalm

bu

yaptklarmz

zaman icab...

Zalim

fel

geldi de

bizi ml

buldu?)

gibi

sözlerle

zaman

ve

felei

suçlamak

-

ki bu

zamandaki

insanlarn

ekserisinin

yaptklar

gibi

-

bir ceha-

let

örneinden

baka

bir

ey

deildir. Kul

unu

iyi

bilmeli

ve

aklna koymaldr

ki,

her

ey

bir sebebe

baldr.

O

ekilde

ter-

tiplenmitir.

Allah tarafndan

nasl

tertip

edilmi

ise

öylece

vuku

bulmaktadr.

Allah'n tertibinde

hakszlk

olamaz,

Allah'n

her

dedii

do-

ru

ve her

yapt

da

adildir ..

s

,

^

el'LATF

„fl

C

f

L

Bu

isme ancak,

maslahat

ve

menfaatlerin

gizli

tasarrufiarr

herkesin

anlayamayaca

inceliklerini

bilen

ve

o

menfaatleri



muak bir eda ile

hak edenlere

ulatran

müstahak

olur.

Fiilde rfk

(yumuaklk),

ilimde lütuf

bulunursa

ite

lütfün manas

tamamlan-

m

olur.

Gerek

mi

ve

serekse

ilimde

bunun

keman (Mükemmel

olmas)

ancak Allah

için

mevzubahis

olabilir.

nceliklere,

ince olandan

daha ince

olan

eylere

Allah'n

vukufu

bilinen

bir

eydir. zaha

lüzum

yok...

Gizli

ve

kapal

olan

hususlar,

O'na

göre apaçk

meydanda'

olan

hususlar

gibidir.

Arada

1

en

ufak bir

fark

yoktur.

Yapt

ilerdeki rfk

ve

lütfuna

gelince,

bu

da

sonsuzdur.

Allah'n

efâldeki

rfk ve

lütfunu

ancak, Allah'n

yapt ileri

tam

manasyla bilen

kii

bilir. Bizde

o bilgi

nerede?

Cenab-

Hakk'n

bu

isminin

(Latif

sm-i

CeliPinin)

manasn

kul,

yukarda

arz

ettiimiz

gibi,

ancak

bilgisi

miktarnca

anlayabilir..

7

(

Bunun

izah

ve

erhi

de

hayli vaktimizi

alaca

gibi,

büyük

ciltli

kitaplara

da sdramayz.

Onun

için

baz mühim

yerlerine

iaret

etmekle

yetineceiz:

Allah'n

lütuflarndan

birisi

de

anne

karnnda

çocuu karan-

lklarda

yaratmas,

onu (bir zarar

gelmeden)

hfz

etmesi,

do-

uncaya

kadar,

gdasn

göbei

vastasyla

almasn

temin

etmesi,

doduktan sonra

az ile

yemesini

öretmesidir.

Ona

o

ilham

vermeseydi

çocuk

doar domaz

annesinin

memesin,-

emmeyi

nasl

ve

nereden

bilecekti?.

Çocuk

gecenin zifiri

karanlnda

dosa

bile

yine

memenin

yerini

bulup

emer.

Kuluçkadan

yeni çkan

civcive

yerden tanelen

toplama

ve

yeme

kabiliyetini

kim

ihsan

etmitir

1

Belirli

bir zamana

kadar, rahatça

meme

emebilmesi

için,

yavrunun

azn disiz

yaratan,

sonra rahatça

yemek

yiyebilmek

ve

yediini serbestçe

öütebilmek için

inci

gibi dileri

ona

ta-



118

mam-

Gazalî

kan

kimdir?

(Bunlar

hep

Allah'n birer lütfü

ve ihsan deil

nedir?)

Azdaki dilerin

taksimatna dikkat

ettiniz mi

hiç?

Bazlar,

rahatça

öütebilmek için

geni,

kimisi

krmak için az

olarak, kimisi de

kesmek için

sert

ve keskin

olarak

yaratlmtr

(Bunlar

kimin lütfudur?)

En büyük

gayesi konumak

olan

dilin

bile,

yemekteki

fayda

s

akla durgunluk

verecek

niteliktedir.

Azmza aldmz

tek bir

lokmay

inceleyecek

olursak,

onu

ne

kadar

rahatlkla

aldmz hemen

anlalr. Ya

onun mey-

dana

gelmesindeki

çalmalar:

O,

önce

ekilmi, sonra

biçilmi

daha sonra öütülmü,

piirilmitir..

Bunlar

zor

eyler

deil

mi?

Ya

yemesi? (te

bunda

bile Al-

lah'n lütfûnu

görmek

güç

deildir ..)

Demek

ki,

Allah, tedbir

ve

takdir

bakmndan

Hakim

(Her

eyi

yerli

yerine

yaratan

mutlak hikmet

ve hüküm

sahibi

olan),

onlar meydana

getirme

yönünden

Cevat

(ziyadesiyle

cömert)

onlar

tertip

etme

bakmndan

Musavvir

(ekillendirici),

her

eyi

yerli yerine

koymas

cihetinden

Ad

(Adil), nfk

ve mülâyemetin

en

ince

cihetlerini

terk

etmeksizin

kullarna

lütfûda

bulunma

bakmndan da

LatifdirL

Allah'n

efâlini

tam

manasyla

bilmeyen

insanolu,

bu

isimle-

ri n

manalarn

hakkyla

nasl

bilebilir?

0

H

Allah'n

kullarna

kar

lütûflanndan

birisi de,-

onlara,

güç

ve

takat

getirmedikleri

herhangi

bir

vazifeyi

tahmil

etmemesidir. ?™

Yine

Allah'n lütfü

icabdr:

Ksa

bir

ömür

içinde

onlara

ebe-

di

saadeti

elde

etmek

imkanna

kavuturmutur..



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

119

Tertemiz

ve

taptaze süt,

çok

deerli ve

kymetli cevherler,

bal

ve

ipek

gibi insanlarn

faydalandklar

eyler nereden

gelmi-

tir düündünüz

mü?

Ya insann,

tiksinti

duyulan

bir

nutfeden

meydana

geliine

ne

buyurulur?

Mebdei

bu olan

insanolunun,

ilim,

marifetle

teçhiz

edilmesi,

emanetin

ona

tahmil edilmesi, semavat

ve

me-

lekûtunun

ona

gösterilmesindeki

sr

ve hikmet

gerçek

manada

düünülüp

incelenirse,

bütün

bunlann

Allah'n

saylmayacak

kadar çok

olan eltaf-

Sübhanisinin

birer

parças olduklarn

an-

lamakta

(doru

söyleyin )

güçlük çekilir mi?

TENBH:

rv

-

Bu isimden

kul

unu

elde

edebilir:

Allah

yoluna

çarrken, Allah

kullarna

kar gayet

yumuak

davranr, onlara

kar

iddet

tavrlar

taknmaz, taassup

yolunu

seçerek

onlan

rencide etmez, hakk kabul

ettirme,

doru

olana

ikna

etme usullerinin

en iyisini

seçer.

Lütûf usullerinin

en iyisi, salih

amel, Allah'n rzasna

uygun

hareketlerle,

tam

bir ihlâs içinde

Hakk'a komaktr.. Bu,

süslü

lâfzlar

söylemek ve

laf ebeliini

yapmaktan daha

iyi

ve

daha

tesirlidir ..

er'HABR

J

O,

öyle

bir

varlktr

ki,

en

gizli

haberler

bile,

O'nun

malûmu

^

ölür. Yerlerde, göklerde olup

bitenlerden haberdardr.

Hareket

eden

veya

hareketsiz

duran

(giden,

gelen)

her

eyden

O'nun

haberi

vardr.

Bu

itibarla

Allah'n

bu

ismi

ayn

Alim

(ziyadesiyle bilen)

manasnda

olmu olur. Ancak

u

farkla:

lim,



120

lmam-

Gazalî

V

Sizli

ve

bâtn

eylere

izafe

edildiinde

o

ilme

Hibre

(Haberda.

olma),

sahibine

de

Habir

(Tam

manasyla

haberdar)

denilir..

v

TENBH:

Kulun

bundan

hazz u

olabilir:

Kul

kendi

âlemind

cereyan

edenleri

bilmelidir.

Kulun

kendi

dünyas

hiç

üphe

yok

ki,

kalbi

ile

bedenidir.

Kalpte

çöreklenen

gizli

eyler de

;

kin,

hyanet,

g,

dünyaya

kar

ar

temayül,

kötüyü

gizlemek,

iyiyi de

srf

gösteri

için

izhar

etmek

gibi

köksüz

hislerdir..

te

kendini

bilen

ve

kendi

iç

dünyasndan

haberdar

olan,

kii, iç

aleminde

cereyan

edenle

den

haberdar

olur

ve

ona

göre

kollarn

svar

da

olanca

gücü

ile

o

hislerle

mücadele

eder.

Srtlarn

yere

getirinceye

kadar

b

mücadeleyi

elden

brakmaz,

Bu

suretle o

kul,

bu

isme

layk

olur,

el'HALÎM

Ç

P

O,

kullarnn

isyann,

onlarn

kendi

emrine

muhalif

olan

dav-

ranlar

görür,

bilir de

öfkeye

kaplp

hemen

onlar

cezalandr-

maya

kalkmaz.

Onlar

yerden

yere

çarpmaya

iktidar

olduu

halde

onlara

kar

Halim

olur.

Yoksa,

insanlar

ma'siyetlerin

'

dolay

cezalandracak

olsayd,

yeryüzünde

hareket

eden

bir

|

canl

varlk

brakmazd.

Eer

Allah,

insanlar

kazandklar

(güna

lar)

yüzünden

(hemen)

muahaza

etseydi,

(yerin)

srtnda

hiç bir

canl

mahlûk

brakmazd.

27

27

Fatr

Süresi,

45.

ayet.



TENBH:

Kulun

bu

isimden

istifade

edecei

ey

meydanda...

Hilim,

O/^

kulun

en

süzel huylarndandr.

Onun

için

geniçe

izahna

lüzum

yoktur...

el'AZM

unu

iyi

bil ki:

(Azim)

kelimesi

ilk

vazedildiinde,

cisimlere

itlâk

edilip

öyle

denilmitir:

Bu

cisim

büyüktür.

u

cisim

bundan

daha

büyük

tür..

Cisim-

lere

söre

tabii..

Büyük

olan

cisme

büyük,

ondan

daha

büyüü

görüldüünde

onun

hakknda

daha

büyük

cisimdir,

tabiri

kulla-

nlmtr.

Sonra

bu

büyüklük;

gözün

çevreleyebilecei

kadar

olur,

çevrelemeyecei

kadar

olur.

Yer,

gök

gibi.

Meselâ bir

fil

için

(Fil

büyüktür,

bir

da

için

de

bu

da

bü-

yüktür)

deriz

ve

göz

onun

büyüklüünü

çevreleyebilir.

Ama

yer

(dünya)

büyüktür

dediimizde

göz

onu

ihata

edemez.

Gök

de

öyle.

Çünkü

bunlar

gözlerin

göremeyecei

kdöar

büyüklüe

sahiptirler.

Sonra

gözlerin

görüp idrak

ettii

eyler

de

ksm

ksmdr.

Akllarn

künhünü

(Hakikatini)

idrak

edebilecekleri

vardr,

idrak

edemeyecekleri

vardr.

te

akllarn

künhünü

idrak

edemeyecei,

bütün

büyüklerin

ötesinde

olan

en

büyük,

ihatas

imkansz

olan

Mutlak

Büyük

Allah'tr...

Bunun

açklamas

birinci

bölümde

geçmitir.



122

mam-

Gazalî

Ü

(

TENBH:

nsanlar

arasnda

bu

sfata

haiz

olanlar,

Peygamberler

vf

âlimlerdir.

Kii,

bunlardaki

büyüklüü

bilmi

olsa

onlarn

heybetinden

kalbi

titremee

balar,

sinesine

smaz olur.

Ümmetine

kar

Peygamber,

müridine

kar

eye,

talebeye

kar hoca

büyüktürler.

Ne

yazk ki,

baz ksa

görülü olan

insan

lar

bir

türlü bunu

kabul

etmemektedirler..

Eer

büyüklükte

ümmet,

peygambere,

mürid

eyhe,

talebe

de

hocaya eit

olsayd

büyüklüklerinin

manas

kalmazd.

Allah'tan

bakasna izafe edilen

her büyüklük

hiç

üphe yok

ki,

küçüklüktür.

Çünkü o

(insan)

mutlak

azim

deildir.

Ancak

kendisinin

dününde

(kendinden

aa)

olan

kiilere

izafetle

(nispetle)

büyüktür.

Allah'n

büyüklüü'

böyle

mi ya?

O,

mutlak

azimdir.

(Kayt-

sz

artsz

büyüktür).

O'nun

büyüklüü

izafet

tariki

ile deildir

el'GAFUR

Bu

kelime,

Gaffar

(Ziyadesiyle

afv

edici)

manas'nadr.

cak

u

farkla:

Bunda

olan

mübalaalk

(Ziyadelik),

Gaffar

kel

sinde

yoktur.

Niçin

mi?

Çünkü;

Gaffar

mafiret

bakmndan

çokluk

ifade

etmekte,

yani

mafiretin

tekrarlanmas

babnda

ziyadelik

ifa<

eder.

Lakin,

faul

vezninde

olan

Gafur

gufran

tam

olan,

bütür

mafiretleri

içine

alan gayet

ümullü

bir

mâna

tamaktadr.

B

nun

hakknda

geçmi

sayfalarda

yeteri

kadar

izahat

verilmitir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

1 23

e'EKÛR

Bu, az

taat

karlnda

çok

büyük dereceler veren,

sayl

günlerde

yaplan

amel

karlsnda

ahiret

âleminde sonsuz

ni-

metler

veren, demektir.

Yaplan iyilii,

daha

büyük

bir iyilikle karlayana

(ekere

tilkelhasene..

=

O, iyilie kar teekkür

ederek

kadrini bildi

ve

daha

fazlasn

yapt.) derler..

yilik

yapan

kimseyi öven

kiiye

de, bak filan

adam

ona

te-

ekkür

etti,

derler.

Bu

bakmdan (ekûr)

kelimesinin, iyilii

fazlasyla karlayan,

manasna geldiini söylediimizde,

buna Allah'tan baka

hiç

kimsenin

layk olmayacan

itiraf

etmi oluruz.

Çünkü

O'nun

amellere

kar

verdii

mükâfatlarn

haddi

hududu

yoktur.

Söyle-

yin bakalm,

cennet

nimetlerine

payan

var

mdr? ..

Allah-ü

Teâlâ buyuruyor:

Geçmi günlerde takdim ettiiniz

(iyi

ameller)

in

karl

olarak

afiyetle

yiyin,

için.

28

Sena

(övgü)

kelimesinin

manasna

baktmzda anlarz

ki,

her

öven

kimsenin

senas

bakasnadr.

Rab

Teâlâ

kullarnn

amel-

lerini

övdüü

zaman, kendini

övmü

olur. Çünkü onlarn amelle-

rinin

halik

O'dur.

Veren

ve

öven bu

isme

layk

olduktan sonra,

verene

veren,

vereni

öven

hiç

üphesiz bu

isme

daha çok

layktr

Allah'n,

kullarn

sena

ettiini gösteren

iki ayet:

Allah'

çok

zikreden

erkeklerle, çok

zikreden

kadnlar.

29

O,

ne güzel

kul-

du

Hakikat

O,

daima

(Allah'a) dönen

(bir

zat) idi.

30

EI'Hakka Süresi, 24.

ayet.

El-Ahzab Süresi,

35.

ayet.



124

mam- Gazal?

te bütün

bunlar

Allah'n bir atiyesidir..

TENBH:

Kul,

bazen

gördüü

bir

iyilie

kar sadece teekkür etmek-

le akir (ükredici)

olur. Bazen da gördüü

iyilie kar

daha

1

fazla iyilik

yapmakla (akir

=

ükredici) olur.

Nasl

olursa

olsun,

bütün

hunlar

iyi

huylardandr.

Allah'n Resulü Sallallâhü Aleyhi ve Sellem buyurmulardr:

nsanlara

ükr

etmeyen

Allah'a

da

ükr

etmez

31

Allah'a

kar ükretmesi

mecazi

yöndendir. Çünkü O'na kar-

ne kadar

ükretse yine

de tam

ükretmi olamaz.

Zira

nimei

ve

ihsanlar sayszdr.

Allah'a

itaat

etmek

suretiyle

ükretmeye

kalksa

yine de

ükretmi saylamaz, zira itaat

etmesi

bile,

Allah

tarafndan

ken-

disine bahedilen

baka

bir nimettir. Hatta

ükür nimeti

bik

ükrü

gerektiren

bir

nimettir.

Öyleyse Allah'n nimetlerine kar yaplacak en

iyi

ükür:

O

nimetleri

masiyet

yollarnda kullanmayp,

ta'at

yollarnda

kullan-

maktr.

Çok

düün

Bu

çok

ince bir bahistir.

Biz

bunu

HYA

isimli

ki-

tabmzdaki

ükür

bahsinde

anlattk.

Çünkü bu

kitabn

hacmi

b

kadar

uzun

bahsi

içine

almaya

yetimemektedir.

30

Sad

Süresi, 44. ayet.

31

Bu

Hadisi mam

Ahmed,

Müsne

dinde,

Tirmizi ve Ezziya da

Ebi

Saic

(RA)'dan rivayet

etmilerdir.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

125

tti

el'ALIY

l

Bu

öyle

bir

rütbedir

ki,

bunun

fevkinde

rütbe

yoktur,

bütün

rütbeler

ondan

aadr.

Çünkü

bu

kelime, Ulûv

(yükseklik)

keli-

mesinden

meydana

gelmitir.

Bu

ise

es'Süfl (Alçak)

kelimesinin

karldr..]

Bu,

merdivenler

gibi,

basamakl

yerlerde ve eylerde

yani

hissedilen

hususlarda

olur

ya da tertibi

akliden olan

varlklarn

manevi

rütbeleridir.

Yer

bakmndan

olan

yükseklie

mekân

yükseklik

denir.

Öbür çeit rütbe

yüksekliine

de

ulvi

yükseklik

denilir..

Akli

dereceler,

ayn hissi

-

dereceler

gibi anlalmaktadr.

Akli

derecelere

misal

sebep

ile müsebbip,

illet

ile

ma'lül,

fail ile meful,

kabul

edenle,

kabul

edilen, kamil

ile naks,

arasn-

daki

derece

farklar gibi...

Bir

ey,

sebep

olarak

takdir

edildiinde

o, ikinci

bir

eyin

sebebidir, ikinci

bir

ey üçüncü

bir eyin sebebidir.

Üçüncü ise

dördüncünün

sebebidir.

Mesela

on saysna

kadar

bu böyle

devam

eder. On, de-

rece

itibariyle

en

son

olmutur.

Sebep

olma

bakmndan

bir,

birinci

derece

saylmtr.

Ve

o

âlâ, (yüksek)

dr.

mdi

birincinin ikinci üzerindeki

üstünlüü

(yükseklii)

mâna

itibariyledir,

mekan

itibariyle

deil. Demek

ki,

yücelik (yükseklik)

Üstünlük

itibariyle

olmutur.

Tedrici akli'nin manasn anlamsan

unu iyi bilmelisin:

Kainat akli

derecelere

ayrlacak olursa, Allah'n

en yüksek

derecede

olduunu

kabul

etmek lazmdr.

Çünkü

onun

üstün-

de

hiç bir

derece tasavvur

edileme

Çünkü

Mutlak yüce Odur.



126

mam-

Gazalî

O'ndan

baka olan

yücelikler

(yükseklikler)

madununa

izafetle-

dir

ki,

onun üstünde

mutlaka

bir yüce de

bulunabilir.

Akln taksimine

misal:

Mevcudat, sebep

ve

müsebbip olarak

ikiye

ayrlr.

Sebebin

müsebbip

üzerindeki

üstünlüü

rütbe

üstünlüüdür.

Mutlak

üstünlük

ise

Müsebbibil-Esbah'a

mahsustur.

Ve

yine

mevcudat,

ölü diri olarak ikiye

bölünür:

Diri,

yalnz

hissi

idrake

sahip

olan hayvan,

hissi

idrakle

birlik-

te

aklî

idrake de

sahip olan

bir

varlk

olmak

üzere

ikiye bölünür.

Hissi

idrakle

birlikte,

akli idrake

sahip

olan

da,

ehvet

ve

öfke

tayan

insan,

ehvet ve

öfke tamas

mümkün

olduu

halde

bunlardan

salim

olan

melekler olarak ikiye

bölünür.

Bu

anlattkla-

rmzn hepsi

hakknda

müstahil

olan bir

varlk

vardr

ki

biz

buna

Allah

diyoruz.

imdi bu tedrici

taksimattan

unu

elde

etmi

oluyoruz:

Melek

insandan üstündür, insan

hayvan'dan

üstündür. AH

ise

bunlarn

hepsinden

üstündür;

çünkü

mutlak

üstün

ve

yt|

O'dur

Çünkü O,

diridir. Hayat

veren

O...

Mutlak

âlim

olan

O.

Ulemann

ilmini yaradan

eden

O...

Her

çeit

noksan

sfatlard

münezzeh

olan

O...

Ölü,

kemal

derecelerinin

en

alt

derecesinde

kalmtr.

Di;

tarafta

yani bütün

bunlarn ötesinde

ve üstünde

Allah vard

Allah'n

üstünlüünü

ve yüceliini böyle

anlamak

lazm..

Çünkü

bu

isimler,

sözle

sörünen

eye

nispetle

önce bö>

lece

vaz

edilmilerdir

ki

bu,

avamn

anlayaca

derecedir.

Sonra

havas'da

olduu

gibi

baz

basiretlerin

bulunduu

an-

lalnca,

bu

sefer

ondan

baz

mutlak

lafzlar

istiare

ettiler.

Bu

defa bunlar

havas

anlad,

avam

anlamad..

Çünkü onlarn

idra

gücü,

ancak o

kadardr.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

127

Onlar

azameti

(büyüklüsü),

mesafe,

yükseklii mekan

itiba-

riyle anlayabildiler de

fevkiyet

(üstünlük)

ancak bundan

ibaret

sandlar.

^

mdi bu

anlattklarm anladn

zaman,

arn

ne

demek

ol-

duunu anlamakta

güçlük

çekmezsin

Çünkü

Ar,

cisimlerin

en

büyüüdür.

O,

hepsinin üstündedir.

Cisimler

gibi

ölçülmekten, tartlmaktan

münezzeh

olan Ulu

varln

yücelii

rütbe

itibariyledir. Yoksa

bir mekân üstündedir,

anlamnda

deildir.

Arn

zikredilmesi

ise,

çünkü

ar

bütün

ci-

simlerin

üstündedir,

hepsinin

üstündedir.

Onun

için

onun

üs-

tünde olansa

her eyde üstün

olaca muhakkaktr.

Mesela

halife,

sultandan

üstündür.

Derler

ve bu

sözle

onun

bütün insanlardan

üstün

olduunu tenbih

ederek

anlatmak is-

terler.

Fevkiyetten

mutlaka

mekan

anlamak

isteyen

ve

bu

anlayta

srar eden

hululinin

aklna

aarm.

Mahfilde

yan

yana oturarak iki

büyük

insan

göstererek

bunlardan

hangisi üstündür

dersen u

cevab

verir:

u

adam, o

adamn

üstünde

oturuyor.

Halbuki

onun, o

adamn üstünde

deil de

yannda

oturduunu

biliyor.

Çünkü

üstünde otursa

banda

oturmas

gerekir.

Veyahut

bann üs-

tünde

olan

bir binada

oturmas

icap

eder.

Tutup

ona ydan

söylüyorsun,

adam

üstünde

deil, yann-

da

oturuyor

dersen,

bu

defa

da

sana

öfke

ile

bakmaya

balar

ve ben

üstünlükle

rütbe

üstünlüünü

(yüksekliini)

kastediyo-

rum,

yer

yüksekliini

deil, diyerek

sana

yan

yan

bakmaya

ba-

lar.

Çünkü,

gerçekten

sadre

(koltuu)

yakn

olan,

uzak

olana

nispetle (rütbe)

bakmndan

daha

yüksek

olduunu

kabul et-

mitir.



128

imam-

Gazalî

TENBH:

Kulun mutlak

yüce

olmas

asla

düünülemez.

Çünkü

onun

üstünde her

bakmdan

yüksek birinin

bulunmas mümkündür.

Mesela. Peysamberler

ve

Melekler

derecesi

herhangi

bir

kulun

derecesinden

yüksektir.

Evet Belki kendi

cinsinden

olan

bütün

insanlarn

üstünde

olmas bir

kul için mümkün

olabilir. Bizim

Peygamberimiz

Hazreti

Muhammet

Mustafa

(SAV.) gibi. Lakin bu

da,

mutlak

yücelik

sahibine

nispeten

noksandr.

Çünkü

O'nun

yücelii,

kendisinin

durumunda

olan

dier

mevcudata

göredir.

Bu ise

vücup tarikiy-

le

deildir.

Zira

ondan

yüksek

birinin

bulunmas

da

mümkün

olabilir.

M

Mutlak

yüce

olan, öyle

bir

varlktr ki,

onun

üstünde

ne iza-

fet tariki

ile

ve

ne de

nakznn

mukarin

olduu

herhangi

bir

varl-

n

bulunmasyla

hiç

bir üstünlük

ve

yücelik yoktur.

el'KEBÎR

[

O,

kibriya

sahibidir.

Kibriya;

zatn

kemalinden

ibarettir. Ke-

mâl-i

zat ile

varlnn

mükemmel

olmasn

kastediyorum.

Varl-

nn

mükemmel

olmas

iki eye

baldr:

1

-

Ezel

ve ebed

bakmndan

devam

etmesi...

Her.

varlk ki,

önü

veya

sonu

kesiktir

o,

nakstr.

Bu

sebepledir

ki

çok

yaam

insana

öyle

derler:

O,

büyüktür,

yani ya

büyüktür.

Çok

yaamtr.

Ona

azimüan

(azim

bir yaa

sahip)

denilmez.

Zira (Kebir

=

büyük)

kelimesi

ile

(Azim

=

büyük)

kelimesi

ayr

ayr

yerlerde

kullanlr.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

129

Hayat

mahdut

olan bir

yaratk,

biraz

fazla

yaamakla

(kebir)

vasfna

layk

olursa,

varlnn

evveli

ve

sonu

olmayan

bir

varln

kebir

olmas

pek

tabiidir

ki

evlâdr...

2

-

Onun

vücudu

(varl)

öyle

bir

varlktr

ki,

bütün

varlklar

ondan

meydana

gelir.

Kendi nefsinde

varl

tamam

olan,

kamil ve

kebir

olursa,

bütün

mevcudatn

kendisinden

sudur

ettii

O

yüce

varlk

haydi

haydi

kamil ve

kebir

olur ^

TENBH:

Kullardan

bu

vasfa

layk

olanlar,

olsun

kimselerdir

ki,

bunlar

O

M

ahlak

bakmndan

herkese örnek

olurlar.

Kimle

otururlarsa

ona

maddi

ve

manevi

yönden

faydalar

dokunur.

Evet

kulun kemâli

(odunluu) akl, vera

ve

ilmi

ile

ölçülür.

Kullardan

büyük

o

kimsedir

ki,

âlim,

muttaki olduu

sibi

hal-

k

da

irat

eder.

Etrafa

saçt

ilmi

ve

feyizleri

ile

herkese

örnek

olur.

Hazreti

sa (AS.)

buyurmutur:

lmi ile

amel

eden

âlim'i

sema

melekûtunda

Azim

(büyük)

diye

çarrlar..

el'HAFIZ

r

û

P

O,

serçekten Hafz

(Koruyucu)'dr..

Hfz

=

korumak,

kelimesinin

mânasn

anlamak

iki yönden

olur.

Birincisi,

varlklarn

devamn

(belirli bir

zamana

kadar)

sa-

lamak,

muhafaza

etmek

ki,

Allah,

gökler,

yerler

gibi

fazla

yaayan

varlklarn

da,

hayvan,

bitki

ve

insan

gibi

ömrü

az

olan varlklarn

da

hafzdr..



130

mam-

Gazalî

kincisi,

birbirlerine zt

olan

eylerin,

yekdierlerine

saldr

masn

önlemek,

birbirlerinin errinden

onlar

korumak.

Mesela su ile

ate

gibi..

Bunlar

birbirlerinin zdddr.

Yi

Serlerine

saldrabilirler. Meseli

su

atei

söndürür,

ate

de

çok

önlenmeyecek

durumda

olursa

suyun

bulunduu

yeri yai

kavurur.

Su da

buhar

haline

gelir.

|

Tezad

ve

teaddi

hararet ve

bürûdet

arasnda,

birbirler

yendikleri zaman elle

tutulur derecesinde

görülebilir;

Rutut

kuruluk

da

böyledir.

Birbirlerine

zd

unsurlardan

teekkül

etr

bütün

varlklar

da

böyledir...

Canl

bir

varl

ele

alalm: Mutlaka

yaamas

içini

hararet

|

zmdr.

Hararet

olmazsa

yaayamaz.

Kan

gibi bedenine

bir

g<

olan

rutubetli

bir

eyin

de

bulunmas

lazmdr.

Azalan birbirir

kenetleyecek ve

ayakta tutacak

kemikler

gibi

kuru

olan unsurlc

rnda

bulunmas

lazm

gelmektedir.

Hararetin

kuvvetini

ve iddetini

azaltacak

ve vücuda

itidc

salayacak

bürûdet

(soukluk)un da

olmas

gerekmektedir:

te

bunlar

birbirlerine

zt

eylerdir.

Allah

bunlar

insan

be-

deninde

hattâ her

canlnn

vücudunda

bir

araya

getirmitir.

Vs

ayn

zamanda,

bunlar,

birbirlerine

saldrmaktan

da

menetmi

korumutur:

Öyle

olmasayd

bir

vücutta

bulunan

zt

eyler

(ur

surlar)

yekdierlerine

saldrrlard,

dolaysyla

de

vücut

diye

ey

kalmazd.

Allah

bunlar,

kâh

eit

kuvvette

klmakla,

kâh

malup

olan tc

rafn

imdadna

yetimekle

korumutur.

Bunu

bir

misal

ile

izah

edelim:

Mesela,

hararet

rutubeti

yok

eder,

kurutur.

Malup

olduu

zaman,

bürûdet

ve rutubet

zayflamaya

hatta

yava

yava

yol<

olmaya

balar.

Hararet

ve kuruluk

fazlalar.

Bunu

önlemek

için

Allah

baka

bir cisimle o

rutubetin

imdadna

yetiir.

Ona

bir



a erhi

131

susuzluk verir,

su

içme

ihtiyacm duyar.

Su

içtii

gibi harareti

bertaraf

edilmi

olur.

Böylece

vücutta

gereken

muvazene

temin

edilmi

olur.

imdi Allah'n,

yiyecekleri,

sular

ve

ilaçlan

neden

halk

ettii-

ni

daha iyi

anlam

oluyoruz.

nsanlarn

saln

koruyacak

ilâç

ve

aletlerin

yaratlmasnn

srr da

bir

kere

daha

meydana

çkm

deil midir.

te

bütün

bunlar,

zd

unsurlardan

meydana

gelen

canl varlklarn

bedenle-

rini

korumak

için

yaratlmlardr.

nsan

varln

helake

sürüklen-

mekten

koruyacak

en

belirgin

sebeplerdir

bunlar ..

t

Çünkü

insanolu, yrtc

hayvanlar

tarafndan

parçalanp

öl-

dürülmeye

her

zaman

maruz

kalmaktadr.

Allah ona,

gören

göz,

iiten

kulak,

koruyan

el,

vurup

öldüren

silah

vermekle

korumu-

tur .

Bütün

bunlara

ramen

kendisini

korumaktan Aciz

olabilir.

Bunun

da

çaresini

bahetmitir: Yürüyen

hayvana ayak,

uçan

kua kanat

vermitir .

(Konuyu

biraz daha açklayalm:)

Kudreti

yüce olan Allah'n

hfz

(korumas)

varlktaki

her

eyi

kuatmtr,

hatta

yerden

biten

otu bile

muhafaza

etmitir. Onun

içini (özünü)

korumak için ona

kabuk

vermitir.

Bir

kutu

gibi

onu,

kabuunun

içinde

saklamtr.

Yumuak

kalmas için

de

ona

rutubet

bahetmitir.

Mücerret

kabukla

korunmayacak

eyi,

ona diken vererek

korumutur.

Neden

mi. Onu baz mütecaviz hayvanlardan ko-

rumak

için ..

Demek

ki; bitkilere göre

diken,

hayvanlara göre

boynuz

veya

pençe ne

ise

odur

Hatta ve hatta suyun

her

damlasna,

zdd

olan

bir unsurdan

korumak

için

bir unsur

ihsan etmitir.

zah edelim:

Mesela suyu

bir

kaba koysak

orada uzun

bir

müd-



132

mam-

Gazalî

det

kalrsa

hava

haline

gelir.

Hava

onu

su

olmaktan

çkarr,

suya

parman

sokup

çkarrsan

parmana

yapan

ve

yer

dökülmeyen

bir

madde

hasl

olur.

Oysa

onun

hemen

yer

damlamas

icap

ederdi.

Öyleyse

suyun

her

damlasn

koruyan

bir

ey

vardr,

kendi

kendini

koruyamaz;

mutlaka

bir

koruyucuya

ihtiyac

var

Haberde

varid

olmutur:

Gökten

inen

yamurun

her dar

lasna,

onu

yerde

kararlatran

yerine

rahatça

inebilmesini

sal

yacak

bir

melek

verilmitir.

Bu,

basiret

erbabna

sizli

deildir.

Basiret

erbab

bunu

ra

hatlkla

görmektedirler.

Ben

de

size

yolu

gösterdim.

Öyk

Habere

(Hadise)

taklidi

deil

de

basiretle

(göre

göre)

inann

Cenab-

Hakk'n

eyay

nasl

koruduunu

izah

edecek

olur-

sak,

söz

çok uzar.

Bu

ismin

mânas

ancak

Allah'n

yüceliini

ve

kainat

korur

gücünü

uzun

uzun

düünmekle

bilinebilir.

Yoksa

lûgattaki

iti

kak

ve

HIFZ

kelimesinin

mânasn

alelicmâl

tevehhüm

etmekle|

deil..

TENBH:

Kullardan

bu

vasfa

layk

olan

o

kiidir

ki,

azalarn,

kalbini,

nini

ve

ahlâkn,

öfke,

ehvet,

hücumlarndan,

nefis

ve

eytc

entrikalarndan

kurtarr.

Çünkü

O,

uçurumun

tam

kenarnda

lir,

eer

sk

durmazsa,

daima

yannda

bulunan

bu

helak

dümanlar

onu

iter

ve

uçuruma

yuvarlarlar .



el'MUKÎT

Bunun

manas; azklar yaratp

beden

ve

kalplere

gönderen

demektir.

Bedenlere

gönderilen

azklar,

yemek içmek

gibi azk-

lardr,

kalbe

ulatrlan azk ise

marifettir.

Bu

itibarla

El-Mukit,

Er'Rezzak

mânasnda

olmu

oluyor.

Ancak

u

farkla:

O, bundan

daha

ahastr

(Daha

özellik

ifade

etmektedir.

Çünkü rzk,

azk olan

da

olmayan da

içine

almaktadr.

Azk, bedenin

kvamn

.

(ayakta durmasn)

salayan

ey

demektir...

Bu

kelimenin

bir

eyi

istilâ

etmesi ve

ona gücü

yetmesi

an-

lamna

gelmesi, istilânn

da ancak

kudret

ve ilimle

tamamlanmas

meselesine gelince,

buna

Cenab-

Hakk'n

u

ayeti delâlet

etmi-

tin

Allah her

eye,

hakkyla

kadir ve

nazrdr..

32

Görülüyor

ki,

bu kelime,

kadir

(her eye

gücü

yeten)

mâna-

sna

gelmektedir..

,Bu

ise

hem ilme ve

hem kudrete racidir.

lim hakknda

bilgi

yukarda

verilmitir.

Kudret

hakkndaki bilgi

ise ileride

gelecektir.

Cenab- Hakk'n

bununla vasf

edilmesi,

yalnz kudretle veya

da yalnz ilim

ile

vasfedilmesinden

etem (daha

tamamlaycûdr..

Çünkü

bu

kelime,

her iki mânann bir araya gelmesini

göstermek-

tedir. Bu itibarla

bu

isim,

e

anlam

ifade eden isimlerden

olma-

mtr.

32

Nisa

Süresi,

85. ayet.



* 1

0

el'HASÎB

C

Bu,

kâfi

(yeterli)

anlamna

gelmektedir.

Allah-ü

Teâlâ

herke-

se

ve her

eye

kafidir

(yeterlidir).

Bu

öyle

bir

vasftr ki,

hal

anlam,

Allah'tan

bakas

için

katiyen

düünülemez .

Çünkü

kifayet

(Yeterlik)

Mükeffinin

(yeterlik

sahibinin)

varl

n,

varlnn

devamn,

varlnn

kemâlini

gerektirir.

Varlk

aleminde,

Allah'tan

baka,

yalnz

bana

her

eye

gelecek

bir

varlk

var

mdr?

Evet

Allah

hiç

kimseye

ve

hiç

bir

eye

muhtaç

olmadar

yalnz

bana

her

eye

yetmektedir.

Eya

ancak

onun

sayesine

vücut

bulmakta

ve

devam

edebilmektedir

(belirli

bir

zamar

kadar).

—

Sen,

yemee,

suya,

yere,

göe,

günee

muhtaç

pldu<

zaman,

sakn

ondan

bakasna

muhtaç

olduunu

sanmayc

Çünkü

bunlar

sana

veren

O'dur

Zira

yemei,

suyu,

göü,

ve

günei

senin

menfaatin

için

vücuda

getiren

O'dur ...

Sonra

yavrunun

annesine

muhtaç

olduunu

görerek,

ont

Allah'a

muhtaç

olmadn

da

sakn

aklnn

köesinden

geçirn

yesin.

Onu

her

eyden

önce

düünen

yine

Allah

olmutur.

annesini,

annesinin

memelerindeki

sütü,

annesinin

ona

kar

ol<

sevgi

ve

efkatini

yaratan

O'dur

Kifayet

bu

sebeplerle

tezaf

ediyorsa

muhakkak

ki,

bu

sebeplerin

yaratcs

yine

O'dur

imdi

akln

belki

öyle

bir

husus

kurcalayabilir:

Çocuk

neye

muhtaçtr..

Çünkü

Anne

ona

süt

vermektedir.

Süt

anr

memesinden

gelme

itibar

ne

annedendir.

Öyleyse

çocu<

anneden

bakasna

ihtiyac yoktur.

Annesi

ona

kati

gelmekte

dir.

Akln

kurcalayacak

böyle

bir

ey

karsnda

uyank

olmalsn

ve

unu

iyi

bilmelisin

ki:

Süt,

anneden

deildir...

Bilakis

o



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

135

Anne Allah'tandr,

yan

Allah'n

lütfundan

ve

ihsanndandr..

Alla-

nn

lütfü

olmasayd

o anne

o

sütü

nerden

bulacakt?

Hatta

o

anne

nereden

olacakt?

Öyleyse

yalnz

bana

her

eye

yeten

ancak ve

ancak

Al-

lah'tr.

Eyalar

her

ne

kadar

zahiren

birbirlerine

bal

iseler

de

he-

men

hepsi

aslnda

Allah'n

kudretine

baldr..

TENBH:

Kulun

bu

vasfta

hiç

bir

nasibi

yoktur.

Ancak

belki

uzak

bir

ihtimal

ile

mecazi

anlamda

ve ilk

görünüte,

iin

derinine

dal-

madan

onun

rolü

olduu

sanlabilir.

Mecazi

anlamda,

çocuuna

bakmas,

hoca

ise

talebesine

öretmesi

bakmndan,

onlarn

bu

babta

yeterli

olduklar,

çocuk

veya

talebinin

onlardan

bakasna

muhtaç

olmadklar

anlalr,-

fakat

aslnda

tam

manâsyla

yeterli

olan

Allah'tr, kul

bir

vastadr.

Allah,

anneye

veya

babaya

güç,

hocaya

da ilim

vermesey-

di,

anne

ile

baba

çocuu

nasl

bakacakt,

hoca da

talebesine

dersi

nasl

verecekti?..

Çocua

bakmak için

anne

bir

yere

ve

baz eylere,

muh-

taçtr..

Hocada

ilmini

unutmamak

için

kalbe

ve

zekâya,

istidat

ve

kabiliyete

muhtaçtr.

Allah

böyle

midir

ya?..

O

mekândan

ve

insanlar

için

tasavvur

ve

tahayyül

edilen

her türlü

yer

ve

sfatlar-

dan

münezzeh

ve

müberradr.

Çünkü

yaplan

iin

halîk

O'dur.

O ie

mahal tekil

eden

yerin

de

yaratcs üphe

yok ki, yine

O'dur

Yerin o ii

kabul

etmesi için, lazm

gelen

artlarn

da

yara-

tcsdr. Lâkin

ilk

bakta

hatra

o ii

yapan

gelir,

bakasn

düü-

nemez.

O

ii

yapan

kii

onun

sahibi ve

kili

(yeterli)

si

olduunu

zanneder.

Oysa

durum,

hiç de

zannedildii

gibi deildir.

r

Evet,

Kulun

bu

vasftan

nasibi

u

olabilir:



136

mam-

Gazalî

O,

Allah'tan

baka

hiç

bir

ey

düünmez,

Allah'n ona

terli

olduunu,

anlar

ve ona

göre

amel

eder.

badet

ettii

man,

Allah'n

cenneti

için

deil

de

bizzat Allah

için,

günah-

çekindiinde de

azap'tan

korktuu

için

deil

de

bizzat

AH.

h

yasak

ettii için

çekinir

ve devaml

olarak

Allah'

düünür.

Allah,

ona

celâlini

gösterdii

zaman,

te bu

bana yefe

bundan baka

bir

ey

istemem-,

der.,

j

U

i

o

I

el'CELL

O,

Celâl sfatlar ile

Muttasf

olandr.

Celâl

sfatlar,

kimseye

muhtaç

olmamak,

hakimiyet,

Tekaddüs,

ilim

ve

kudretten

ibarettir.

Bu

sfatlarn

hepsini

birden]

ihtiva

eden

Mutlak

cemdir

ki,

o

da

Allah'tr...

Allah'n

Kebir

olmas,

zatnn

kemâline,

Celil

olmas

Sf

kemâline

Azim

olmas

ise

her

ikisinin

(Zatnn

ve

sfatnn) ker

ne

racidir...

[

Sonra

Celâl

Sfat,

O'nu

idrak

eden

basiret'e

nispet

edil<

inde,

ona

Cemâl

denilir.

Onunla

muttasl

olana

da

Cemil

ler.

Cemil

ismi

aslnda,

gözle

görünen zahiri

ekle

denilmi:

sonra

iç

alemindeki

güzel

huya

denilmitir.

1

Mesela

Siretür

hasenetün,

cemiletün

=

iyi,

güzel

bir

siyret

derler,

de

bunde

güzel

ahlâk

kasd

ederler..

ç

alem,

kendisine

layk

güzel

sfatlar

cem

eden

gayet

kemmel

ve

mütenasip

olursa:

ona

her

bakmdan

münasip

basirete

göre

güzeldir.

Gerçekte

güzel olan.

Allah'tr.

Çünl

âlemde

güzellik,

cemâl

ve

kemâl

namna

ne

varsa

hepsi

Allah'

zâtnn

nurlarndan,

sfatnn

eserlerindendir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

137

Varlk

aleminde,

Allah'tan

baka

mutlak

kemâl

ve

cemâl'e

sahip

olan

hiç bir

varlk

yoktur...

_

.

{

O'nu

bilen, O'nun

cemâlini

sören

kii ancak idrak

edebilir

0

r

bunun

mânasn..

Çünkü

öyle

bir

behçet ve

sevinç

nee ve

sürür

kaplar

ki içini

bütün cennet

nimetlerini

unutur

gider,

O'nun

Cemâli karsnda,

uras

da

bir

gerçektir ki,

gözle

görünen zahiri

olan

ekil

güzellii

ile

kalp gözü

ile

görünen batini

mânâ

güzellii

arasnda

hiç bir

münasebet

ve

ilgi

yoktur...

Bu

mevzuu, HYA isimli

Kitabmzda

Muhabbet

bölümünde

derinlemesine

iledik.

Onun

CELL VE

CEML

olduu,

her

Cemil'in

de

mahbûb

ol-

duu

sabit olunca,

o,

(Allah)

kendisine

inananlarn

maukudur

te

bu sebepledir ki,

Cenab-

Hak

Ariflerin mahbubu

ol-

mutur.

Tpk

zahiri

suretlerin

körler

tarafndan

deil

de

gözleri

gören

kimselere

mahbub

olduu gibi.

TENBH:

Kullardan celil ve cemil olan,

gören

kalplerin lezzet duya-

ca güzel ahlâkla muttasf olandr. D

görünüe

kulak

asma

M*

el'KEltfM

\

O

vaad

ettii

zaman

sözünü

yerine getiren,

verdii zaman

'

'

son

derece

çok veren, ne

kadar

verdiine

ve kime

verdiine

aldrmayandr.

Yine

O'

bakasna

muhtaç

olduunu

söylediinde

raz

ol-

maz. Bakasna

boyun ediinde holanmaz.

Kendisine snan

ve

gönül

vereni

bo

çevirmez,

rahmetine gark eder.



Vesilelere

ve

efaatçilere

muhtaç

brakmadan

dorudan

doruya

kendisine

iltica ettirir..

te

bu

vasflan

kendisinde ce»

meden

ve

mutlak Kerim olan

ancak

Allah'tr.

TENBH:

Bu

hisal (Huy)larla

kul

da

süslenebilir ama,

biraz

uramak

ve

çalmakla..

Lâkin Kerim-I

Mutlaka

nispetle o,

hiç mesabesin-

de

olur tabiî..

Evet

kul

da

baz

fedakarlklar

yaparak bu

vasfla

vasflanabi

lir.

Nitekim

Allah'n

Resûlü

(SAV.)

bir

hadislerinde

bunu

biz

öylece

izah etmilerdir:

Üzüm

aacna

kerem

demeyin,

çünkü kerem,

müslüman

adam

(sfat) dr.

33

Üzüme

bu

ismin

verilmesi,

süzel

aaç,

meyvesi

güzel,

to

lanmas

kolay, dikenlerden

ve

eziyet

verici

hususlardan

arn

olmasndandr..

Hurma

ise

böyle

deildir,

tabii..

er'RAkJB

O

Bilici ve

koruyucu

anlamndadr.

Bir

eyi

koruyan

ve

d<

vaml

kontrol

altnda

bulundurana

Rakib

derler..

Bunun

tahakkuku

tabii

bilgi

ve hfza

(muhafaza

etmeye)

bidir..

/

33

Bu

hadisi

Müslim

u

hafzla

rivayet

etmitir:

Kerem

demeyin,

üzüm

ve habl

deyin



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

139

TENBH:

Kulun,

murakaba

ile

vasi

edilmesi

ancak

Rabbine

kalple

baland

ve devaml

olarak

murakaba

halinde olduu

zaman

mevzu

bahis

deildir.

Bu

da ancak, Allah'n,

kendisini

devaml

olarak

kontrol

etti-

ini

ve

onu

gördüünü,

ne

yaparsa

yapsn,

bütün

yaptklarndan

haberdar

olduunu

bilmesiyle

olur.

Kulun, nefis

ve

eytann

kendisinin

balca

düman,

insanlar

gaflete

ve Allah'a

asi

olmaya

ilen kötü

birer

varlk

olduklarn bilip

de onlardan

uzak

durmas

ve

onlara

yüz

vermemesi,

onlara

tarafndan

açlacak

bütün

kaplar

kapamas

da

Murakabeden-

dir...

el'MUdB

O

1

isteyenlerin

isteklerini, dua

edenlerin dualarn

hemen

kabul

edendir.

Skntda ve

muztar

durumda kalanlarn

imdadna,

yetien

ve

hatta

kendisine

müracaat

edilmeden

bile

saysz nimetler

verir...

Bunu

ancak Allah

yapar,

O'ndan baka

hiç

kimse

yapamaz.

Çünkü

O,

muhtaçlarn

ihtiyaçlarn

bilir.

Bunu

ezelde

bilmi,

ye-

mekler,

azklar,

yaratmak suretiyle,

ihtiyaç

sebeplerini

takdir bu-

yurmutur.J

TENBH:

Kul

her

eyden önce,

Rabbinin;

verdii

emirleri kabul

edip

nehiylerinden

uzaklamak suretiyle Evet

Kabul ediyorum

de-

mesini

bilmelidir,

sonra

Allah'n

kendisine

ihsan ettii

mallardan



140

mam-

Gazalî

veya

yapabilecei

iyiliklerden,

isteyen

kimselere

de

vermesini,

onlarn

istek

ve

ricalarn

kabul

etmesini

bilmelidir.

ayet

verecek

durumu

yoksa

iyilikle,

etraf

krmadan

onu

savmasn

baarmaldr.

Allah

buyurmutur:

Saile

selince,

(onu)

.

da

azarlayp

kogma

34

7

Allah'n

Resulü

(SAV.)

buyurmulardr:

Hayvan

baca

(kemii)

yemee

çanlsam

bile

icat

ederim,

(koyun)

kolu

hediye

edilirse,

kabul

ederim..

Peygamber

Sallallâhü

Aleyhi

ve

Sellemin

davetlerde

bu-

lunmas,

hediyeleri

kabul

etmesi

bile

ikramlar en

güzeli

olurdu.

Nice

hasis

ve

mütekebbir

kimseler

var

ki,

verilen

hediyeleri

kabul

etmezler.

Çarlan

yerlere,

gururlarna

yedirip

gitmezler..

Kendilerinden

bir

ey

istenildiinde

de

vermezler.

Onun

için

bu

ismin

mânâsn, o

hasisleri

söz

önüne

alarak

iyiden

iyice

düünmelisin.~j

elVAS

C

^

Bu

isim,

Essea

(Genilik)

kökünden

gelmedir

Essea,

kâh

bi

çok

malûmat

içine

alan

geni

bir ilme

izafe

edilir,

kâh

bol

ihs

ve

ikrama

izafe

edilir.

Bu

yönden

Vasi-i

Mutlak

hiç

üphe

yok

Allah'tr.

Çünkü

ilmine

baktmzda,

O'nun

malûmat

denizinin

sonu

yoktur.

Zira

bütün

denizler

O'nun

sözlerine

mürekkep

olacal<

olursa

tükenir de

O'nun

ilmi

bitmez.

34

Ed-Duhâ

Süresi,

10. ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

141

hsan ve ikramna

bakacak

olursak

yine

oda

sonsuz

olmakta

ve

bitmemektedir.

Bütün

geni isimler ve

bütün

ihsanlar,

O'nun ilmi

ve

ihsan

yannda

hiç mesabesindedir.

Bu

bakmdan (biraz

önce

arz

ettiimiz

gibi)

Vasi-i

Mutlak ancak ve

ancak

O'durL

Çünkü,

önden

baka

her vasi

kendisinden ilimce

ve

ihsan-

ca daha geni

olana

nispetle

yetersiz

durumdadr.

Allann

ilmi

ve

ihsan

ise

sonsuzdur.

Binaenaleyh

onun

ilminin

üstünde

her

hangi

bir ilim,

ihsa-

nndan

çok her

hangi bir

ihsan kabil-i

tasavvur deildir ..

TENBH:

Kul'un

gerek bilgi

ve

gerekse

ahlâk bakmndan

geni

olma-

s,

her ne

kadar

çok olursa olsun

yine de

bir

sonu

vardr..

Ahlâk

yönünden, fakirlikten korkmadan,

kskançlarn

hasedi-

ne

aldrmadan

ve

hrsa

kaplmadan

ne

kadar

ileri

giderse

gitsin,

yine

de

zirveye

vasl

olamaz, Ona

her

ne

kadar

Vasi

denirse de

bu

denme mecazi

mânâda

olur. Çünkü Vas-i Mutlak

ancak

ve

ancak Allah'tr ..

Bu, Hikmet sahibi

demektir. Hikmet,

en

Üstün

ilimlerle

en

üstün hususlar' bilmekten

ibarettir.

En

üstün

ve en

yüce

ey

Allah'tr

O'nun künhünü, kendisinden bakas

tam

mânâsyla

bilemez. Gerçek

Hakim Odur.

Çünkü en

yüce

eyleri

en yüce

ilimlerle

bilen

O'dur..

Zira

en yüce

ilim,

zevali

tasavvur

olunmayan

dâimi

ve

ezeli

ilimdir..

el'HAKÎM



Gizlilik

veya

üphenin

urayamad,

tastamam

malûma

(bi-

linene)

mutabk

olan

ilimdir..

Bu

nitelii

Allann

ilminden

baka

hangi

ilim

tayabilir?

nce

sanallar iyi

yapan,

yapt

ii

temiz

ve

güzel

yapana

da

her ne

kadar

mecazi

mânâda

hakim

denirse

de

gerçek

ve mut-

lak

hakim

Allah'tan

baka

kimse

olamaz..

TENBH:

£

Bir

kimse

bütün

eyleri

bilip

de

Allah'

bilmezse,

ona

Hakim

denilmez.

Çünkü

o,

en

üstün

ve

yüce

olan

eyi

bilememitir.

HKMET

ilimlerin

en

yücesidir.

lmin

yücelii

malumun

yüce-

lii ile

ölçülür.

Allah'tan

yüce

varlk

var

mdr?

Allah'

bilen

kii,

dier

ilimlerde

her ne

kadar

zayf

ise

de,

her ne

kadar

güzel

konuup

konuyu

etraflca

açklayamasa

da

o

Hakimdir.

Lâkin

Kulun

hikmetini

Allann

hikmetine

kyaslayacak

olursak,

onun

kendisini

bilmesi

ile

Allann

kendi

Zâtn

bilmesi

arasndaki

fark

kadar

büyük

olduunu

görürüz.

Evet bu

iki

hikmet

arasndaki

fark

gerçekten

büyüktür.

Buna

ramen

bu

bilgi

(Kulun

Allah'

bilmesi)

bütün

bilgilerin

en

enfesi

ve en

hayrlsdr.

Çünkü

kendisine

hikmet

verilen

kii,

kendisine

pek

çok

hayr

verilen

kiidir.rj

Evet

Allah'

gerçekten

bilen

kiinin

sözü,

dier

insanlar

sözüne

uymaz

Çünkü o,

cüziyata

temas

etmez:

Sözü

küllî

i

özlü

olur.

Sonra

pein

menfaatlerin

ardndan

komaz,

sonund

kendisine

yarayacak:

eyin

peinde

olur.

Durum

böyle

açklk

arz

edince,

Allah'

bilen

ve

hikme

sözler

söyleyen

insanlara

Hakim,

söyledikleri

sözlere

de

hikrr

denilir:




143

Peygamberlerin

Ulusu Sallallâhü Aleyhi ve

Seklem'in

u

ha-

disleri gibi:

HKMETN BAI

ALLAH

KORKUSUDUR

YT

O

KMSEDR K, NEFSNE

GALP

OLUP,

ÖLÜMDEN

SONRASI

ÇN

ÇALIIR. ACZ

O

KDR K, NEFSNN ÇRKN

AR-

ZULARINA

RAM

OLUP

ALLAHA

KARI BO

ÜMDLERE

KAPILIK

(ALLAH KERMDR

NASILSA

BEN

AFV EDER DEYP KENDSN

AVUTUR.)

AZ

OLUP

DA

YETERL OLAN,

ÇOK

OLUP DA,

(ALLAHA

TAATTAN

KY) ALIKOYANDAN YDR

35

Sabahlayan kimse

vücudunu

shhat içinde, yolunu emniyet

içinde

bulursa bir günlük yiyecei

de

olursa

dünya

bütünüyle

onun olmu

demektir

36

Allah'tan

korkar

ol ki,

insanlarn en

çok

ibadet edicisi ola-

sn,

kanaatkar

ol

ki,

insanlarn

en çok

ükredeni

olasn

37

Gelen

bela,

insann

dilinden

gelir.

38

Kiinin

malayaniyi

terk

etmesi Hüsn-ü

slamndandr.

39

Mutlu

o kiidir

ki,

kendisini

deil

de

bakasn

örnek göste-

rerek

vaaz eder.

40

Sükût hikmettir,

fakat

susan azdr..

41

Kanaat

tükenmez bir hazinedir

(Yine

El-Kuzaî

Enes (R.A.)

den

rivayet etmitir,-)

35

Ebu

ya'lâ

ve

Ezziya,

Ebi

Said (RA)'den

rivayet etmilerdir.

36

Buhari rivayet etmitir.

37

Bu Hadisi

Beyhaki

Ebu Hüreyre

(R.A

)'den rivayet etmitir.

38

El-Kuzai

Huzeyfe'den

rivayet

edilmitir.

39

Tirmizi, Ebu

Hüreyre

R.A.)'den

rivayet etmitir.

40

Deylemi

rivayet etmitir.

41

Kuzai, Enes (RA)'den rivayet

etmitir.



144 mam-

Gazalî

SABIR

MANIN

YARISIDIR,

YAKÎN SE

MANIN

HEPS

(Bu

hadisi, Ebu

Nuaym,

Hilyede,

Beyhâki

uabil-man'da,

bn

Mes'ud (R.A.)

dan

rivayet

etmilerdir.)

te

bu

ve

benzeri

sözlere

Hikmet;

söyleyicilerine de Ha'

kim

denir..

^

i

elVEDÛD

f)

,

^

O,

bütün

mahlûkatn

hayrn isteyen,

onlara

ihsan

edendir.

Bu isim,

(Rahim)

isminin

mânâsna

yakn bir

anlam

tamak-

tadr.

Ancak

u

farkla:

Rahmet

(kendisine

merhamet

edilene) i

gerektirir.

Kendisine

merhamet

edilense

muhtaç

ve

muztardr.

Rahim,

(Merhamet

eden

=

esirgeyen)

in

ileri,

kendisine

mer-

hamet

edilecek her

bakmdan

zayf

olan

varl

icab

ettirir.

Vedûd'un

efâli

ise

bunu

gerektirmez,

esirgeme

bir sevgi

netice

sinden

ileri

gelir.

Cenab-

Hakkn,

esirgenen kimseye

kar

merhamet

mur<

etmesinin,

insanlarn

duyduu

(Hadis)

bir duygu

ile

nasl

alâkas

yoksa,

onlara

kar

olan

sevgisinin

bir

tezahürü

olan

keramet,

nimet

ve

ihsan

murat

etmesi de

insanlar

hakknda.

(Hadis olan)

sevgi

gibi

hususlardan

öyle münezzehtir.

Ört

L

Esirgenen

kii

veya

sevilen

kii

hakknda

bu

iki

mefhum,

(ya-

ni

rahmet

ile

meveddet

Sevgi

ancak

onlarn

yarar

için

kasd

edilir; Allah n

rikkat

ve

meyle

ihtiyac

olduu

için

deil..

J

Kullara

vasl

olacak

yarar,

merhamet

ve

meveddet

s<

gi nin,

özüdür

ki, ite

Allah

hakknda

tasavvur

edilen

de

bundan

bakas

deildir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

145

TENBH:

£

Kullardan

bu

isme

ve

bu

vasfa layk

olan

o

kiidir

ki,

Allah'n

mahlûkatna

kar

daima

iyilik

murad

eder.

Kendisi

için arzulad-

n

onlar

için

de

arzular.

Hatta

onlarn

menfaatlerini

kendi

men-

faatlerine

tercih

eder:

Nitekim

ruhen

kemale

ermilerden

biri

öyle haykrmtr:

Cehennem

üstünde

bir

köprü

olmak

isterim.

Taki

üzerim-

den

halk

seçsin

de atee

duçar

olmasnlar ..

Bu

ulvi

duygu

ancak,

zor anlarda,

insanlarn

kin ve

öfkeleri

ile

karlald

hallerde

tezahür

eder.

Tpk

Peygamber

Aleyhisselâmn

mübarek

dileri

ehid

edilip,

nur

cemali

kana

boyandndaki

Kainata

ibret verici hali

gibi.

Allahm,

ümmetimi

hidayet

et

Çünkü

onlar

(Hakikati)

bil-

mezler.

görüyorsunuz

ya,

onlann

kötülükleri,

Peygamberin

onlara

kar,

iyilik

istemesine

mani

olmamtr.

Ve

yine,

Hazreti

Ali

(K.V.)Ve

öyle

emretmilerdir.

Mukarrebleri

geçmek istersen,

seni

ziyaret

etmeyeni ziya-

ret

et seni

mahrum

brakana

ver,

sana

hakszlk

edeni

de

afv

eti./

f

el'MEdb

O, Zat

erif,

Efali

Cemil, ikram ve

nimeti

cefil

(bol) olandr.

Zatn

erefine

güzel

iler

de mukarrin

olduu

zaman

mecd

(erefli)

derler.

Mecid

de

ayn manaya

gelir

fakat

bunlardan

birisi

daha çok

ziyadelik

ifade

eder.



146

mam-

Gazalî

-

Yani

(El-Mecid)

ismi

erifi

(Macidden),

fazla

olarak; Ce

Vehhab

ve

Kerim

isimlerinin

manalarn

da

cemetmektedir..

el'BAS

Ç

y

f

Bu,

Dirilme

günü

halk

dirilten,

kabirlerden

halk,

kaldra

gönüllerde

sakl

olanlar

meydana

çkaran

demektir...

(Aslnda)

Ba's:

ahiretteki

dirilmedir.

Bu ismin

tam

mânâsr

manasn

bilmek

ve

anlamak,

Ba'sn

hakikatini

bilmeye

baldr,

ise

en

derin

ve

en

çetin

bilgiler

zincirindendir..

nsanlardan

bir

çoklan

bu

hususta

yanl

tevehhümlere

kap

Urlar.

Bunu

çeitli

ekillerde

izaha

çalrlar,

derler

ki,

ölüm

yokluk-

tur,

ba'as,

yok

olduktan

sonra

yeniden

diriltmektir,

aynen

biri'

diriltme,

canlandrma

gibi...

Bir

kere

onlarn

ölümün

yokluk

olduunu

zan

etmeleri

yan-

ltr.

kinci

diriltmenin

de

birinci

gibi

olduunu

sanmalar

yanltr.

Ölümün

yokluk

olduunu

sanmak

batldr.

Çünkü,

kabir

ya

ate

çukurlarndan

bir

çukurdur;

yahut

da

cennet

bahçele

den

bir

bahçe...

f

Ölmü

olanlar

da ya

mutlu

kiilerdir

ki,

onlar

ölü

deildirler:

Allah

yolunda

öldürülenleri

sakn

ölüler

sanma.

Bilâkis

onlar,

Rableri

katnda

diridirler.

42

Ya

aa

aki

(bahtsz)

kiilerdir

ki,

onlar

da

diridirler,

Bedir

Vak'asnda

Resûlüllah

(S.A,V.)

onlara

(ö

kafirlere)

öyle

seslenmilerdir:

Allahn

bana

vadettiini

doru

buldum;

sizde

vaad

etti

doru

buldunuz

mu?

Âl-i

imram

Süresi,

169.

ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

147

Kendisine,

öldürülen

kiilere

nasl

sesleniyorsunuz,

onlar

sz

duyarlar

m?

diye

sorduklarnda

cevaben

öyle

buyurmulardr:

(Öyle

bir

duyarlarki)

söylediimi,

siz

onlar

kadar

duyamaz-

snz

Lâkin

onlar

cevap

vermeye

muktedir

deillerdir

in iç yüzüne

vakf

olan

Erbâb-

Basiret,

insan

varlnn

ebediyet

için halk

olduunu

bilir

ve

anlarlar.

Ona

yokluk

arz

olmaz

(Ölümleri bir

intikalden

ibarettir.)..

Evet

bazen

cesetle

ilgisi

kesilir

de kendisi

hakknda

öldü

derler.

Bazen

cesede

iade

edilir

de

hakknda

diriltildi

derler.

Bu

mevzuu

etraflca

anlatmak

için bu

kitabn

hacmi

müsait

deildir.

Dirilmenin,

ilk

yaratl

sibi

ikinci

bir yaratl

olduunu

sanan-

lar

da

bu zanlarnda

yaratlmlardr.

Çünkü

diriltmek

ilk

canland-

klarna

uymayan

yepyeni

bir

yaratma

fiilinden

ibarettir.

Aslnda

insan

olunun

bir

çok

dirilmesi,

(Allah

tarafndan

kendisine

ha-

yat verilmesi)

vardr,

onun

diriltilmesi

iki defadan

ibaret

deildir.

Baknz Allah,

ana

karnda

muda

(et

parças)™

ve phty

yarattktan

sonra

Bilahare

onu, baka,

yaratlla

ina

ettik

43

buyurmutur.

Hatta nutfe,

topraktan yaratlm,

muda

da

nutreden

yara-

tlmtr.

Ruh

da Alekâ'dan

sonra yaratlmtr.

Ruh

erefli

bir

ey,

bir Emr-i

Rabbani,

olduu

için Allah

onun

hakknda.

Kur'an'da

Bilahare

onu baka

bir

yaratlla

ina ettik

44

buyurmutur.,

Ve

yine

Sana Ruhtan

soruyorlar. De ki

O

Rabbimin

ermindendin

45

buyurmutur.

Ruhun asl

yaratldktan sonra,

insanlarn

his

(duyular)

yara-

tlmtr

ki,

bu

baka

bir yaratltr.

Sonra yedi

yatan sonra ki,

43

EI'Mü'minûn

Suresi,

14.

44

EI'MC'minûn Suresi, 1

4.

45

El'srâ Süresi,

85.

ayet.

ayetin bir

ksm,

ayetin bir ksm.



148 mam-

Gazalî

sabinin

mümeyyiz

haline

getirilmesi de

bir yaratl

saylmaldr

Aradan onbe

sene

gibi

bir müddet

geçtikten

sonra akl

yare

tlmaktadr.

nsanolunun

her safhas

bir

hal

saylmak

itibar

ik

yeni

bir yaradl

saylabilir.

Sonra

velayet

mertebesine ulamas

(bu

herkese

mahsus

deildir tabii..)

baka bir yaratl

saylmal

dr. Daha sonra

Peygamberliin

baz

insanlara

Allah

tarafndan

verilmesi

yepyeni

bir

yaratma

iidir. Bu

da

bir

nevi

diriltmedir.

Peygamberleri gönderen

hiç üphe

yok ki,

Allah'tr.

O'nlar

bütün

insanlar

kyamet günü

yeniden

diriltecek

olan

da

yir

Allah'tr.

Beikteki

çocuk,

nasl

mümeyyiz bir

sabinin

anladn anla-

yamyorsa, mümeyyiz

bir sabi de

akl

bana

gelen yani akl-bali

olan

bir

kimsenin anladn

anlayamaz.

Her

akl banda

olan kii de

velayet

(velilik) ve

Nübüvvet

(Peygamberlik)

halini anlamakta

güçlük çeker..

Çünkü

velayet,

akln

yaradl

ötesindeki

bir

safhadr,

akln,

temyiz

ötesinde

bir safha olmas

gibi.

Temyiz

de

Havas

(duyu-

larn

yaratlndan

sonra

gelen bir

safhadr..

^

Evet

insanolunun tabiatnda,

bilmedii

ve

görmedii

hu-

suslar inkâr

etmek

vardr.

Velilik ve

Peygamberlik

derecesine

ermeyen

ve

bunu

anlamayan baz

kiilerin

bunlar

inkâr

etmesi

gibij

Hatta

onlarn

tabiatnda,

ikinci hayat

yani

ahiret

hayatr

bilmedikleri

ve

görmedikleri

için

inkâr

etme huyu

vardr.

Akil-bâli

olan

kiide

görülen

ilerlemeleri,

henüz o

kvam

olmayan

küçük

mümeyyiz

sabi

bir türlü

kabul etmez

ve

or

muhal

sayar.

Görmedii

bir

eye

iman

eden kii,

gaybe

iman

etmi

d(

mektir

ki,

Saadetin

anahtar

budur

ite ..



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

149

Sini

Rüte

eren kii

ile

henüz

bu

çaa

gelmeyen

kii

arasn-

daki

fark

nasl

kabil-i

kyas

deilse,

dünya hayat

ile

ahiret

hayat

arasndaki

fark

ta

kabil-i kyas

deildir.

Çünkü

Ahiret

hayat

bam-

baka

bir

hayattr:

Orada

insanlar

Allah'n

huzuruna

çkarlacaktr.

Ya

Allah

tara-

fndan

kabul edilecekler

veya

da

reddedileceklerdir.

Ya

Allah'

görenlerden

olacaklar

ve

ya,

da

O'nun

Cemalini

müahede

etmekten

mahrum

braklm

kiilerden

olacaklardr.

Allah

tarafndan

Hüsn-ü

Kabul görenler

hiç

üphe,

yok

ki,

Alây-

lllyyine

çkacaklar,

red

edilenlerse

Esfel-i

safiline

indirile-

ceklerdir.

[

ki

hayatn

arasnda

münasebet

yoktur,

dediimiz

zaman

bu, isim

yönündendir.

Çünkü

neeti

ba's

bilmeyen kii,

Bais'in

ismini

nerden

bilecek?,

Bunun

açklanmas

uzar

Onun

için bu

konuyu

burada

keselim.

TENBH:

r

•

Ba'sn

(diriltmenin)

hakikati,

ikinci

bir ina ile

ölülere

can

vermektir.

Cehalet

ise

en

büyük

ölümdür

lim en

erefli

hayat-

tr...

Allah,

Kitab'da

(Kur'an'da)

ilimle,

cehil

zikr etmi

ve

bunlara

hayat

ve

memat

ismini

vermitir..

Kiiyi,

cehalet

derecesinden

ilim

derecesine

yükseltene,

onu

ikinci

defa

diriltti

derler.

Ona güzeller

hayat

yaatt

derler.

Bu itibarla

eer ilmi

meydana

getirmekte

ve

halk

Allah'a

ça-

rmakta

kulun

bir

rolü

varsa

bu

bir

nevi

(Mecazi

anlamda) ihya

saylr ki

bu,

Peygamberler

ve

Alimlerden

kendilerine

varis

ola-

caklarn

rütbesidir..

1



150

mam- Gazalî

e-EHÎD

(

ehid,

Alim

demektir.

Ama biraz

farklar

vardr. Allah hem

meydanda

olan, hem de

gizli

olan bilir.,

lim mutlak

olarak

nazar

itibara

alndnda

O,

(Allah)

Âlir

dir.

Gaybe

izafe

edildiinde O,

Habirdir,

Zahiri

ilere

izafe

edil

diinde

O,

ehiddir..

Bununla

beraber

kyamet

günü,

bildii

vc

gördüü

hususlarla halk ahid

olacaktr

Bu

isim

hakknda

söyleyeceklerimiz,

Alim

ve Habir

(isimk

hakknda

söylediklerimizden

farksz

olacandan

mevzuu bura-

da

bitireceiz.

Ayn eyleri

tekrarlamayacaz..

c

el'HAK

Bu, Bâtl'n

karlnda olan

bir

isimdir. Eya

zdlar

ile

açkla-

nr.

Verilen her

haber, ya

mutlak batldr;

yahut

da

mutlak

Haktr.

Yahut

da

bir

yönden Hak,

bir

yönden

batldr.

Mümteni

bizatihi (Olan)

mutlak

batldr.

Vacib

bizatihi

ok

mutlak

haktr. Mümkün

bizatihi

biayrihi

(Olansa)

bir

yönder

haktr,

dier

yönden

bâtldr.

O,

zat

bakmndan

varl

olmad

için

batl;

bakasndc

dolay

varlk

kazanmas

bakmndan

ise

Haktr..

Or

Vechinden

baka

her ey

helak

olucudur.

Ezel,

ebed

bal<

mndan

bu

böyledir. Çünkü

ondan

baka

her

ey

zat

itibar ik

varla

müstahak

deildir

(yan

varl

kendinden

deildir.)

Lakin

bir

bakma

(onun

cihetinden)

varla

hak

kazanmtr.



Böyle

olan ey ise,

bizatihi batldr;

biayrihi

Haktr.

te

hakiki

Hak,

her

hakikatin

kendisinden

alnd

bizatihi

Hak

olandr.

Mutlak Hak

budur

Akln

müsadif

olduu

makule, mevcuda

mutabakat

bakm-

dan

Hak denilmitir..

Çünkü

ona zat

itibar ile

mevcud

demek-

tedir;

Onu idrak

eden akla

izafetle

de

Ona Hak denilmitir:

Öyleyse

Hak

olmak itibar

mevcudattan

buna

en

Ahak

olan

üphesiz

ki Allah'tr.

Marifetlerin

en

dorusu

da

marifetullahtr.

Çünkü

kendi

nefsinde

Haktr,

Ezelen

ve

ebeden

malûma

muta-

bktr.

Bu, bakasnn

varln

bilmek

sibi

deildir.

Çünkü bu, o

baka

var

oldukça

var olur.

Yok olunca

o inanç

Bâtla dönüür.

Çünkü

O, mutekidin

zat için

doru bir itikad

olmamtr. Zira

O,

bizatihi

deil de liayrihi

mevcuttur.

[

Bu

Hak (doru)

kelimesi

sözler

hakknda

da kullanlarak,

(Hak

söz;

bo

söz)

denilebilir..

u

halde en

doru

söz:

(La ilahe

illailah) kavlidir.

Çünkü bu

söz,

ezelen,

ebeden bizatihi

dorudur.

Öyleyse

Hak, ayandaki

varla,

zihinlerdeki varla

(ki o,

ma-

rifettir)

dilde

olan

varla

(ki

o

konumaktr)

itlâk

ediliyor..

Hak olmak

itibar

ile eyann en

ahakk,

vücudu

(varl)

bi-

zatihi

ezelen

ve

ebeden

sabit olan, marifeti ezelen

ve

ebeden

doru olan, varlna yaplan

ehadetin ezelen

ve

ebeden

do-

ru

olandr.

Bütün

bu

saydklarmz,

hakiki

varln

(Aliahn)

Zâtine

mah-

sustur; bakasna

deil ..

TENBH:

Bu

isimden

kulun

hazz

u

olmal:

Her eyden

önce

Kul,

kendini bâtl (Bo) saymal ve bilme-

lidir

ki,

Allah'tan

baka hiç bir

varlk

Hak

(Gerçek) deildir.

Kul



152

mam- Gazalî

her

ne kadar

gerçek ise de

o,

kendi nefsi ile gerçek

deil

Allah

'n

sayesinde

Allah'n izni ile

gerçektir.

Çünkü

o,

onunla

mevcut

tur,

(Allah onu

yaratt için

var olmutur).. Zati

ile

mevcut

deil

dir (yani

varl

kendinden

deildir.)

Çünkü

kendi

bizatihi bo

tur.

Allah

onu

halk

etmeseydi

mevcut olmayacakt...

J

Bu

sebepledir ki,

Enel-Hak diyen

yanlmtr.

Ancak

f

teVil

onu

kurtarabilin

1)

Bu

sözü

ile kendisi

Hak

tarafndan

yaratlm

olduunu

kasd

etmesi

ki,

bu

tevil

uzak

bir

ihtimaldir.

Çünkü

lâfzn

bu

mâr

ile uzak veya

yakndan hiçbir

alâkas

yoktur. Sonra bu,

kendisine

has olan, bir ey

deildir. Çünkü

Allah'tan

maada

bütün

her

ey

Allah

tarafndan yaratlmtr.

2)

Daima Hakla

beraber

olmak.

Öylesine

onunla

olmak

ondan baka hiç

bir eyi gözü

görmez

nsan,

bir

ey

urunda

kendisini

gayp

ederse yani

kendini

ona

tam

manasyla

verirse

sanki o ey

haline gelmi

olur..

airir

sözü

gibi:

Ben sevdiim

kiiyim

sevdiini

kii

de

bendir.

Ehli

Tasavvuf,

mevcudiyetleri

bakmndan

kendilerini

yok

görünce,

lisanlarnda

Allah'n

isimlerinden

biri

olan

(Hak)

lafz

dolamaa

balamtr.

Kelam

ehli,

efalle

istidlali

çok

ileri

safhaya

götürdükleri k

lisanlarndan

umumiyetle

Allah'n

El-Bari

imini

dolatrmalardr.

nsanlarn

çou

O'ndan

baka

(Allah'tan

baka)

gördükle

eyle

Allann

varln

ispata

çalrlar:

Onlar,

(Allahn)

gökk

ve

yerdeki o

muazzam

mülkü

saltanat (n)a,

Allah'n

yarat

herhangi bir

eye,

belki

ecellerin

yaklam

olduuna

da hi<



bakmadlar

m? Artk

bundan

sonra

hangi

bir

söze inanacaklar

ki?

46

Sddîkler

Ondan

baka

hiç

bir

ey

görmezler

onun

için

ona,

yine

onunla

istihad

etmeye

çalrlar

Rabbinin

her

eye

ahit

olmas

sana kâfi

deil

mi?

47

elVEKL

O,

iler,

kendine

havale

edilendir.

Lakin

iler

kendine

havale

edilen

iki

ksmdr:

1)

Baz

iler

kendine

havale

edilen

ki, bu

tam deil,

nok-

sandr.

2)

her

ey

kendine

havale

edilen..

Bu

da

ancak

Allah

için

bahis

konusu

olabilir..

^

Kendisine

iler

havale

edilen,

ya

bizatihi

deil

de,

tevkil

ve

havale

suretiyle

havaleye

müstahaktr ki,

bu

naksdr.

Çünkü

O,

Havale

ve

tevliyeye

muhtaçtr.

Ya

da

bizatihi

buna

müstahaktr.

Bütün

iler

ve

kalpler

ona

çevrilmitir.

Lâkin

bunlar,

bakas

tara-

fndan

tevliye

ve

tafviz tank

ile

deildir;

bilâkis

buna,

bizatihi

müstahak

olmutur.

te

bu,

Vekil-I

Mutlakn

ta

kendisidir

Sonra

Vekil,

kendisine

havale

edilenleri

tam

manasyla

yeri-

ne

getiren

ve

hepsini deil

de bazsn

yerine

getiren

olmak

üzere ikiye

ayrlr.

te Vekil-i

Mutlak

o

varlktr

ki, kendisine

havale

edilenlerin

hepsini

noksansz

olarak

yapar ve

tamamlar.

te bu da yalnz ve

yalnz

Allah'tr

,ö

El-A'raf

Süresi,

185.

ayet.

47

Fussilet

Süresi, 53.

ayet.



154 mam-

Gazalî

Bu

anlattklarmzdan,

kutun

bu

ismin manasndan

ne

kada

hazz

olduunu

anlam

bulunuyorsun .

el'KAVIY el'METIN

Kuvvet,

tam

bir

kudrete delâlet

eder.

Metanetse,

kuvvetli

iddetine

delalet

eder.

Allah-u

Teâlâ,

tam

bir

kuvvete

sahip

olmak

bakmndan

ka

gücünün

çok

iddetli

olmas itibar ile

de

Metindir

M,

Bu iki isim de

Kudret

manalanndandr

ki

bahsi

ileride gele

çektir...

&

O,

seven ve yardm

edendir.

Sevgisinden ne

kasd

edildi-

ini yukarda

izah

ettik.

Yardm

etmesinden

ne

kasd

edildii

de

açktr. Yani

dostlarna

yardm eder;

din

dümanlarn kahr-î

perian

eder.'Allan

buyurmutur

Allah iman

edenlerin

velisi-

dir.

48

Yine

buyurmutur:

Bunun sebebi

udur: Çünkü

Aile

üphesiz

iman

edenlerin

velisi

(yardmcs) dr,

Kâfirlere

(gelince

Hakikaten)

Onlarn

velisi (yardmcs)

yoktur

49

48

Bakara Süresi,

257. ayet.

49

Muhammed

Süresi,

1 1

.

ayet.



TENBH:

Kullardan

veli

olan

o

kiidir

ki:

Allah',

onun

dostlarn

sever,

0

Allah'n

emirlerini

tutar, kullarna yardm eder, dümanlar

ile

mücadele

eder.

eytan

ve

nefis hiç

üphe

yok

ki

Allah'n

düman-

larndandr. Onlarla

çarpmak;

onlarn

srtn

yere getirmek lâ-

zmdr. Çünkü her kim onlarla

çarpp

da Allah'n

emrini

yapmak

suretiyle Allah'a yardm ederse, Allah dostlar

Me

dost düman-

lar

ile

de

düman

olursa

ite

o,

kullardan

veli

olmu

kimseler-

den

olmu

olur.

el'HAMÎD

O,

övülen

demektir

Allah-ü

Teâlâ

ezelde

kendi

zatn

öv-

mü ve

ebede

kadar

da

kullar onu

övecektir

Bu, zikri

edenlerin

zikrini göz

önünde

tutarsak,

Cemal, Uluv

ve

Kemal

sfatlarna

dönütüünü

görürüz .

Çünkü

Hamd,

Kemal

Sfatlarn zikretmekten

ibarettir ..

Kullardan

Hamid

o

kiidir

ki,

inançlar,

ahlak

ve

amellerinden

ötürü

herkes

tarafndan

övülür..

te

Peygamber

(SAV.)

ona

yakn

olan

Peygamberler

veliler ve

ilmi

ile

amil

olan

alimler

bu

vasfa

layk

olanlardr. Her

birerleri,

kendi

inanç

ve

ameline göre

övülür.

Kullardan hiç

kimse,

kusurdan

hali

olmayacandan,

övüle-

cek

huylan ne

kadar

çok olursa olsun

yine

de

mutlak

Hamid

olamaz.

Çünkü

mutlak

Hamid

ancak

ve

ancak

Allah'tr ...

TENBH:



156

mam-

Gazalî

f)

el'MUHS

j

O,

Âlimdir.

Lakin ilim

Malumata

izafe edildii

zaman,

mal

mat

kuatmak ve

onu

saymak

hiç üphe

yok

ki,

hsa adn

alr

Öyleyse

gerçek

Muhsi ilmi

her eyi

ihata

ededen

ve

her

eyir

miktarn

bilip

eksiksiz

tastamam sayabilendir.

Kul, her

ne kadar

baz

eyleri

bilip

sayabilirse

de her

iyi hat

ta

birçok

ey

sayamayacandan

hakiki

Muhsi

olamaz

u

hald

mutlak

Muhsi yalnz ve

yalnz

Allah'tr

Kulun

bundaki rolü

ilim

sfatnda

olduu

gibi

yok

denecek

kadar azdr .

el'MUBD

el'MUD

Bu

ismin

mânas, Mucid

(icad

edici) demektir.

Ne

var

ki,

eer

icad bir benzeri

ile mesbuk

deilse

ibda tesmiye

edilir

Benzeri

ile

mesbuk

ise iade

tesmiye edilir..

Balangçta insanlar halk

eden üphesiz

ki

Allah'tr. Onlar

har

etmek suretiyle tekrar

iade

edecek

(yaratacak)

olan yine

O'dur

Eyann

hepsi

O'ndan

olmutur,

yine ona avdet edecek-

tir.

O'nunla

balamtr,

yine

O'nunla

avdet

edecektir.



el'MUHYÎ

el'MÜMT

Bu da aa yukar

icad manasndadr.

Ancak

u

farkla:

Mevcut (var

olan)

eer

hayat

ise

bunu

yapmaya

ihya

(di-

riltmek) denilir;

yok

eer mevt

(ölüm)

ise

bunu

yapmaya

imâte

(Öldürmek)

tesmiye

edilir.

Ölümü

de,

hayat

da

Allah'tan

baka

kim

yaratabilir.

Bunlarn

hepsini

Allah

yaratmtr..

Dirilten

de,

öldüren

de

ancak O'dur

Hayat'n

mânasna,

el-BAS

ismini erh

ederken anlatmtk,

tekrarna lüzum

sormuyoruz .

.

el'HAVY

O,

daima

uyank ve

yapcdr.

Çünkü

fil

ve

idraki

olmayan

ölü

demektir

drakin,

en az

derecesi,

idrak

edenin, kendi

nefsini

bilme-

sidir.

Kendini

bilmeyen

(tanmayan)

cemat

ve ölüdür

u

halde

tam

manasyla kaytsz, artsz diri

olan,

bütün

varlklar

kendi

fiili,

bütün

idrak

edilecekler kendi idraki

tahtnda

bulundurandn

Bunlarn hepsi

hiç

üphe yok

ki Allah

için

bahis

konusu

olabilir.

te bu

sebepten Allah

serçek

ve kaytsz

artsz Haydir. On-

dan,

baka

her

canlnn

hayat,

(diri

olmas)

idraki ve fiili

kadardr

(yani onlarla

ölçülebilir)

ki, mahduddur..

1

Sonra canl

varlklar

da derece derecedir. Yukarda buna

iaret

etmitik:

Melekler, insanlar ve hayvanlar, arasndaki derece

farklar gibi...



158

mam- Gazatî

el'KAyyÛM

unu

iyi

bil

ki:

Eya balca ikiye

ayrlr:

1

-

Araz ve

vasflar

sibi

mekana muhtaç

olup

da

kendi

ne-

fisleri ile kaim

olmayan,

2-

Mekana

muhtaç

olmayan ve

kendi

nefsi ile

kaim

oldu

söylenen:

Cevher

sibi..

Ancak

Cevher her

ne

kadar kendi nefsi

ile kaim

ise de bir

mahalle (yere) muhtaç

deilse de, kendinde

bulunmas

art

olan

baz eylerden

hali deildir. Bu

itibarla

ona

kendi

nefisle kaimdir,

diyemeyiz. Çünkü

o,

kyamnda

(ayakta

durmasnda) bakasnn

varlna

muhtaç

olmaktadr,

mahalk

(yere)

muhtaç deilse

de..

r

Kendi zat

ile

kaim

olmasnda,

hiç

bir

yere,

hiçbir

eye

muhtaç

olmayana

(Kaimun bi nefsihi

mutlaken) denir.

Kendi

netsiyle kaim olmasnda

hiç

bir eye muhtaç

olmayan,

bununla

beraber,

her

mevcut

kendi sayesinde ayakta

durabilen,

Onsuz,

eya için

varlk,

tasavvur edilemeyene

de

KAY/UM

denilir.

Çün-

kü O'nun kvam kendi

zat

ile,

olduu

gibi her

eyin

kvam

dc

onunla olmutur.. te

bu

vasf ancak Allah'a

layktr.

Kulun

b

vasftan

hazz,

Allah'tan

bakasndan

müsteni

olduu

kadardr..

elVACD

Hiç

bir

eye

ihtiyac olmayan

demektir.

Bu

kelime EPFakk

(yitiren)

kelimesinin

karlnda

kullanlr.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

159

Kii, ihtiyac

olmayan

bir

eyi

kayp ettii

zaman,

fakid

sayl-

maz.

Zâtna

ve

zâtnn

kemâline taallûk

etmeyen

bir

ey elde

et-

tii

zamanda

da

kendisine Vacid

denilmez...

Öyleyse Vacid,

lâhi

sfatlar babnda

mutlaka

bulunmas

ge-

reken

hususlara

ihtiyaç

duymakszn

kendisinde

bulunan

de-

mektir.

te bu,

Allah

için

mevcuttur. (Allah)

bu

itibarla

Vacid

olunmutur.

Hem

de

Vacid-i

Mutlak.

Ondan bakas,

baz ahlâki

faziletler

ve

kemalâtlar

elde

edebilse

de

ona Vacid

denilemez.

Çünkü

o bunun

yannda

elde

edemedii

bir çok eyler

kaybetmitir..

Bir

eyler

elde

edebilse, dahi

madunu

olan

kiilere

nisbeten

bir

ey elde

etmitir, hepsi

o kadar...

Bu, EI-MECD

Mânâsndadr:

Alim'in Alim

manasnda

olduu

Ancak aralarndaki fark

udur. Sfat

müebbehe

olan El-

ALM'de

mana

ziyadelii

vardr.

Yukarda

bu

bahis

geçmitir.

ePMACD

gibi

elVÂHD

O,

bölünmeyen,

ikilenmeyen

(Bir

ikincisi olmayan)

demek-

tir.



BÖLÜNMEYEN:

CEVHER-

VAHD gibidir.

Taksim

kabul

meyene

Vahid

denilmesi,

onun

parças

olmamasndandr.

No

ta

da

böyledir,

parças

yoktur...

ALLAH

birdir

demek,

zatnda

bölünmesi

imkânsz

deme

kilenmeyen

(ikincisi)

olmayan bir

eye

misal

verecek

ol

sak

buna

günei

misal

verebiliriz.

Çünkü

Onun

ei

(bir da

onun

gibi güne)

yoktur.

Bunun,

elsim olmas

itibar ile

zatnda

parçalanmak

suretiyl

inksam

kabul

etiini

söyleyebiliriz.

Ne

var

ki bunun ei

yoktur

Fakat

bir

einin

bulunmas

mümkündür..

Tek olan

mutlak

tek

olan,

bir ikincisi

bulunmayan

ve bulun

mas

mustahil

olan

ezelde,

ebedde

tek olan

ancak

Allah'tr.

Kulun

tek

olmas,

kendi

ebnai

cinsine

nispeten

baz

ahi

üstünlükleri

haiz

bulunmas

babndan

mecazi

anlamdadr.

Çü

kü her

ne

kadar

baz

hususlarda

esiz

olursa

da,

zamanla

esi

olduu

haslette

onun gibi

olacak

hattâ

onu

geçecek

biri

çkabi

lir..

Öyleyse

kaytsz artsz

tek

olmak,

esiz

olmak

ancak

ve

ancak

Allah'a

mahsustur.

es'SAMED

O,

ihtiyaç

ve

dileklerde

kendisine

müracaat

edilen

arzu

ve

bütün

istekler

kendisine

sunulandr.

Çünkü

sonsuz

büyüklük

v

ihsan

O'ndadr.

Allah,

gerek

din

ve

gerek

dünya

ileri

için,

insanlar

kime

muhtaç

etmise,

üphe

yok ki,

bu

vasftan,

ona

ihsanda

bulun-

mu olur.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

161

Ne

varki

mutlak

Samad her bakmdan kendisine

ba

vuru-

lup

sndandr.

Bu

da hiç

üphe

yok

ki,

Allah'tr..

el'KADR el'MUKTEDR

Bu iki

(ismin) manas, kudret

sahibi

demektir.

Ancak u fark-

la:

El

Muktedir

ismi

mübalaa

(ziyadelik)

bakmndan

biraz

da

fazla

mânâ ifade etmektedir.

Kudret,

irade ve

ilmin

takdiri

ile

bir

ey

icad

etmek

kabiliye-

tidir

EI-KADR:

sterse yapar, isterse yapmaz..

Demektir.

Dilemek

(murat

etmek)

bunun artndan

deildir

tabii..

Allah

u

anda

kyameti karne

etmeye

kadirdir.

Çünkü isterse

bunu

yapar.

E§er

kyameti

u

anda

koparmyorsa,

demek

ki onun

henüz

dilememitir

ve

u

anda olmasn

istememitir

de.

Çünkü

Ezelde

onun ne zaman kopaca

takdir ve tayin

edilmitir de henüz

zaman

selmemitir..

Bunun böyle

olmas,

Allah'n Kudret

sfatna

halel

getirmez.

KADÎR-

MUTLAK, Öyle bir

varlktr ki, her

varls

yaratr ve ya-

ratrken hiç

kimsenin

yardmna

muhtaç

olmaz. te o

da Al-

lah'tr..

J

Kula

selince,

.

Onun

da

kendine

söre

kudreti

(gücü)

var ama,

çok

zayf

ve çok noksandr.



O,

ancak

baz

mümkün

olan eylerin

hakkndan

sel-

Yaratma

iktidar

yoktur.

Çünkü Kul

için mukadder

olanlar

da,

yine

kul

vastas ile

lah

yaratmaktadr.

Çünkü onun

hakknda

mukadder

olan hus

larn

var

olma

sebeplerini

yaratan

O'dur .

Bu derin

bir

mesele

Bu

sibi

hacmi küçük

kitab

ar kaldramaz

bunu.

Mt

<J>

*0

faili

»it

ePMUKADDM

el'MUAHHR

r

Yaklatran

da

uzaklatran

da

O'dur.

Kimi yaklatrmsa,

takdim, kimi

uzaklatrmsa,

onu

tehir

etmitir..

Peysamber

ve

dostlarn,

kendisine

yaklatrmakla

takdi.

.

dümanlarn

kendisinden

uzaklatrmak,

kendi ile

onlar

arasn

perdelemekle

tehir

etmitir.

Bir

kral

iki

ahs

kendisine

yaklatrrsa

ve

fakat

birini

kendi-

ne

daha

yakn

bir yerde

otursa

tabi onu

dierinin

önüne ge-

çirmi

olmakla

takdim

etmi olur.

Önde

olma

keyfiyeti,

ya

yer

bakmndan

olur

ve

yaht

rütbe

bakmndan...

üphesiz;

kendisinden

uzakta

olana

muzaftr

(ni

edilmitir)

O..

Bunda

bir

maksat olmaldr.

(Kainatta

bütün

varlklarn

sad hiç

üphe

yok

ki,)

Allah'tr..

Allah katnda

mukaddem

olan

hiç

üphe

yok

ki

Mukarre

olandr...

Önce

melekleri,

sonra

peygamberleri,

daha

sonra

velil

ve onlar

takiben de

(ilmi

ile

amil

olan)

âlimleri

takdim

etmiti



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

163

(dier

mahlukata..)

Her

tehir

edilen,

makabline

nispeten

takdim

edilmitir.

Her

takdim edilen de mabadine

nispeten

takdim edilmitir..

/

te

Mukaddim

de

Muahhir de

Allah'tr. Çünkü

onlarn

(ya-

ni

Kullarn) ilerlemesini

veya

serilemesini

gördüümüz zaman,

onlar

ilerleten

veya

himmetlerini ibadetten

azaltp

gerileten

kim

olduunu

anlamakta güçlük

çeker

miyiz

hiç?

te

bunlarn

hepsi

Allah'tandr. Bunun çin

de O,

hem

Mukaddimdir (ilerle-

ten),,

hem

Muahhirdir

(gerileten)..]

Takdim ile tehirden murat,

rütbe bakmndan ilerleme

ve-

ya

gerilemedir.

Demek

ki

ilerleyen,

kendi

bilgi ve kabiliyeti ile deil

de

Al-

lah'n

ilerletmesi

sebebiyle ilerlemitir.

Gerileyen

de

öyle

Bu

iddiamz ispatlayacak iki

ayet:

üphe

yok

ki, kendileri için

bizden en

güzel

(bir saadet)

sebketmi (takdir edilmi)

olanlar,

ite

bunlar oradan

(cehen-

nemden)

uzaklatrlmlardr

^°

Eer biz

dileseydik

herkesi elbette

hidayete

erdirirdik. Fakat

benden (sadr

olan u):

Cehennemi

bütün cinlerle

insanlardan

(niceleri

ile)

muhakkak

dolduracam

51

.

TENBH:

Fiiller

sfatndan

kulun

hazz

meydandadr.

Bu

sebeple,

mevzuun

uzamasn

istemediimizden

her

isimde

ayn

eyleri

tekrarlamaktan

sarf- nazar

ettik.

j0

El-Enbiya

Süresi,

101

.

ayet.

51

Es-Secde

Süresi,

13. ayet.



164

mam-

Gazalî

el'EVVEL

el

1

AHR

Bil ki;

Evvel,

bir

eyler

izafetle

ancak

evvel

olur.

Ahir de

öy-

le u

halde

bunlar

birbirlerine

zt

iki

manadrlar.

Öyleyse

bir ey

ayn

eye

izafetle

hem

evvel ve

hem

ahir

(son)

olmas

imkân

szdr.

Varln

tertip

ve

tanzimine,

tertip

edilmi

mevcudatn

silsi-

lesine

baktn

zaman,

sorursun

ki,

Allah

mevcudata

nispetle

hepsinden

evveldir.,

Çünkü

mevcudatn

hepsi

varlklarn

ondan

almlardr. O

ise

kendi

zat

ile

mevcuttur

(varl

kendir

Varl

hiç

kimseden

almamtr.

Sulûk'un

tertibine

baktnda,

seyr

edenlerin

menzillerini

Sözden

seirdiinde,

ariflerin

en

son

derecesi

O'nu

(Allah'),

bilmektir.

Onun

marifetinden

evvel

olan

her

marifet

demek

ki

O'na

ulamak

için

bir

merdivendir.

u

halde

Menzil-i

Aksa

(En

son

menzil)

MARFETULLAH'tr.

Demek

oluyor

ki,

sulûk'a

izafeti*

o,

sondur.

Varla

izafetle ise

o

evveldir.

Netice:

varlklarn

ba-

langc

O'ndandr

ve yine

en

son

O'na

döneceklerdir.

y

0

ez'ZAHR

el'BATIN

Bu iki

vasf

da

muzaf

laldandn

Zahir,

bir

eyin

batn

olur.

Bir

ey,

ayn

yönden

hem

zahir,

hem

batn

alamaz.

drake

izafetle

bir

yönden

zahir

ve

dier

yönden

bat

olur.

u

halde

zuhur

(açklk)

bütün

(gizlilik)

idraklere

izafeti

kabili

tasavvur

oluyor.

Allah,

his

ve

hayal

idraklerinin

sücü

ile

aranacak

olursa b



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

165

tn, istidlal tarikini elde eden akl ve mantk gücü ile

aranacak

olursa

zahirdir..

SORU:

Hislerin

idrake,

izafetle, batn oluu

açktr, izaha

lüzum

yok..

Akl

için

zahir oluu meselesine gelince, anlalmas biraz

güç.

Çünkü

zahir

(açk)

olan herhangi

bir

eyi

herkes

görür.

Onu

idrak etme

babnda

halk

arasnda

fikir

ayrld

olmaz. Bu ise,

insanlar arasnda ihtilâf

konusu

olmutur..

(Zira ona,

inananlar

bulunduu gibi

inanmayanlarda

olmutur..)

CEVAP:

üphesiz

O, zuhûrunun

iddetinden hafi

(Gizli)

olmutur.

Onun zuhuru, batnnn (hafi

olmasnn)

sebebidir.

Nuru

ise,

nurunun perdesidir.. Haddini aan

her

ey zdd

üzerine

in'ikas

eder.

Bunu

bir

misâl

vermeden

anlayamayacaksn,

galiba.

te

sana

misal:

Bir

kâtip

tarafnda

yazlan bir kelimeye

baktn zaman, o

kelime ile onun

âlim,

Kadir,

Semi, Basir olduuna,

istidlal

eder

ve

ondan

yakn elde edersin

Çünkü

bu

sfatlar (nitelikler) onda

bulunmutur. Tek

bir

ke-

lime,

katibin

varlna,

onun

gören,

gücü

yeten,

duyan

ve

yaa-

yan

bir

varlk

olduuna

delâlet ederse

göklerde,

yerde,

bulunan

gezegenler, güne,

ay,

hayvan,

bitki

gibi

varlklar, kendilerini

meydana getirecek

ve idare edecek

bir varla

delalet etmez

ni?

Hatta

insan, yalnz

kendi

varln incelese

bile,

kendisinin

bir

yaratcs,

idare edicisi

olduunu

hemen

idrak eder..

Eya,

görme

bakmndan

çeit

çeit

olursa, yani

kimisi

gö-

rüp

de kimisi

göremezse,

hepsi

için

yakin hasl

olur.



166

mam-

Gazaiî

Lâkin müahedeler çoalnca,

zuhurun iddetinden

g<

rünmez olur..

Misâli

Eyann en

meydanda olan,

duyularla idrak

edilendir. Bu-

nun

da

en

zahir olan

gözle

görülendir. Gözle görünenler

ara«

snda

en

meydanda

olan

bütün

cisimleri

aydnlatan

güneyi

dr.

Her

eye

k veren yani her ey

kendi sayesinde

aydnl

a kavuan bir

eyin kendisinin zahir

olmamas

düünülebilir

mi'

Bu

gerçei

birçok

kimseler anlayamadlar da

öyle

dediler.

Renkli

eylerde ancak

kendi renkleri

bulunur.

Siyahsa

siye

krmz

ise

krmz

olur..

Bu renklerle

beraber bir ziya

veya

nur

bulunas

ise

mümkün

deildir. Sonra

böyle

düünenler

idrafr

ettiler renkli

olan eylerde

de

nurun

bulunduuna

kali olduk

idraklerinin sebebi

udur:

Gölge

ile,

aydnln

bulunduu

yer arasndaki

fark

ile,

gec

ne

gündüzün

arasndaki fark...

Günein

geceleyin

gaybubeti,

gündüzleri de

karanlk

cisir

lerden

uzaklamas

düünüldüünde,

renkli

olan eylere

eserinin

kesildii

görüldü.

Ve

böylece

günein

tesiri

ile aydr

nanla,

ondan

mahrum olan

karanlk

arasndaki

fark

anlald. N

run varl,

bu suretle

nurun

yokluu ile

meydana

çkm

oldu,

Varlk

haleti,

yokluk

haletine

izafe

edildii

vakit,

her

iki

halde

renklerin

kaybolmad

görülerek

aradaki

fark hemen

anlalr,

Eer

güne

devaml

olarak

cisimleri

aydnlatmakta

deve

etseydi,

hiç

gözden

kayp

olmasayd

(geceleri olduu

gibi)

zaman

aydnln,

dier

renklerden

farkl

bir

ey

olduu

bilin<

mezdi.

Halbuki o,

Eyada en

sahir olan

bir

eydir.

Hatta

bütü

eyay

aydnlatan

odur.

Netice:



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

167

veya

baz

eylerden

gaybubeti düünülseydi,

gökler ve yerler

ve

nurundan

mahrum olan

her ey, yklrd

ve

iki hâl arasndaki

fark

anlalp

kati

suretle varl

idrak

edilirdi.

Lâkin,

bütün

eya

ehadet

hususunda söz birlii

ettii, bütün haller yeknasak

mut-

tarit

olduu

için, bu

Hefasna

(gizli

olmasna)

sebep olmutur.

Nuru

ne mahlukattan

gizlenen,

Zuhurunun

iddetinden

on-

lardan

gizli kalan

ulu varlk,

seni

(bütün

mevcudiyetimle)

tenzih

ederim ...

Evet

O

(Allah), zahirdir,

hem

de

öylesine

zahir

ki

ondan

zahir

hiç bir

ey

yoktur,-

O,

Batndr..

Öylesine

Batn

ki, ondan

daha batn hiç

bir

ey

yoktur ...

TENBH:

Allann

bu

sfatlar

hakknda

verdiimiz

bilgiye hayret

etme

nsan insan

yapan

da

içi

ve

ddr. Tertipli ve

düzenli hare-

ketleri

ile

Zahirdir.

His

idraki

yönünden

incelendii

zaman

da,

o batndr.

Çünkü

his,

beeresinin

(Vücudunun) zahirine teallûk

eder. n-

san,

ondan

görünen

bedeni

ve

eti ile insan

deildir.

Onun

cildi

hatta

azalarndan

bir

kaç

tanesi

deise bile yine

o,

odur.

Ne

var ki

baz

azalan

(eczalar)

deimitir.

Belki

de büyüdüü

zaman

insan

vücudunun ald

deri

ve

parçalar,

küçüklüündekinden

bakadr. Zamanla onlar, emsali

ile

gda almak suretiyle

deimilerdir

ama, yine

de insan insan-

dr.

Hüviyeti deimemitir.

te

o

hüviyet,

duyulardan gizlidir,

lakin,

eser ve

fiilleri ile

(hareketleri

ile) istidlal yolu

ile

akla

zahir-

dir..



168

imam- Gazalî

>

el'BERR

[

O,

ihsanda

bulunandr

(iyilik yapandr). Her

iyilik ve

ihsan

ana kayna O,

olduundan

mutlak iyilik

sahibi

ancak

ve

anca|

O'dur.

Kul,

ancak

gücü

yettii

kadar iyilik

yapabilir.

Bilhassa

ann<

babas

ile

üstadlar

ve

eyhlerine

kar iyilik

ve

ihsanda

bulunal:

K

Bir

Rivayet:

Musa

Aleyhisselam,

Rabbi ile konutuu'

zaman,

ara ilimiî

bir

adam gördü

ve

sordu:

—

Yarabbi,

bu kul, bu

mevkiye nasl

eriti? Allah-ü

T*

izah buyurdu:

—

Bu kul,

kullanma

verdiklerimden

ötürü

hiç

kimseyi,

kanmad.

Üstelik

anne-babasna

son

derece

iyilik

yapard..

jte bu,

kulun

iyiliidir.

Yani

kulun

iyiliine

verilen

bir

misaldir.

Allah'n

mahlukatna

kar olan

iyilik

ve

ihsann

anlatacak

olursak

mevzu çok

uzar. Baz

anlattklarmzdan,

isteyen

istifade

edebilir..

etTEVVAB

Kulun

defalarca

tevbe

etmesi

için

imkânlar

salayan

üphe-

siz

ki

O'dur

Kullar,

Ailahn

ayetlerini,

gördükleri

zaman,

iledikleri

günah-

lar

yüzünden

çarptrlacaklar

ceza

kendilerine

bildirildiinde



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

169

hemen

tevbe

etmeye

koarlar,

Allah'ta

tevbelerini

kabul

edip

onlara

ihsan

ve

ikram

da

bulunur..

Emrinde

bulundurduu

kiiler

veya

arkadalar

tarafndan i-

lenen

suçlar

tekrar

tekrar

afveden

kii,

bu ahlakla ahlaklanm

ve

bundan

nasibini

alm demektir.

el'MUNTEKM

Âsilerin

belini kran,

canilerin

hakkndan

selen,

taknlk

ya-

pan

azgnlarn

haddini

bildiren

üphesiz

Ki, O'dur

Tabii bu ukubet

(Ceza)

fasl, onlar

'defalarca

mazur

gör-

dükten,

onlar

uyardktan, defalarca

onlara

frsat

verdikten

son-

radr..

Bu

ekildeki

intikam,

pein

alman

intikamdan

daha

çetindir,

çünkü

fazla masiyet ilemi

olmalar, onlarn

daha

çetin azaba

çarptrlmalarna

sebep

olacaktr.. /

Kullarn alaca

intikamlarndan

makbul olan

intikam; Allah

dümanlarndan

olaca

intikamdr.

Dümanlarn

en

zorlusu

hiç

üphe

yok

ki

kulun

nefsidir..

Bir

masiyet

irtikâp ettiinde veya

ibadetlerden

birine halel

getirdiinde,

ondan intikam almak kulun

en

bata gelen

meru

haklarndandr..

Bayezid-i

Bistami'den

nakledilmitir.

Nefis beni, bir

gece

zevkli

ibadetlerimden alkoydu. Fakat

ben

de ona

tam

bir

sene

su

vermemekle

intikamm aldm.

TENBiH:

TENBIH:



te

nefisten intikam

böyle alnmaldr ..

el'AFUW

\

Bu,

sünahlar

mahveden,

masiyetlerden

geçiverendir.

Bu

itibarla bu

isim

Gafur

ismine

yakndr.

Ancak u

farkla; Gafur'da.

çok

mana

ifade

etmektedir.

Çünkü

Gufran,

sünahlar

örtüverrr

demektir, Afv ise

sünahlar

kökünden kazmaktr..

Bir eyi

kökünden kazmak, o

eyi

örtmekten daha

iyi

tabii.,

j

TENBH:

Kulun

bu

isimden

alaca

nasip

meydanda..

Kendisine

z

eden

kiiyi

afv

eder,

hatta

ona

iyilik

bile

yapar.

Allah'

görmC

mu?

Dünyada

âsilere

ve kafirlere

nasl

ihsanda

bulunuyor

küfür

ve

isyanlarndan

dolay

onlar hemen

cezalandrmyor..

Hatta

tevbe edip,

sunanlarndan

veya

küfürlerinden

1

Seçtikleri

zaman,

Allah'

onlar

balamaktadr

da.

Çünkü

gü

hna tevbe

eden,

günah

ilemeyen

kii

gibidir..

te

suçu

edip

kökten

kazmann

gerçek

mânâs

budur

er'RAÛF

Rafet

sahibi

demektir.

Rafet

(efkat

dediimiz)

ar

merha-

met

manasna

gelir.

Bu

itibarla

bu

kelime (isim)

Rahim

manas

dadr.

Ancak

bunda,

-

mânâ

yönünden

-

biraz

fazlalk

vardr.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

171

MALKÜL MÜLK

[~Bu,

dileini, memleketinde istedii

sibi

yürüten

demektir:

stedii zaman var eder, istediinde

yok eder, istediinde

bra-

kr.

Mülk'ün

buradaki anlam, Memlekettir. Malik

ise

tastamam

bir kudrete

sahip

olan manasnadr.

Varlk âleminin

bütünü tek bir

memlekettir.

O

ise bu

mem-

leketin

(ülkenin) sahibi...

Varlk âleminin

tek bir

memleket saylmas,

içinde

bulunan

varlklarn

birbirlerine

bal olmasndan

ileri

selmektedir.

Bunlar,

bir

bakma

her

ne

kadar

çok

sörünürlerse

de dier

yönden bir

saylrlar..

Tpk

insan gibi.

nsan hakikatin bir

memleketidir...

Lâkin

bu

memleket

bir

çok

azadan

teekkül

etmektedir.

Bu

azalar

birbirlerine yardm

ediyorlar

ki,

insan

hakikatinin

istekleri

yerine

gelsin...

Bu

itibarla

bu,

tek

bir

memleket

olmutur..

te

bütün âlem de

tek

bir

ahs

gibidir.

Alemin

eczas, tek

bir

gaye

için birbirlerine yardmc

olan

o

ahsn azalar

gibidir..

Allann

ihsan, bütün alemde tam

manas

ile

gerçeklesin

diye

bu

ecza-i alem

devaml

surette

birbirlerine

yardm

etmek-

te,

yekdierlerini

tamamlamaktadrlar..

Bütün

âlemin yeknesak

oluu

ayn

nizam

ve

intizam

içinde

bulunuu

itibar

ile

tek bir ülke

saylmtr.

Bu ülkenin

sahibi

de hiç

üphe

yok ki, yalnz

ve yalnz:

o

Allah'tr.

Kulun

ülkesine

gelince,



Onun

ülkesi,

bedenidir.

O,

gerek

kalbine

ve gerekse

dier

azalarna

söz

geçirebilirce,

kendisine

verilen

kudret

nispetinde

kendi

ülkesinin

sahibi

olur..

VEL-KRAM

ZÜL-CELÂL

Onun

olmayan hiç

bir

yücelik

ve

mükemmellik

yoktur.

Hiç

bir

Keramet

ve

eref

yoktur

ki,

O'ndan

sadr

olmasn ..

Onun Celâli

zatnda,-

kerameti

(iyilik ve

ihsan) ise,

ondan

malûkatna

saçlmaktadr.

Mahlûkata

olan

ikramnn

çeitleri sayl-

mayacak kadar

çoktur.

Bunu,

(Ve

Lekad

kerremna

beni

âdeme;

Andolsun

ki

biz Adem

oullarn (ütün

bir

izzet ve

erefe

maz-

har

klmzdr.)

=

Sûre-i

sra, 70.

Ayet.

\

elVALI

Mahlukatn

ilerini

yoluna

koyan

ve

gerei

gibi

idare ed(

ancak

O'dur.

Velayet,

Tedbir,

Kudret

ve Fi'il

gibi

hususlar

i'ar eder.

Bu

lan

kendinde

bulundurmayana

vali

denemez

Bütün

umurun

(ilerin)

valisi

üphe

yok

ki,

Allah'tr.

O

ileri

önce

tedbir,

etmitir,

ikinci,

defa

tahkik

sahasna ç-

karmtr,

üçüncü

defa

da

onlar

devam

ettirmi

ve

idaresine

bulundurmutur..



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

173

el'MUTEÂL

Bu

isim, EL-Aliy

(Yüce)mânâsndadr.

Ne var

ki bunda

biraz

mana

fazlal

mevcuttur..

el'MUKSÎr

Mazluma

acyp, zalimin

elinden

kurtaran

demektir.

/

Bunup.

kemâli,

hem mazlumu,

hem

zalimi

honut

etmekle

gerçekleir...

te

son derece

adalet

ve

insaf budur.

Buna Allah'tan

ba-

ka

kimin

gücü

yeter

ki?.. ]

Peygamber

Sallallâhü

Aleyhi

ve Sellem;

Eshab

arasnda

otururlarken

tebessüm

ettiler

ve

ön

dileri

görüldü.

Hz.

Ömer

(R.A)

sordular:

—

Anam,

babam sana

feda

olsun,

neden

güldünüz? Ce-

vap verdiler-.

—

Ümmetimden

iki

kii

Allah'n

huzurunda

diz

çökmüler.

Biri

diyor

ki:

-

Yarabbi bundan

hakkm

al Allah öbürüne:

—

Kardeine hakkn ver

—

Yarabbi hiç

sevabm

kalmad

ki Allah

öbürüne hitaben:

—

Kardeine

ne

vereceksin

imdi,

bak

hiç sevab kalma-

m? der,

Hakkn isteyen

cevap

verir:

—

Yarabbi (mademki

sevab kalmam)

öyleyse benim

gü-

nahlarmdan

alsn



174

mam-

Gazali

Bunu

anlattktan

sonra

Resûlüllah

(S.AY)

in mübarek

gözle-

ri

dolar ve öyle

buyurdular:

te O

gün,

gerçekten büyük

bir

gündür Çünkü

insanlar

çaresiz

birbirlerinin günahlarn

yüklenecekler.

Sonra kssaya

devam

ettiler:

Allah, alacaklya

hitaben der

ki:

—

Gözlerini

kaldr

da

cennetlere bak Adam

ban kald

rnca

öyle

haykrmaktan kendini

alamaz:

—

A... A... Gümü

ehirleri inci

kark

altn

kökler görüyo

rum

Yarabbi, bunlar

acaba

hangi

Siddîk'in,

hangi

ehidin

ol

çaktr? Allah buyurur:

—

Bunlarn

deerini

kim verirse;

onun

olacak ..

—

Bunlar

alabilecek kadar

zengin

var

m

ki?..

—

Tabii.

Bunlar pekâlâ

sen

alabilirsin.

Çünkü

sende bu im-

kân

mevcuttur.

—

Ne ileyarabbi

—

Kardeini

(Din

kardeini) affetmekle,

suçunu

balamak-

la,

ondaki

alacandan

vaz geçmekle..

—

Affettim

onu

Yarabbi

—

Madem

affettin,

tut

kardeinin

elinden doru

girin Cen-

nete

diye

onu taltif

eder..

Bu

kssay

anlattktan

sonra

Resûlüllah.

(S.A.V.)

öyle

buyur-

dular:

Allah'tan

korkun,

birbiierinizi bartrn.

Çünkü

Allah

met

günü

Müminlerin

arasn

bulacaktr..

te

zalimden

hakkn

alp mazluma

vermek

böyle

olur



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

175

bunu

tam

manasyla Allah'tan bakas yapamaz..

Bu

isimden

kulun

alaca

nasip,

hisse

udur:

Evvel

kendisinin

yapt

hakszlklardan

vazgeçer.

Sonra

bakasna

yaplan

hakszl

gidermek

için urar. Bakas tarafn-

dan

kendisine yaplan

hakszla

sabreder.. (Yukarda arz

ettii-

miz hadisi, Hakim,

Enes'den (R.A.)

rivayet

etmitir.)

Bu

isim;

birbirlerine

benzeyen,

birbirlerine

benzemeyen,

birbirlerinin

zdd

olan

varlklar

bir

araya

toplayan

manasna

gelir..

Birbirlerine benzeyenleri

bir araya

getirme

meselesine

ge-

lince:

Allah,

yeryüzünde bir çok

insan

yaratm

ve

onlar kyamet

günü

ayn bir yerde

toplayacaktr..

Birbirlerine aykr olan

varlklar

bir

araya

getirmesi

meselesi-

ne

gelince, Allah;

gökler,

yldzlar,

hava, yer,

denizler,

hayvanlar,

bitkiler,

çeitli madenler

ve

ekilleri, renkleri,

tatlan

ve birçok

vasflar

birbirlerine

uymayan

varlklar

bir

araya

getirmitir.

Sonra

canl

varlklarda,

et,

kemik,

adale,

damar,

beyin,

cilt

ve

kan

gibi çeitli

eyleri

cemetmitir.

Birbirlerine zt

olan

olanlar

bir araya

getirmesi

meselesine

gelince:

Allah; hararet,

burudet,

rutubet,

yubûset

(kuruluk)

gibi

birbirlerine

zt

olan

unsurlar

canl

varlklarn

terkibinde

bir araya

getirmitir.

\

Bundan daha

mükemmel

i

ne

olabilir?

Bunlar

ayr ayr an-

lamak veya

anlatmak,

ancak

dünya

ve

ahirette

bunlar

mufassal

el'CAM

m



176

mam-

Gazalî

ekilde bilene

müyesserdir.

Evet

bütün

bunlar derinlemesine

erh

ve

izah

etmek,

uzun

vakitlere

müsteniddir..

TENBH:

0

f\|

[

Kullardan bu vasfa layk olan

o kiidir ki,

d

görünüteki

edep

ve

terbiye kaidelerini,

iyi

davranlar

ile iç görünüteki

yani

kalbi

olan davranlarndaki

incelikleri

bir

araya getirir.

Marifeti

tam,

siyreti

güzel

olan

kiiye

(Mecazi

anlamda)

ca-

mi

denebilir.

Bu

sebeple

KÂML

kiiyi öyle

tarif ettiler:

Kâmil

insan

o kiidir ki;

marifetinin

nuru, verann

nurunu

söndürmez

Sabr

ile

basireti

bir araya getirmek

de

imkânszdr..

Bundan

dolaydr

ki,

zühd-ü

takvaya

kar

son

derece

sabrl

olan

kiide

basiret göremiyoruz.

Bunun

aksi

olarak da,

basiret

sahibinde

de

sabr görülemi-

yor... te

Cami, sabrla

basiret,

arasn

cem

edendir,

*j

el'GANÎ

el'MUGNÎ

Bu, ne zatnda ve ne

sfatnda bakas

ile

ilgisi olmayan,

bakalaryla alâkas

olmaktan tamamen

münezzeh

olan,

demek-

tir. Zat veya sfat,

kendi zatndan

hariç herhangi

bir

eye

taallûk

ederse,

onun

varl

veya

kemali

ona

bal olur.

Böyle olan

ey

veya

kimse

muhakkak kesbe

(kazanmaya)

muhtaç

demektir.

Allah'n

ise

hiç

kimseye ihtiyac yoktur,

zira

cümle

âlem ona

muhtaçtr.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

177

Muni

olan (zengin eden)

de

O'dur.

Lâkin

zengin ettii

kimse, asla

mutlak zengin olamaz.

Çünkü zenginlii

ile kullardan

emsaline

muhtaç olamazsa

dahi

yine

Allah'a

muhtaçtr.

u

halde

hakiki

zengin

hiç kimseye

ve

hiç bir

eye

ihtiyac

olmayan

yalnz ve

yalnz

Allah'tr.

Bakasna muhtaç olmayp

da

Allah'a

muhtaç

olana

zengin, yalnz

mecazi anlamda denebilir.

Çünkü

hakiki

manada o,

asla zengin

deildir.

Allah buyuruyor:

Allah

Ganiydir, siz

ise

fakirlersiniz

52

Allah'tan

bakasna

ihtiyac

olmayan

kiiye

zengin

denme-

si,

düünülmeseydi

Allah'

(el'MUGN)

ismiyle

vasf

etmek sahip

olmazd.

Onun için

Allah'tan

bakasna ihtiyac olmayana da

zengin

denebilir.

(Amma yukarda

anlattmz gibi.

Mecazi

anlamda...

Çünkü

gerçek

manada zengin Allah'tan baka kim-

se olamaz .)

M

el'MAN

P

.

.

«

Dinlerde

veya bedenlerde görülecek noksanl

veya

he-

laki,

ona

kar hazrlanm koruyucu

sebeplerle önleyen, üphe

yok ki

O'dur

Yukarda(Hafz)

isminin

manas

geçmitir.

Hafiz

kelimesini

icaplarnda birisi de

önlemedir.

(Hafiz)

isminin

manasn

anlayan. El-Mani

isminin

mânâsn

da anlar.

Men helake

sürükleyen sebebe izafe

edilir;

Hfz (Ko-

ruma)

ise, helâktan korunana

izafe edilir.

Felaketi

önlemekten maksat

ve

gaye,

felakete

duçar

olacak

kiiyi veya eyi

korumaktr.

Man'den

hfs

kasd edilip de, hfzdan

men kasd

edilmedi-

52

Muhammed

Sûresi,

38. ayet.



178 mam-

Gazalî

ine

göre,

her

hafz

(koruyan)

önleyicidir;

her

önleyici,

koruyu-

cu

deildir. Meerki

önleyiciden,

bütün

helak

sebeplerin

önle-

yicisi kast

edile.

ed'DAR

en'NAFÎ

Bu,

hayrnda

errinde,

faydann

da

zararnda

kendinden

sadr

olan,

manasna

gelir...

Bütün

bunlarn

hepsi;

ya

melekler

ya

insanlar veya

cemadat

vastasyla,

veyahut

da

dorudan

doru-

ya

Allah'a izafe

edilir.

Sanma ki,

zehir

(kendisi)

öldürüyor,

yemek

(kendisi)

doyu-

ruyor,

melek,

insan,

eytan

veya

felek,

yldz

gibi

yaratklardan

herhangi biri

hayra,

en'e,

fayda

veya

zarar

vermeye

kadirdir

Bilâkis

bunlarn

hep

sineye

teshir

edilmise

onu

yapmaktadr

ki,

ezeli kudrete

izafe

edilirler.

Kalemin

itikad-i

ammi'de

katibe

izafe

edildii gibi..

Sultan,

iyilik

ve

zarar

bildiren

bir

evrak

imzalad

zaman

onun

fayda

veya

zarar

kalemin

kendisinden

deil

ancak

kalem

kullananlardandr.

tikad

ammide

tabirini

kullanmamzn

sebeb

udur;

Çünkü

cahil,

kalemin,

katibin

emrinde

olduunu

sanr,

ari

ise,

onun

Allah'n

emrinde

olan

bir

kimsenin

elinde

olduunu

anlar.

Çünkü

katibi ve

katipteki

gücü

kabiliyeti

yaratan,

parmaklar-

na

ve

kaleme

hareket

veren

üphe

yok

ki,

Allah'tr..

Onun

için

kalem

istese

de

istemese

de

yazacaktr.

Hatta

yazmak

istememesi

de mümkün

deildir.

Çünkü

gerçek yazan

Allah'tr.

Canllarda bu,

böyle

olursa,

canszlarda

bunun

aksi

hiç

düünülemez.

Çünkü

canszlarda

keyfiyet

izaha

lüzum

görülme-



I

Esmâ-i Hüsnâ

erhi

179

yecek

kadar açktr.

en'NUR

O, öyle bir zahirdir

ki bütün

zuhur

onunladr.

Çünkü kendi

nefsinde

zahir olan

(sörünen)

ve

bakasn

da

sösteren

nesne-

ye

NUR

denir.

Varlk

yoklukla karlat

zaman,

üphesiz

zuhur (görünme)

ans

varlnndr. Çünkü

yokluktan

daha

karanlk

bir

ey

yoktur.

Yokluk

karanlndan

hatta yokluk

imkânndan beri,

bütün eyay

yokluk

karanlndan

varlk

aydnlna çkaran

NUR adn

almaya

her

eyden

ve

herkesten daha

layktr.

Bütün eyay

aydnlatan nur, üphesiz

ki

O'nun

zatnn

nu-

rundandr.

Çünkü

göklerin

ve

yerin

nuru

O'dur

Nasl

ki,

günein

aydnlatt

her

zerre,

günein varlna

bir

delildir, kainatn

her zerresinde

görünen aydnlk

da,

o

aydnl

yaratan varln

mevcut olmasna

bir

delil

tekil

etmektedir..

(Ez'Zahir)

sm-i

Celilinde

yaptmz açklama,

nur'un mana-

sna

anlatmaya

yetiir

de

artar

bile...

el'HADÎ

O, öyle bir

varlktr

ki,

kullarndan

havas olanlarna,

zalim

ta-

nmaya

hidayet etmitir

de

onunla,

zatnn

bilinmesine

delil

ge-

tirmilerdir.

Kullarndan

avam

tabakasna,

yaratklarn

göstermitir

de

onlar,

onunla

zatn

ispata koyulmulardr.

/



180

mam-

Gazalî

Hülasa

her

yarat,

neye

ihtiyac

varsa,

ne

yapmas

lazm

Selirse

ona

hidayet

etmitir.

te

çocua

doar

domaz,

meme

emme

ilhamm,

civcive

yumurtadan

çkar

çkmaz yerdeki

taneleri

toplama

ilhamn

veren

o

olmutur.

Ya

ar? Ona

alt

köe

eklinde

petek

yapmay

kim

göster

initir? Bunlarn

hepsini ayr

ayr

açklayacak

olursak

konu

uzayp

Sider.

ki ayetle

anlatmaya

çalalm:

1

-

Bizim

Rabbimiz

her

eye

hilkatini

veren,

sonra

da

do-

ru

yolunu

gösterendir

53

2

-

Takdir

eden (ona

söre

de)

yol

gösterendir.

54

nsanlardan

hidayet

edenier,

peygamberler

ve halk

doru

yola

irat

eden

âlimlerdir.

Aslnda

insanlar

onlarn

vastasyla

hidayet eden

Allah'tr.

Çünkü

peygamberler

olsun,

âlimler olsun,

O'nun

emirlerini

yerine

getirmeye

yine

O'nun

tarafndan

vazife-

lendirilmilerdir.

Bu,

Zâtnda,

sfatnda

ve

ona

raci

olan

her

ite

emsali

görülmemi

demektir.

te bu

vasf

mutlak

surette

ancak

Allah'a

mahsustur.

Çünkü

Bedi-i

Mutlak

ancak

ve

ancak

O'-

durj

Çünkü

O'ndan

evvel

kimse

ve hiç

bir

ey

yok ki,

misli

görülmü

olsun;

O'ndan

sonraki

varlklarn,

hepsini O,

yarat-

mtr.

Yaratklar,

hiçbir

zaman

kendilerini

yaratanla

bir ola-

mazlar. u

halde O

(Allah),

ezelen

ve ebeden

Bediidir.

el'BED

53

Ta-Ha

Sûresi,

50.

ayet.

54

El-A'lâ

Sûresi,

3.

ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

181

Herhangi

bir

kulunu,

peygamberlik

vererek

üstün

klm-

sa,

bu

üstünlük

ancak

baz

zamanlarda

veya

kendi

asrnda

olmutur.

u

halde

o

kul,

kendisine verilen

bu

üstünlükle,

ancak kendi

zamanna

izafetle

Bedii

olmutur.

el'BAKÎ

Bu,

bizatihi

varl

vacib

olan

manasna gelir.

Ne

var

ki,

zi-

hinde

istikbal

düünüldüünde

buna

baki

denilir.

Mazi

düü-

nüldüünde

kadim

denilir.

Mutlak

baki,

varlnn

takdiri

namütenahidir..

Buna,

ebedi-

dir,

diye

de

tabir edilir.

Mutlak

kadim,

varlnn

evveli

olmayan

demektir ki,

buna

ezeli

de

denilir.

Bizatihi

varl

vacip

dediimiz

zaman, bütün

bu

mânâlar içine

alr.

Bu isimler,

ancak

mazi

veya istikbâle

izaretle

oluyor.

Çünkü

mazi ve

istikbalde

baz deiiklikler

oluyor.

Zira

her

ikisi

de

zamandan

ibarettir.

Tagayyür

(deime)

ve

hareket za-

man

icabdr.

Çünkü

hareket

bizatihi

mazi ve

müstakbele

bö-

lünmektedir.,

Deien,

deime

vastasyla zamanla

alâkas

bu-

lunmaktadr.

Tagayyür ve

hareketten hali

olan, zaman içinde deildir.

Onun

için

de,

onda

mazi (geçmi)

ve

müstakbel (gelecek)

zaman

yoktur.

O bize göredir,-

geçmi

zamanda

geçen

hadise-

lere,

bunlar

geçmitir,

geçmi zamanda

vukua

gelmitir,- ileride

vukua

geleceklere

de ilerde

olacaktr, imdi

hali

hazrda

olan

hadiselere

de imdi

cereyan

etmektedir, deriz..

Hak

Teâlâ,

zamandan da

öncedir, çünkü

zaman yaratmtr.

Zaman

yaratt

zaman,

zatndan

hiç

bir

ey

deimemitir.



182

mam-

Gazalî

Zaman

yaratmadan önce,

zamann

onun

üzerinde

hiç bir

r

yoktu.

Çünkü zaman diye

bir

merhum

yoktu.. Zaman

yaratt

sonra da

nasl

idiyse

öyle kald.

Beka'nn

Zâtil-Baki üzerine

zait bir sfat

olduunu

iddi

eden

yanlmtr.

Kdem'in

Zâtil-Kadim

üzerine

zait

bir

sfat oldu

unu

iddia eden

daha

çok yanlmtr.

Bekann

bekas, sfat

bekas,

kdemin

kdemi,

sfatn kdemi

gibi

sözler

icap

ettirir

k,

bu

aslndan

çürüktür..

elVARS

Bu,

mal sahibi

öldükten

sonra

mal kendine

kalan

mânâs

te

asl

varis

Allah'tr.

Mahlukat

yok

olduktan

sonra,

her

za-

man

olduu gibi yine

Hay olacak

ve

Baki

kalacak O'dur.

Çünkü

her

eyin

dönüü

O'nadr.

O

zaman-.

Bugün

mülk

kimindir?

diyecek

olan da

O

Bir

ve

Kahhar

olan

Allah'ndr

55

diye

cevap

verecek olan

da

O'dur.

Bu,

tabii mal

ve

mülkün

kendilerinin

olduunu

sananlar için

bahis

konusu

olacak.

Çünkü

onlar

o

gün

bu niday

duyduklarn-

da

mülkün

hakiki

sahibinin Allah

olduunu

anlayacaklar..

|

Erbâb-

Besâir'e

(Basiret

sahiplerine)

gelince:

Onlar,

zaten

öteden

beri

bu

nidann

mânâsn

bilmekte

v

bunu

sessiz

sedasz

huu

içinde

dinlemekte

ve

mülkün

haki

sahibi bir

ve Kahhar

olan

Allah

olduuna

yakinen

iman

etme'

tedirler..

Evet

bunu

ancak,

her

gün,

her

saat,

mülk

ve

melekûttaki

55

EI'Mü'min

Sûresi,

16.

ayet.



Esmâ-i

Hüsnâ

er

hi

183

kiki

idarecinin tek

olduunu idrak

edenler bilirler.

Biz buna.

(HYA-I

ULUM-D-DN)

isimli

kitabmzn

Tevekkül

bahsinde

iaret

etmitik..

Fazla

bilsi

edinmek

isteyen

oraya

mü-

racaat

edebilir.

Çünkü

bu

kitabn

hacmi

bundan

uzun

uzadya

bahsetmeye

müsait

deildir..

er*RED

Bu,

hiç bir

müridin

irad, hiç

bir

mü'irin

iareti.,

hiç

bir

'

'

dorultucunun

dorultmas

olmakszn,

tek

bana

her eyi

yerli

yerine

koyan

ve

en

doru

ekilde

nizama

sokan

mânâsna

gelir.

Bu

mânâda

Raid

Allah'tan

baka

kim

olabilir

ki?

Kulun

rüdüne gelince,

din

ve

dünyasna

ait

ilerde,

Allah-

'n

kendisine

salad

baan

nispetindedir..

esSABÛR

O,

bir

ii, vakti

gelmeden yapmak için,-

acele

eden

deildir.

Yapaca

ilere

muayyen

bir

zaman

koyar ve

onlar

koyduu

kanunlara

göre

-

zaman

gelince

-

icra eder,

önceden

çizdii

zamandan, bir

tembelin

geciktirmesi gibi

geciktirmez

veya

ace-

lecinin

yapt gibi

zaman

gelmeden yapmaya, kalkmaz..

Bilâ-

kis her eyi, hangi zamanda yaplmasn takdir

buyurmu

ise

o

zaman

yapar.

\

O'nun,

hakknda

bütün

bunlar,

iradeyi

zorlayacak

ve

onu

skntya sokacak sebeplerden

halidir.

Kulun

sabr

ise

iradeyi zorlayacak sebeplerden

hali

deildir.



184

mam-

Gazalî

Çünkü

onun

sabr,

ehvet

ve öfkenin

gerektirdii

eyler

kars

da

dinin

icap

ettirdii

eylere

kar

sebat

göstermek

demektir.

Bu

itibarla

kul,

iki

zd ey

karsnda

kalmaktadr.

Zd

eyk

den

(ehvet

ve

öfkenin icap

ettirdii)

hususu

itip,

dinin

gerel-

tirdii

hususa

sarld

zaman

kula

Sabûr

(çok

sabredici)

isr

verilebilir.

Çünkü

onu

kötülüe

iten

eyi

kahredip

sabretmitir.

Allah

hakknda

aceleyi

gerektirecek

durum

bahis

konfli

deildir.

Onun

için,

takdir

ettii

eyi

zamanndan,

önce

yapma-

sna

sebep

olacak

bir

bais

yoktur.

Zaten

olamaz

da.

Öyk

bu

isme

(Es'Babûr)

ismine

en

lâyk

olan

da

Allah'tr.

Onun hc

knda,

mücahede

tarikiyle

altedilecek

aksi

sebepler

katiye

mevcut

olamaz..

KNC

BÖLÜMÜN

BRNC

KISMININ

SONU

VE

BR

TZAR

unu

yi

bil

ki:

Ben bu

bahse

Resûlüllah

Sallallâhü

Aleyhi

Sellemin

u

mübarek

sözünden

cesaret

alarak

girdim.

Ve

Allah

Teâlâ'nn

isimlerinden

ve

sfatlarndan

bahsettim:

Allah'n

ahlâk

ile

ahlâklann

56

<

Yine

Resûlüllah

Sallallâhü

Aleyhi

ve

Sellem

buyurmulard

Allah'n

böyle

nice

(güzel)

huylan

vardr.

Her kim

bunlar-

dan

biri

ile

ahlâklanrsa

mutlaka

Cennete

girer.

Bizim

bu

konuya

dalmamz,

baz

(aklszlar)

yanl

bir

zanr

kaptrabilir.

Bu

beyanlarmzdan

hulûl

ve

ittihad

(bugünkü

dili

56

Bu

Hadisi,

Hakim,

Ebu

Ya'lâ

Müsneddin'de,

Beyhakî

uab'ül

iman'nda

5Uj

lafzla

rivayet

etmilerdir:

Allah'n

117

ahlâk

vardr.

Her kim

onlardan

bl

tanesini

kendinde

bulundurursa

Cennete

girer.



i Hüsnâ erhi

185

mizde buna

Vahdet-i

Vücud

diyorlar)

mânâs

çkartabilirler.

Fakat

akll

kiilere

göre

böyle bir

zan asla

düünülmez.

Hele

mükaefe

hususiyetlerinden

haberi

olanlar

için

böyle

bir

düün-

cenin

yeri

asla

yoktur.

eyh

Ebu

Ali

el'Karmedi'den

dinledim.

eyhi

EbulKasm

el'Kürkani'den

hikâye

ediyordu-.

(Kaddesallâhü

Ruhehuma)

Doksan

dokuz

isim,

kendini

ibadete

veren

bir

sâlîk için

bi-

rer

vasf

olabilir.

O,

henüz

suluktadr;

vasil

deildir..

Eer

bu

anlattklar

ile

bizim

yukarda

anlattmz

eye

uy-

sun

bir

husus

kastederse,

dorudur,

diyeceimiz

yoktur.

Çün-

kü

o,

bu sözü

mecazi

anlamda

söylemi

olur.

Neden

mi?

Çünkü,

Allah'n

isimleri

onun

sfatlardr.

Onun

sfatlar

on-

dan

bakas

için

kafi

surette sfat

olamaz.

Ne

var

ki,

kulda,

o

sfatlara

uysun

bir

ahlak

hasl

olabilir..

Meselâ,

filan kimse

üstadnn

ilmini tahsil

etti,

denir.

Oysa,

üstadn

ilminin

ayns talebeye

intikal

etmez. Ona intikal

eden

ilim

sadece

üstadnn

ilminin

misli ve

benzeridir.

|~Ben derim

ki, Allah-ü

Teâlâ'nn

isimlerinin

mânâlarnn

o kul

O

A/

için sfat

olduuna

kail olann sözünün iki

kk vardr.]

Va

bu 'söz

ile

o

sfatlarn gayrisinin

veya

mislini

kastetmi

ise

ya

mutlak

ola-

rak

ve

her

vecihten

mislini

kastetmi

veya

isim

bakmndan

ve

bir

de manalarn

hususiyetlerinde

olmakszn

sadece

sfatlarn

umumda müareket

bakmndan

misli olduunu

kastetmitir. Bu

da iki

ksmdr/}

Eer bu

söz ile sfatlarn

aynn kastetmi ise

bu

husus

u

/Yvç

j

(Allah'n sfatlarnn

isimlerinin manalarnn

kul

için

birer

sfat

ol-

mas

hususu)

ya

sfatlarn

Rab'dan

kula

intikal

etmesi

veya

et-

memesi

ile

olacaktr.

|<-

BCMZE

fc,

E|

TPMS



186

mam-

Gazalî

1*4

|

Eer

intikal

suretiyle

olmazsa

kulun

zatnn

Rabbinin zat

birlemesi

suretiyle

olacak

ve

neticede

onun

ayn

ve

sfatlar

da

onun

sfatlar

olacak

veya

bu

durum

Hulul

tarikiyle

meydar

Selecektir.

'

te

sana

üç

ksm

(hülasa

olarak)

bildirmi

olduk.

ntikal

ittihad,

tiulut.

Bu ise

be ksmdr.

Bu be

ksmdan

doru

ola

yalnz bir

ksmdr.

BRNC KISIM:

O

da

udur.

Bu

sfatlardan

kula

münasip

ol

yalnz

isimde

itirak

eden

baz

huylarn sabit

olmas..

Tenbiha

da

zikrettiimiz

gibi

Allah'n

sfatlarna

asla

mümaseleyi

tamme

benzemez..

KNC

KISIM:

Kula

Allah'n

sfatlarndan

aynsnn

sabit

olm

Bu

muhaldir

(imkanszdr).

>illl

Çünkü

bu

sfatlardan

birisi

yerde,

göklerde

ve

bütün

kain

ta olup

bitenlerden

haberdar

olmak

manasndaki

ilmi

ile,

bü

yaratklar

kuatan

kudretidir

ki,

onunla

yeri

gökleri

ve

but

varlklar

yaratmtr.

Bu, Allah'tan

bakas

için

düünülebilir

Hiçbir

kul,

yerin,

göklerin

ve

içindekilerin

halik

(yaratcs)

olabil

ml?

Buna

imkan

var

m

hiç? .

Yer

ve

göklerin

içinde

olanlardan

birisi de

kulun

kendisic

Hiç

kul,

kendini

yaratabilir mi?.

Sonra

farz edelim

ki

bu

sfatlar iki

kula

sabit

olmutur.

B

dan

birinin

dierini

yaratmas

lazm

gelmez

mi?

Böylece

varl

rn

teselsüf

zincirleme

birbirlerini

halk etmesi

ve

dolaysyla

birbirlerinin

halik

olmas

icap

etmez

mi?

te

görüyorsunuz

bu

gibi

düünceler

mesnetsiz

ve botur

r

3

ÜÇÜNCÜ

KIS M:

Ubudiyet

sfatlarnn

tpatp

kula

intikal

mesi..

Bu

da

muhaldir

(imkanszdr).

Çünkü

sfatlarn

mevsuflarn*

dan

ayrlmasna

imkân

yoktur.

Hatta

bu,

yalnz

zat-i kadim



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

187

mahsus

delildir. Zeydin

ilminin

tpks bile Amre intikal edemiyor.

Hatta sfatlar ancak mevsuflar ile kaim olurlar.

J4evsuflar

olmazsa

sfatlar

nasl

ayakta

durabilecekler?..

Sonra

sfatlarn

intikali,

intikal

ettii

varlsn

o sratlardan

arn-

masn gerektirir.

Öyleyse rububiyet sfatnn

intikali,

Rabbin,

rububiyet

ve

sfatlarndan tecerrüt

etmesini

serektirir.

Bunun

imkânszl

da

meydandadr.

/

DÖRDÜNCÜ KISIM:

ttihad

(zatlerin birlemesi).

Bunun da

batll

açktr.

Çünkü

biri kalkar

da

kul,

Rab

olmutur

derse,

bu

sözün

kökünden

tenakuzlarla dolu

ve muhal

olduuna hemen-

cecik

hükmeder.

Öyleyse

Allah Sübhanehu ve

Teâlâ'nn böyle

ileri

geri konuan, mantksz

fikirler

ortaya

atan kiilerin muhal

dolu

lâflarndan

tenzihi

gerekmektedir..

zah

edelim:

Biri kalkar da bir

varln

baka

bir

varlk

oldu-

unu

söylerse, bu

mutlak surette muhaldir. Zira,

Zeydi

ayr

ola-

rak

düünürüz,

tanrz.

Amri

ayr

olarak

düünürüz

ve

tanrz.

Sonra

biri

kalkar

da

bizim tandmz Zeydin Amr olduunu

söylerse, aklmza

u

sorular

silebilir:

Bunlar

birletiklerinde

ya

ikisi,

mevcuttur

ya

da

madumdur (yoktur),

yahut

da Zeyd

mev-

cuttur da Amr

ortadan

kaybolmutur. Yahut

da

bunun

tersi

olmutur: Amr

mevcuttur

da

Zeyd yok

olmutur.

Bu, dört eklin dnda

baka bir

ihtimalin

mevcudiyeti

mevzuu

bahis

deildir.

Eer her ikisi de

mevcut

ise, demek

ki,

biri,

dierinin

ayn

olmamtr. Çünkü

her

ikisi ortadadr.

ayet

saye,

yerlerinin

ittihat

etmesi ise,

bu

onlarn

birlemelerini gerektirmez.

Çünkü

ilim,

irade,

kudret

bir

zatta

bulunurlar da

yerleri

mütebayin olmaz.

Kudret hiç

bir

zaman ilim

veya

irade

olmaz.

Birbirleri ile de bir-

lemeler

düünülemez.

(Görüyorsunuz ya

bunlar, ayn

insanda

mevcut

olmalarna

ramen

birbirinden

ayr

varlklardr..)

Eer

her ikisi de yok

olmularsa,

öyleyse

birlememilerdir,



188

mam- Gazalî

—

bilâkis

her

ikisi

ortadan

yok

olmulardr.

Meydana gelen

ey

is

onlar deil, üçüncü bir

ey

olmutur.

ayet

bunlardan

biri

mevcut, dieri

madum ise (yok

olur

sa),

yine

ittihat yoktur. Çünkü mevcut

(var

olan)

bir

madum (yok olan) bir

ey

birlemez. Aslnda iki varln birk

mesi

muhal

(imkansz)

dr.

Bu

birbirlerine

benzeyen

varlklar

böyledir.

Bir

de

birbirinden

tam

manasyla

ayr

olan varW

düünecek

olursak,

bu

imkânszlk

apaçk

meydana

çkm

olur.

Mesela

bu

siyahn

u

siyahla

ittihad

imkânsz

olursa,

bu

s

yahn o

beyazla

ittihad büsbütün

imkânsz

olur.

u

halde

A\i

ile kul

arasnda ittihat

(Vahdet-i Vücut dedikleri

ey)

batk

Zira,

Allah

ile

kul

arasndaki mübayenet

siyah ile beyaz arar

ki

mübayenetten

daha

büyüktür.

ayet

Sofiyeler böyle bir söz

kullanmlarsa,

biz

bunu

m

cazi anlamda kullanmlardr deriz.

Srf

baz

airlerin

söz

güzelletirip

edebiyat

yapmak

için

dedikleri

gibi

bir

ey

ol

bu..

Meselâ,

air

der

ki:

Ben sevdiim

kiiyim,

sevdiim

de ben

dir. air bunu

söyledii

zaman

gerçekten

kendisinin,

sevgilisi

olduunu

veya

sevgilisinin

kendisi

olduunu, kast

etmemitir.

Çünkü

bu

imkânszdr.

Bilâkis bu sözünden,

ona

çok

bal

ol

duunu, onun

da kendisine

çok

bal

olduunu

birbirlerinden

hiç

ayrlmadklarn

kast

etmitir.

r ^

Sofiyenin

Ebi

Yezid

Bistami'nin

Ben

kendi

varlmdan,

yla-

nn

kavndan (derisinden)

soyulduu

gibi

soyuldum.

Bir de ne

göreyim ben oyum.

sözünü buna

hamletmek

gerekir. Yani her

kim

nefsani arzu

ve temayüllerden tecerrüd

ederse,

Allah'ta

bakasn

düünmezse,

sevmezse, bütün

gaye

ve

düüne

Allah

olursa,

böyle

olan

kimseler

mecazi mânâda

böyle

söylerler..

Sanki

O,

odur

sözü

ile

O,

tpatp

Odur

sözü

arasr

fark

vardr. O, tpatp O'dur

yerinde

kullanlmtr.

:n



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

189

Sanki

ben

sevdiim

kimseyim

Ben

sevdiim

kimseyim

te

buna

ayak

kaymas

derler.

Çünkü

mahlûkatta

salam

bir

ayaa

sahip

olmayan

kii,

çou

kez

birini, dierinden

ayramaz.

Kendi zatndaki

kemâlât görüp

de

kendisini

O,

zanneder.

Ve

(Enel-Hak )

der.

Bunu

diyen

kii,

Hristiyanlar

sibi

yanlmtr.

Çünkü onlar

da

O'nu

sa

Aleyhisselamn

zatnda

görmü

ve

sa

Aleyhisselam'a

(haa) ilah

demilerdir.

Bu,

aynaya

bakp

ta

ken-

dini

gören

kiinin

gördüü

suretin,

kendisinin

resmi

deil de

aynann

gösterdii

renkli

baka

bir resimdir

diye

sananlarn

ya-

nlmas gibi

büyük

bir

yanlmadr.

Oysa

ayna

onun resmini

gös-

termitir,

baka bir

eyin

deil..

Çünkü

aynann

ii

resimleri

akset-

tirmektir.

Hatta

bir

çocuk aynada

birinin resmini

görürse,

aynada

ha-

kiki

bir

insann

olduunu

sanr.

Kalp

de

böyledir

ite,

O,

aslnda

resim ve

ekillerden

hali-

dir.

Onun

heyeti, ekil,

suret

ve

hakikatleri

kabul

etmekten

iba-

rettir.

Onun içine

giren,

(tahayyül ettii

ey) sanki

onunla birle-

mi gibi

görünür,

aslnda

gerçekten

onunla

birlemi

deildir.

Kadehle arap

hakknda

bilgisi olmayan

kii,

içi arap

dolu

kadehi görünce,

arapla

kadehi

ayrt

edemez.

Kâh arap

yoktur

der,

kah kadeh

yoktur

diye

haykrr. Bunu

bir air öyle

dile ge-

tirmitin

Kadeh

ve

içindeki

arap

inceldikçe

inceldi.

Birbirlerine

benzediler ve i güçleti.

Sanki ortada

arap

var,- kadeh

yok,

kadeh

var

arap

yok

gibi

bir

manzara

arzeder oldu..

Enel-Hak diyenin sözüne gelince;

bunun

anlam,

ya

airin

Ben

sevdiim

kimseyim;

sevdiim

de

bendir sözündeki

an-

lam

gibidir,

ya

da

Hristiyanlarn

Lahut'un

Nasut'la

birletikleri

hakknda

kapldklar

yanl

zanlarnda yanldklar

gibi

yanlmlar-

dr.

J

Eba

Yezidin:

anm ne

büyüktür sözüne gelince:



190

mam-

Gazalî

-

Eser

bu

sözü

gerçekten

o söylemi ise, ya bunu (La ilahe

ene

Fa'budun)de

olduu gibi,

Allah'tan

hikaye etmek

suretiy-

le

söylemitir;

yahut

da

devaml

çalma

neticesinde

gördüü

eylerden

ve

kendi

kudsiyetinden

haber

vermek istemitir

de

kendi büyüklüünü

dier umumi yaratklardaki büyüklüüne

izafetle dile

getirmek istemitir.

Ne yüceyim

dediinde bun-

dan

ne

yüce

bir

evsafla yaratldn kasd etmitir.

Böylece an-

nn

yücelii, Allah'n yüceliine izafetle deil

de halka

izafetle

olmutur. Üstelik

bunu, sekir

ve

gay

halinde

söylemi

de

olabi-

lir.

Çünkü ayk

halinde

kii, dilini

bu

gibi

tehlikeli

sözlerden

koru-

yabilir

de

sekir halinde

iken koruyamaz.

Onun sözünü

bu

iki

tevilin dnda

mülahaza ederek

ittihad

(Vahdet-i Vücut) fikrine kan olmak mümkün deildir.

nsanlarn manevi

sahada yükseldikleri

mevkilere bakp

da

muhal

olan bir

eyi

söyleme

sakn.

Çünkü

insanlar Hakk'n

bildir-

mesiyle bilinir, yoksa Hak insanlarla deil.

BENC

KISIM:

Hulûl...

Bu,

Rab

kula hulûl

etmitir veya

kul

Rabb'a

hulul etmitir,

demektir.

Rablerin Rabb,

kainatn

halikn

zalimlerin

bu

sözünden

bütün

mevcudiyetimizle tenzih

ederiz.

Bu söz

sahiih

olsa

bile ittihad

gerektirmez.

Kulun

da Rab

sfatlar

ile

tavsif

edilmesini

icap

ettirmez.

Çünkü

hal

sfatlar mahal (yer)

sfatlar

olamaz.

Bilâkis hal sfat olduu

gibi kalr.

i

Sonra

hulûlûn

istihalesi,

ancak

hulûlün

mânâsn

anladktan

sonra

düünülebilir.

Çünkü

müfret

mânalar,

tasavvur tariki ile

idrak

edilmez. Onun

nehyi

veya

ispat

mümkün

deildir.

u

halde hulûlün

mânâsn, bilmeyen,

hulûlün var olduunu

veya

muhal

olduunu

nereden

bilecek? Deriz ki:

*~

r

i

Hulûlden

iki

ey

anlalmaktadr:

1

-

Cisimle,

cismin

bulunduu

yer

arasndaki nispet.

Bu

ise

ancak iki cisim

arasnda

bahis

mevzuu

olabilir. Cismaniyet

mânâ-

sndan beri

olan

bir

varlk hakknda

bu

mkânszdr.

1-

S

M

E.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

191

|

2

-

Araz

ile cevher

arasndaki

nispet.

Araz

hiç

üphe yok ki

A

cevher

ile

kaimdir.

Araz,

cevherde

bulunmutur

denilebilir.

Fakat,

kendi

kendine

durabilen

bir

ey

için

bunu

söyleye-

meyiz.

Çünkü

bu muhaldir.

Her

ey ki, kvam

kendi

nefsi

iledir,

onun

kvam

kendi

net-

siyle olan

baka

bir

eye

hulûl

etmesi,

ancak

cisimler

arasnda

vaki

olan

mücavere

tariki

ile mümkün

olur.

Görüyorsunuz

ya

iki

kul

arasnda

bile hulûl

düünülmesi

imkânsz

oluyor. Bu

imkânsz

olursa, kul

ile Rab

arasnda

bu

nasl

düünülebilir?

f

Hakikat

babndan,

hulûl,

intikal,

ittihat

ve

Allah'n

sfatlar

ile

muttasf olmak

bâtl

olunca

-onlarn

sözlerinin

mânâs

ancak

tenbihatta

iaret

ettiimiz

sibi

mütalâa

edilebilir.

Baka

türlüsüne

imkân

yoktur.

SORU:

—

Peki, Kul,

bu sfatlara

layk

olduu

zaman

saliktir,

vâsl

deildir

sözünün

mânâs

nedir?

Ayrca

sülük

ne

demektir?

Vüsul

ne

demektir?

CEVAP:

f^Sülûk,

ahlâk,

hareket

ve

maarifeti

tehzip

etmektir. Bu

da

iç

°^

ve

d

âlemi

imar

etmekle

olur. Kul

bu

hususta çalmalar

yapar

ki, içini temizlesin

de

vusule

hazrlanabilsin 1

Vusul

ise, Hakk'n

hilyesi

kendisine

münkeif olmasdr.

Böy-

lece

O,

kendini

ona

verir.

Hem öylesine ki,

kendi bilgisine

bak-

t

zaman,

ancak Allah' bilir, himmetine

bakt

zaman,

Allah'tan

baka

bir himmet ve

sayesinin

bulunmadn anlar.

Böylelikle

kulun

bütünü, müahede ve

himmet bakmndan

onun bütünü

olur.

Zahiri ibadetle,

batn

ahlak tehziple

megul olmas

için

(srf

bu gaye

ile) kendi

nefsine iltifat

etmez.

te bütün

bunlar

taharettir (yani

iç

ve

d

temizliidir..)

Yine

bu bir

bidayet

(ba-

langç)

tir. in

nihayeti

ise, tam

mânâsyla

kendi

nefsinden

onun



için

tecerrüt

etmesidir.

Böylece

sanki

O, olur.

te

vusul

budur.

1

SORU:

il

Sofiye sözleri

baz

kerametlerden

haber

veriyor

ki,

akln

bunlarda

bir

rolü

yoktur.

Oysa

yukardan

beri

sizin

anlattklarnz

hep

akl

sermayesidir?..

CEVAP: I

unu bil

ki:

Velayet

devrinde

akln

imkansz

sayd

baz,

kerametlerin

zuhur

etmesi

caiz deildir.

Evet,

akln

baa

çka-

mad,

daha

dorusu

mücerret

akl ile

idrak

edilemeyecek

kerametlerin

zahir

olmas

mümkündür.

Meselâ

Bir

veli

mükâere

yolu

ile (filan

kimse

yarn

ölecek-

tir.)

diyebilir.

Bu

mükâefe

kendisine

verilir.

Bu

akl

sermayesiyle

idrak

edilemez,

çünkü akl

bunu

idrak

edemez.

Fakat

bir

veli

için

de, Allah

yarn

kendisi

sibi

bir varlk

yaratacaktr.

diye

bir

mükâefe

bahis

konusu

olamaz

Çünkü

akl

bunu

muhal

sörür,

tecviz

etmez.

Hele

bir velinin

veya

herhansi bir

kimsenin

Allah

beni

de

kendisi

sibi

yapacak

demesi

büsbütün

akla aykrdr.

Akla

bun-

dan daha

aykr

olan bir söz

daha:

Beni

Allah,

kendisi

yapacak.

Ben

O, olacam

Çünkü

bunun

manas

udur:

Ben

hadisim..

(Sonradan

yaratlmaym.)

Lâkin

beni

kadim

yapacak.. Ben

yer

ile

Söün

yaratcs

deilim

ama,

Allah

beni

onlarn

yaratcs

kla-

cak..

Bu,

u söz manasnda

olur: Baktm ki,

ben

Oyum

Bu söz

tevil edilmeyip

de zahirine

hamledilecek

olursa,

akl bunu tec-

viz

eder

mi? Böyle imkânsz

eyleri

tasdik

eden

kimsede akl

diye

bir

ey var

mdr?

Bir veli

kalksa

da: (eriat

bâtldr,

her

ne

kadar

hak

ise de

Allah

onu

batl

yapacaktr)

derse,

onun bu sözü

dinlenir

mi?

(Tabii

ki

dinlenmez.)

(Doru

olan

bir

ey

asla

yalan

olamaz.)

diyen kimseyi

akl

tasdik eder.



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

193

Bunu

akl

sermayesiyle söylemitir.

Akl

bunu

kabul

ederse,

hadis

(sonradan

yaratlm) olan bir eyin

kadim

olmasna imkan

olmadn

nasl

kabul

eder? Hiç

kul Rab

olabilir mi? Buna

akl

cevaz

verir

mi?

Akln muhal gördüü ey

ile akln

idrak

edemedii

eyin

farkn

ayrd

edemeyecek kimse

muhatap

olarak

kabul

edilir ml?

Onu

cehaleti

ile

ba

baa

brakn

(Lütfen )





Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

195

KNC

BÖLÜM

KNC

KISIM

MAKSADLAR

VE

GAYELER

HAKKINDADIR

Bu

ksmda,

isimlerin zat ve

yedi

sfata rücu

ettiinin

ispat

vardr. Tabii

bu

Ehl-i

sünnet

mezhebine

söredir.

Peki,

bu

isimler çoktur.

Sen

yukarda

hepsine

ayr

ayr

mâ-

nâlar

verdin.

Bunlar erh

ederken,

e

anlam

ifade eden,

ayr

ayr

lafzlar

olmadn

söyledin.

imdi ise

bunlarn yedi

sfata

rücuundan

bahsediyorsun.

Bu nasl oluyor?

diye sorarsan,

ce-

vab

udur:

unu

iyi

bil

ki: Sfatlar

her ne

kadar

yedi

ise de

efal

çoktur.

Vasflar

da

çoktur.

Selbler

de

çoktur.

Bunlar

ayr ayr

anlatmak

sanrm

ki

imkânszdr.

Ne

var

ki, sfatn

mecmuundan

yahut

sfat

ve izafetten,

ya

da

sfat

ve

selb'den,

ya

da

selb

ve

izafetlen

terkip

yapp

hizasna

bir

isim

koymak suretiyle

isimleri çoaltmak

mümkün

olur.

Bunlarn

mecmuu, zata

delalet

edene, yahut

selble

birlikte

zata

delalet

edene,

yahut

izafetle

birlikte zata

delalet edene,

yahut

selble

ve

izafetle

birlikte zata

delalet

edene,

yahut

yedi

sfattan

birine

delâlet

edene,

yahut

sfat

ve

selbe

delalet

edene, yahut

sfat ve izafete

delalet

edene,

yahut

fiil

sfatna

delâlet edene,

yahut fiil

sfat

ve

izafete

ve

ya

da

sel

be

delalet

edene

racidir.

Bu da

on fasldan

ibaret

olur.

1

-

Allah

sibi

zata

delâlet

eden.

Zat,

Vacib'ül

Vücud

olma

^

bakmndan

kasd

edildiinde

(Hak)

ismi

buna

yakn olur.

S

2

-

Selble

birlikte zata

delâlet

eden.

Buna

El-Kuddü:

v

Es-

IS

Belam,

El-Gani

El-Ahad

ve

benzerlerini

örnek

gösterebiliriz.

Çünkü

el-Kuddüs,

deyince,

vehme

dahil olan

ve

akla

selen



her

ey

ondan

selbedilmi

olur..

Es'Selâm

deyince,

bütün

ayplar

ondan

selbedllir.

El-Gani

deyince, bütün

ihtiyaçlar

ondan

selbedilir.

El-Ahad

deyince,

nazir

(benzeri)

ve

taksim ondan

sel-

bedilir.

3

-

zafetle

birlikte

zata raci

olan: El-Aliy,

El-Azim,

El-Evvel,

El-Ahir,

Ez-Zahir,

El-Bâtn

ve benzeri isimleri gibi.

El-Aliy,

rütbede

bütün

zatlarn

fevkinde olan

bir

zattr

ki,

bu

ancak

madununa

izafetle anlalr. te

buna

izafet

derler..

Et-Azim, idrakler hududunu

amas

yönünden

zata

delâlet

etmektedir.

El-Evvel,

bütün

varlklardan önce

ve

onlar geçen demektir.

El-Ahir

bütün

varlklarn

en son

mercii demektir.

Ez-Zahir,

akln delaletine

izafetle

zat

ismidir.

El-Bâtn, his

ve

vehmin idrakine muzaf olan

zattr.

Dierlerini de

buna kyas

edebilirsin

4

-

Selb

ve izafetle birlikte zata rad

olan: El-Melik,

El-Aziz

Sibi...

fi

EI'Melik,

her

eyin

kendisine muhtaç

olduu ve fakat kendi-

sinin

hiç

kimseye

ve

hiç

bir

eye

muhtaç

olmadn

gösteren

bir zata

delâlet

eder.

El-Aziz,

emsâlsiz

olan,

kendisine,

zor

yetiilen demektir.

5

-

El-Alim,

El-Kadir,

El-Hay,

Es-Semi,

El-Basir.

6-

zafetle

birlikte ilme raci

olan:

El-Habir;

El-Hakim,

E-

ehid,

El-Muhsi

gibi..

Çünkü

El-Habir, umuru

batmaya

muzaf

olarak

ilme

delâlet

eder,

E-ehid,

görünen eylere

muzaf

ola-

rak

ilme

delâlet eder,

El-Mukim,

en

ileri bilgilere

muzaf

olarak

ilme

delalet eder.

El-Muhsi,

sayl

ve

mahsur

olan bilgileri



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

197

(mah)mat) ihata

etme

(kuatma)

cihetinden

ilme

delalet eder..

7

-

zafet

ziyadesiyle

Kudrete

raci

olan:

El-Kahhar,

El-Kaviy,

El-Muktedir,

El-Metin

gibi..

Çünkü

kuvvet,

kuvvetin

tamamdr.

Metanet, ise,

iddeti,

kahr

ise,

mukadder

olan

eye

salebe

etmekle

tesir

etmesidir..

8

-

zafetle

veya

fiil

ile

birlikte iradeye

raci

olan:

Er-Rahman,

Er-Rahim, Er-Rahim,

El-Vedûd

isimleri

gibi..

Rahmet,

zayf

ve

muhtaç

olan

bir

kimsenin ihtiyacn yerine

getirmeye

matuf

olarak

iradeye

racidir..

Rafet ise, daha

fazla

merhamet etmek manasna

gelmektedir. El-Vedud,

ihsan

ve

in'ama

muzaf olarak

iradeye

racidir.

Er-Rahim. fiili

bir ihtiyaç

sahi-

bini

gerektirmektedir.

El-Vedûd fiili,

bunu

gerektirmeden

doru-

dan doruya in'ama

delâlet

etmektedir. Yani

muhtaç

durumda

olan kimsenin

ihtiyacn bertaraf etmek için ihsana

matuf iradeye

racidir. Bunu

geçmi

sahifelerimizde

anlatmtk..

9

-

El-Halik, El-Bar,

El-Musavvir, El-Vahhab,

Er-Rezzak,

El-

^

Fettan,

El-Kabz, El-Basit,

El-Hafid,

Er-Rafi, El-Muiz, El-Muzil,

El-

Ad, El-Mukit,

El-Mucib,

El-Vasi,

El-Bais,

El-Mubdi,

El-Muid,

El-

Muhyi,

El-Mumit,

El-Mukaddim,

El-Muahhir,

El-Vali,

El-Berr, Et-

Tevvab, El-Müntakim,

El-Muksil,

El-Cami, El-Mani, El-Mugni, Er-

Hadi

isimleri gibi

fiil

sfatlarna

raci olan

isimlerdir..

10

-

Biraz

daha

fazla

olarak

fiile

delâlet

eden:

El-Mecid,

El-

Kerim

isimleri gibi.. Çünkü Mecid,

ikramn bolluunu ifade

eder,

tabii zatn

erefi ile

birlikte...

El-Kerim

ismi

celili

de

böyledir..

El-Lâtif,

fiildeki rfka

delâlet

eder.

(Yumuaklkla

davranmak

demektir).

Gerek bu

isimler ve

gerekse

dierleri bu on taksimden

hali

deildir.

Dier

isimleri de

bunlara kyas

edebilesin.

Bu izahatmzdan

anlalmtr ki,

isimlerin

mânâlar ayrdr.

Yani

e

anlam

ifade



198 mam-

Gazal?

-

eden

müteradif

kelimelerden

deildir.



KNC BÖLÜM

ÜÇÜNCÜ KISIM

BU KISIM,

SMLERN

MUTEZLE VE

FLOZOFLARIN

AAEZHEBNE

GÖRE TEK

ZATA NASIL RAC

OLDUKLARININ

BEYANI

VE

ZAHI

HAKKINDADIR.

Bu

ksm,

bu

kitaba

her

ne

kadar

layk

deilse

de,

ksa

olarak

onlarn

mezhebini

de

açklamak

istedim. Bu

ksmda

baz husus-

lara temas

ettim. steyen

bu ksm okumasn.

Çünkü bu ksm,

kitapta mühim

deildir.

.

Evet,

onlar

her

ne

kadar

sfatlar inkar

edip

yalnz

sfatsz

tek

zata

kail oluyorlarsa

da,

fiilleri, selblerin

kesretini

(çokluunu),

izafetlerin

de

kesretini

inkâr

etmiyorlar. Yani kabul

ediyorlar..

Bu

ksmlarda

anlattmz isimlerde

onlar da

bize

yardm

ediyorlar.

Ne

var

ki

onlara

söre,

Hayat,

ilim, Kudret, irade,

Semi,

Baser, Kelâm

gibi

yedi

sfat, ilme racidir.

Sonra

ilim

de

zata

racidiy

AÇIKLAMASI:

Semii

(duyma)

sfat;

onlara

söre,

seslere

müteallik

olan

bir

ilmi tamdr,

(yani

Allah

bütün

sesleri

bilmektedir..)

Baser

(görme)

sfat ise

renkleri

ve

sair

görülen

eyleri tam

manâsyla

bilmesinden

ibarettir..

Kelâm sfatna

gelince;

bu

sfat onlara

göre,

Allah'n

fiiline

taallûk

eder.

Cemadattan

meydana

gelen

cisimde

onu

yaratmtr..

Filozoflara

göre ise bu sfat,

Peygamber

(S.A.V.)

in

zâtnda

yaratm

olduu

iitme

sfatna

racidir.

Peygamber,

uykuda

olan



200

mam- Gazalî

bir adamn duyduu

gibi,

hariçte

varl

olmayan

manzum

bir

kelâm

duymutur.

Bunun

Allah'a

izafe

edilmesi ise;

kelâm

insan

sesleri

ve

ilerinin mahsulü

olmadndan

ileri gelmektedir.

Hayat

sfatna

gelince:

Onlara göre

bu

sfat, kendi

varln

bilmesinden

ibarettir,

Çünkü

her

kendi zatn

bilen

için (O

diridir)

denilir de

kendisini

tanmayan için

(diridir) denilmez.

imdi

irade

ile

Kudret kal

mJfjtr. Onlara

göre Allah'n

irade-

sinin mânâs,

hayr

ve onun

nizamm bilmesi

ve ona,

göre

ya-

ratmasdr.

Yani

bir

eyi

bilmesi, o

eyin

var

olmasna

sebep

olmaktadr,

(onlara

göre)

iyi

olan

bir eyi

bilip onu

isteye

isteye

husule

getirirse O,

raz

olmu

demektir; raz,

olana.

(Mürid

isteyen)

de

denilir. Öyleyse

irade

(nefretten

arnmakla

birlikte)

ilme raci

olmaktadr.

Kudrete

gelince:

Bunun

manas

udur:

stedii

zaman

yapar,

istediinde

yapmaz.

Onun

fiili

bilinen

bir eydir.

Dilei

hayr,

bilmesine rücu

eder.

Yani, hayr (iyi)

bildii

bir

eyi

yaratr,

iyi bilmedii

(Hââ)

-

onlara

göre

konuuyoruz

-

bir eyi de

yaratmaz.

(Amiyane

bir

tabirle

öyle

izah etmee

çalalm;

hayrl

gördüü

ve bildii

eyi

yaratr,

hayrl

görmedii,

bilmedii (Hââ)

bir

eyi

ise

ya-

ratmaz.)

Hayr

nizamnn

bulunmas,

ancak

onu

bilmesine

bal

dr.

Var

olmayacak

bir eyin de

var

olmamas

da

onda bir

ha^

bulunduunu

bilmemesine

muhtaçtr.

u

halde

makul nizam,

mevcut

nizamn

sebebidir.

Mevcut

nizamsa,

makul

nizama

tabidir.

(Buradaki

makulden

murat,

Önceden

düünülüp

tasarla-

nan

ey

demektir.)

unu

iddia

ettiler:

Bizim

ilmimiz,

bilinen

eyi

çekletirmesi

için

muhakkak

bir

kudrete muhtaçtr.

Çünkü

iimiz

aza ile

yaplmaktadr.

Mutlaka

bu

azann

b

lunmas

lazmdr.

Sonra

yalnz

bulunmas

kafi

gelmez.

Ayn

za-




201

manda salam ve

shhatli hatta güçlü

olmas

gerekmektedir.

O'na

(Allah'a)

gelince;

O,

yapacak

olduu

ii

bizim

gibi

or-

gan

vastasyla

yapmaz.

Malûmun

(bilinen bir

eyin)

mevcut

olduuna dair

ilmi

kafi

gelir.

Öyleyse

Kudret

de

dönüp

dolap

ilme raci

olmaktadr..

Sonra

unu da iddia

ettiler:

ilim

de

zatna

racidir

Çünkü

O,

zatn,

zat

ile

biliyor. Binaenaleyh,

ilim

Alim,

Malum birdir.

Ken-

dinden

baka

varlklar

da

yine kendi zat

vastasyla

bilmektedir.

Çünkü

O,

biliyor

ki,

zat,

bütün varlklarn

mebdeidir.

u

halde

sair

mevcudat

zatndan

bittebaiyye

bilmektedir ki,

bu

Zatnda

kesreti

gerektirmez.

Bir olan

zatn

bilmesi,

bütün malumat

bilmesini gerektirir.

Hesap

bilen kiinin

saylarn

katlarn bilmesi

gibi.

Ona iki ke-

re iki

nedir?

Onun kat nedir?

diye

sorulduunda

teker teker

hesap

etmeden

hemen

neticeyi

söyler.

Bir

bir

saymasna

hacet

kalmaz.

Mevcudat

da

böyledir.

Tedricen

yükselmekte ve

çoal-

maktadr. Evvelinde

çokluk

yoktur.

te

Cenab-

Hak

bunlar bir-

den bilebilir.

Bunlarn

hepsini

bilmek için de yalnz zatn

bilmesi

kafi

gelir.

Çünkü

her eyin

ba ve

mebdei kendi

zatdr ..

Bu

konuyu daha fazla

uzatmayacam.

Çünkü uzattkça

uzar. Bu

hususta

fazla

bilgi

isteyen

(TEHAFÜT'ÜL-FELASFE)

(1)

57

isimli

kitabmzdan

faydalanabilir.

Çünkü

bu mevzuun,

bu

kitapla

ilgisi

yoktur.

Bu kitap

Türkçe'ye

tercüme

edilmitir.

Felsefecilere

Cevab

Mütercim Akif

Nuri.

Dava

Yaynlar 1969

istanbul.





ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

LÂVE

VE

TEKMLLER

ÜÇ

KISIMDAN

MÜTEEKKLDR.

BRNC

KISIM

uras

muhakkaktr

ki,

Allah'n

isimleri,

tevkif

yönünden

dok-

san

dokuza

inhisar

etmemektedir.

Çünkü

doksan

dokuz

isim-

den

maada

baz

isimlerin

de

bulunduu

yine

tevkifi

yönünden

sabit

olmutur.

Ebu

Hüreyre

(R.A.)

den

naklolunan

dier

rivayette;

Bu

isim-

lerin

bir

ksmnn

mânâ

itibar

ile

kendilerine

benzeyen

isimlerle,

bir ksmnn

da

mânâ

bakmndan

kendilerine

benzemeyen

isim-

lerle

deitirildii

sörülmütür.

Mânâ

itibar

ne

(kendilerine

benzer

olan)

(yakn

manâl)

isimlere

misal:

El-Vahid'in

yerine

El-Ahad,

El-Kahhar'n

yerine

El-Kahir,

E-

ekûr'un

yerine

E-akir

varit

olmutur.

Mânâ

yönünden

benzer

olmayanlar:

EL-HADÎ,

EL-KÂFÎ,

ED-DAM,

EL-BASR,

EL-MÜNEVVR,

EL-

MUBN,

EL-CEMÂL,

ES-SADK,

EL-MURT,

EL-KAR

B,

EL-KADM,

EL-VTR,

EL-FATIR,

EL-ALLÂM,

EL-MELK,

EL-EKREM,

EL-MÜDEBBR,

ER-REFÎ,

ZTTAV,

ZL-MEARC,

ZLFADI,

EL-H

ALLAK.

.

.

Ayrca

Kur'an-

Kerimde,

bu iki

rivayette

müttefekun

aleyh

olmayan

isimler

de

varid

olmutur:

El-Mevlâ,

En-Nasir,

el-Ga ip

El-Karib,

Er'Rab,

En'Nasr

sibi.

.

Muzaf

isimlerdende,-

edidül-ikab,

Kabilüttevbeti,

Gafiruzzenbi

Mulicülleyli,

fnnehari ve

Mülicünnehari

filleyli,

Muhricülhayyi

minel

Meyyiti

ve



204

mam-

Gazalî

muhriculmeyyiti

minelhayyi,

gibi

isimler

varid

olmutur.

Haberde

(Es'Seyyid)

ismi

de

varit

olmutur.

Bir

adam

Resülüllah

(Sallallahü

Aleyhi

ve Selem):

Ya

Seyyid diye çarca,

Peysamber

(SAV.) u

mukabelede bulundular.

%

Es'Seyyid

Allah'tr

Galiba

Peygamberimiz

(SA.V.)

bu

sözünden,

yüze kar

medh

etmenin

doru bir

ey

olmadn

öretmei

kasd

etmi-

lerdir. Böyle

olmasayd

öyle

buyurmazlard:

-

Ben,

Ademoullarnn

Seyidiyim.

(Bununla)

övünmüyo-

rum.

58

I

Yine

hadislerde (Ed-Deyyan,

El-Hannan, el-Mennân)

gibi

isimlerin varit

olduu

da

görülmütür.

Hatta

hadislerde aratrla

cak

olursa

bunlardan

baka,

birçok isimlerin

de

varit

olduu

görülebilir..

simlerin

fiillerden

türemesi

mümkün

olsayd,

bu

isimler

da-

ha

da

çoalabilirdi.

Çünkü Kur'an-

Kerimde

Allah'a

izafe edilen

fiiller

çoktur:

(Yekifussue, Yekzifu bilhakki, yefsilu beynehum,

Kadayana lâ beni sraile) ayetlerinde olduu gibi. Meselâ

bu

cümleciklerden,

El-Kaif,

El-Kazifu bil-Hakk, El-Kad isimleri ek

edilebilir..

Hülâsa

Allah'n

isimleri saylmayacak kadar, çoktur.

Bu

düü-

nülmeye

deer

bir konudur

ki i'eride

gelecektir..

Maksadmz,

isimlerin

yalnz

doksan

dokuz

isimden ibaret

olmadn

açklamaktadr.

Usule uyarak

biz

yalnz

doksan

dokuz

ismi saym

ve

onlar

izah

etmi oluyoruz.

Aslnda bu

isimler bu

sayy amaktadr.

Sonra

bu

rivayet

mehur

bir

rivayettir.. Ebu

Hüreyre'den

58

mam

Ahmed,

Tirmizi

ve bni

Hace

bu

hadisi

Ebu

Said (RA)'den

rivayet

etmilerdir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

205

(RA)

naklettiimiz

bu

rivayet

sahiheyinde

deildir.

Sahih

olan

hadislerde

rivayet

öyledir:

Allann,

üphesiz

doksan

dokuz ismi

vardr.

Her kim

bu

isimleri

tadat ederse,

cennete

girer.

Hadiste

görüldüü

gibi,

doksan

dokuz

isimden

bahsedilmi ve

fakat

o isimlerin

hangi

isimler

olduu

açklanmamtr.

Mürid,

Mütekellim,

Mevcud,

ey, Zat,

Ezeli,

Ebedi

gibi üze-

rinde,

fakih

ve âlimlerin

söz ve

fikir

birlii

ettikleri

isimlere

gelin-

ce.

Bunlarn

da

Allah

hakknda

söylenmesi

caizdir.

Hadis-i

erifte

u

varit

olmutur:

Ramazan

geldi

demeyin. Çünkü

Ramazan,

Allah'n

isimle-

rindendir..

Ramazan

ay

geldi,

deyiniz

Bir

de mam

Ahmed'in

müsnedinde,

bni

Hibba'nn

Sahi-

hinde, Abdullah

bni

Mes'ud'dan

naklettikleri

u hadisi

bir

göz-

den geçirelim

-

Üzüntü

ve

kederle

karlaan

bir kimse

(Allahm Ben

se-

nin

kulunum,

kulunun

oluyum,

kadn

kulunun da

oluyum.

Nasiyem

elinde (kudretinde)

dir,

Hakkmda

hükmün

caridir.

Hakkmda

kaza ve

takdirin adildir.

Senden,

kendini

adlandrd-

n,

yahutta yanndaki

gizli

ilimde

sakladn

her

ismin

hürmetine,

Kur'an-, kalbimin

bahar,

gönlümün

nuru, üzüntümün

datcs

klman dilerim )

derse

Allah

onun

kederini

ve

hüznünü

giderir,

yerine

ferahlk verir.

Peygamber

(S.A.V.)'in

bu hadisteki

(Nezdinde

olan

Le-

dünni gizli

ilimde

saklad)

sözünden anlalmtr ki,

Allah'n

isimleri sayszdr.

Peki

öyleyse

Allann doksan dokuz

ismi vardr.

Mealinde

rivayetler

varit

olmutur? Bunun

faidesi

nedir? diye

bir

soru

sorabilirsin

Bu

sorunun

cevabn

ikinci

ksmda

bulacan

için

buyurun ikinci

ksma.





Esmâ-i Hüsnâ

erhi

207

ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

KNC

KISIM

BU

KISIMDA,

DOKSAN

DOKUZ SMN

ÜZERNDE

DURULUP SA-

YILMASININ

FAYDASI

BEYAN

EDLECEKTR.

Ancak

bunda

baz

derinlikler

ve

incelikler

vardr

ki

üzerin-

de

durulmaya

deer.

Biz bunlar

soru

halinde irad

edip

bir bir

izah etmeye

çalacaz:

SORU:

—

Allann

isimleri

doksan

dokuzdan

fazlamdr,

yoksa

de-

il

midir?

Eer

fazla

ise bu

tahsisin

(doksan

dokuzun

üzerinde

durulmasnn)

anlam

nedir?

Bin

dirhemi

bulunan

bir

kimse

için,

Doksan

dokuz

dirhemi

vardr

denebilir

mi?

Bin lafz her

ne

kadar

doksan

dokuzu

içi-

ne

alyorsa

da,

doksan

dokuz

deyip

kestirip

atmak,

ondan

faz-

lasn

nefy

etmez mi?

ayet

Allah'n

isimleri

doksan

dokuzdan

fazla

deilse, Pey-

gamber

efendimizin

(Kendini

adlandrdn

yahut

kitabnda

indirdiin

yahut

mahlukatndan

birine

örettiin,

ya

da

yannda-

ki

gizli

ilimde

sakladn

her

isim

hürmetine

dilerim

senden

Al-

lah'm)

sözünün

mânâs

nedir?

Çünkü

bu

hadis,

Allahn

oaz

isimleri

yannda

sakladn

açk

olarak

anlatmaktadr.

Yine Pey-

gamberimiz

Ramazann.

Allah

isimlerinden

bir

isim

olduunu

söylemilerdir.

Selef

âlimlerinin

(Falan

kimseye

ism-i

Azam

ö-

retmitir )

dedikleri

de

sabittir..

Bütün

bunlar

gösteriyor

ki,

Allahn

isimleri

doksan

dokuzu

amaktadr...

CEVAP:

|

Akla

en

uygun

olan,

Allah'n

doksan

dokuzdan

fazla

ismi



208

mam- Gazalî

bulunmasdr.

Çünkü

bunu bize bildiren

rivayetler

hem

çokt^

hem

de

kavidir..

Doksan dokuz'a hasrn ifade eden hadislere

selince;

De

riz ki,

bu, bir

kaziyyeye mütemil olmaktadr

ki

kaziyyeye

deil.

Nasl m? zah edelim:

Mesela

bin kölesi

bulunan

melik gibi. Biri kalkar

da

der

ki:

Melikin doksan

dokuz kölesi vardr.

Kim onlar

alp

da

dümanlara kar

çkarsa

mutlaka galip

gelir.

imdi

bunun

bu

sözü, melikin

bin

kölesi

olmadn anlatmaz. Yalnz içlerinde

en

kuvvetli

kölelerin

doksan dokuz köleden ibaret olduunu biz-

lere

bildirir.

simlerin

doksan dokuzdan fazla

olmamas da

muhtemel-

dir.

.

Haber lafz (O

takdirde)

iki kaziyeye

mütemil

olmu

olur-.

1)

üphesiz Allann doksan dokuz ismi vardr..

2)

Her kim

bunlar sayarsa

cennete girer..

Hâttâ birinci

ka-

ziyenin

zikriyle

yetinilse,

söz

tam

olmu

olur..

Birinci

mezhebe

göre

ise, birinci kaziyenin

zikri

ile iktifa edilmez.. te bu hasr

zahirlerinden akla

en

yakn

gelen mânâ

hudur..

Lakin

bu

da

i

cihetten uzak dümektedir:

1)

Bu,

Allah

yanndaki gizli

ilimde

baz isimler

sakladC

önlüyor.

Oysa

hadiste

bu

ispat edilmitir..

2)

Bu

isimleri

yalnz peygamber,

veya

ismi

azam

kendisine

bildirilen veli gibi kimselerin

sayabileceini

bildiriyor

ki, adet

tamamlansn..

Yoksa bunun dnda

saylanlar, adetten

hariç

olursa noksan

olaca

veçhile hasr

batl olur.

u

halde

akla en yakn

gelen

hakikat udur:

Peygamber

Sallallahü

Aleyhi

ve

Sellem, bunu,

halk

bu

isimleri' saymaya te-

vik

etmek

için

anlatmlardr.

sm-i

Azam

ise,

halk

bilemez.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

209

SORU:

Diyelim

ki

Allah'n

isimleri

doksan

dokuzu

geçmektedir.

Akla

en

uysun

olan da

budur.. Meselâ

bu

isimleri

bin olarak takdir

etsek, be binden doksan dokuzunu

sayanlarn Cennete gire-

cekleri

söylendiine göre, doksan

dokuz,

bu

isimlerden

hangi-

leridir ki,

o

isimleri

sayanlar

cennete

girmeye

hak

kazanabilsin-

ler..

Yani

bu

isimler

muayyen

isimler

midir? Cennete girebilmek

için o

muayyen

isimleri

saymak gerekiyor

mu?

Yoksa

Ebu

Hüreyre'nin rivayet ettii

isimleri

sayan

da cennete girebilir

mi?

Yoksa

öbür

rivayetteki

isimleri saymak

da

lazm

gelir mi?

CEVAP:

Tabii

ki bu doksan

dokuz ismin belirli olmas

gerekir.

Çünkü

belirli

olmazsa

saymann ve doksan

dokuza

tahsis

edilmesinin

faydas kalr m?

Sonra

(Melikin

yüz

kölesi

var

ki,

onlarla

dümann

karsna

çkarsa

mutlaka

galip

gelir) sözü,

yüz kölenin gerçekten kuvvetli

kiilerden

meydana

geldii

anlatld takdirde doru olabilir.

ayet

içlerinden

herhangi

bir yüz

kiinin

de

ayn

güçte

olduklar

tezahür

ederse

o

sözün

manas

ve faydas kalmaz..

SORU:

Neden, doksan

dokuz isim,

bu kaziye ile tahsis

edildi?

Di-

erleri

Allann isimleri

deii midir?

CEVAP:

simlerin,

yücelik

bakmndan

manalar farkl olduu

için, fa-

ziletleri de

farkl olabilir.

Bunlardan

dok'san dokuz

isim,

dierle-

rinde bulunmayan

baz yüksek manalan

havi

olmas

itibar ile,

öbürlerine

nispeten

daha

faziletli

olabilir...

SORU:

Pekâlâ,

sm-i

Azam

bunlarn içinde

midir

yoksa deil

midir?



210

mam-

Gazalî

E§er

deilse,

sm-i

Azamsz

o

isimler

dierlerinden

nasl

daha

faziletli

olabiliyor?

ayet

içindeyse, bu nasl

olur?

Rivayet

meydandadr.

sm

Azam yalnz peysamberler

ve veliler bilmektedir.

Anlattklarna

göre, Asef

bin

Berhiya,

Belkis'in

arn

ancak

ism-i Azam

sayesinde

tayabümitir. Çünkü,

sm-i Azam

bilmek-

teydi. Tabii

koskoca

bir

ar

yüklenip, tamak,

keramet sebeple-

rinden

olsa

gerek.

CEVAP:

j

h

|

sm-i

Azamn

bu

isimlerin dnda

olmas

muhtemeldir.

Bu

takdirde

bu

isimlerin eref

ve fazileti, halk

tarafndan

bilinip

mehur

olan

dier

isimlere nispetendir.

Yalnz

peygamberler ve

veliler

tarafndan

bilinen

ismi

azama

nispeten

deildir..

sm-i

Azamn

bu isimler

arasnda

olduu da

söylenebilir.

Ne

var

ki

o,

yalnz Peygamberler

ve

veliler

tarafndan

bilinmesi

(Allah

tarafndan

münasip

görüldüünden)

tayn

edilip de (be-

lirtilip

de)

halka

indirilmemitir.

Haberde

varit olduuna

göre

Resulûllah

(S.A.V.)

öyle

bu-

yurmulardr:

Allah'n

sm-i

Azam,

u

iki ayettedir: Ve

ilâhukum

ilahüm

vahida

lailâhe

illahüverrahmanirrahim

59

Al-i mran

suresinin

ba

olan Eliflâm mim

Allahü

la

ilahe

illa

hüvelhayyülkayyüm.''

60

Bir

defasnda

Allahn

Nebisi

(SAV.)

Bir

adamn

Allahm

59

Bakara

Süresi,

163. ayet.

Meal-i

erifi udur: Hepinizin Tanrs

(zatnda ve

sfatlarnda

asla

benzeri

bulunmayan)

bir

tek

Tanndr.

O'ndan baka

hiçbir

Tann

yoktur. O,

hem

Rahmandr,

hem

Rahimdir.

Elmal

Tefsiri C.1

sfi

561

.

60

Al-i mran

Suresi, 1

ve 2.

ayetler. Meai-i

erifleri:

1-

Elif, Lam,

Mim.

2-

Allah

o

Allah'tr

ki

kendinden

baka

hiçbir

Tann

yoktur.

(O,

zati,

ezeli

ve

ebedi

hayat ile)

diri (ve

baki)dir.

Zatiyle,

kemaliyle

kaimdir.

(Yarattklarnn

her

an

tedbir-ü

hfznda

yegane

hakimdir,

her

ey

O'nunla

kaimdir.)

Fazla

bilgi için

bak.

Elmal Tefsiri

C.

2.

sf: 1

01

5

ve

Çantay

Tefsiri

C.

1,

sf:

81 'e.




211

sana

u duamla

yalvaryorum-. ehadet

ederim ki: üphesiz

sen,

dourmayan, domayan, benzeri bulunmayan

Samed ve

teksin.

Senden

baka

ilâh

yoktur eklindeki

duasn

duyunca,

öyle buyurmutur:

And

olsun

bu

adam, Allah'tan

sm-i Azam

ile istemitir. üphe yok ki

bu

isimle istenirse

verilir;

dua

edilirse

kabul edilir..

Bu, neden doksan

dokuz olarak tayin edildi

de

yüz

den-

medi?

Yüze

yaklat

halde

bilhassa

doksan

dokuzda

niye

duruldu?

a) Çünkü

Mânây

erife,

bu

meblaa

ulamtr

da ondan.

Yoksa adet maksur (tahsis

edilmi)

deildir.

Ne

var ki bu

sayya

muvafk

olmutur..

Nitekim Sfatlar, ehlisünnet

indinde,

Hayat,

lim,

Kudret,

ra-

de,

Semi, Baser ve Kelâm olarak yedi

saylmtr. Bu

durum,

s-

fatlarn

yedi tane

olmasndan

deil;

bilâkis Rububiyet

ancak

bunlarla tamamland için

böyle olmutur..

b)

Bunun balca sebebini

Allah Resulü

(S.AV.)

beyan

bu-

yurmutur-.

Yüzden

bir eksik..

Allah

tektir,

teki

sever.

Ne

var

ki,

bu,

isimlerin, .iradi

ve ihtiyari

tesmiye

olduuna

delâlet

eder.

Yoksa

eref sfatlar

yalnz bunlara

münhasr

kalmaz. Çünkü

bu, zat için

olur

rade

ile

deil..

Hiç

kimse

unu

diyemez:

Allah'n sfatlar

yedidir. Çünkü o

tektir, teki

sever.

J

Çünkü

bu zati

sfatlandr. Bu

babtaki

sfatlar

maksur

(tahsis

edilmi) deildir..

Hatta bunlarn

mevcudiyeti, kadn

(kasd

SORU:

CEVAP:



212

mam-

Gazalî

edicinin) kasd,

müridin

(isteyenin)

iradesi

ile

deildir

ki,

bun-

dan, baka

deil

de

yalnz

tek kasd edilmi

olsun ..

te

bu

az evvel

arz

ettiimiz

ihtimali

kuvvetlendirmektedir:

Allah'n

kendine tesmiye

ettii isimler doksan

dokuzdur,

baka deil

Onu

yüz

klmamtr:

Çünkü

O, teki sever.. Bu ihtimali kuv

vetlendiren

baka

bir

hususa da

ileride iaret edeceiz..

SORU:

M

V

'

V

I

Bu

doksandokuz

ismi,

Resulûllah

(S.A.V.)

bizzat

saym

m-

dr,

yoksa

bunu,

Kitap,

Sünnet

ve buna delâlet

eden

haberler-

den herkesin çkarp

almasna

m terk

etmitir?

CEVAP:

I

Allah'n

Resulü-Ebu

Hüreyre'nin (R.A.)

rivayetinden

de anla-

laca

gibi-bu

isimleri

sayp

toplamtr.

Gaye,

müslümanlar

bu

isimleri

saymaa

tevik etmektir. Eer

saymasalard,

halk bunlar

nereden bilecekti. Halka bunlar

ayr ayr

bulup

saymak, tabii ki

güç

gelecekti..

Alimlerin ekserisi

erh

ve izahn

yaptmz,

Ebu

Hüreyre'nin

(R.A.)

rivayetini

kabul

etmilerdir. Yalnz mam

Ahmed

ve

Beyhaki,

Ebu Hüreyre'nin

(R.A.)

rivayetini

cerh

ederek,

raviler

zincirinde

baz

zayf

halkalarn

bulunduunu

ileri

sürmülerdir.

Ebu

sa

Tirmizi

61

bu

rivayet

hakknda zaafa

delâlet eden

baz

hususlara

iaret

etmitir.

Ayrca

dier

muhaddisler

de,

bu

rivayette görülen bu

üc

hususa

dikkati çekmilerdir:

61

Sünen-i

Tirmizi.

Kütb-i

Sitte'nin üçüncüsü

olan bu kitab

Türkçeye

tercüme

edilmektedir.

Cilt:

1

Sünen-i Tirmizi

Tercemesi

Mütercim:

O. Zeki

Mollamehmedolu.

yunus Emre yaynevi. stanbul

1972.




213

a)

Ebu

Hüreyre'den

(RA)

nakledilen

bu

rivayete

karklk

vardr: Çünkü

ondan,

birbirlerine-birinde ibda

7

dierinde tabir

bulunan-zt

iki

rivayet nakledilnitir.

b)

Onun

rivayeti,

Hannan,

Mennan, Romazan

gibi

isimlerle,

dier

haberlerin

bildirdii

isimleri

içine

almamtr.

c)

Sahihte

adeti

beyan

eden

Peygamber

(S.A.V.)in sözü

Allah'n

doksan dokuz ismi

vardr; kim

bu

isimleri tadad

ederse

cennete

giren)

olmutur.

simlerin

ayr

ayr

zikri

ise,

Sahihde

varit

olmamtr.

Sahihde

bu

hususta

garip

bir

rivayet

vardr

ki, içinde

zayf

bulunan ravi

mevcuttur.

Bu

miktar

gösteriyor

ki,

simler

bu

saydan

fazla deildir.

Ebu

Hüreyre'nin (R.A.)

rivayetinin

dnda

kalan

isimlerin

el-

de

edilmesi bizi,

bu

zahirden

alakoymutur.

Çünkü

simlerin

adedi

'bulunan

rivayeti biz

zayf

sayarsak,

müküllerden

bir

kaç

bertaraf

edilmi

olur.

Çünkü

biz

diyoruz

ki;

isimler

doksan

dokuzdur.

Allah

bun-

lar

kendine tesmiye

etmitir.

Onu yüze

tamamlamamtr.

Çünkü

o,

tektir;

teki

sever. Bunlarn

içine

Hannan

Mennan

ve

dier

isimler

de

dahil olmaktadr.

Bunlarn

hepsini bir araya

getirmek,

ancak Kitap

ve Sünneti

aratrmakla

mümkün

olur;

Çünkü

bunla-

rn

bir

ksm

Kitabullah'da

bulunur,

bir ksm

da

Resulûllah'n

ver-

dii

haberlerde.

O

alim

demitir

ki:

Kitap

ve

sahih

haberlerden

isim

elde

edebildim.

Dier

ilimler,

içtihad yolu ile

haberlerden

elde

edilmedir.

Sanrm ki,

isimlerin

saysn

bildiren

hadis

ona

erimemitir.

ayet

ulasayd,

onu

zayf

bulurdu

veyahut o

rivayeti

brakp da

sahihde

mevcut

olan

haberi

alr ve

kalan

isimleri

sahihdeki

ha-

berlerden

aratrmaya

koyulurdu.

bu

merkezde

olursa,

onlar

aratrmak

suretiyle

sayan

kii



214

mam- Gazalî

son

derece

yorgunluu

göze

alacaktr.

Tabii

ki

böyle bir kimse

cennete

hak

kazanm

olur.

Yoksa hepsinin, ayr ayr

beyan

edildii rivayetten

bu isi

ri çkarp saymak zor

bir

ey

deildir.

Evet; sahihlerin baz lâfzlarnda: Onlar ezberleyen cenne-

te

girer diye

varit

olmutur. Hfz etmek,

üphesiz ki

yorgunluk

isteyen bir itir..

te

bu

hadisden

anladm

ihtimaller bundan

ibarettir

Bundan

fazlasna

temas

etmek, ancak

tahminle

bilin

içtihadi

ilere

tevessül

etmek

olur ki,

bu

akllarn

yürüyecei

yolun dnda

kalr.

Vallahu

Alem



3-Aû

Esmâ-i

Hüsnâ erhi

215

ÜÇÜNCÜ

BÖLÜM

^

ÜÇÜNCÜ

KSM

i

ALLAH'A TLAK EDLEN SM

ve

SIFATLAR

TEVKF

MDR,

YOKSA

AKLIN BUNDA

BR

DAHL VAR

MIDIR?

BU KISIM

BUNUN

HAKKIN-

DADIR.

El-Kaz

Ebu

Bekr

bunun

caiz

olduunu

(Yani

Aklnda

bunda

bir rolü bulunduunu

söylemektedir. Ancak ne

var ki, eriatn

menettii

veya Allah

hakknda mânâsnn

müstahil

(imkânsz)

olduu

hususlar

bundan

istisna edilir.

er'an

bir mânâs

olma-

yansa caizdir..

Ebül

Hasan

El-E'ariye göre, bu

tevkif

üzerine

mevkuftur.

zin

olmadkça,

manasyla

mevsuf olan bu ismin

Allah'a

iflâki caiz

deildir.

Bizce muhtar

olan udur:

Biz

bir

ayrm

yaparz

ve

deriz ki:

f~Her

isme

raci

olan

(Husus)

izine

baldr.

Vasfa

raci olan ise

izine bal

deildir. (Yani

isim

mânâsnda olan

isimler,

izne ba-

ldr,

vasf

mânâsnda

olan

isimler

ise

izine

bal deildir.)

Vasf

mânâsnda

olann

doru

olmas

lâzmdr.

Doru

olursa

mübah

olur;

yalan

olursa

asla..

Bunu da

ancak, isimle

vasf

arasndaki

fark

anladktan

sonra

anlayabiliriz.

Onun

için

deriz

ki:

sim,

müsemmaya

devlet

için

vaaz

edilen bir

lâfzdr..

Zeyd'i

ele

alalm: Bunu ad

Zeyd'dir.

Kendisi

beyaz

ve

uzun

boyludur

diyelim

biri

kalkar

da

onun

adn

söylemez

de

(Ey

beyaz

ve

uzun)

diye

çarrsa,

Zeydi

ismi

ile

deil, vasf

ile

ça-

T

T

M

A

K

)

M

APS

Ölh&ht

ÛFRUTM^'





Esroâ-i

Hüsnâ erhi

217

Benim, Ahmet,

Muhammed,

El-Mukf,

El-Mahi,

Nebiyyuttevbe,

Nebiyyurrahme,

Nebuyyüi-Mülhime

sibi

isimle-

rim vardr..

62

Peygamberimiz

bu

açklamay

yaptktan sonra

ona

baka

bir

isim

koyamayz,

yani

baka

bir

isimle onu

çaramayz.

Onun

güzel

vasflarndan

haber

vermek

için

ancak

öyle

diyebiliriz

O,

Alimdir,

Mürittir,

Reiddir,

Hadiddir.

Zeyde, o

uzundur,

o,

beyazdr

dediimiz

gibi.. Bu

onun

ismini

söylemek

deilde

vasfn

söylemeklir..

Hülasa,

bu,

bir

lafzn

onun

hakknda

denip

denmeyeceini

inceleyen fkhi bir

meseledir.

öyle

izah

edebiliriz

bunu;

Peygamberi,

kendisinin

kendi

zati risalet

penahlarna takt

isimlerden

maada

isimle

çaramyoruz.

Hatta

insanlar

bile

ça-

ramyoruz.

Bu

yasak

Allah

hakknda,

yasak

olmaz

m

hiç?

te

bu,

bir nevi

eri

hükümler

esaslarndan

biri

olan

fkhi

k-

yastr.

Vasfa

gelince:

Bu,

bir

ii

haber

vermektir.

Verilen

haber ya

dorudur,- ya

yalandr.

Din yalann

suret-i

katiyede

haram olduunu

açklamtr.

Ya-

62

Buhari, Müslim,

Tirmizi,

Malik,

Nesei'nin

Cübeyr

bn-i Mut'm

(RA)'den riva-

yet

edildiine

göre:

Peygamber

efendimiz

öyle

buyurmulardr:

Benim

be

ismim

vardr.

Ben

Muhammed'im.

Ben

Ahmed'im.

Ben o

Mâni'yim ki

Allah

benim

(nübüvvetimi)le

küfrü

mahvedecektir.

Ben

o

Hâirtfm

ki

(kyamet

gü-

nünde

bütün)

insanlar

beni

takib

ederek

har

olunacaklardr.

Ben kendinden

sonra

(peygamberlikle

vazifeli)

hiçbir

kimse

bulunmayan

o malûm

Akib'imdir.

Akib,

kendisinden

sonra

hiçbir

peygamber

bulunmayandr.

Bu

mevzuda

fazla

bilgi

için u

kitaplara

baknz.

Müslim'in

Sofuolu

tercümesi

C

7

sf:

227

de

2354

No'lu

hadis.

Tirmizi'de

2842

No'lu hadis.

Camüssair

3437

No'lu

hadis.



218

mam- Gazalî

lan

yalanlklan

çkaran

bir

arz

vaki

olursa

baka. Din

dorunun

helâl

olduunu

açklamtr.

Ama

helali

helallikten çkaracak

bir

arz

vaki olursa

baka.

Zeydi

vasf

ederken onun

var

olduunu

haber

vermemiz

nasl

doru

ve mübah

ise,

Allah' vasf

ederken

onun

kadim

ol-

duunu

haber

vermemiz de

bu

hususta

-

eri

delil

bulunsun,

bulunmasn-

doru

ve

mübahtr.

Zeyd

hakknda

o,

ekar

(Kumral)

'dr

diyemeyiz.

Çünkü

bu

haber

kendisine

ulanca

nefret

edecektir

ve belki

de

kzacaktr.

Çünkü

bu

vasf

Zeydin

ahsiyetine

bir

noksanlk

getirmektedir.

te

Allah

hakknda

da,

tpk

bunun

gibi,

Zat-

Sübhaniyesine

noksanlk

getirecek

bir

vasf

söyleyemeyiz..

f)X^C

Fal<at

'

nol<s

anlk

ifacle

etmeyen

hatta

bilâkis

medhe

delâlet,

eden

bir vasf

söylersek

bu

üphesiz

ki

mübahtr.

Lakn

bunun

yukarda

arz ettiimiz, tahrim

sebeplerinden

arnan

doru

haber

gibi

olmas

arttr.

Mesela

Allah

hakknda,-

Zari,

Haris,

diyemeyiz.

Fakat

hanmn

hamile

brakp

da

çocuun

dünyaya

gelmesine

sebep

olan

kimseyi

nazar

itibara

olmadan

asl

eken

o

deil;

Allah'tr,

tohu-

mu

topraa

atp

ekin

ekini

düünmeden,

asl

zari o

deil

Allah'tr

diyebiliriz.

Attn

zaman

sen

atmadn,

ancak

Allah

att.

63

Cenab-

Hakk

(Ya

muzili=ey

zelil

eden )

diye

çaramayz.

Fakat

(Ya

muiz=ey

aziz

klan,

ya

Muzil=ey

zelil

klan)

diye ra-

hatça

çarnz

—

Neden

mi?

—

Çünkü bunlar

birletikleri

vakit,

medih=övgü

vasf

ortaya

çkar..

Zira bu,

iin

her

iki

yönü

de

elinde

(kudretinde)

bulundu-

63

Enfâl

Sûresi,

17.

âyetin

bir

ksm.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

219

unu

açkça

gösterir..

Duada

da

durum

böyle

deil

mi?

Allah',

emrettii

gibi

Es-

ma-i Hüsnâ ile (en güzel

isimleri

ile)

çarrz.

simleri

geçtiimiz-

de

ise Medih ve Celal sfatlar

ile

çarrz..

Ya Mevcud,

Ya

Muharrik,

Ya Müsekkin

diye

çarmayz

da

(dua

etmeyiz

de);

Ya mukil'el-Aerat

=

(ey düenleri

kaldran) Ya

münzilel

berekât=

(ey

bereketleri indiren )

Ya

Müyessire Külli;

asirin

=

(ey

her

zor olan

kolaylatran )

diye

çarrz

(dua

ederiz)..

Yine

bir

insan

çarmak istediimizde, onu

ya ismi ile çar-

rz

veyahut,

(ey

erif,

ey

fakih), diyerek

övgü

ifade eden

vasf

ile

çarrz de; (ey

uzun,

ey

beyaz)

diyerek

seslenmeyiz.

Fakat

onu

hafife

almak istediimiz de,

(ey

uzun, ey

beyaz

adam)

diye

sesleniriz..

Onun

(insann)

sfatlarndan

sorulduumuzda, beyaz

renkli

ve

siyah

saçl

olduunu söyleriz.

Duyduu

zaman,

ho

karla-

mayaca

bir vasfla-gerçek

olsa

da

bi-vasf

etmeyiz,

onu.

Mesele

yine böyledir:

Eyay

idare

eden

kmldatmayan,

beyaz yapan

ve

siyah

yapan

kimdir?

diye

sorulduumuzda,-

(Bunlar yapan)

Allah'tr

deriz

ve

bu

ileri

ona

izafe

etmekte,

-eri

bir

izin

var

mdr,

yok

mudur?

diye

beklemeyiz.?]

Evet

Allah, vardr,

yaratand-r.

-Muzhir

de O'dur,

Muhfi

de...

Musid'de

O'dur;

Muki

da..

Mubki'de

O'dur,

Muni de,

Evet

tevkif

varit

deilse

bile bütün

bunlar ona

itlâk edilebilir.

SORU:

Neden

Allah

için,-

Arif,

Akil,

Zeki

ve

benzeri

vasflar

denile-

miyor?



220

mam-

Gazalî

—

CEVAP:

Bu

ve

benzeri

vasflarda

mani

olan

husus

ihamdr

ki izin

ol-

madan

caiz

olmaz.

Es'Sabur, Er'Rahim,

El-Halim

sibi

(isimlerde)

her ne

kadar

iham varsa

da, onlar

da

izin varit

olmutur.

Bunc

ise izin

yoktur.

Bundaki

iham

udur: Akll

olan,

o

kiidir

ki,

kendisini,

kötC

lüklerden

önleyen bilgisi

vardr.

Meselâ

onun için

(Onu akl

netmitir

=

kötülüklerden

alkoymutur)

derler.

Fitret ve Zekâya

gelince:

Bunlar,

müdrik (idrak

eden)den gaip olan

eyi

suretle

idrak

etmeyi

i'ar

ederler. Marifet

ise,

önceden

bilinmeyen bir

e

bulunduunu

haber

verir.

(te bu gibi

maniler)

bulunduu için

bu

vasflarn

Allah

hak-

knda itlâk

edilmesi

caiz

olmuyor..

ayet

Lâfz

incelenip

de

;

ki

mefhum

arasnda herhangi

bir

iham

görülmez,

din

de men

etmezse,

o zaman

kesin olare

onun

itlâkna

cevaz

veririz..

Doruyu en iyi

bilen Allah'tr

Dönü

de

yalnz

O'nadrL.

IMAM-l

GAZAL'NN

KTABI

BURADA

SONA

ERD.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

221

BU

KISIM ESMÂ-

HÜSNA'NIN

KISACA MÂNÂLARINI,

OKUNMA-

SININ

ADABI,

FAZLET VE

MEZYETLERN BEYAN

EDER.

64

Öyle Allah

ki

ondan

baka

ilah

yok.

En

güze isimler

Esma-i

Hüsnâ

O'nundur.

Allah

Teâlâ

kendisinden

bakas

olmayan

tek

bir

Allah'tr.

1

0^5^

ER'RAHMAN: Rahmetten mütak

olup, dünyada

mü'min,

kafir

bütün yaratklara

rahmet

ve merhamet

eden nimet

veren

demektir.

Esma-i

Hüsna'nn

ayr ayr

her birinin

hesabi

sar

ile,

adedi

olup,

zikredilecei

gibi,

Allah

lafza-i

celilinin

adedi

olan 66

defa, Rahman ismi

erifinin

de adedi olan 298

adedine

göre

kraat

edip,

dergah

kibriyadan istidai

inayet

ve

rahmet

eden

kimsenin

her

ne murad

varsa

hasl

olur.

Ve kaffei

havayici biiznillah

husul

bulur.

Allah ism-i Celili, zat ilahi ismidir.

Bir

sfata

delâleti

yoktur.

Rahman ismi ise Allah

isminden

baka

dier bütün isimler

gibi,

ismi

sfat

olmakla,

Allah-ü

Teâlâ'dan

bakasna

isim

olarak

veril-

mesi

caiz

olmayan

has

isimlerindendir.. Nitekim Cenab- Hak

Kur'an-

Kerimin Araf Suresi

180.

ayeti

kerimesinde:

Meali: Allah'ndr en

güzel

isimler.

Esma-i

Hünsa

Allah'a

Bu

ksm

mütercim

M.

Ferat

tarafndan

ilâve

edilmitir.



222

mam-

Gaz

alî

mahsustur.. Onun

için siz Allah

Teâlâ'y o

güzel

isimlerle

zikre-

dip

çarnz. Ve

ona Esma-i

Hüsna

ile

dua

ediniz, demektir:

Bu

ayeti

kerimeden

Esma-i

HüsnaV (O

güzel

isimleri)

kullara isi

vermenin

caiz olmad

anlalmaktadr. Vehab,

Cebbar,

Vahi

gibi

isimlere, Abdülvahhab,

Abdülcebbar, Abdülvahit

gibi

abil

kelimesini

ilave

etmek

lazmdr ki,

Vahab'n kulu

Cebbar'n

kulu,

demek

mânâsn

alm olsun.

(Ur^t

Er'RAHM:

smi erifinin

mânâs:

Er'Rahim,- Ahirette yalnz

mü'minlere pek çok rahmet in'am

ve

ihsan

eden mü'minlere

evkat

ve

merhamet edip mazlumun

hakkn

zalimden

alan

demektir.

Er'Rahim ismi

erifini

def-i

b

için

itikad-i

tam ve hulusi kalb ve

tahareti

kamile

ile,

yedi

gi

sabah

namazndan

sonra

kbleye müteveccihen oturup

ismin,

adetine

göre

208 defa

tilavet

ile

Allah Teâlâ'ya

arz n

ve

takdim-i istida ve

istirham

eden kimse

biiznillah

her

türlü

lâ,

keder

ve kazadan

emin ve

mahfuz

olur.

Dünyann

nimeti

hakir

ve azim, nakis

ve

tam

iki

ksmdr ki,

hakir ve nakz nimetler.

Rahim ismi

sfat manasna göre kafirlere

de

verilir..

Ama

ahiretin

nimetleri tam ve

kamil

olduundan, Rahim

ismi

sfat, anlamna

göre ahirette

yalnz,

mü'minlere

verilir.

Esma-i

Hüsna

ile

dua etmemiz için,

emrolunduumuz

Al-

lah'n

en güzel isimleri 99 dur. Onlar

sayan

ve

ezberleyen cer

nete

girecei Buhari ve

Müslim'in

rivayet

ettii bu

hadisi erifte

anlalmaktadr.

EI'MELK:

smi

erifinin

manas;

EI'Meiik; yaratma,

diriltme

ve öldürme ile her eyin mutasar-





224

mam- Gazalî

3

-

Dille

inanc

takviye

4

-

Hatrna

marifeti

ilahiyeden

baka

bir

ey

gelmemektir.

Bu

dörtten

biri

kalpte

iman olmadan dille ikrar, makbul de-

ildir. Zira nifaktr.

Kalpte iman olup, dille

ikrar etmezse,

iman

kabul

deildir

günahkâr

olur.

EI'Müheymin

yaratklarn

ilerini rzk

ve

ecellerini ve

büt

hallerini bilen,

koruyan

ve

gözetendir.

EI'Müheymin

ismi

erifi,

adetine

göre, 145

defa tilavet

eden

Allah'n

keremiyle

saadete

yükselir.

Ona

ne

eytan

ve ne

de

bir insan

tasallut

edemez.

Zarar

ve

ziyana

ulatramaz. Dümann

zulüm

ve

errinden

emin

ve

mahfuz olur. Ehli

tevhide

dört

ey lazmdr.

EI'MÜHEYMN:

smi

celilinin

manas;

1

-

Tasdik,

zira tasdik

olmazsa

münafk olur.

2

-

Tazim,

Eer

tevhidi

tazim

üzere

olmazsa

mübtedi

olur.

3

-

Halâvet,

çünkü

tevhidinden lezzet almaz

ve

halâveti

bulmazsa

mürai

olur.

4

-

hlâstr; Zira

tevhidi ihlas üzere olmazsa

fask

ve

facir

olur.

i*j*î

EI'AZZ: smi erifinin manas;

El'Aziz,

kuvvet

ve

galebe

sahibidir.

Daima

galiptir.

Fakat

hikmeti

icab

çok

defa

zalimleri cezalandrmakta

acele

etmez,

bazlarn

da

ahirete

brakr.

El'Aziz ismi celilini

adeti

üzerine

94

defa okuyan

kimse

Hak

katnda

aziz

olur..

Allah

Teâlâ'nn

izniyle hiçbir

vakit

dücar-

me-

zellet

olmaz

Esma-i

Hüsna'nn

kraatinin

adab

1

-

tikad

tam ve

Cenab-

Hakka

yönelmek.

2

-

Bedende

elbisede

ve mekanda temizlik.





226 mam-

Gazal?

jl>

3

El'HALK: lmi

erifinin

mânâs;

'Halik,

her

eyi

yaratan

yoktan

var

eden

demektir.

ET

Halik

ismi

celilini

731 defa

okuyanlara

Cenab-

Hak

muvaffakiyet

es-

babn yaratr.

Evlâd

olmayan

o niyetle

devam

ederse evlâd

olur.

Rzk

hususunda

tesiri

büyüktür.

Duann

fazileti

çoktur.

Çün-

kü

duann

mânâs

Cenab-

Hakk'a

tazarru ve niyaz

edip

yalvar-

maktr.

Allah

Teâlâ'nn

da kullarndan

bekledii

vazife

budur.

U0

EL-BARU

smi

erifinin

mânâs;

El-Bariu,

her

eyi

eksiksiz

ve

birbirine

uysun

yaratandr.

EI'Bariu

ismi

erifini

213 defa

okumaya

devam

den tehlikeli

has-

talklara

yakalanmaz.

Rütbe ve

makamndan

çkarlm

olan

kii

bu

esmaya devam

ederse elinden

kaçrd

makam

ve

mansab

yine

eline

getirir.

Duann

meziyeti çoktur.

Hz.

Peysamber

Efen-

dimiz

hadisi

erifinde

Allah'n

katnda

duadan mükerrem

ve

sevgili

bir

ey

yoktur

buyurmutur.

Ayeti kerimedeki

Esma-i

Hüsnâ

ile

Allah'a

dua

ediniz

emri

bunu

teyyid etmektedir.

-

jjâi

EL'MUSAvVR:

smi

erifinin

manas:

-

EI'Musavvir,

her

eyi ekilleyen

suretle

ayrandr.

EI'Musavvir

esmasnn

336

defa tilâvetine

devam

edene Cenab- Hak

talakati

lisan

nutuk ve

anlatma

maharetini

ihsan

eder,

tahsili ilim

kolay

ezberleme

hususunda tesiriri

icra

hasl olur.

Allah

Teâlâ

hadisi

kutsisinde Ben

gizli bir

define idim,

bilinmek istedim ki,

mahlûkat

yarattm

buyurmutur.

jSîi

EI'GAFFAR:

smi

erifinin mânâs;

'Gaffar,

suç

ve

günabUrn

dünyada örten, ahirette

de

ce-

zalandrmayp

affeden

balayandr.

|p

EI'KAHHAR

smi

erifinin

mânâs;



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

227

El'Kahhar,

dümanna

istediini

yapan, hor

ve

hakir

görüp,

ezen

ve öldüren mahf ve

helak

eden galip

ve

hâkim olan

ve

bütün

varlk

emrinde

musahhar

olandr.

El'Kahhar

esmasn

306

defa çeken

kimseye

zülm ve

fenalk

isteyenleri Cenab-

Hak

kudreti

kahiresiyle

helak

eder.

Zalimlerin

kahr,

düman

errinin

giderilmesi

hususunda

tesiri

vardr.

Zalimlerin errinden

korun-

may Allah Teâlâ'dan dilemek lazmdr. Hatta Resulü Ekrem

efen-

dimiz

hadisi

erifinde

Dünya

ve ahiretin

saadeti

ebedi

istikbalin

temini

hususunda Cenab-a

Allah'a

da dua etmeyenlere

Allah

Teâlâ

darlr.

Gazap

ve

hm

eder

buyurmutur.

L>frJ\

ELVAHHAB:

smi

erifinin manas;

ElVahhab,

karlksz

nimetler

veren,

bol bol

balayandr.

El'Vahhab ismi celilini

izzi

dünya

ve erefi

ahireti arzu eden

kimse

14

defa

okursa eref

ve

izzeti artar

rütbesi

yükselir.

Resulûllah Efendimiz hadisi erifinde Dua etmekle

acizlik getir-

meyiniz,

çünkü

dua

etmekle

kimse

helak

olmaz

buyurmutur.

Ötftîi

ER'REZZAK:

smi

erifinin

manas;

Er'Rezzak rzklar

yaratan

ve ihsan

edendir.

Er'-Rezzak

ismi

celilini 308 defa tilavet eden, kimseyi Cenab-

Allah

rzk

mal

ve

servet

bolluu

ile

taltif ve

ihsan

buyurur.

Darlk

ve zarurete dü-

mü

ise biiznillah

ondan

kurtulur. Bir

daha

sefalet ve

perianla

düçar

olmaz.

Kar

ve

kesbi

kazanc

artar.

Hadisi

erifte

Pey-

gamber

Efendimiz:

Dua

mü'minin

silah

dinin

direi

yer

ve

gök-

lerin

de

nurudur.

buyurdu.

£&J

EI'FETTAH:

smi

erifinin

manas;

EI'Fettah,

hayr

kaplarn

rahmet hazinelerini

her

türlü

açan,

mükülleri

halledendir.

EI'Fettah ismi

celilini 489 defa

tilavetle dergah

ilahiyeye te-

vessül ve

iltica eden kimseye

Cenab- Allah hayr

ve hasenat



228

mam-

Gazalî

kaplarn

açar.

lerinde

mükülat

ve zorluk görmez.

Hz.

Resülüllah

bir

hadisi

erifinde

Allah

Teâlâ'nn

takdirin-

den

saknmak

fayda

vermez.

Amma

yaplan

da

nazil

olmu

ve

olmam belâ

ve musibeti def

edip

gidermeye fayda

verir.

Nazil

ve vaki

olmu

belây

giderir,

Henüz nazil

olmayan

belâ

ve musi-

bete

mani olur.

buyurmulardr.

jUtfî

Ef

ALM

smi

celilinin

manas;

Alim,

gizli

ve

aikar,

her

eyin

iç

ve

dn,

ilk ve sonunu

çok

iyi bilendir. ElTm

ismi

erifinin

kraatine

devam

edenin

kalbi,

nur,

ilim,

ziya

ve

irfanla

dolar.

Zihni

ve fikri

açlr. Cenab-

Hak

Kur'an-

Kerim'de

Siz bana dua

ediniz

ve

benden

isteyiniz,

de

duanz

kabul

edeyim.

Dileklerinizi

yerine

getireyim.

b

du.

l/t0\

EL'KABIZ:

smi

erifinin

manas;

El'Kabz

diledii

baz

insanlardan

servet ve

genilii

ölür

annda

da

bütün

yaratklardan

ruhlar alandr.

El'Kabz

esmasn

903 defa

çekmeye

devam

edene

Cenab-

Allah,

heybet

ve

celal

verir.

Ondan

yaratklar

korkar.

Kendine

zulüm

ve

hile

yap-

mak isteyen

dümanlarnn

kötülüklerinden

emin

eder.

Fenalk

yapmak

isteyenler

kahru

perian olup

düer.

bni

Kesir

tefsirinde

demitir

ki; Esma-i

Hüsna'nn

99

isme

münhasr

olmadna

mma-

Ahmed-bn-i

Hanbel,

Müsnedinde

senediyle

Abdullah

bn-i Mesud'dan

rivayet

ettii

delâlet

eder.

Allah

Teâlâ'nn

Esr

i Hüsna'snda

kitapta

indirmedii

kimseye

bildirmedii

ilr

gaybde

yalnz

kendisinin

bildii

isimleride

vardr. u

halde

ev-

velki hadiste

Allah

Teâlâ'nn

99

ismi

yani

bir müstesna

olmal

üzere

100

ismi

vardr.

Onlar

ihsa

eden,

sayan

cennete

girer,

buyurmas

Allah'n

malûm

olabilen

Esma-i

Hüsna'sndan

99'unu

ihsa

eden,

yani

ezberleyip sayan

yahut

Allah'la

muamelesinde

onlarn

hududunu

muhafaza

edip

güzelce

riayet

eyleyen

kimse

cennete

girer

manasna

olmak

gerektir.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

229

EL'BASID: smi

celilinin mânâs;

EI'Basid

baz

insanlara

rzk,

servet

genilii,

cesetlere

de

ruhlan

verendir; EI'Basid

ismi

erifinin

72

defa kraati

insann

kal-

binden

gam

ve kasaveti

giderir.

Ferah ve surûru

arttrr. Rzk

kâr

ve

kesbi çoaltr.

Merak

ve

endieye

mübtelâ olan

kimsenin

kalbinden o

merak

ve endieyi

giderir.

Yerine

nee

getirir.

Esma-

i

Hüsna'nn tam

100

saylmaypta

biri

müstesna

olarak

99

sayl-

masnn hikmetide o

tektir,

teki

sever, diye

beyan

buyurulmu

olmasdr

ki,

Allah

Teâlâ

tek

olduu

için

Esma-il

Hünsâ(snn

sa-

ylmasnda

da

tek adete

riayet

etmek

müstehab

olduu

anlal-

mtr.

jt4^

EL'HAFID: smi

erifinin

mânâs.

EI'Hafd,

kafirleri akilikle

dümanlarn

lanetle

ahirette

de

azapla

alçaltan

ve

indirendir.

EI'Hafd

esmasn

kendini

bilmeyen,

karanla,

zulüm ve kibre

bürünmü

olan bir

sahibi

makam

cebbare

beddua

niyetiyle

1480,

defa

çekilir

ise

Cenab-

Hak

onun

layk olduu

cezay

tertib

buyurur.

Dümann

kahru

peri-

an

olmasnda bu

esmann

tesiri

vardr.

Namazlardan

sonra

tebih

dualarnda

33

defa

sübhanellah

33

defa

elhamülillah,

33

defa

Allahü

Ekber

Allahü

Ekber

diyerek

teker

teker

mecmuunun

99

adetine

tek

olarak

ibla

edilmeside

Allah

Teâlâ

tektir,

teki

sever,

hikmetiyle

mütenasiptir.

o

ER'RAFIU: smi

erifinin mânâs.

Er'Rafiu,

Müminleri,

saadetle,

dostlarn

izzetle

ahirette

ni-

metleriyle

kaldran

ve

yükseltendir.

Er'Rafiu

ismi

celilini

sabah

namazndan

sonra

351

defa

okuyan

kimsenin

derecesi

yüce

ve

insanlar

katnda

sözü

geçerli

olur. Bu

esmann

bereketiyle

o

kimseye

mintarafllah

dünya

ve

ahirette

yüksek

rütbe

ihsan

buy-

rulur.

Hadisi

erifte

O

Tektir,

Teki

sever

buyrulmakla

Esmaullahdan

birininde

elvitru

olduu

i'ar

olurak

100

isim

anla-



tlm

ancak

saylmakta

biri

istisna

edilerek

99'u

saylmtr.

B

suretle

Esmâ-i

Hüsna'nn

99'a

münhasr

olmad

da

ayn

hadis-

ten

anlalm

demektir.

J5I1

EL'MUZ:

smi

celilinin mânâs.

EI'Muiz itaat

edenleri

aziz eden

ve

yükseltendir.

Muiz

ismi

erifini 117

defa

okumaya

devam

eden

kimse dünya

ve

ahirette

aziz

olur. Ona

kötülük

ve hakaret

etmek

isteyen

fikir

maksadn-

dan

vazseçmeye mecbur

olur.

Çünkü

Cenab-

Hakk'n

aziz

kld kulunu

kimse

zelil

edemez.

zzet

bir

nurdur ki, o

zalimle-

rin

özlerini

görmez klar.

Allah

Teâiâ

Hazretlerinin 99

Esma-i

Hüsnâ'sn

ezberleyip

ihsa

etmenin

marifetullah

hususunda

ve

duann

müstecab

olmasnda

tesiri

ve

fazileti

bulunduu

var

olan

müteaddit

rivayetlerle

haber

verilmi

ve

o

babta

mütak

eserler

yazlm

olmakla

Allah

Teâlâ'nn

bildirdii

ve

bildirmedii

daha

birçok

Esma-i

Hüsnâ's

vardr.

t *0

JJl»

EL'MUZL: smi

erifinin

mânâs.

El

1

Muzil,

suçlular

hor

sören

ve hakir

eden

düürendir.

EI'Muzil esmasn

770

defa

çeken

dümann

kahru

perian

et-

mek

hususunda

Cenab-

kibriyann

muavenetine

nail

olur.

Dü-

man

kötülüünden,

zalimin

zulmünden

korkmaz,

her

gün

ales-

sabah bu

esmaya

devam

ederse

korktuundan

emin

olur.

Kim-

se ona

zarar

ve

ziyan

ulatramaz.

Beyhâki'de

EPEsma

ve sfat

tabnda

bu

hadisi

Abdullah

bn-i

Mesud'a

muttasl

senedi

öyle

rivayet

eylemitir.

Resulûllah

buyurdu

ki

Herhangi

müslim

bir

merak

veya

hüzne

duçar

olur

da

Allahm

ben

se

kulunum.

Ve

kulunun

olu

ve

cariyenin

oluyum.

Nasiyem

(Al-

nm)

senin

elindedir.

Bende

hükmün

cari,

hakkmda

kazan

ada-

lettir.

Senin

olan

kendine

tesmiye

ettiin

veya

kitabnda

indirdi-

in

veya halkndan

birine

bildirdiin

veya

kendi

katnda

ilmi

gaybde

kendine

tahsis

buyurduun

her

isimle

senden

dileri

ki,

Kur'ani;

kalbimin

bahar,

hüsnümün

cilas,

hem

ve

gamm



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

231

gidericisi k

lasn.

diyerek

dua

ederse

herhalde Allah

Teâlâ onun

merakn

giderir.

Gam ve

hemminin

yerine

ferahlk

verir.

Dediler

ki; Ya Rasulallah

Bu

kelimeleri

örenelim mi? Evet bunlar iiten

kimsenin örenmesi lâzmdr. buyurdu.

Es'SEAA:

smi erifinin mânâs.

Es'Semi

karncann

ta

üzerinde

yürüyüündeki

ayak

adm-

lar seslerinden daha az, her

sesi

ve her eyi nihayetsiz

ve

son-

suz

iitendir.

jrP^

EL'BASR: smi celilinin mânâs.

EI'Basir,

sonsuz ve nihayetsiz her eyi

görendir. EI'Basir ismi

celilini

302 defa okumaya devam edenin basar

ve

basireti

nuru

ilahi ile münevver

olup

her eyi görür.

Vukuundan

evvel

his

ve

idrak

eder.

Ulum ve

fünuna vakf olur. Esrar gizli

melekutu

müd-

rik

olur.

Zihni

ve

idraki kuvvet

kazanr.

Düündüü

eylerde

do-

ruyu

görür.

Hataya

dümez.

Beyhaki

muttasl

senediyle Hz.

Aie'den rivayet ederek dedi ki: Ya Resulûllah

Allah

Teâlâ'ya

dua edildii

zaman

icabet

buyurduu

esmasn bana öret

demitir.

Resulûllah'ta

Ya

Aie

abdest al,

mescide

gir.

ki

rekat

namaz

kl. Sonra dua

et.

Dinleyeyim

buyurdu

O da

öyle

yapt.

Sonra dua

için

oturduunda

Resulûllah

Allah'm O'nu

muvaffak

kl

dedi

O'da

dua

etti.

Hz. Peygamber sabet

ettin.

buyurdu

demitir.

J

EL'HAKEM: smi

erifinin mânâs.

EI'Hakem,

hükmeden,

hakk batldan

ayran

ve yerine geti-

rendir. EI'Hakem ismi

celilini 68

defa

okuyan kimse ilerinde

muvaffakiyete

nail olur. Rzk

ve

kar

artar. Ondan

belâ gazap

gider,

yerine

nimet

hilim verilir.

Duann kabul olmasnn adap

ve

artlar:

Abdestli ve temiz

olmak, kbleye

kar

oturmak.



232 m

am- Gazalî

Suç

ve günahlarna piman olup tevbe etmek. Bir

daha

lememeye

niyet

etmek. Böylece

kendini

temizleyenin

eü

duas

kabul olur.

J x_*JÎ

EL'ADL:

smi

erifinin mânâs.

ElAdl,

denklik

ve

adaletle

hükmedendir.

El'Adl

ismi

celi

14 defa

tilavet edenin

gönlü nur ve adaletle dolar.

lerinde

mizan

adle

uygun

hareket

eder.

Düçar

gadr

ve

zulüm

olmas

ihtimali

olmaz.

Duann

kabulü

için daha baka baz

adaba

riayet

etmek

faydaldr. Duadan evvel sadaka vermek

veya bir hayr

ilemek

duay inançla

sidik ve

ihlâsla yapmak. Kendisinde

eksiklik

düünmeyip

himmetini yüce

etmek.

cÂJaJ

EL'LATIF: smi erifinin, mânâs.

lâtif, en ince ilerin bütün

inceliini

bilen.

nce,

gizli

ve

sezilmez

yollardan

kullarna çeitli

faydalar

ulatrandr.

Eltâtif

ismi erifinin

tilavetine

devam

eden lütfü ilahiyeye

nail olur.

Zor-

lua belâya

afete

darla

düçar

olmaz, Mükülât

ve

felâkete

maruz kalan kimse bu

esmann

bereketiyle

felaketten

kurtulur.

Refah

ve

saadete

kavuur. Duann kabulü

için ayrca

yapaca

eyler.

Duann

banda

Allah Teâlâ'ya hamdü

ükür,

Peygambere

de

salavati

erife,

ve

duann

sonunu da

amin

diyerek

salavat

erife ile bitirmek.

Duay

her:

zaman

tekrar

etmek

ve

meru yer-

lerde

kullanmak.

js£

j

EL'HABR: smi

erifinin

mânâs.

EI'Habir, her

eyin içyüzünden

gizil

taraftarndan

haberdar

olandr.

EI'Habir

ismi

celilinin

811

defa

kraatine

devam

eden,

ale

terin srrna

vukur

peyda,

eder.

Tedbiri

isabetli, görü

ve

kar

maslahatna

uygun

olur.

Giritii

ilerde

muvaffakiyet

hasl olur.

lerinde mükülât

belirirse

bu

esmann

bereketiyle

ondan,

kur-



Esmâ-i Hüsnâ

erhi

233

tulur.

Duann kabulü

için

tesirinin

beklenmesinde

acele etmemek

kabulününde

seçikmesinde ümidi kesmeyip

duay tekrar icra

etmektir.

pjSfc

S

EL'HALM:

smi erifinin

mânâs.

EI'Halim,

suç

ileyenleri

sörüp

dururken

cezalandrlmalarn

ihmal

etmeyip

acelede

etmeyendir.

EI'Halim ismi

celilini 88

defa okumaya

devam

eden, dert,

gazab ve

hiddetten kurtulur.

Ona

kar

olan zalim ve cebbarda

hiddet ve

gazap

gösteremez.

nsanlar tarafndan

rfk ve hilim

ile

muamele

görür.

Kendinin

hilm tabiat

kerem, cömertlii ve

sehas dillerde destan olur. Dua

ederken

konuyu

deitirmemek

dileini

isterken

huzuru ilahide huu ve boyun emekte

oldu-

unu

unutmamak

dilini

de

küfür,

gybet

ve

kötü

sözlerden

ko-

rumak

icab

eder.

pejttli

EI'AZM:

smi

erifinin

mânâs.

El'Azim,

akl

ve

hayalin

düünemedii, gözün göremedii

kadar,

sonsuz büyük ve

azametli olandr.

El'Azim

ismi erifinin

1020

defa

okumasna devam

edene

Cenab-

Hak

mükülâtn

giderecek

bir

kuvveti azime ihsan buyurur. Herkese

kar

sözü

nafiz

olur.

tibari

olup

herkes

ona hürmet

gösterir ve

tazim eder.

Duadan evvel,

abdest

alrken

azn

ve

dilerini

misvak,

frça

veya

parma

ile

temizleyip

az

kokusunu

gidermek

elbisesini

temiz

tutmak lazmdr.

EL'GAFUR: smi

erifinin

manas.

EI'Gafur,

suçlar

ve

günahlar örtüp balayandr.

EI'Gafur

ismi celilinin

1286 defa

tilavetine

devam edenin günahlarn

Cenab-

Hak

afv ve

mafiret

buyurur.

Dünyadaki tesiri zalim

ve

cebabirenin

hrs

ve

gazabn

söndürür.

Kendine

kar

gazab

ve

dümanlk

zarar

ve tesir edemez. Gazab

annda

kendini

gören



234

Imam-

Gazalî

sükunet bulur. Hiddetinden eser

kalmaz.

Dua etmek için

temi

ve tenha yer seçmek; dua

ve dileini

yavaça

ve yalvarmak

suretiyle

alçak

sönül

ile,

mahzuni

kalb ile

yapmak

lazmdr.

&t

E'EKÛR

smi

erifinin

mânâs.

E'ekûr,

rzas

için yaplan

iyilikleri

art ile

karlayan, yüksek

derece

ve bol mükafat

verendir.

E'ekûr ismi celilini

256

defa

tilavet edenin

elindeki

rzk

ve nimeti

ziyade olur.

Hayr

ve

sel

'

artar.

Çünkü ükür nimetin

artmasna

sebeptir.

Allann nimet \

ihsanna

daima

ekür

olmak

kulluk,

zimmeti

farz

olmasndan

baka ükür

nimetini

arttrdndan

kulun menfaatine

mütabktr.

Duay yaparken

mümkün

olduu

kadar

alayarak duay ic

etmek

ve Allah'tan

ne

istediini

anlayarak dua

etmek daha

tes'

lidir.

EL'ALyyÜ:

smi

erifinin

mânâs.

BAliyyü

bütün

rütbelerden

üstün,

derecesi,

pek

yüksek

rütbeli

olandr.

ElAliyyü

ismi

erifini

1 1

0,

defa

okuyan

yüce

mer-

tebelere

nail olur.

Meslei

dahilinde

terakki

eder.

nsanlar

ara-

snda

kadri yüksek sözü

geçerli olur.

Kur'an-.

Kerim'de

mez:

olan dier

isimleriyle

Esma-i

Hüsna

ile

her kim

dua

ederse

m

lûbuna

nail

olur.

Sure-i

Fatihada

mevcut

olan

isimler

Ya

Allah,

\

Rabbi, Ya

Rahman, Ya

Rahim, Ya

Malik

isimleridir.

>bî

EPKEBR:

smi

celilinin

mânâs.

El'Kebir,

kibriya

sahibi

pek

büyük

olan

demektir.

El'Kebir

L

mi

celilinin

232

defa

tilavetine

devam eden

büyüklük

ve

riyas_

rütbesini kazanr.

nsanlar

arasn

da

muteber

ve

hatr

saylr

olur.

Sure-i

Bakara'da

mevcut

olan

Esma-i

Hüsnâ,

Ya

Muhit,

Ya

Kadir,

Ya

Alim,

Ya

Hakim,

Ya

Tevvab, Ya

Basir Ya

Vasi,

Ya Semi,

Ya

Bedi,

Ya

Kafi,

Ya

Raûf,

Ya

akir,

Ya

Vahit,

Ya

Afuv,

Ya

Halim,

Ya

Kabz,

Ya

Basit, Ya

Hayyu,

Ya

Kayyumu,

Ya

Aliyyu,

Ya

Azimü, Ya

Veliyyu,

Ya

Ganiyyu,

isimleridir.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

235

Ja-^

J>

EL'HAFZ

sm

celilinin

mânâs.

EI'Hafiz

yanlp

unutmayan,

yaplan ileri

tutan,

yeri ve

gökleri

ve

bütün

varlklar

belli

vaktine

kadar,

bozulmaktan

koruyan,

afat

ve

beladan,

saklayandr.

EI'Hafiz

ismi erifini

988

defa

okumaya

devam

edenin

nefsi,

mali,

ehli iyâli ve

evlâd

mahfuz

olur.

Oku-

nan hane ve

dükkan hrszlktan,

yangndan

ve yklmaktan

emin

ve

salim

olur.

Karada,

denizde

seferin

selametini

temin

eder.

nsan ve

cin

errinden

belâ

ve

afattan

muhafaza

olur.

Sûre-i

Ali

mran'da

bulunan

Esma-i

Hüsna,

Ya

Kaim,

Ya

Vehhab,

Ya

Seriu,

isimleridir.

Sûre-i Nisa

da

bulunan

Esma-i

Hüsna,

Ya

Rakib,

Ya

Habib,

Ya

ehid,

Ya

Gafur,

Ya

Mugis,

Ya

Vekil,

Esma-i

Hüsna-i

erifeleridir.

o#î

EI'MUKÎT:

smi erifinin

mânâs:

EI'Mukit,

beden ve

ruhlarn

azk ve

gdalarn

verendir.

El-

Mukit

ismi celilini

550

defa

okuyann

rzk

bol, kâr

ve

kesbi

artar.

Malnda

bereket

hasl olur.

Sure-i

En'am'da

bulunan

Esma-i

Hüs-

na,-

Ya

Fatr,

Ya

Kahr,

Ya

Zahir, Ya

Kâdir,

Ya

Lâtif

isimleridir.

EL'HASÎB:

smi

erifinin

mânâs.

EI'Hasib herkesin

yapt

ilerin

hesabn bilen.

Ahirette

he-

saba

çeken.

Ceza

veren

ve tevekkül

edenlere

de yetendir.

EI'Hasib

ismi celilini

tilâvet

edenden,

Cenab-

Allah

düman

kötülüünü

hasidin

hasedeni,

der

ve

reddeder.

Daima

mansur

ve

muzaffer

olur.

Sûre-i

Arafda

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ Ya

Muhyi,

Ya Mumit

isimleridir.

Sûre-i Enfal'da

bulunan Esmâ-i

Hüsnâ Ya

Nimel

Mevla

ve'ni'mel

Nair isimleridir..

$

*

$

l

J-U-î

EL'CELIL:

smi

erifinin

mânâs.

El'Celil,

anna yaramayan

eylerden

uzak,

ululuk ve

celâlet



236 mam- Gazalî

sahibidir.

El'Celil ismi

erifinin

72

defa

devam

kraati,

dünya ve

ahirette,

eref

ve

izzete

yüce

rütbe

ve

deere

kavuturur. \As

heybeti

arttrr.

Sûre-i

Hûd'da

mevcut

olan Esmâ-i

Hünsâ,

Ya

Hafz,

Ya

Rakib,

Ya Mucib,

Ya

Hamid,

Ya

Mecid; Ya

Fealûn,

limayürid,

Ya

Vedûd,

Esmâ-i

erifeleridir.

ijÜ»

EL'KERM:

smi

erifinin

mânâs.

'Kerim,

istemeden

veren

vesilesiz

ihsan

eden,

cömert ke-

remi

bol

olandr.

El'Kerim

ismi

erifini

270 defa

tilavet

edene

Cenab-

Hak

lütuf

ve kereminden

her

eyi ihsan

eder.

Rzk ve

maieti

keremi

Hüdadan

in'am

ve

ihsan buyurulur.

Yaratlnda

keremlik

tecelli

eder. Müracaat

ettii

yerden

kerem

sörür.

Sûre-i

Ra'dde, mevcut

olan

Esmâ-i Hüsnâ,

Ya

Kebir,

Ya

Müteal

isimleri-

dir. Sûre-i

brahim'de

bulunan

Esmâ-i

Hünsâ Ya

Mennan

ismi

erifidir.

Sûre-i

Hicr'de

bulunan Esmâ-i

Hüsnâ

Ya

Hallâk ismi

eri-

fidir.

ER'RAKB: smi

celilinin

mânâs.

Er'Rakib, varlklar

korumak için

sözcü,

ileri

gözetici olandr.

Er'Rakib

ismi

celilini 312

defa okuyana Allah Tealâ

tarafndan

rütbe ve

mertebe hasl

olur.

Bunun

gibi,

sr

ve

hakikatlere vakf

olur. Basar ve

basireti

lir.

Kur'an-

Kerim'de

Sûre-i Meryem'de bulunan Esma-i

Hüsnâ,

Sadk,

Ya

varis isimleridir.

Sare-i

Hac'da

bulunan isim,

Ya

B~

ismidir.

Sûre-i Mü'minin'de bulunan Esma-i Hüsnâ Ya Kerim,

ismi

erifidir.

,

*

.

EL'MUCIB: smi erifinin mânâs.

EI'Mucib, yalvaranlarn isteklerini

veren,

dualarn kab

edendir. EI'Mucib ismi celilini

55

defa tilavet

edenin

meru dua-

lar

kabul olur. Haceti reva, olur. Kuran- Kerim'in

Sûre-i

Nur'da

bulunan

Esmâ-i Hüsnâ,

Ya Hakku, Ya

Mûbin,

Ya Nur

isimleridir



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

237

Sûre-i

Fürkan'da

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ

ise

Ya

Hadi

ismi

erifidir.

Sûre-i

Sebe'de

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ,

Ya Fettan,

ismi

erifidir.

y\

j\

ELVASU:

smi

erifinin

mânâs.

El'Vasiu,

ilmi

rahmeti

her

eyden

geni

olandr.

ElVasiu

ismi

celalini

137

defa

okuyann

mükül

ileri kolaylar.

Skntdan

genilie,

fakir

ve

zaruretten,

servet

ve

zenginlie,

esaretten

hürriyete,

hapislikten

kurtulmaya

intikal

eder.

Kur'an-

Kerim'de

Sûre-i

Mü'min'de

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ,

Ya

Gaffar,

Ya

Kabilu

tevbi, Ya

edidül

kab,

Ya

Zettavli

isimleridir.

Sûre-i

Zariyat'ta

bulunan

Esmâ-i Hüsnâ,

Ya

Rezzak, Ya

Zül

kuvvetil

Metin

isimleri-

dir.

Sûre-i

Tur'da

da

mevcut olan

Esmâ-i

Hüsnâ

Ya

Vitir,

ismi

erifidir.

S

EL'HAKM: smi

erifinin

manâl.

EI'Hakim,

buyruklar

ve

her

eyi

hikmetli

olandr.

SjS)J

EIVEDUD: smi

erifinin mânâs.

El'Vedûd,

iyileri seven,

rahmet

ve

rzasna

erdirendir,

ElVedûd

ismi

erifinin

20

defa

okunmas

celbli

kulûb,

muhab-

bet

teshir

ve

temini

meveddede

icrai

tesir

eder.

Ona

herkesin

kalbi

meyleder.

Ve sevgiyle

dolar.

Her

yerde

mazhar

hürmet

ve

kabul

olur.

Aradaki

buz

ve

dümanl

izale

eder.

Yekdierini

sevmelerini ve dost

olmalarn

temin

eder.

Sûre-i

Kamer'de

bu-

lunan

Esmâ-i

Hüsnâ,

Ya

Melik, Ya

Muktedir,

isimleridir.

Sûre-i

Rahman'da

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ, Ya

Rabbul

merikayni

ve

Ya

Rabbül

maribeyni,

Ya

Zelcelalivelikram

isimleridir.

EL'MECD:

smi

celilinin

mânâs.

EI'Mecid,

azameti

kadri an

büyük

ve

yüksek,

samahati

bol,

zat

erefli ileri

güzel

alandr.



238 mam- Gazali

M

1

EL'BAIS:

smi

erifinin

mânâs.

EI'Bais, Peygamber gönderen, ölüleri

diriltendir.

EI'Bais

ismi

celilini

573 defa okumaya

muvaffak

olann

ileri

nizama

girer.

Maksat ve

meramna

nail olur.

Kemale ular. Kur'an-

Kerim'de

Sûre-i Hadid'de bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ Ya

Evvel,

Ya

Ahir,

Ya

Zahir,

Ya

Bâtn,

isimleridir. Sûre-i

Har'de

bulunan,

Esmâ-i

Hüsnâ

Ya

Melik,

Ya

Kuddûs,

Ya

Selâm,

Ya Mü'min,

Ya

Müheymin, Ya

Aziz,

Ya

Cebbar,

Ya

Mütekebbir,

Ya

Halik,

Ya Bariu, Ya Musavvir

isimleridir.

i-f^îi

E EHD:

smi

celilinin

mânâs.

E'ehid

her

yerde

hazr,

her

eyi

bilen

ve

gören. Ahirette

de herkese

haddini

bildirendir.

Jt

EL'HAK:

smi

erifinin

mânâs.

EI'Hak,

varl

deimeden

duran, ahirette

de

hakk

batldan

ayran, hak sahiplerine, haklarn alverendir.

J-OJÎ

ELVEKL

smi

celilinin mânâs.

ElVekil,

yaratklarn

ilerini

üzerine alan

ve

daha

iyisini yapan

ve

kullara

yardm

etmesine

yelendir.

ElVekil

ismi

erifini 66

defa

okumaya devam eden

kimseye

Cenab- Hak

ilerinde

muvaffa-

kiyet

ihsan

eder.

Rzk

bol,

kâr

ve

kazanc

geni,

saadeti

çok

olur.

Darda

ise

ferah

ve

sürura eriir. Kuvvet

ve kudreti, izzet

ve

lif

ati

artar.

Kur'an-

Kerim'de Sûre-i

Buruç'da

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ,

Ya

Mubdiu, Ya Muidu

isimleridir.

Sûre-i ihlasda

bulunan

Esmâ-i

Hüsnâ

ise

Ya Ahad,

Ya

Samed

ismi

eriflerinden

ibarettir.

Bunlar

okuyan

sm-i

Azam duas

ile dua

etmi olur.

U

jâii

EL'KAvYYU:

smi

erifinin mânâs.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

239

El'Kaviyyu,

pek güçlü

olan

demektir.

El'Kaviyyu

ismi

erifini

116

defa

tilavet

edenin

maddi ve

manevi

kuvveti

artar.

an

yüce,

nüfusu

cari

olur.

Kaviyyu

isminin

srrna

mazhar

olur.

Kalp-

leri

teshir

kudretine

nail

olur.

Allah

Teâlâ'nn

4000

ismi olup,

binini

Allah'tan

baka

kimse

bilmeyip,

dier

bininin

Allah

Teâlâ

ve

meleklerden

baka

kimse

bilmez.

Ve

bininin

Allah

Teâlâ,

melekler

ve

enbiyadan

maada

bilen

olmad

ve

dördüncü

binini

mü'minler

bilip

üç

yüzü

Tevrat'ta,

üç

yüzü

ncil'de,

üç

yüzü

Zebur'da

ve

yüzü

Kur'an-

Kerim'de

mezkur

olduu ve

Kur'an-

Kerim'de

mezkur

plan

yüzden

doksandokuzu

zâhir

olup

birisi

gizli

ve

sakl

bulunduu

Fahri

Razi

tefsirinde

yazldr.

^

EL'METN:

smi

erifinin mânâs.

EI'Metin,

çok

salam

olandr.

EI'Metin

ismi

erifini

500

defa

okuyann

tabiatnda,

hal

ve

hareketinde

metanet

ve

salamlk

hasl

olur.

Kuvvet

ve

kudreti

artar. Halk

katnda

muteber

görünür.

Jjiî

ELVELlVyU:

smi

erifinin

mânâs.

El'Veliyyu,

iyi

kullarna

dost olup

yardm

edendir.

ElVeliyyu

ismi

erifini

46

defa

okuyana

Allah Teâlâ

tarafndan

yüksek

mer-

tebeler

ihsan

buyrulur.

Dünya

ve

ahirette

makbul

ve

muteber

olur.

h$

EL'HAMD:

smi

erifinin

mânâs.

EI'Hamid,

hamdü

sena

olunan

bütün varlklarn

diliyle

biricik

öülendir.

.Âkiî

EL'MUHS:

smi

erifinin

mânâs.

EI'Muhsi,

her

eyin

saysn

bilen

ve

sayandr.

S$

EL'MUBDU:

smi erifinin

mânâs.



240

mam-

Gazalî

EI'Mubcliu, her

eyi maddesiz

örneksiz

olarak yoktan

var

eden, meydana

getirendir.

EL'MUIDU:


EI'Muidu, öldürüp

yeniden

dirilten, tekrar

yaratandr.

EL'MUHY:

smi erifinin

mânâs.

EI'Muhyi,

yoktan

hayat

veren, can balayan, salk veren-

dir.

c~r4<

EL'MÜMT: smi erifinin

mânâs.

EI'Mümit,

canl

yaratklarn

ölümünü

yaratan

hayat

yok

edendir.

EL'HAYyU: smi erifinin mânâs.

EI'Hayyu

ebedi

hayat

sahibi,

hakiki

hayat

ona

mahsustur

demektir.

f

jii

EL'KAvyUMU

: smi

erifinin

mânâs.

El'Kayyumu, hiçbir

eye

ve

mekâna

muhtaç

olmayan, gökle-

ri,

yeri,

bütün

yaratk

ve varlklar yerlerinde

tutan

ve koruyandr.

lr»j)î

ELVACDU:

smi

erifinin

mânâs.

ElVacidu, kimse

ondan

kaçp gizlenip

saklanamayan,

iste-

diini bulandr.

krii

EL'MACDU

\

smi

erifinin

mânâs.

EI'Macid,

azameti kadri ve

an büyük

eref kerem,

fadl

ve

semahati bol

olandr.

f

îî

ELVAHDU:

smi

erifinin

mânâs.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

241

ElVahid;

zatnda, sfatnda, isimlerinde,

ilerinde ve

hüküm-

lerinde

benzeri

orta ve

dengi

olmayan

tektir.

ES'SAMEDÜ:

smi

erifinin

mânâs.

Es'Samed,

ihtiyaçtan

beri,

âlem

ona muhtaç,

hacetlerin bil-

dirilmesi için tek

merci

odur.

Es'Samed ismi

erifini

darlk,

keder,

dert,

zaruret

ve iddet zamannda 134 defa okuyan kimseye

selamet ihsan

buyurulur.

Dert

ve

darlk

görmez,

aç

kalmaz.

jûi

EL'KADR:

smi

erifinin

mânâs.

El'Kadir,

istediini

diledii

gibi

yapmaya gücü

yetendir.

j^î

EL'MUKTEDR:

smi

erifinin mânas.

'Muktedir, kuvvet

verip,

kullar

vastasyla

baz

eyleri

icat

ettirendir.

El'Kadir ismi

erifini 205 defa, EI'Muktedir

ismi erifini

de

744

defa

tilavet

edene

fenalk

edilemez.

Cenab-

Hakk'n

yardm

ile

düman errini

ve

belây defe

kadir

olur.

0â

EL'MUKADDM:

EL'MUAHHR: smi eriflerinin mânâs.

stediini

var veya yok

etmekte

zaman

mekân eref

ve

rüt-

bede

ileri

geçiren,

öne

alan

ve

istediini

de

geriye

koyan,

arka-

ya

brakandr.

El'Ahir,

ebedidir.

Tükenmesi

ve sonu

yoktur.



242

mam-

Gazalî

>Caii

EZ'ZAHR

s

smi

erifinin

mânâs.

Ez'Zahir

varl

kudretiyle

aikar

olandr.

EL'BÂTIN:

smi

erifinin

mânâs.

Kibriyas ile

insanlarn

gözüne

görünmeyen

ve

gizli olandr.

Jijîi

ELVAL:

smi

erifinin

mânâs.

Bütün

olaylar

ve

yaratklarn

ilerini

tek

bana

tedbir

ve

ida-

re

edendir.

Jua

EL'MÜTEAL:

smi erifinin

mânâs.

Gücü

kuvveti ile

üstün

yaratlmlar

için,

mümkün

görülen

her

eyden

yüksek

ve

yüce

olandr.

j)\

EL'BERR:

smi

erifinin

mânâs.

yilii

ve bahii

bol

olandr.

ET'TEVVAB

smi

erifinin

mânâs.

Tevbe

sebeplerini

kolaylatrarak,

tevbeleri

kabul

eden,

suç

ve

günahlar

balayandr.

£pfi

EL'MÜNTEKM

s

smi

erifinin

mânâs.

Dümanna

hatrlatmak,

mühlet

vermek

ve

ihtar

ettikten

son-

ra

hâlâ,

suç

ve

kötülüklerine

devam

ve srar

edenlerden

intikam

alan

ve

onlar

layk

olduklar

cezaya

çarptrandr.

j&î

EL'AFUVVU:

smi

erifinin

mânâs.

Günahlar

mahveden,

kullarn

kötülüklerinden

kercmiyle

geçendir.



Esmâ-i

Hüsnâ erhi

243

^j^

1

ER'RAUF:


Afv edeni

af eder,

cömert ve merhametli

alandr.

#0

U>

/v\ALKÜLMÜLKÜ

: smi

erifinin mânâs.

Kainat

mülk ve

servetin

hakiki

sahibi,

bütün

varlk

emrinde,

hikmetine

kimse

karamayandr.

J^r

ZÜLCELÂL-

VEL-KRAM

: smi erifinin

mânâs.

Büyüklük

fadlü

kerem

sahibi alandr.

%M

EL'MUKSDU

: smi

erifinin mânâs.

lerini

denk,

yerli

yerinde

yapan,

mazlumlarn

haklarn

za-

limlerden

alverendir.

S

EL'CAMU

:

smi

erifinin

mânâs.

Dünyada

yaratklar

ve her

istediklerini hatta

birbirine

zt, su

-

ate,

toprak

-

hava

sibi

eyleri

toplad gibi, ahirette

de he-

sap

ve

ceza

için

hepsini toplayandr. El'Camiu

ismi

erifini

umur

ve

hususu darmadank.

leri karmakark, duçar

yeis

ve hayret

olan kimse

114

defa

okursa biizniliah

her eyi

yoluna

girer.

O

danklk

ve

perianlk

kalmaz.

*M EL'GANyyil:


i*.

Zengin

olan,

eksii

olmayp

herkes ona

muhtaç

olandr.

t*

.

.

EL'MUGNI: smi erifinin

mânâs.

stediini zengin

eden ve ihtiyaçtan

koruyandr.

EI'Gani

ismi

celilini 1060 defa,

el'Mugni ismi

celilini

de 1100

defa erbab

ihtiyaçtan veyahut

Allah

Teâlâ'dan

bakasna muhtaç

ve fakirlik-



244

lmam-

Gazalî

ten

korkan

kimse

okursa,

mahlukatn

kâffesine

istina

hasl

olur.

Rzk bol,

kazanç

ve kâr

ziyade

olur.

çÂ\

EL'AAANU

: smi erifinin

mânâs.

Din

ve bedenleri

bozulma

ve

helâktan

meneden,

istediini

koruyandr.

$k\

EZ'ZARRU:

smi

erifinin

mânâs.

Dilediine

belâ,

zarar

ve ziyan

veren

zararl

eyleri

yaratan-

dr.

Esra

suresinin

110.

ayeti

kerimesinde

Allah

Teâlâ

Hazretleri

Resulüne

hitaben

buyuruyor

ki:

De

ki:

Ya

habibim

Allah

diye

dua

ediniz.

Veya

Rahman

diye

dua

ediniz.

Hangi

isme

çarsa-

nz

dua

etseniz

güzeldir.

Çünkü O

en

güzel

isimler

hep

O'nun-

dur.

O

zat

ehaddir.

Resulûllah

(SAV.)

bir

gün

Mekke'de

Ya

Allah

Ya

Rahman

diye dua

ederken

mürikler

iitmiler,

Muham-

med

bir

ilfâha

davet

ediyordu.

Halbuki

kendisi iki

ilâha

dua

edi-

yor

demiler.

Cevaben

bu

emri

ilâhi nazil

olmutur.

Yani

Alla

Teâlâ'nn

birçok

isimleri

vardr

ki,

en

güzel

isimlerdir.

En

yüksek

cemal

ve

celâl ve

ikram

ifade

eden

Esmâ-i

Hüsnâ

hep

onundur.

Bunlarn

herhangisi

ile

olursa

olsun,

dua

caizdir.

Çünkü

ismin

taaddüdünden

müsemmann

taaddüdü lâzm

gelmez.

Bütün

Esmâ-I

Hüsnâ

ile

dua Lâ

erikeleyk

olan

o

zat

ehade

duadr.

y$\

EN'NAFU:

smi

erifinin

mânâs.

Dilediine

menfaat

temin

eden

ve

faydal

eyleri

yaratandr.

EN'NUR:

smi

erifinin

mânâs.

Âlemleri

ay

ve

günei

ile

gönülleri

iman

ve

ilimle

nurland-

randr.



Esmâ-i

Hüsnâ

erhi

245

csM$-J»

EL'HAD:

smi erifinin

mânâs.

stediini imana,

iyi doru ve

kârl

yollara

muvaffak

ve

hida-

yet

edendir.

EL'BEDU:


Örneksiz;

maddesiz, icat

edendir.

3Üî

EL'BAK

:

smi

erifinin mânâs.

Ancak

O

vardr.

Varlnn

nihayeti

ve sonu

olmayandr,

kjijli

EL

VARS

:

smi

erifinin mânâs.

Servetlerin

geçici

sahipleri

elleri

bo yoklua dönünce

ka-

lan

mülk

ve

servete

hakiki

sahib malik

ve varis

olandr.

ElVaris

smi celilini 707

defa

okuyan

kimseye

kemal-i ilim

fazilet

ve hilim

ve

mehasini ahlâkiyeyi

ihsan

eder.

ER'RAD:

smi

erifinin

mânâs.

lerini

doru nizam

ve hikmet üzere

yürütüp

sonuna ulat-

ran,

dilediini

iyilie

götüren,

doru

yola

yöneltendir.

ES'SABUR:

smi

erifinin

mânâs.

Suçlulara mühlet verip,

cezalandrmalarn sonraya

brakan,

acele

etmeyip

sabredendir.

Es'Sabur

ismi

erifini

298

defa

okuyan kimseye

Cenab- Hak nimeti sabr

ihsan

buyurur. Lüzum-

suz acele ve

telâ ile

mutazarrr

olmaz. Hiddet

ve

gazaptan

emin

olur.



Documents

Imam Gazali - Esmaul Husna_text.pdf