İmam Gazali - Hikmetler Kitabi_text.pdf

8/18/2019 İmam Gazali - Hikmetler Kitabi_text.pdf

1/119

ikmetlerKTABi

I GAZALLKE


2/119

hikmetlerKTABI


3/119

lke Yaynclk : 99

Özgün AdEl-Hikmetu Fî Mahlûkâtillah

Yazanmam Gozâtî

Türkçesi

Halil Kendir

Yayna Hazrlayanlke Yaynclk

Kapaklke Yaynclk

ISBN978-975-7105-84-8

I. Baskstanbul, 2007

Bask-CiKKarmat MatbaaclkDavutpaa Cd. Kale Merkezi No. 51Topkap- STANBULTet: 0 212 482 39 62

lke YaynclkP.K. 1 17 Üsküdar 34672 stanbulTel.&Faks: 0 216 341 15 88 - 495 29 63

[email protected]


4/119

hikmetlerKTABIAllah'n Yarattklanndaki Hikmetler

GAZÂLÎ

Türkçesi

Halil KENDR


5/119

çindekiler

7 Giri

i i Gökyüzünün Yaratlmasn ve Bu Alemi Tefekkür Etmek

2 i Ay ve Yldzlarn Yaratlmasndaki Hikmetler

25 Yeryüzünün Yaratlmasndaki Hikmetler

3 3 Denizlerdeki Hikmetler

3 7 Suyun Yaratlmasndaki Hikmetler

4t Havann Yaratlmasndaki Hikmetler

45 Atein Yaratlmasndaki Hikmetler

49 nsann Yaratlmasndaki Hikmetler

7p Kularn Yaratlmasndaki Hikmetler

8g Hayvanlarn Yaratlmasndaki Hikmetler

gg Bal Ansnn, Karncann, örümcein, îpek Böceinin,Sinein ve Dierlerinin Yaratlmasndaki Hikmetler

i og Baln Yaratlmasndaki Hikmetler

i 1 3 Bitkilerin Yaratlmasndaki Hikmetler

/ 23 Allah'n Büyüklüü Karsnda Kalplerin Ürpermesi


6/119

Hamd Allah'a mahsustur. O, nimetini, (kendisi-ne) yaknlatranlarn gönül bahçelerine yerletirmive bu üstünlüü de kullarndan sadece tefekkür eden-

lere özgü klmtr. Yarattklarnda tefekkür etmeyi ise,salam gözlemlerde bulunup derin düünen kullarnnkalplerinde (en küçük bir üphe bulunmayan) yaknderecesinde bir imann sapasalam yerlemesinin aracklmtr. Bu kullar Allah'n yarattklarnda tefekkürederek O'ndan baka ilah olmad, O'nun bir olduugerçeini idrak ederler. O'nun büyüklüünü ve yüce-liini gözlemleyip 0*m bütün eksikliklerden uzaktutarlar. Allah her durumda ileri adalet ile yürütür ve

bu kullar gözlemleri sonucu elde ettikleri deliller ile bu

gerçein ahideri olurlar. Bilirler ki, Allah yumuakdavranan (Halm), her eye güç yetiren (Kadir) ve hereyi bilendir (Alîm). Tpk u ayette söylendii gibi: Allah adaleti ayakta tutarak kendisinden baka ilaholmadna ahitlik etmitir. Melekler ve ilim sahipleride. Mutlak galip, hüküm ve hikmet sahibi Allah'tanbaka ilah yoktur. (Âl-i mran: 18)


7/119

8 GAZAL

Salat-ü selam peygamberlerin efendisi, muttakile-

rin (Allah'n emirlerini hakkyla yerine getiren iyi kul-

larn) önderi,günahkârlarn efaatçisi, peygamberlerin

sonuncusu Hz. Muhammed'e, yaknlarna, ashabna

ve kyamete kadar gelecek olan soylu ve kerîm kimse-

lere olsun.

Ey karde Allah sana ariflerin baarsn nasip et-sin ve sana hem dünya ve hem de din hayrn versin.

Eksikliklerden uzak olan Allah' tanmaya çalmak,yarattklarna bakp onun büyüklüünü düünmek,

eserlerindeki insan hayrete düüren ve hayranla

sevkeden hususlar üzerinde tefekkür etmek, benzersiz

ve örneksiz yaratmasn anlamaya gayret etmek, ite

bütün bunlar yakn derecesindeki imann salamla-

masnnyollardr. Bu konuda muttakilerin derecesi

birbirinden farkldr.

Bu kitab, akl sahiplerini uyandnp akllarm ha-rekete geçirmek amacyla, Kur'an ayederinin büyük bir

bölümünün iaret ettii hikmederin ve nimetlerin fark-

l yönlerini tantmak için yazdm.

Allah akl yaratm, doruya ulamas için vahiyleonu kemâle erdirmi ve akl sahiplerine de yarattklar-

n gözlemleyip incelemelerini ve eserlerindeki insanhayrete düürüp hayranlk uyandracak hususlar üze-

rinde tefekkür etmelerini emretmitir. u ayederdeifade edildii gibi: De ki: Göklerde ve yerde neler

var, bakn (da ibret aln) (Yunus: oi). Hercanl eyi

sudan yarattmz düünmediler mi? Yine de inan-mazlar ml? ,, (Enbiya: 30).


8/119

hikmeflerKTABI 9

te bütün bu ileri döndürüp idare eden, onlarnyaratcsnn anlalmasn salayan, apaçk delillere

dikkat çeken bu gibi ayeder bütün eksikliklerden uzakolan yüce Allah' tanyp bilmenin önemini ortaya ko-

yuyor. Zaten kullarna vadettii mudulua ve nimederielde etmenin tek yolu da O'nu bilip tanmaktr.

Bu kitab çeidi konulara ayrdm. Her bir konudaAllah'n yarattklarndan birini ele aldm ve ondaki

hikmetten bahsettim. Tabi bütün bunlar kendi aklm-zn farkna vanp idrak ettii ölçüde oldu. Yoksa Al-lah'n yarattklarnn tamam, sadece yarattklarnn

birindeki hikmederi söylemek için bir araya gelseler,

buna güçleri yetmezdi. Onun için yaratlmlarn bukonudaki idrakleri Allah'n onlara bahettii akl ve

anlay ölçüsünde olur. Allah, rahmeti ve cömertlii ile,bize fayda vermesini isteyeceimiz tek makamdr.


9/119

Gökyüzünün Yaratlmasn ve

Bu Alemi Tefekkür Etmek

Yüce Allah öyle buyuruyor: Üstierindekigöe bakmazlar mki, onu nasl bina etmi

ve nasl donatmz. Onda hiçbir çadak da yoktur.

(Kaf: 6). Allah yedi kat göü yaratandr.* (Talak: 12).Bu alem gerei giki düünüldüünde, onun, için-

de ihtiyaç duyulacak her eyin hazr bulunduu bir ev

gibi olduu görülür. Gök bir tavan gibi yükseltilmi;

yer bir zemin gibi yaylp uzatlm; yldzlar, birer

kandil gibi aslm; kymetli talar, zahireler gibi stok-

lanm ve bunun gibi her ey hazrlanp düzenlenmi-tir. nsan da, sanki evdeki ileri düzenleyip yürüten ev

sahibi gibidir. Evet, insann ihtiyaçlan için türlü türlü

bitkiler, menfaatleri için çeit çeit hayvanlar vardr.


10/119

12 | gazalÎ

Allah göü yaratm ve renk olarak da, göze veonun görüünü kuvvedendirmeye en uygun olann

seçmitir. Eer o k huzmeleri ve k eklinde olsay-d, göze zarar verirdi. Yeile ve maviye bakmak, göziçin uygundur. Nefisler, bütün geniliiyle göü gör-düklerinde, rahatlk ve ferahlk hissederler. Özellikle

de yldzlar gökyüzünün karanln yanp parl-dadklarnda ve ay, aydnlyla ortaya çktnda.

Hükümdarlar meclislerinin tavanlarm, onlara ba-kanlar rahatlatacak ve içlerini açacak naklar ve süs-lemelerle donaürlar. Ancak biri, sürekli olarak ve tek-rar tekrar bu tavanlara bakmaya devam etse, artk onla-ra bakmaktan bkar ve bata hissettii nee ve rahada-ma kaybolur. Ancak gökyüzüne ve onun zinetlerine

bakmak farkldr. Hükümdarlar ve dier insanlar,kendilerini rahatsz eden sebeplerden dolay skntyadüüp içleri daraldnda, rahatlamak için sndklarey, gökyüzüne ve bütün geniliiyle uzaya bakmakolur. Onun için hakimler (bilge kimseler) öyle demi-tir: Evinde rahadk ve ferahlktan sahip olacan na-

sip, o evin gökyüzünden sahip olduu nasip orannda-dr. Evet, panldayan yldzlar ve ay ile gökyüzü insanneelendirip ferahlatr.

Yine yldzlarn ve gezegenlerin harekederine göreinsanlar yönlerini bulur. Gökyüzünde, sadece soyut birekilde ve k suretinde deil, izleri hâlâ mevcut olandoudan ve batdan yollar vardr. Denilmitir ki: Bun-lar, youn bir ekilde toplu halde bulunan küçük yl-dzlardr ve yollarn kaybedenler onlara bakarak yolla-


11/119

NkmetierKTABI I 13

nn bulurlar. u ayetin bu hususa iaret ettii söylen-mitir: Kendine has yollara (El-hubuk) sahip olan

göe andolsun ki.... w (Zariyat: 8). Ayetteki El-hubukkelimesinin yollar anlamna geldii söylenmitir.

Bütün bunlar, bu ilerin failinin kim olduunun,

sanatnn salamlnn, ilminin geniliinin, ilerinde-ki tertip ve düzenin apaçk delilleridir. Evet bütün bu

ilerin temelindeki iradenin, bütük eksikliklerden mü-nezzeh olan, her eye güç vetiren ve her eyi bilen Al-lah olduunun açk delilleridir.

Gökyüzüne bakmann on faydas olduu söylen-mitir: 1- Hüzün ve kederi azaltr. 2- Vesveseleri azal-tr. 3- Korku vehmini giderir. 4- Allah' hatrlatr. 5-

Kalpte Allah'n büyüklüünü yayar. 6- Kötü düünce-leri giderir. 7- Karamsarlk hastalna iyi gelir. 8-

Aklan teselli eder. 9- Sevenleri birbirine altrpyaklatrr. 10- Ve o, dualarn kblesidir.


12/119

Güne'in Yaratlmasndaki Hikmetler

saysn tam olarak ancak kendisinin bilecei kadar çokiler için yaratmtr. Güaei yaratmasndaki açkçagörülen hikmederden biri, onun harekeden sonucu

yeryüzünün bütün bölgelerinde gece ve gündüzünolumasdr. Eer böyle olmasayd, üphesiz dini hayatda geçerliliini yitirdi. Ayrca karanlk bir dünyadainsanlar geçimlerini temin etmek için nasl çalabilirler

ve ilerini nasl yürütebilirlerdi In lezzeti ve fayda-larndan mahrum olarak, nasl kolay ve zevk aldklarbir yaama sahip olabilirlerdi Eer onun aydnl ve

olmasayd, gözlerden yararlanlamaz ve renkler

ortaya çkmazd.

üce Allah öyle buyuruyor: Günei de birkandil klmtir. (Nuh: 6). Allah günei,


13/119

16 | GAZÂLÎ

Yine günein batp kaybolmas ve bundaki hikmetde iyice düünülmelidir. Eer böyle olmasayd, canlla-rn hayatnda sükûnet ve dinginlik olmazd. Oysa can-llar sükûnete, dinginlie, bedenlerinin rahatlamasna,

duyularnn sakinlemesine ve yediklerinin hazm içinhazm kuvvetinin canlanmasna iddede ihtiyaç duyar-lar. Sonra çalmaya ve kazanmaya olan hrs, insanlararalksz bir çalmaya sevk ederdi ki, bunun da beden

üzerindekietkisi

çok büyük olurdu. üphesiz canlla-rn çou eer gece girmeyecek olsayd, kendilerineyarar salayacak eyleri elde hrslarndan dolay çal-may brakp dinlenmeye vakit ayrmazlard.

Sonra eer güne nlan aralksz olarak gelmeyedevam etseydi, yeryüzü, üzerindeki bütün bitkilerin ve

canllarn yanmasna yol açacak kadar snrd.Ancak bu haliyle güne, açsndan, belli bir

vakitte doup belli bir vakitte batmasyla, bir evdekikandil konumundadr. Ev halk onunla belli bir vakitaydnlanrlar, sonra da dinlenmek ve sükûnete ermek

için, onu söndürürler. Yine bu haliyle ss açsndangüne, bir evde yemek piirilen ate gibidir. Ev halkonunla yemei piirip, artik ona ihtiyaç kalmad za-man onu söndürürler. Evet ona ihtiyaç duyulduundaondan faydalanlr, sonra ihtiyaç giderildiinde baka-

larna teslim edilir. Dünyann iyilii için yeryüzününbir ksm aydnlk, bir ksm karanlk olacak ekildegüne her daim insanlarn menfaatlerini gerçekletir-mektedir. u ayette bu meseleye iaret edilir: De ki:Hiç düündünüz mü? Eer Allah üzerinizde geceyi tâ


14/119

hikmetlerKTABI I 17

kyamet gününe kadar aralksz devam ettirse, Al-lah'tan baka size bir k getirecek tanr kimdir.(Kasas: 71).

Sonra günein dou ve bat zamanlarnn dei-mesiyle mevsimler oluur. Böylece bitkilerin ve canlla-

rn ileri düzenli bir ekilde yürür.

Bir de günein, kendi yörüngesindeki seyri belli

bir süre izlenmelidir. Onun her gün doup batarken,yaratcs tarafndan takdir edilen farkl bir seyir izledi-

i görülür. Eer güne domasa ve batmasayd, geceve gündüz birbiri ardna gelmez ve vakitler bilinmezdi.

Eer yeryüzü sürekli olarak karanlk olsayd, ozaman bütün mahluklar yok olurdu. Ancak Allah ge-ceyi bir dinlenme zaman ve örtü, gündüzü de çalpkazanma zaman yapmtr. Gecenin gündüze, gündü-zün de geceye çevrilmesine ve belli bir düzen içinde

her ikisindeki uzama ve ksalmalara bir bak Yine yazve kn birbiri ardna gelmesinin sebebi olan güneinseyrindeki meyledie bir bak Günein gökyüzündekiseyri alçaldnda hava sour ve k balar. Gökyüzü-nün tam ortasnda seyrettiinde ise hararet iddetlenir.

Bu ikisinin ortasnda olduu zamanlarda ise scaklkmutedil olur. Böylece bir sene içindeki bu dört mevsi-min varlyla bitkilerin ve canllarn ileri düzene gi-rer.

Bundaki faydalara gelince; kn, aaçlardaki vebitkilerdeki hararet düer, ürünlerin maddeleri oluur.

Yine bu mevsimde hava açlr, buludar ve yamur


15/119

18 | GAZÂLÎ

oluur. Canllarn bedenleri ve tabii hareketleri kuvvet-

lenir. lkbaharda, kn oluan maddeler hareketlenirve Allah'n izniyle bitkiler ortaya çkar, aaçlar çiçekle-nir ve hayvanlarn çou çiftlemek için duygusal yo-unluk içine girerler. Yazn havann harareti sakinleir,ürünler olgunlar, yerin yüzeyi kurur ve bu mevsimde

yaplacak ileri yapmaya elverili hale gelir. Sonbahar

da hava durulur, hastalklar artar, geceler uzar ve zira-

at uygun hale gelir. Bu geçiler birden bire deil ka-demeli bir ekilde olur.

Bütün bunlar, bu ileri çevirip yürütenin sonsuz i-

lim ve hikmet sahibi olduunun delilleridir. Sonra

günein, burçlardaki (yörüngesindeki) bir senelik dö-

nüü üzerinde de tefekkür edilmelidir. lkbahar, yaz,

sonbahar ve k, yani dört mevsim, bu dönü esnasndagerçekleir. Bir dönüün tamamlanmasyla bir seneoluur ve dönü yeniden balar. Böylece her eyi bilenve sonsuz hikmet sahibi Allah'n takdiriyle tarihler de

doru bir ekilde hesaplanr.

Yüce Allah'n, günein dünya üzerine domasnnasl düzenledii de iyi bir ekilde düünülmeli. Eergüne, sürekli olarak tek bir noktadan dosayd, kla-r sadece bir tarafa ular ve dier taraflar bundan mah-rum kalrd. Dalar klarn dier yönlere ulamasnengellerdi. Ancak günün balangcnda güne dou-dan doar ve sonra doduu yerin batsna düen yer-lerden domaya devam eder. Bu ekilde döngü sürerve günün balangcnda doduu yerden kaybolupgidene kadar hep baka yerlerde de batp kaybolur.


16/119

NkmetlerKTABI I 19

Sonuçta hiç bir yer kalmaz ki, günein klarndannasibini almam olsun.

Sonra gece ve gündüzün miktarna ve Allah'n on-'

lann vakiderini nasl ayarladna bir bak Gece vegündüz, dünyann hayrna olacak bir ölçüye göre iler.Eer bu ölçü biraz alm olsa, yeryüzündeki bitki vecanllarn hepsi bundan zarar görürdü. Canllar sürekliolarak gün nda kalsalar, sükûnete eripdinlenemezlerdi. (Avlanlabilecek) hayvanlar da de-vaml bir ekilde gözedenmekten kurtulamazlar ve buda onlarn yok olmasna neden olurdu. Bitkilerin ara-lksz olarak güne altnda kalmalan ise, onlarn kuru-malarna ve yanmalarna yol açard. Ayn ekilde gece-nin süresi uzam olsayd, bu durum canllarn yaam-larn sürdürebilmek için çalmalarnn önünde birengel olurdu. Yine, güne nlarnn ulamad yer-lerde olduu gibi, bitkilerin tabii slarnn dümesineve donup bozulmasna sebep olurdu.


17/119

Ay ve Yldzlarn Yaratlmasndaki

Hikmetler

Yüce Allah öyle buyuruyor: Gökte burçlaryaratan, onlarn içinde k saçan bir kandil

(güne) ve aydnlk vere»*bir ay var edenin (Allah'n)an çok yücedir.* (Furkan: 7i). Allah geceyi, havann

souma ve canllarn sükûnete erip dinlenme zamanyapm, ancak onu, hiç aydnlk olmayan ve asla çal-ma imkan bulunmayan zifiri karanlk bir halde debrakmamtr. nsanlar bazen, zaruret, gündüz vaktinyetmeyii ya da an scaklar gibi sebeplerden dolay,gece de baz iler yapma ihtiyac duyabilirler. te bazgeceler ay

,bu konuda bize yardmc olur. Ay'n

ve ss güneinkinden daha azdr. Bunun sebebide, insanlarn gündüz ki kadar youn bir tempoyla


18/119

22 | GAZÂLÎ

çalmamasdr. Aksi takdirde geceleyin sahip olduklarsükûnete erip dinlenme durumu da ortadan kalkar ve

bu da onlara zarar verir.Allah yldzlara da bir parça aydnlk vermitir ve

ay nn olmad zamanlarda onlardan yararlanlr.Dier taraftan yldzlarn, yeryüzü halknn içini açanve onlan ferahlatan bir zinet özellii de vardr. Evet,

Allah, kendisine duyulan ihtiyaçtan dolay karanla

bir vakit belirlemi ve bu süre içinde, kalan ihtiyaçlarn

da karlanp tamamlanmas için belli oranda bir aydn-lk tayin etmitir.

Ay'dan, Allah'n bir nimeti ve iyilii olarak, ayla-

rn ve yllarn hesaplanmas için de yararlanlr. Yineyldzlarn da, daha pek çok faydalan vardr. Ziraat ve

aaçlarn dikimi gibi pek çok iin zamannn bilinme-sinde, kara ve deniz yolculuklarnda yönlerin bulun-

masnda, scaklk ve soukluk gibi olaylarn tahminin-de, yldzlar delillere ve iaredere sahiptir. Bu husustayüce Allah öyle buyuruyor: Kara ve denizin karan-

lklarnda, kendisiyle yolu bulanz diye, sizin içinyldzlan yaratan O'dur. (En'am: 97).

Ay ve yldzlann, yaknlap uzaklamalan, parlak-lk ve aydnlklan, doup batmalan gibi gökyüzündekihareketleri, ve Özellikle de Ay'n hilal eklindeki ba-langc, sonra daire haline gelmesi, artmas ve eksilmesi

(büyüyüp küçülmesi), aydnlatmas ve tutulmas, evet

bütün bunlar, onlan dünyann selameti için bu ekilde

düzenleyen yaratclarnn kudretinin delilleridir.Sonra bu yldzlann her gün ve her gece yörünge-

lerinde hzl bir ekilde nasl döndüklerine bir bak


19/119

hikmetterKTABI I 23

Onlann bu ekilde seyretmeleri bilinen ve müahedeedilen bir durumdur. Onlann doduklarn ve battk-

larn müahede etmekteyiz. Eer onlann seyredilerihzl olmasayd, bu kadar uzun bir mesafeyikatedemezlerdi. Ve eer Allah onlar, yörüngelerinde(yldnm gibi) hzl bir ekilde seyretmelerinin idde-tinden etkilenmeyeceimiz kadar yükseklerde yaratma-

sayd, onlann bu denli hzl hareket etmeleri gözlerimi-zi alrd. Tpk bazen arka arkaya çakan imeklerdeolduu gibi. Ancak Yaratc bir lütuf olarak, onlannçok çok uzaklarda seyretmelerini takdir etmi ve böy-lece her hangi bir olayn meydana gelme ihtimalini

ortadan kaldrmtr.

Yldzlann geceleri ortaya çkp görülmeleri, ihti-yaca göre takdir edilmitir. Örnein Süreyya, Cevza vei'râ gibi baz yldzlar senenin baz zamanlannda gö-rülür, baz zamanlarnda ise görülmez. Eer yldzlanntamam sürekli olarak görülüyor olsayd, o zaman bun-lar delil olmazlar ve insanlar da onlara bakarak yollan-

n bulamazlard. Bu yüzden, yldzlardan bazlannnkimi zaman görülüp idfm zaman görülmemesi, insan-

lann çkarlanna uygundur ve görüldükleri zamanlar(bir eylerin delili olarak) ondan yararlanmay salar.

Büyük Ay ve Küçük Ay takm yldzlan ise, bir çokfaydasndan dolay, hiç kaybolmadan sürekli olarak

görülürler. Bu yldzlar, insanlann karada ve denizdeyollanm bulmalanna yardmc olan iaretler konu-mundadr.

Hareket halinde olan yldzlann olduklan yerdesabit deil, yörüngelerinde seyir halinde olmalar üze-


20/119

24 | GAZÂLÎ

rinde de düünülmelidir. Eer sabit olsalard, hareket-lerinden ve burçlarda izledikleri yollardan elde edilen

deliller de ortadan kalkard. Yldzlarn hareketierindeolduu gibi, Güne ve Ay'n kendi menzillerinde sey-retmelerinde de, dünyada meydana gelen pek çok ha-

disenin delilleri vardr. Eer hepsi hareket halindeolsalard, yörüngelerinde seyretmelerinin bilinen men-zilleri ve ölçülüp kyaslanabilecek bir ekilleri olmazd.

Çünkü hareket halinde olanlann bu seyirleri, ancakalçak burçlardaki intikalleriyle bilinir. Tpk dierleri-nin seyirlerinin, üzerinden geçtikleri menzillerine göre

bilinmesi gibi. Günei, ay, yldzlan ve burçlanyla bualem, senenin dört mevsiminde her daim, mutlak galip

ve her eyi bilen Allah'n takdiriyle içindeki bitkiler,

canllar ve bunlarn dndaki eyler için, dünya etra-fnda döner.

Bu husustaki çok büyük hikmederden biri de,dünyann son derece salam bir ekilde hiç deime-den (bozulmadan) devam etmesini salayan yörüngele-

rin yaratlm olmasdr. Bu mesele (hikmet olarak)insanlara yeter. Çünkü ayet bu önemli ite bir deiik-lik olsayd, insann onu düzeltmeye ne gücü yeterdi, ne

de herhangi bir tedbir alabilirdi. Böyle bir deiiklik

kaçnlmaz olarak yeryüzünde büyük ve snrlan kesti-rilemeyen bir durum meydana getirirdi. Çünkü yeryü-zünün dengesi, gökyüzüyle balantldr. Bütün bun-lar, Yaratcnn kudretiyle hükme balanmtr ve dün-

yann selameti için ne bozulurlar, ne de vaktinden gerikalrlar. Her eyi bilen ve her eye gücü yeten yüceAllah, bütün eksikliklerden beridir.


21/119


22/119

| GAZÂLÎ

hem de ölülere bir toplanma yeri yapmadk m? ,,

(Mürseiât: 25-26). Bu ayetler yukarda söylediimiz e-

kilde tefsir edilmitir.

Sonra yeryüzünün yollan, canllarn ihtiyaçlarn

karlamak amacyla bir yerden baka bir yere intikal

etmelerine imkan verecek ekilde alçaltlmtr. htiyaç-

lar karlamak ise her çeit canl, ekin ve bitkiler içinnesillerinin devam etmesi açsndan hayatî bir mesele-

dir. Yüce Allahu

ayette dikkat çektii gibi yeryüzünü

yalpalamalardan ve sarsntlardan uzak tutup, istikrarl

ve sabit klmtr: (Allah) kendiniz ve hayvanlarnziçin bir faydalanma ve beslenme olmak üzere yerden

sular çkard, orada otlaklar yaratt ve dalan salambir ekilde çakt (Nâziât: 31-32-33). Bu sayede canllarihtiyaçlarn karlamak için yolculuk yapma, rahada-

mak için oturma, sükûnete ermek için uyuma ve ileriiçin bir yerden baka bir yere intikal etme imkannasahip oldular. Eer yeryüzü insanlann ayaklannnaltnda yalpalayp sarslsayd, insanlar ziraat ve dier

meslekleri yapamaz, sonuçta huzur ve esenlik içinde

bir hayat yaayamazd. nsanlann depremlerde yaa-

dklan korku ve deheti, söylediklerimize örnek olmasaçsndan gözünün önüne bir getir Umulur ki insan-

lar Allah'tan korkarlar, zulüm ve isyandan vazgeçerler.

te bütün bunlarda, son derece büyük hikmetler var-dr.

Allah yeryüzüne, özel bir ölçü içinde souk ve ku-

ru bir özellik vermitir. Eer yeryüzünün kuruluuanla kaçsayd, o zaman yeryüzünün tamam kat birta ynna döner ve sonuçta ne canhlann hayatlann


23/119

hikmetlerKTABI I 27

sürdürebilecei bitkiler yetiir, ne de üzerine bina

yapmak mümkün olurdu. te yeryüzündeki yumuak-lk, bütün bu ileri yapmaya imkan hazrlyor.

Yeryüzünün yaratlmasndaki hikmetlerden birdieri de, kuzeyin güneyden daha yüksek olmasdr.

Bu sayede sular yeryüzünü sulayarak akarlar ve so-nunda denizlere dökülürler. Bu durum tpk üzerindesu bulunan bir yüzeyin bir tarafnn yukar kaldrlp,

dier tarafnn aada brakldnda suyun aayadoru akmasna benziyor. Eer böyle olmasayd, sularyer yüzeyinde çok büyük birikintiler oluturarak topla-

nr ve bu durumda yollan keserek insanlann ileriniyürütmelerine engel olurdu.

Üzerinde düünülmesi gereken eylerden bir di-

eri de, deiik faydalan ve renkleriyle birlikte Allah'nyeryüzünde yaratt madenler ve cevherlerdir. Bir çokiin yapmnda ve yine zinet eyas olarak kullanmayayarayan bu madenler ve cevherler farkl türlerde verenklerdedir. Altn, gümü, yakut, zümrüt, demir,bakr, kalay, kurun, kibrit, mermer, alç, neft gibi.

Istenilse bu listeyi uzatmak mümkündür. Bütün bun-lar, dünyay mamur hale getirsinler diye, Allah'n in-sanlar için yerin içinde gizleyip stoklad nimetlerdir.

Kullann, yeryüzünü mamur hale getirmeleri veondan yararlanmalan noktasnda Allah'n onu nasl

yarattna bir bak Evet, Allah yeri, dalann yaratl-ndan farkl olarak, insanlann onu kolayca ileyebil-meleri ve ondan yararlanmalan için kolay ve yumuakbir ekilde yaratmtr. Eer yer, dalar gibi kat ve


24/119

28 | gazAlî

kuru olsayd ondan yararlanmak mümkün olmazd.Çünkü yerin ekilip biçilmesi ancak onun ilenebilir

yumuaklkta olmasyla mümkün olabilir. Ayn ekildetohumun yere ekilebilmesi ve suyun tohuma ulamas

•

da yine topran yumuak olmasyla mümkündür, iteböyle bir toprakta, tohum önce yeermeye balar, sonra

oluan damarlarndan çektii suyla ve topran nemiyle

büyür ve dallanp budaklanr.

Allah'n yeri yumuak yaratmasndaki rahmetle-rinden bir dieri, insanlarn ihtiyaç duyduu yerlerdekolayca kuyu kazabilmeleridir. Eer kuyular dalarda(yalçn kayalklarda) kazmak zorunda kalsalard, üp-hesiz bu i çok zor ve meakkatli olurdu.

Yerin yumuak yaratlmasndaki bir dier hikmetise, yolculuu muduluk içinde yaplacak derecede ko-laylatrmasdr. Çünkü yer kat ve yalçn olsayd, yol-

lar belli olmaz ve yolculuk çok zor olurdu. Yüce Allah

u ayette bu hususa dikkat çekiyor: Yeryüzünü sizeboyun ediren O'dur. u halde yerin srtlarnda dola-n ve Allah'n rzkndan yiyin. (Mülk: 15). Bir dierayette de öyle buyuruyor: (Gidecekleri)

yeri bulsun-

lar diye, orada geni geni yollar var ettik.,,

(Enbiyâ: 31).

nsanlar yerin toprandan ve yumuaklndan, binaina etmek ve kap kaçak yapmak gibi ilerde de yarar-

lanrlar. Tuz ve kükürt gibi madenler çounlukla yu-muak ve nemli yerlerde bulunurlar. Ayn ekilde baztür bitkiler sadece nemli ve kumlu topran olduuyerlerde yetiirler. Buralarda, kolayca kazp kendilerine

yuva yapabildikleri için çok sayda hayvan da toplanr.


25/119

hikmetlerKTABI I 29

Daha önce zikrettiimiz gibi, buralarda madenler varetmesi de O'nun hikmederinden biridir. Yüce Allah uayette Hz. Süleyman'a verdii nimeti dile getiriyor: .

Ve onun için erimi bakn da kaynandan pnar gibiakttk. (Scbc: 12). Yani bakrdan faydalanmasn ona

kolaylatrdk ve kaynam ona gösterdik. u ayette deAllah kullarna verdii nimeti dile getiriyor: Biz ken-

disinde çetin bir kuvvet ve insanlar için bir çok fayda-

lar bulunan demiri todirdik. (Hadîd: 25) Demiri indir-mekten kast, u ayette söylendii gibi onu yaratmak-tr: Sizin için nimetier indirdi. Yani yaratt.

Yeryüzünün yaratlndaki büyük hikmederden

biri de dalarn yaratlmasdr. Yüce Allah öyle buyu-ruyor: Ve dalan salam bir ekilde çakt. (Nâz&t: 32).

Bir baka ayette öyle buyuruyor: Sizi sarsmamas içinyeryüzünde salam ve sabit dalar meydana getirdi.(Nahl: 15). Yine öyle buyuruyor: Gökten suyu bir öl-

çüye göre indirdik ve onu yerde durdurduk.

(Mü'minûn: 18). Allah yeryüzünde dalan, saysn ancakkendisinin bilecei kad» çok faydalar için yaratmtr.

Bunlardanbiri,

Allah'n,kullanna ve beldelere hayat

vermesi için gökyüzünden suyu indirmesi ve dalan,

içlerinde sulann muhafa edildii bir mahzen yapmas-

dr. Eer dalar olmasayd, topran nemiyle birlikteyeryüzüne rüzgarlar ve günein yakc scakl hakimolurdu ve insanlar suyu ancak, yorucu ve meakkatii

bir ekildekuyu

kazarak bulurlard. Ancak dalanngeri dönmesiyle pnar-

lar, nehirler ve denizler oluur. nsanlar da yamur


26/119

30 | GAZÂLÎ

yaana kadar, kuraklk zamanlarnda bunlardan yarar-lanrlar. Dalardan bazlarnn içinde sularn muhafaza

edilecei mekanlar yoktur. Ancak Allah o dalarnüzerinde sulan kar ve buz eklinde muhafaza eder.

Sonra günein ss bunlar eritir ve böylece nehirlerortaya çkar. nsanlar da yamurlar gelinceye kadar, busulardan yararlanr.

Baz dalarda, üzerinde sulann birikecei doal

havuzlar vardr. nsanlar bu havuzlardan elde ettiklerisular kullanrlar. Dalarn hikmederinden bir dieri,tahtalar tekne ve gemi yapmnda kullanlan baz bü-yük cins aaçlarn sadece oralarda bulunuyor olmas-

dr. Yine dalarn alçak yerlerinde hayvanlar ve insan-lar için ekilecek yerler, yaban hayvanlarnn yuvalan ve

anlann yaptklan kovanlar bulunur. Dalarn faydala-rndan bir dieri, insanlann oralarda, kendilerini so-uktan ve scaktan koruyacak meskenler ve ölülerinigömecek yerler edinmesidir. Yüce Allah u ayettebundan bahsediyor: Onlar dalardan güvenli evler

yontmulard. (Hicr: 82). Yolculuk yapanlann, yollann

bulmada bireriaret

gibigörev yapmalar da dalannsalad faydalardandr. Ayn ekilde denizde yolcu-

luk yapanlar da sahilleri tespit etmek için dalan bireriaret olarak kullanrlar.

Dalann bir baka faydas, saylan az ve zayf olupdümanlanna güç yetiremeyen gruplann, dalar,

kendilerini dümandan koruyacak kaleler edinmelerive oralarda güven içinde yaamalandr.

Allah'n dalarda altn ve gümüü belli bir ölçüye


27/119


28/119

Denizlerdeki Hikmetler

Yüce Allah öyle buyuruyor: Kendisindentaze et (balk) yemeniz ve takacanz bir

zînet çkarmanz için dejjjzi emrinize veren O'dur.(Nahl: 14). Yüce Allah denizleri, faydalarnn büyüklü-ünden dolay çok geni olarak yaratmtr. Öyle kikaralarn tamam büyük denizler (okyanuslar) tarafn-dan çevrilmitir. Sularn dnda kalan karalar ve da-lar, denizlere oranla küçük bir tepe gibidir. Allah'ndenizlerde yarattklarna ilave olarak karada yarattcanllar, sanki karann denize ilavesi gibidir. Denizler-de insan hayranla ve aknla düürecek pek çokey müahede edilebilir.

Denizlerde insan hayranla ve aknla düüre-


29/119

U I GAZÂLÎcek hikmetleri bir düün. Orada bulunan canllar,cevherler ve yenilecek eyler, karada gördüklerinden

kat kat fazladr. Zaten büyüklüü de karalarn büyük-lüünden oldukça fazladr. Bu geniliinden dolayiçinde çok büyük canllar barndrr. O kadar ki, ayetbu canllar srtlarn denizin üzerine çkartsalar, görende onlar bir kaya, tepe veya adack sanr. nsan, ku,at, sr ve bunlann dnda karada yaayan hiç bircanl grubu yok ki, denizlerde de bunlann benzerlerive hatta kat kat fazlalar olmasn. Ayrca denizlerde,karalarda benzerleri olmayan pek çok canl türü vardr.

Yaratc onlarn hepsini en uygun ekilde yaratm veher birine ihtiyaçlar olan özellikleri vermitir. Bunlar

saylmaya kalklsa, sadece bazlarn zikretmek bile

ciltlerce kitap yazmay gerektirir.Sonra Allah'n, suyun altnda, kayalarn dibinde

sedefin içinde incileri yuvarlak bir ekilde nasl yaratt-

na ve mercanlar nasl var ettiine bir bak Yüce•

Allah öyle buyuruyor: ikisinden de (aralan görün-

meyen bir engel ile ayrlan iki denizden de) inci ve

mercan çkar. (Rahman: 22). Bu ayette zikredilen mer-cann, çok narin inciler olduu söylenmitir. Kuran'dabu nimeder zikredildikten sonra öyle deniyor: imdiRabbinizin nimederinden hangisini yalanlyorsunuz t*

(Rahman: 23).

Gemilerdeki insan hayrete düüren eylere ve i-

çinde para kazanmak için çalan insanlar bulunduuhalde suyun üzerinde yüzüüne bir bak Bu da yüceAllah'n apaçk delillerinden ve nimeüerindendir. Al-


30/119

hikmetlerKTABI I 35

iah bu hususta öyle buyuruyor: üphesiz... insanlarn

faydasna olan eyleri denizde tayarak yüzüp giden

gemilerde... düünen bir topluluk için pek çok delillervardr. (Bakara: 164) Allah gemileri, insanlar ve yükle-

rini tasn, onlan ancak gemilerle ulalabilecek yerlere

götürsün diye insanlarn emrine vermitir. Eer buyerlere, gemiden baka bir vastayla ulamak isteseler,

çok büyük meakkaderle karlarlar ve yüklerini de

oralara nakledemezlerdi. Allah kullarnalütufta bu-

lunmay ve ilerini kolaylatrmay irade ettii için,

onlarn suyun üstünde kalacak ve içlerinde kendilerini

ve yüklerini tayacak gemiler yapaca tahtalar (aaç-

lar) yaratmtr. Sonra da gemileri yürütecek ve bir

yerden baka bir yere nakledecek, deiik vakitlerde

esen ölçülürüzgarlar göndermitir. Yelkenleri doldu-

racak bu rüzgarlarn esme vakiderini ise bu ilerin

erbabna ilham etmitir.

Allah'n suyu yaratmasndaki srra bir bak Su,

birleme ve bölünmeyi kabul eden, her türlü tasarrufta

bulunabilecek, çok effaf ve latif bir madde olmasna

ramen, üzerinde dev gibi gemileringitmesi

mümkünolabiliyor. Bütün bu hususlarda Allah'n nimetlerinin

farkna varamayp gaflet içinde olanlarn durumu ger-

çekten de alacak bir eydir. Bütün bunlar, yaratcla-rnn büyüklüünü kendi lisan- halleriyle anlatan apa-çk deliller ve ahiderdir. Evet, bütün bunlar, yaratc-

larnn kudretindeki mükemmelliive hikmetindeki

alacak hususlar iisan- halleri ile dile getirirler. Ade-ta öyle derler: Benim eklimi, terkibimi, özelliklerimi,


31/119

36 | oazAlî

halimdeki deiiklikleri ve faydalarmn çokluunu

görmüyor musun? Salam akl sahibi biri, bütün bun-

lar kendi kendime yaptm veya beni yaratlmlar-dan birinin var ettiini düünebilir mi? Bilakis bütün

bunlar her eye gücü yeten, mutak galip ve istediini

yapan birinin eseridir.


32/119

Suyun Yaratlmasndaki

Hikmetler

Yüce Allah öyle buyuruyor: Her canl eyisudan yarattmz düünemediler mi?

Yine de inanmazlar m? (Enbiya: 30). Yine öyle buyu-ruyor: (Allah'a ortak kotuklar m hayrl) yoksagökleri ve yeri yaratan, $5kten size su indiren mi? Biz

onunla bir aacm bile bitirmeye gücünüzün yetmediigüzel güzel bahçeler bitirmiizdir. Allah'la beraber

baka bir tanr mvar? Hayr, onlar haktan sapan birgüruhtur.'' (Nemi: 60).

Yüce Allah'n kullarna bahetmi olduu, canl vecansz her eyin kendisiyle hayat bulduu tatil su ni-metini bir düün Eer insan su içmeye mecbur ol-duu halde su içmekten men edilse, çok kolay bir e-


33/119

38 | GAZÂLÎ

kilde sahip olduu bütün dünya hazinelerini bu uur-da verirdi. Ancak kullann bu büyük nimetin farknda

olmamalar gerçekten alacak bir durumdur. Suyaolan ihtiyacn iddetini ve Yüce Allah'n bu nimeti

kullarna ne kadar bol miktarda verdiini bir düünEer Allah bu nimeti ölçülü ve snrl verseydi, dünya-daki her ey büyük bir skntya düerdi.

Sudaki letafeti, yumuakl ve effafl bir dü-

ün Yeryüzünde (yukardan aaya doru) dökülerekiniine bir bak Dier taraftan, tabii yaps aalarainmek olduu halde, letafeti ve günein ss sayesindeaaçlarn ve bitkilerin damarlarnda ilerleyerek, onlann

en tepe noktalarna çktklarn tefekkür et Yemektensonra, gdalarn hazmedilmesi için su içme ihtiyac

hissedildiinde, suyu içen kii onda bir lezzet, afiyet ve

rahatlama bulur. Ayn ekilde su, bedenlerdeki, elbise-lerdeki ve dier eylerdeki kirleri ve pislikleri temizle-yici ve giderici bir nesne klnmtr. Bina yapm vedier iler için topran slanp uygun hale getirilmeside su ile olur. Yine kuru olarak kullanlmas mümkünolmayan bütün maddeler de su ile slatlp yumuatlr.Merubatlarn yumuatlp içmeye uygun hale getiril-mesi, çkan yangnlarn söndürülmesi, boaza tkananve insan ölümle burun buruna getiren bir lokmanngiderilmesi, yorgun ve bitap bir haldeyken ykanphemen rahatlamak, yiyeceklerin temiz hale getirilmesi

ve bunun gibi insanlarn vazgeçemeyecei daha pek

çok ey su ile olur.Bu nimetin kapsayclna ramen onu elde et-


34/119

NkmetlerKTABI I 39

menin kolayln; ona duyulan ihtiyacn iddetineramen onun kadrinin bilinmediini bir düün Eersu konusunda darla düülecek olsa, dünyada hayatçekilmez hale gelirdi. Yüce Allah gökten suyun indi-rilmesi ve kolayca elde edilip kullanlmas ile, içindekicanllar, bitkiler, madenler ve saymakla bitmeyecekdier faydalanyla birlikte dünyann mamur hale geti-rilmesini irade etmitir.


35/119


36/119

42 | G AZÂLÎ

nefes almas engellenmi olsa, beynindeki hararet kal-bine geçer ve bu da onun ölmesine sebep olur.

Rüzgarlar sayesinde bulutlarn, ziraat için yamu-ra ihtiyaç duyulan yerlere sürülmesindeki ve oraya

yamur yamasndaki hikmeti bir düün Eer yaratcrüzgar yaratmak suretiyle kullanna lütufta bulunma-m olsayd, bulutlar arlklarndan dolay olduklaryerde kalrlar ve yeryüzünün de onlardan yararlanmas

mümkün olmazd.Rüzgarlar ile gemilerin nasl suyun üzerinde yü-

züp gittiini ve baz bölgelerden, dier bölgelere, ora-larda üretilmeyen ve yetimeyen eyalar tadn dabir düün Eer rüzgarlar sayesinde gemiler bir yerdenbaka bir yere intikal edemeseydi, sadece belli bölge-

lerde üretilen ve yetien eyalardan, ancak gemiler ilegötürülebilecek baka bölgelerdeki insanlarn ya-rarlanmas söz konusu olmazd. Oysa pek çok zaruret

ve kazanç elde etmek gibi çeitli sebepler, bir bölgede

üretilip yetitirilemeyen eyalarn baka bölgelerdengetirilmesini zorunlu klar.

Sonra rüzgarlardaki letafet ve effafl bir düünve hareketlenip dalgalanmas ile yeryüzündeki ar vekokmu havay nasl datp berraklatrdn tefekküret Eer böyle olmasayd, meskenlerde hava bozulupkokar ve neticede canllar vebaya ve dier hastalklara

yakalanp yok olurlard.

Rüzgarlarn kum ve topraklan bostanlara naklet-mesi ve oradaki aaçlan güçlendirmesindeki faydalan


37/119

NkmetlerKTABl I 43

da bir düün Yine rüzgarlar, dalarn srtlarn da

kum ve toprakla kaplayp oralar ziraata uygun hale

getirebilirler. Dier taraftan rüzgarlar sayesinde, de-nizler harekete geçip, balk ve insanlarn faydalanabile-

cei dier eyleri karaya atar.

Yine havann hareketiyle, yamurun nasl parça-cklara ayrldn ve yere damlalar halinde dütüünübir düün Eer havann hareketi olmasayd, su yere

bütün bir kütle olarak iner ve indii yeri de mahveder-di. Ancak yere damlalar halinde inen su, yerde toplanr

ve hiçbir eye zarar vermeden nehirleri ve denizleri

oluturur. Böylece canllar en güzel ekilde onlardan

yararlanm olurlar. Yüce Allah'n kullarna olan rah-

metine, lütfuna ve onlarn ilerini nasl yürüttüüne bir

bak Evet, Allah'n bu nimetindeki faydalarn çoklu-unu, büyüklüünü ve kuaticln iyice tefekkür etu ayette akl sahipleri uyarlr ve bütün bunlar tefek-kür etmeye davet edilir: Gökten sizin için suyu indi-

ren O'dur. çecekler bundandr, aaçlar bundandr ve

(bundan yetien odaklarm) içinde hayvanlarnz otla-

trsnz. (Allah) sizin için onunla ekin, zeytin, hurma,üzümler ve her türlü ürünü bitiriyor. üphesiz bunda

düünen bir toplum için apaçk bir delil ve ibret var-

dr. n (Nahl: 11-12).

Yüce Allah'n havay bazen yamur bulutlarylayüklü bazen de açk yapmas ve dünyann selameti için

bu iki hali dönüümlü olarak devam ettirmesi, O'nunbu konudaki büyük nimetlerinden ve hikmederinden

biridir. Sürekli olarak bu iki halden biri devam etseydi,


38/119

44 | gazAl

o zaman dünyadaki denge bozulurdu. Yamurlar ara-lksz olarak devam ettiinde, ekinleri ve sebzeleri çü-rüttüü, evleri ve binalar ykt, yollan kestii ve

birçok meslei icra edilemez hale getirdii görülür. Aynekilde hava hep açk ve güneli olarak devam etse,cisimler ve bitkiler kurur, pnarlardaki ve vadilerdeki

sular bozulurdu. Havann hep kuru olmas baka o-lumsuz sonuçlar da dourur. Hastalklarn çoalmas,gda maddelerinin fiyadannm yükselmesi, otlaklarnkurumas ve arlarn yaylaca çiçeklerin yok olmasgibi. Ancak havann bazen yal bazen de güneliolmas, havay mutedil yapar ve bu iki durumdan herbiri dierinin sebep olaca zararlar ortadan kaldrr.Böylece iler düzene girer. Ve Allah'n dilemesiyle,genel olarak hava durumu bu ekilde olur.

Ancak bazen bu iki durumdan birinin uzun süredevam ettii ve bunun zararlarnn ortaya çkt söyle-nebilir. Bunun sebebi belki de, Allah'n nimeti velütfunun zdd olan eylerle insanlarn uyanlmasdr.insanlarn bu ekilde uyarlmalar, onlarn zulümleri veisyanlarndan kaynaklanr. Bilindii gibi vücuttaki

hastaln iddetinin fazlalna göre kullanlacak ilacnaclnn iddeti de artar. Yüce Allah öyle buyuruyor: Allah kullarna rzk bol bol verseydi, yeryüzündeazarlard. Fakat O, (rzk) diledii ölçüde indirir.üphesiz O, kullarndan haberdar olan ve onlar gö-rendir. (ûra: 27).


39/119

Atein Yaratlmasndaki

Hikmetler

Yüce Allah öyle buyuruyor: Söyleyin bana,tutu§ürmaktikX)lduunuz atei; onun aa-

cn siz mi yarattnz, yoksa yaratan biz miyiz? Biz onubir ibret ve çölden gelip geçenlere bir fayda yaptk.

Öyleyse çok büyük Rabbinin adm tebih et. (Vâka: 7 i-74)

Allah kullanna olan en büyük nimetlerinden biri

olan atei yaratmtr. Ancak atein çok ve yaygn ol-

mas zararl olacandan, Allah onu hikmetine binaen

snrlandrm, cisimlerde stoklam (atei ortaya çka-racak elementleri) ancak ihtiyaç duyulduunda kul-

lanlacak ekilde var etmitir. Atein faydalan sayla-


40/119

46 | GAZÂLÎ

mayacak kadar çoktur. Bunlardan biri yiyeceklerin ve

içeceklerin, piirilip kaynatlmas ve yiyip içmeye hazr

hale getirilmesidir. Eer ate olmasayd, yiyecekler veiçecekler salkl bir ekilde hazmedilmeye hazr halegelemezdi. Allah'n bu önemli meseledeki lütfuna bir

bak

Sonra altn, gümü, bakr, demir, kurun ve kalaygibi insanlarn ihtiyaç duyduklar madenleri bir düün

Eer ate olmasayd bütün bunlardan yararlanmak dasöz konusu olmazd. Örnein bakr ancak atete eritilirve ondan kap kaçak yaplr. Yine demir de atele yu-

muatlarak çok çeitli eyalar ve aletler yaplr.

Ziraatte, marangozlukta kullanlan gereçler, zrh ve

klç gibi savata kullanlan aletler ve saymakla bitme-

yecek daha pek çok ey yaplr. Yüce Allah bu hususau ayette dikkat çekiyor: Biz kendisinde çetin birkuvvet ve insanlar için pek çok faydalar bulunan demi-

ri indirdik. (Hadîd: 25) Allah bir baka ayette öyle bu-yuruyor: Ona sava skmülannzdan sizi korumas

için zrh yapmay örettik. Artk ükredecek misiniz?

(Enbiya: 80) Eer Allah atei yaratarak kullarna lütuftabulunmam olsayd, bu faydalardan hiç biri eldeedilemezdi. Ayn ekilde, eer ate olmasayd, insanlaraltn ve gümüten ne para, ne ziynet eyas ne de dieriler için yararlanabilirlerdi.

Yüce Allah'n, atete insanlar için var ettii mudu-

luk ve ferahl da bir düün nsanlar gecenin karan-lnda korktuklarnda atein yla aydnlanrlar.Yine geceleri yemek, içmek, yataklar hazrlamak gibi


41/119

NkmetierKTABI I 47

her türlü ilerini onun nn aydnlyla yollarnakoyarlar. nsanlar karada ve denizde onun varlndan

güven ve huzur duyarlar. Sanki onun varlyla güneuruktan hiç batmam gibi olur. Ate sayesinde karn,

4

rüzgarn ve souun zararlar engellenir, insanlar on-dan savalarda, kalelere mukavemet etmek için de

yararlanrlar. Evet, bütün bunlar ancak ate sayesinde

elde edilir. Bu nimetin kymeti ne kadar da büyüktür.

Ve Allah onun bütün bu hikmetlerini ve faydalarninsanlarn hizmetine vermitir, insanlar dilediklerinde

onu (potansiyel olarak) stokta tutarlar, dilediklerinde

de onu aça çkarrlar.


42/119

insann Yaratlmasndaki

Hikmetler

m

Yüce Allah öyle buyuruyor: Andolsun bizinsan, çamurdh (süzülüp çkarlm) bir

özden yarattk. (Mü'minûn: 12). Allah ezelî ilminde, birtopluluk yaratp onlan yeryüzüne yaymay ve oradaimtihana tâbi tutmay isteyince, onlan birbirlerininneslinden gelecek ekilde yaratt. Allah kadn ve erkeiyaratm ve her birinin kalbine, kar cinse kar duy-duklar arzularna engel olamayacaklar, sevgi, muhab-bet ve baka sebepler yerletirmitir. Yaratllarndavar olan bu ftrî arzu, onlan birlemeye sevk eder ve bu

birleme neticesinde erkein menisiyle kadnn rah-minde cenin oluur. Sonra Allah, deiik evrelerden


43/119

50 i GAZÂLÎ

geçirerek ondan erkek ve kadn yaratr.Rahimdeki nutfeyi önce alak'a (embriyo'ya), sonra

bir parça ete sonra da kemie dönütürür. Sonra ke-miklere et giydirir ve kaslar, sinirler ve damarlarla

donatr. Sonra uzuvlar yaratr. Kafay ekillendirir ve

onda kulak, göz, burun ve az gibi organlarn yeriniaçar. Allah gözü görmek için yaratmtr ve onunlaeyalarn görülmesi insan aknla düürecek ve

hayranla sevkedecek bir durumdur. Gerçekten deinsan bu iin srrn açklamaktan aciz kalyor. Gözyedi tabakadan olumaktadr ve her bir tabakann ken-dine has özellikleri ve ekli vardr. Eer bu tabakalar-dan biri kaybedilse veya ilevsiz hale gelse, artk göz,

görme iini yapamaz hale gelir. Örnein gözü çevrele-yen göz kapaklarna bir bak Göz, dardan gelecek veona zarar verecek toz vesaire maddelerden korumakiçin çok hzl hareket etme kabiliyetine sahip olarakyaratlmtr. Göz kapaklan âdeta, ihtiyaç halinde aç-lan, dier zamanlarda kapal tutulan bir kap konu-mundadr. Ayn zamanda göz kapa, gözü ve yüzügüzelletiren bir unsur olduu için, kirpikleri de gözezarar verecek kadar ne uzun, ne de ksadr. Göz ya,göze düen eyleri parçalayp gidermek için biraz tuzluolarak yaratlmtr. Gözün kenar ksmlar, ortasnagöre biraz daha çukurdur. Böylece gözün yan tarafnda

kalan eylerin görülmesi mümkün olur. Yine kalar dayüz için bir güzellik unsuru ve gözleri koruyucu bir

örtü olarak yaratlmtr. Uzamayp ayn kalmas nok-tasnda da kirpiklere benziyor. Saç ve sakal kllar ise,

uzayp ksaltlabilmekte ve çirkinlikten uzak tutularak


44/119

hikmetlerKTABI i 51

güzel bir ekil verilebilmektedir.

Sonra aza, dile ve bunlardaki hikmedere bir bak

Dudaklar az için bir örtüdür. Hatta sanki ihtiyaçhalinde açlan, ihtiyaç ortadan kalktnda kapanan birkap gibidir. Diler ve di etleri için de birer örtü vazi-fesi görür ve böylece güzel bir görünüm salar. Eerdudaklar olmasayd ortaya çirkin bir görüntü çkard.Ayn ekilde dudaklar, insamn içindeki duygulan ifadeederken dil ile yardmlat gibi, aza atlan lokmala-rn çevrilmesi, dilerin altna sürülmesi için de yardm-c olurlar. Bu ekilde lokmalar iyice çinenir ve kolaycayutulur.

Allah dileri tek ve bütün bir kemik halinde deil,ayr parçalar halinde yaratmtr. Böylece dilerden biri

çkarsa dierlerinden yararlanmaya devam edilir. Di-ler ilevleri ile faydal olurken, güzel bir görünüme dekatkda bulunurlar. Dilerden bazlar, ilevi bunu ge-rektirdii için, daha geni ve salam yaratlmtr. O-ütücü diler (az dileri) aza alnan gdalar parçala-yp öütmede ihtiyaç du>*lacak büyüklüe ve özelliesahiptir. Çünkü lokmalarn iyice çinenmesi, hazmnbirinci aamasn oluturur. On diler ve kesici diler,hem güzel bir görüntü hem de gdalar parçalayp azaalnacak hale getirmek, için yaratlmtr. Bu yüzdenkökleri çok salamdr. Evet diler, kendilerini çevrele-yen krmzlk (di etleri) içindeki beyaz görünümleri,düzenli dizilileri ve ayn seviyedeki boylanyla, âdeta

sra sra dizilmi inciler gibidir.Azda yaratlan ve ancak kendisine ihtiyaç du-

yulduunda aça çkan yal da bir düün Eer


45/119

52 | G AZÂLÎ

daha önce ortaya çksa ve aksayd, üphesiz bu, insan

için çirkin bir durum olurdu. Ancak o, yemek yenir-

ken, çinenen lokmalarslatmak için

aça çkarve

böylece lokmalarn hiç ac hissedilmeden kolayca bo-azdan geçmesi salanr. Yemek yeme ii bittiindede, fazladan salglanan bu yalk sona erer. Geridesadece konuma ilevini gerçekletirecek olan küçükdili, büyük dili ve grtla slatacak kadar yalk kalr.Zaten bunlarn kurumas da insann ölmesine yol açar.

Yemek yiyen birinin, dili ve aznn dier ksmla-nyla, yedii eylerin tadn ve lezzetini hissetme duyu-sunu yaratan Allah'n u rahmetini ve lütfunu bir dü-ün Böylece insan, tatt eylerden lezzeti kendisineuyanlar bilir ve yemek ihtiyac hasl olduunda rahatbir ekilde yiyip içer. Ayn ekilde lezzeti kendisineuymayanlar da bilir ve onlar yemekten imtina eder.

Yine bu duyu sayesinde azna ald eylerin scaklkve soukluk ölçüsünü bilir.

Allah kula yaratm ve onda, içine girmeye çal-an böceklerden ve haarattan koruyacak sv bir mad-de varetmitir. Onu gelen sesleri toplayp kulan içinekanalize edecek kulak kepçesi ile donatmtr. Kulaktasesin ilerleyecei kvrmlar vardr. Bu kvrmlar sesinyolunu uzatr, böylece titreim hareketi çoalr ve uzar.Bu da uykuda bile olsa sahibinin uyanmasn salar.

Sonra insann havay buruna çekme yoluyla koku-

lan algladn bir düün Bu hadise de, hakikatini

ancak Yaratcnn bildii bir srdr. Allah'n, burnuyüzün ortasna yerletirmesine, ona güzel bir ekil

vermesine, havay teneffüs edecei iki delik açmasna,


46/119

NkmetierKTABI I 53

yiyeceklerinin ve içeceklerinin kokusunu kontrol ede-cei, ayn ekilde güzel kokulardan yararlanmasn vekötü kokulardan kaçnmasn salayacak koku almaduyusu ile donatmasna, yine kalbine gda olmas veiçindeki harareti düürüp rahadamas için nefes almayetisi vermesine, evet bütün bunlara bir bak ve (hik-

metleri üzerinde) tefekkür et

Allah boaz yaratm ve onu seslerin çkmasnauygun ve hazr hale getirmitir. Dilin farkl harekede-rine, sesleri deiik ekillerde kesmesine ve yine sesyolunun deiik ekiller almasna bal olarak ortayafarkl harfler çkar. te boazn, (sesin çkmas ann-da) daralmas, genilemesi, sertlemesi, yumuamas,(sesin çkaca yerden aza kadar olan mesafenin)uzamas veya ksalmas gibi farkl ekiller almasyla

ortaya farkl sesler (harfler) çkar. (Sesleri sembolizeeden) bütün ekiller (harfler) arasnda, onlar birbirin-

den ayracak farkllklar olduu gibi, sesler arasnda daonlar birbirinden ayracak farkllklar vardr. Ayn e-kilde bütün insanlar arasnda da farkllklar vardr.Bunun sim ise (bu farkllklar sayesinde) insanlarn

birbirlerini tanyp bilmesidir. Allah Hz. Adem'i veHz. Havva'y farkl suretlerde yaratmtr. Onlarnçocuklarna da onlardan farkl suretler vermitir. Veinsanlann yaratl, birbirlerini tanyp bilsinler diye,bu ekilde devam edip gelmitir.

Sonra faydal eyleri çekmenin, zararl eyleri deuzaklatrmann arac olan ellerin yaratlna bir bak vebundaki hikmetleri tefekkür et Elini, avucunu, beparma ve parmaklarn boum yerlerini bir düün


47/119

54 | GAZAL

Dört parmak bir tarafta, ba parmak ise ayr bir taraftayaratlmtr ve ba parmak bütün parmaklann üzerin-

de dolar. Eer gelmi geçmi bütün insanlar bir arayagelip de ba parma farkl bir yere koymak için dik-katli bir ekilde düünselerdi, onu mevcut yerinden

baka bir yere koyamazlard. Parmaklann bu ekilde

dizilii, onlann en iyi ekilde eyalar tutmasn, bir

eyleri alp vermesini salyor. El açk tutulduunda,

içine istenilen eyin konulabilecei bir tabak, kapatlp

yumruk yapldnda ise onunla vurabilecein bir aletoluyor. Parmaklar skca birbirine yaptrlp el yankapatldnda içine su konulacak bir kap, parmaklaryaklatrlp el açldnda ise bir küree dönüyor.

Allah parmaklann ucunda, bir ziynet ve onu güç-

lendirecek bir dayanak olarak trnaklan yaratmtr.

Trnaklar, parmaklar ile tutulamayan ince ve küçük

eyleri tutmaya yarad gibi, vücudu kamak gibibaka ilerde de kullanlr. Evet, vücuttaki en önemsiz

gibi görünen eylerin yokluunda ortaya çkacak du-

rurdan bir düün ayet insamn bir yeri kansa, ken-

disine elem veren bu durumdan kurtulmada yararlana-

ca tek ey trnaklandr. Çünkü trnak bu gibi ileriçin yaratlmtr. O, ne kemikler gibi çok kati ve sert,

ne de deri gibi yumuaktr; uzar, düzeltilir, kesilir ve

ksaltlr. Sonra insann, gerek uykudayken, gerek uya-

nkken, tirnaklanyla vücudunda kanacak yerleri nasl

kolay bir ekilde bulduuna dikkat et ayet kanan

yerleri kamasn bakasndanistese, o kii bu yerleri

uzun ve yorucu bir gayretten sonra bulurdu.

nsann bacaklannn uzunluuna ve ayaklannn


48/119

hikmeîterKTABI I 55

yayvanlna bir bak ve tefekkür et Bunlar insannsalam bir ekilde yürümesini salyor. Ayaktaki par-

maklar hemzinettir,

hemde yürüyüünü kuvvedendi-

ren bir yardmcdr. Ayn ekilde parmaklar da trnak-larla donanm ve kuvvedenmitir.

Allah'n bütün bunlar, nasl basit bir nutfeden ya-

rattna dikkat et Sonra nutfeden, bedenin dayanave direi olan salam ve kuvvedi kemikler yaratmtr.Bu kemikler birbiriyle uyumlu olan fark ekillerde veölçülerdedir. Küçük, uzun, yuvarlak, enli ve ince çeit-

leri vardr. Kemiklerin .içindeki kanallarda, yumuakve effaf bir öz (ilik) bulunur. Bu öz, kemikleri dahagüçlü klar. nsan ihtiyaçlarn karlarken, (harekede-rinde) vücudunun tamamna ve baz parçalarna muh-taç olduu için, Allah, kemikleri tek bir parça olarakdeil, çok sayda yaratmtr. Aralarnda hareket etmeyikolaylatracak eklemler vardr. Kemiklerden her biri-

nin ekli, onlardan istenen harekete uygun olarak yara-

tlmtr. Eklemler, kaslarla kemikleri bir tarafndanbirbirine balayp sabider. Allah (birbirine eklemle-nen) kemiklerden birinofesda doru bir çknt, die-

rinde ise içe doru bir oyuk yaratmtr. Çknt veoyuk, birbirine monte olur. Böylece insan, istediinde

vücudunun sadece bir yerini hareket ettirebilir. Eereklemlerin yaratlmasndaki hikmet olmasayd, bunu

baaramazd.

Sonra Allah'n, kafay, farkl ekil ve surederdeki

elli be kemikten oluacak ekilde yaratmasn düünBunfan birbiriyle öylesine uyumlu olarak bir arayagetirmitir ki, ortaya gördüün gibi düzgün bir kafata-


49/119

56 | GAZÂLÎ

s çkmtr. Bu kemiklerin alts, kafatasnn beyninüzerindeki ksmnda, yirmi dördü çehrenin üst ks-

mnda ve ikisi de çehreninalt

ksmndadr. Dilerdengeriye kalanlarn bir ksm öütmeye uygun olacakekilde geni, bir ksm da kesmeye uygun olacak e-kilde keskindir.

Allah, boynu kafann merkezi klmtr. Boyun,girintileri ve çkntlanyla birbirine monte olmu yediadet omurga dizisinden oluur. Böyle olmasnn hik-metleri çoktur. Boynun alt ksm srta (srttaki omur-gaya) binmitir. Boynun altndan kalça kemiine kadar

olan ksmda yirmi dört omurga dizisi vardr. Bunlarndnda farkl ekillerde üç parçadan oluan kalça ke-mii vardr. Kalça kemiine alt ksmndan, yine üçparçadan oluan uyluk kemii balanr. Sonra sut

kemii (omurga) yine, göüs kemii, omuz kemii,ellerin kemii, bacaklarn ve ayaklarn kemikleri ile

birbirine balanr. Eklemlerdeki küçük kemikçikler

hariç, insan vücudunda iki yüz seksen dört kemik var-

dr. Bütün bunlar, Yüce Allah'n nasl basit ve effaf

bir nutfeden yarattn düün Bunlar saymamzdaki

amaç, onlar en uygun ekilde var eden Yaratcnnbüyüklüünü ortaya koymaktr. Allah onlar ayn ayrekillerde ve Özel bir sayda yaratmür. ayet fazladan

bir kemik daha olsa, o söküp atlmas gereken bir yük

olurdu. Eer bir tanesi eksik olsa, mutlaka bu eksikli-in giderilmesi gerekirdi. te Allah'n bu ekilde ya-ratmasnda, iyice düünen akl sahipleri için O'nunbüyüklüüne ve yüceliine apaçk deliller ve ibretler

vardr.


50/119


51/119

58 | GAZÂLÎ

etmitir. Bedenin ileyip görevlerini yerine getirmesi,

gda almaya devam etmesiyle mümkün oluyor. Ancakyüce Allah, gdalarn,

almamas gereken bir ölçüyegöre alnmasn takdir etmitir. Eer bu ölçü alpsürekli olarak gda alnmaya devam edilirse, insannbedeni, artk hareket etmesine engel olacak kadar i-manlar ve ince sanadan da yerine getiremez hale gelir.Bütün bu hikmederi, Allah'n bir damla sudan yaratt-

insanda görüp hayranlk ve aknla düüyoruz.Bir de Allah'n, gökleri ve yeri yaratn bir düünEvet, Allah'n günei, ay, yldzlan yaratmasndakisanatn, bunlarn ölçülerindeki, ekillerindeki,

saylarndaki, yerlerindeki (yörüngelerinde),

bazlarnn (belli çizgilerde) birbirleriyle birlemeleri,bazlarnn ise birbirlerinden aynlmasndaki,

ekillerinin, yine dou ve bat yerlerininfarkllklanndaki hikmederi iyice düün ve tefekkür etAcaba bu sefer aknlk ve hayranlnn derecesi neolur J> a kn göklerde ve yerde bulunan küçük bir zerre-nin hikmederden uzak olduunu düünme Aksine, enküçük zerreler bile, hakikatini sadece Allah'n bildii

alacak hikmedere sahiptir. Yüce Allah'n u kavlinebir bak: Sizi yaratmak mdaha güç, yoksa gökyüzünümü? Allah onu bina etti, direksiz yükseltti ve kusursuzileyen bir sisteme balad. (Nâziât: 27)

Bir düün ayet insanlar ve cinler bir araya gelseve (insann yaratld) nutfeden bir göz, bir kulak veya

bir canl meydana getirmeye çalsalar, buna güçyetiremezlerdi. Bir de Allah'n o nutfeyi, rahimlerde

nasl en mükemmel ekilde biçimlendirdiini, birbi-


52/119

NkmetlerKTABI I 59

rinden farkl uzuvlara ayrdn, kemiklerini ve organ-larn en salam ve uygun ekilde oluturduunu, da-

marlarn vesinirlerini

ekillendirip, d ve içini kusur-suz bir ekilde düzenlediini ve yaad müddetçehayatta kalmasnn yolu olan gday almasn salayacakdonanm yarattn düün.

Sonra Allah'n iç organlar düzenleyiini bir dü-ün Kalp, karacier, akcier, mide, dalak, barsaklar,rahim ve mesane gibi organlarn her biri kendi özelgörevlerini yerine getirmeye uygun olacak biçimde,özel ölçüler ve ekillerde-yaraülmur. Mide, gdalarneritilmesi için keskin bir özsuya sahip olacak ekilde

yaratlmtr. Midenin bu ii en iyi ekilde yerine ge-tirmesi için, az dileri de önce gdalar iyice parçalaypöütür. Karacier ise gdalardan alnan besinlerin kana

aktarlmasn ve böylece her organn ihtiyaç duyduubesini kandan almasn salar. Kemiklerin ihtiyac olanbesin etinkinden, damarlarnla sinirlerden ve kllannki

de dierlerinden farkldr. Dalak, böbrekler ve safra

kesesi karacierin hizmetine verilmitir. Dalak, sevda

(isimli souk svy), safi* kesesi, safra suyunu, böb-

rekler, safra kesesinden gelen suyu ve mesâne de böb-rekten gelen suyu -çeker. Gdalardan elde edilen besin-ler ise karacier ve damarlar yoluyla bedenin her tara-

fna ulatrlr. Allah bu organlarn maddesini, sadeetten daha salam yaratmtr. Çünkü bunlar, içindedeiik eyler bulunan kaplar gibidir.

Allah'n, rahmi yaratmasn ve onda oluturduusistemi bir düün. Eer biri, ondaki bütün özelliklerive hikmetieri açklamaya kalksa, bunu baaramazd.


53/119

60 | gazAlî

Çünkü bunu ancak, onun yaratcs bilir. Yine yenidomu bir çocuun hangi besinlere ihtiyac olduu-nu, ne çocuun ne de annenin bilmesi gerekir. Bütünbu besinler, annenin sütünde hazr halde mevcuttur ve

çocuun organlar geliip dileri çkana kadar onunlabeslenir. Aksi takdirde, anneler hem bu gdalar bil-mek, hem de (dileri olmayan ve organlar henüz bun-lar hazmedecek kadar gelimeyen bebeklere) bunlar

yedirmek için çok zor duruma düerlerdi. Bu da so-nuçta anneleri çocuk bakmndan nefret ettirirdi.

Sonra Allah'n, bulua ve kemâle erene kadar, ço-cukta derece derece akl ve temyiz kabiliyetini nasl

yarattn bir düün nsann akl ve düünce sahibiolmadan douyor olmasndaki sun bir tefekkür etEer insan akleden bir çocuk olarak dosayd, annekarnndan çkarken gördüklerini inkar eder, akn veakl karm biri haline gelirdi. Çünkü o, bilmedii,daha önce görmedii ve alkn olmad eyleri göre-cekti. Dier taraftan çocuk, bedeninin zayfl ve ye-tersizliinden dolay hep bakalan tarafndan tand-n, kundaklandn ve ihtiyaçlarnn giderildiimgörecek, sonuçta bir zillet ve aalk hissine kaplacak-t. Sonra akl erdii ve kendi tercihlerini kendi yapmak

isteyecei için, her eye fazlaca itiraz edecek, bu dabüyüklerin kalplerinde çocuklara kar mevcut olansevgi ve muhabbeti ortadan kaldracakt. te bütünbunlar, akl ve düüncenin çocuklarda derece derece

gelimesinin, onlar için en uyguney

olduunu ortayakoyuyor.

Bütün yaratlmlarn, nasl da olabilecek en uygun


54/119

hikmetlerKTABI I 61

iekilde yaratld görülmüyor mu? Çocuun serpilipgelimesinin ve bulua ermesinin, nasl onun neslini

levam ettirmesinin yolu olduunu; sakal ve byklan-•

un çkmasnn da onu nasl çocuklardan ve kadnlar-ian ayrdn; ayn zamanda yallnda yüzününcnklklann örterek onun nasl güzelletirdiini biriüün Yine kadnlarn yüzlerinde sakal ve byk çk-layarak, nasl güzel ve pürüzsüz olarak kaldklarm,

3U halleriyle de neslin devam için erkekleri nasl etki-lediklerini bir düün.

imdi bütün bu söylediklerimizi; Allah'n sayd-mz bu farkl eylerde ortaya koyduu sistemi vedüzeni bir düün Acaba böyle bir sistemin tesadüfenolumas mümkün olabilir mi? Eer anne karnndakibir cenine, kan yoluyla besin götürecek bir sistem ol-

masayd, o cenin, tpk suyu kesilen bir bitkinin solupkurumas gibi, kuruyup yok olmaz myd? Eer rahim,uzuvlar tamamlanp douma hazr hale gelmi çocu-u, dar çkmas için sktrmasayd, bu hem çocu-un hem de annenin ölümüne yol açmaz myd? Eerdoduunda, anne sütü onun gereksinimini karlama-

sayd, açlktan ve susuzluktan ölmez miydi? Ya da onauygun olmayan ve iyi gelmeyen gdalarla beslenmek

zorunda kalmaz myd? Eer zaman geldiinde dileriçkmasayd, bu durum, yemekleri çineyip öütemeye-

ceinden dolay süte devam etmesine ve sonuçta bede-

ninin gelimemesine yol açmaz myd? Eer büyüdü-

ünde yüz kllar çkmasayd, kadnlara ve çocuklarabenzemez miydi? Bu durumda onda bir heybet, celâletve vakar görülür müydü? Acaba, zaman geldiinde


55/119

62 | GAZÂLÎ

onun bütün bu ihtiyaçlarn karlayan, onu yoktan vareden yaratcs deil mi?

Yine bîr insann hayat bulmasn salayacak, cinselilikideki ehveti bir düün (bu ehvet olmasayd nesil-ler devam etmezdi). Yine nutfeyi rahme ulatracakorgana, nutfenin bu organdan çkn salayacak hare-kete ve bütün bunlarn nasl da bu ie en uygun esasla-ra balandn tefekkür et

Sonra vücudun bütün uzuvlarnave her

biruz-

vun, karlayaca ithiyaçlara göre hazrlanna birbak Gözler, bakarak görmek; eller, tutmak, almak ve(zararl eyleri) itip uzaklatrmak; ayaklar, gitmek;mide, yemekleri hazmetmek; cier, ayrtrp ayrmak;az, konumak ve gdalar almak; ön ve arka delikler,artklar vücuttan atmak için (ve bu ileri yerine getir-meye uygun olarak) yaratlmtr.

insandaki dier uzuvlar üzerinde de iyice düünü-lüp tefekkür edildiinde, her birinin en uygun ve do-ru ekilde yaratld görülür. Örnein gdalarn mide-ye ulamas, sonra elde edilen özün, âdeta bir süzgeçgörevi yapan ince damarlarla karaciere gönderilmesi-

ni bir düün Eer gdalar midede iyi hazmedilmedenve süzgeç görevi yapan ince damarlardan iyice incelip

elenmi hale gelmeden karaciere geçmi olsayd, ka-racieri yaralar ve ona zarar verirlerdi. Ancak Allah'nher eyi yerli yerinde var eden hikmetinin bir sonucuolarak, bu ince damarlardan sert ve pürüzlü halde

kalm eyler geçip karaciere ulaamaz. Sonra karaci-ere gelen besinler kana çevrilir ve kan, kendisi içinhazrlanm mecralar yoluyla vücudun her tarafna


56/119

hikmetlerKTABI I 63

nüfuz edip, oralara uygun olan besinleri ulatrr.a A-

lemlerin Rabbi olan Allah ne yüzcedir. (Mü'min: 64).

Sonra bir bak, vücutta anlamsz bir ey yaratlm1

mdr? Göz, eyalar ve renkleri görmek için yaratlm-tr. Eer renkler mevcut olsayd, ancak gözler onugörmeyecek olsayd, bu durumda renklerde bir menfa-

at olur muydu? Eer gözün, eyalar görmeyi salaya-cak nuru olmasayd, o zaman gözden yararlanlabilinir

miydi? Kulak, sesleri iitmek için yaratlmtr. Eersesler olsayd ancak onlar iitecek kulak olmasayd, bu

durumda seslerde bir fayda olmazd. Dier duyu or-ganlarnn durumu da böyledir.

Duyu organlarnn, eyalar alglamasn salayaneyler üzerinde de iyice düün Eer bu eyler olma-sayd alglama da olmazd. Örnein k ve hava... E-er alglanacak eylerin aça çkmasn salayan kolmasayd, göz onlar göremezdi. Eer sesi kulaaulatracak hava olmasayd, kulak sesi iitemezdi.

Görmeyen ve duymayan kimseleri ve karlaacadurumlar bir düün Gümeyen biri, bast yeri bil-mez, önündeki bir eyi idrak edemez, renkleri

ayramaz, bir belann veya dümann geldiinianlayamaz ve çou meslei örenmesine imkan yoktur.Duymayan biri ise karlkl konuma ruhunu kaybe-der, güzel seslerin ve makaml namelerin zevkindenmahrum kalr, insanlar hakkndaki haberleri ve olaylardinleyemez, öyle ki konumalarn olduu yerde mev-

cut olmasna ramen, sanki orada yokmu gibi olur,tpk yaayan bir ölü gibidir. Akldan yoksun olan ise,hayvanlardan bile erli hale gelir. Evet, insanda bulu-


57/119

64 | GAZÂLÎ

nan bütün oganlann ve özelliklerin, nasl onun bütünihtiyaçlarn karlamaya ve bütün hedeflerini gerçek-

letirmeye uygun olduunu iyice düün Bunlardanbirini kaybettiinde, düzeni bozulur ve büyük bir fela-kete urar. Bir kimsenin bu nimetlerden birini kay-betmekle imtihan edilmesi, onun ve bakalarnn hak-knda, Allah'n nimetlerinin bilinmesi yönündeki biröüt ve uyardr. Bu imtihana sabretmekle ahirettebüyük bir mükâfata nail olur.

Sonra insanda tek ve çift yaratlan uzuvlara bak veböyle olmasndaki hikmederi tefekkür et Örnein ba,tek olarak yaratlan uzuvlardandr. Pek çok duyu or-gan, tek olan batadr. Eer birden çok olsayd, bu,herhangi bir faydas olmayan bir yük olurdu. Örneinba iki tane olsayd, biri konutuunda, dieri kendisi-ne ihtiyaç duyulmayan ilevsiz bir ey olurdu. Veyaikisi birden konuup ayn eyi söyleselerdi, onlardanbiri yine kendisine ihtiyaç duyulmayan bir fazlalkolurdu. Birbirinden farkl eyler söyleyerek ikisi birden

konusayd, bu sefer de dinleyen o kiinin neyi söyle-mek istediini anlayamazd. Çünkü dinleyenin duy-

duu eyler net olmazd.Eller ise çift olarak yaratlmtr. Çünkü yapaca

ileri, tek elle güzel bir ekilde yerine getiremez. Buyüzden insann tek elli olmasnda her hangi bir faydayoktur. ki elinden biri felç olan kiilerdeki eksiklikrahatça görülür. Kendisine yüklenen bir ii, iki eli ola-

nn yapt gibi salam ve güzel yapamaz. Ayaklarnçift olmasnn hikmeti ise zaten açktr.

Ses sistemindeki uzuvlarn, nasl bu ie uygun ola-


58/119

hikmetierKTABI I 65

rak hazrlandn da bir düün Boaz (nefes borusu),sanki sesin çkaca bir boru gibidir. Dil, dudaklar vediler ise, harfleri ekillendirmeye yarar. Dileri

çkmveya fazla dileri olan kiilerde nasl konuma bozuk-luklarnn ortaya çkt biliniyor. Boazn bir dierfaydas da, cierlere giden ve kalbi rahatlatan nefesin

ondan geçiyor olmasdr. Dilin, azda lokmalarnçevrilmesine, yiyeceklerin ve içeceklerin yutulmasna

yardmc olmak gibi faydalan da vardr. Ayn ekildedilerin de pek çok faydalan vardr. Dier taraftandiler, dudaklann dayanâklan gibidir. Azn iç ks-mndan, dudaklan tutar ve onlara destek olur. Dudak-lar ise insann istedii miktarda, içecekleri emerek azboluuna almasn salar. Yine dudaklar az için birkap konumundadr.

Bütün bunlar gösteriyor ki, bu organlardan her

salyor. Eer bu organlar olduklanndan dahaveya az olsa, düzen bozulur, ite bu, Azz (her eye

' — - Adîm (her^eyi bilen) olan Allah'n

Beyni bir düün Kafatasndan çkanlp baklsa,âdeta tehlikelerden korunmak için üst üste dürülüpkadanm olduu görülür. Yine o, scaktan, souktanve ona zarar verecek dier her türlü eyden korunmakiçin, kafatasnn içine yerletirilmi ve kafatasnn dksm da saçla örtülmütür. Beyin, duyulann kayna

olduu için Allah onu böylesine bir koruma altnaalmtr.Kalbin, göüs boluu içinde nasl bir korunma


59/119

66 | GAZÂLÎ

altna alnd üzerinde de iyice düün Evet, önemin-den ve buna layk oluundan dolay, Allah kalbi göüs

boluuna yerletirmi, sonra da etrafn et ve kemik-lerle bir zrh gibi çevirerek onu koruma altna almtr.

Allah'n boazda iki geçit (boru) yaratmasna birbak Bunlardan biri nefes borusudur ve ciere bala-

nr. Dieri ise yemek borusudur ve mideye balanr.Nefes borusunun üzerinde, yemein ona ulamasnaengel olacak bir kapak yaratmtr. Cieri de, (nefes

al veriiyle) kalbi serinletip rahadatacak bir alet yap-mtr. Cier, hararetin kalpte skp kalmamas vesonuçta ölüme sebep olmamas için, hiç bozulmadansürekli olarak çalr, nefes alp vermeye devam eder.te Allah bunun için ve dier faydalanndan dolayboluu, hava (oksijen) ile doldurmutur.

Sonra Allah'n, dk ve idrarn vücuttan atlacayerleri yaratmas üzerinde tefekkür et Eer (birerartk olan) dk ve idrar bu ekilde vücuttan atlmaya-cak olsalard, sürekli olarak vücut içinde dolaacaklar

ve insann saln bozacaklard.Yere otururken ac çekmemesi için, insann kaba

etlerinin ne kadar çok ve kaln olduuna bir bak Eerbu etler az ve ince olsayd, üphesiz insan yere oturur-

ken ac çekerdi.

Erkein cinsel organnn durumunu da bir düünEer bu organ sürekli olarak yumuak olsayd, menirahme nasl giderdi. Veya sürekli olarak sertlemi

halde bulunsayd, günlük hayatnda insann durumu

nice olurdu? Ancak Allah insan bu hale düürmediigibi, sanki hiç ehveti yokmu gibi, bu organ en kapalyerde yaratmtr.


60/119

hikmetlerKTABI I 67

Bir düün, bina yapmnda, tuvaleti evin içindekien kapal yere koymak, iyi bir plann gerei deil mi-dir?

ite bunun gibi, insann tuvalet ihtiyacn gidere-cei uzvu da, vücudunun en kapal yerindedir. Kabaetlerinin ve uyluklarnn arasnda adeta saklanmtr.Bu, üstün klnndan dolay sadece insana özgü birdurumdur.

-

Saç ve trnaklarn yaratl üzerinde de iyice dü-ünüp tefekkür et Saç ve trnaklar uzar. Ancak onlarnkesilip ksaltlmasnda fayda olduu için, insan onlarksaltrken hiç bir ac duymaz. Eer böyle olmasayd,insan iki durum arasnda kalrd: Ya uzayan saç vetrnaa hiç dokunmaz ve sonuçta çok çirkin bir halalrd; ya da onlar kesip ksalür, ancak bunu yaparkenac çekerdi.

Sonra vücutta biten kllar üzerinde iyice tefekküret Eer bu kllar gözde bitecek olsayd, kukusuz gözkör olurdu. Azn içinde bitseydi, yemekten ve içmek-ten gerei gibi tad alnmazd. Avucun içinde bitecekolsayd, dokunmann ve*J>az ileri yapmann zevkiortadan kalkard. Yine kadnn cinsel organnn içindebitseydi, cinsel ilikide bulunmann zevki yok olurdu.Bütün bu nimetleri kusursur bir ekilde veren Allahbütün eksikliklerden uzaktr.

Sonra insann yemeye, içmeye, uyumaya, cinsel i-likiye ihtiyaç duyacak ekilde yaratlm olduuna vebunlar karlamann nasl hikmetli bir sistem içinde

düzenlendiine bir bak nsann yaratlnda, onu,kendi ihtiyaçlann karlamak için harekete geçireceközellikler vardr. Örnein açlk ve susuzluk hissetme-


61/119

68 | gazal

si... Bunlar insan, hayatini devam ettirecei yemek vesu arayna mecbur eder. Uyku, vücudu rahadatir ve

vücudun gücünü toplar. ehvet, neslin devam içingerekli olan cinsel ilikiyi zorunlu klar.

Eer insan yaratilndaki özellikten (açlk ve su-suzluk hissetmesinden) dolay deil de, sadece yemesi

ve içmesi gerektiini bildiinden dolay yiyip içecek

olsayd, birçok sebep ve meguliyet onu yiyip içmekten

akkor, böylece güçten düer ve ölürdü.Tpk

ilaç kul-

lanmadaki durum gibi. nsan sevmedii bir ilaca ihti-yac olduunu ve kullanmas gerektiini bilir, amayaratlnda o ilac kullanmasn zorunlu klacak birözellik olmad için, onu kullanmay ihmal eder, so-nuçta hastalanr, hatta ölür. Uyku da böyledir. nsan,yorgun ve uykusuz olduunda, istemese bile uyku onuteslim alr ve uykuya dalar. Ancak böyle olmayp da,insan uymas gerektiini bildii için ve kendi istediizaman uyuyacak olsayd, pek çok meguliyet onu uy-

kudan alkoyar, sonuçta beden yorgunluktan ve bitkin-

likten yok olurdu. Ayn ekilde, eer cinsel ilikiyegirmesi (ehevî arzunun deil de) sadece çocuk yap-

maya olan isteinden dolay gerçekleecek olsayd, birçok meguliyetten dolay onu yapmaya da firsat

bulamaz ve nesli kesilirdi. Ancak Allah, insan bütün

bunlar tabiat gerei yapmaya sevk edecek bir ftratta

yaratmtr. Evet, Allah'n insandaki bütün bu özellik-

leri, nasl alacak ve salam bir sistem içinde düzen-

lediine bir bakOrganlar ve uzuvlanyla birlikte beden, sanki i-

çinde çeitli görevleri yerine getirecek görevlilerin ve


62/119

NkmetlerKTABI I 69

bir topluluun bulunduu bir hükümdarn evi gibidir.Evin içindeki adamlardan kimi, o topluluun ihtiyaçla-

rnkarlar, kimi onlara su getirir, kimi hazineye gelen

eylerin ilenip kullanma uygun hale getirilmesi için

teslim alr, kimi teslim alnan eyleri ileyip hazr hale

getirir ve kimi de evin içindeki pislikleri süpürüp daratar. Bu örnekteki hükümdar her eyin yaratcs olanyüce Allah; ev, beden; evdeki görevliler bedenin or-

ganlardr; ve topluluk da dört kuvve, yani nefistir.

Nefis, insandaki düünce, vehim, akl, hfz, öfke ve

bunlar gibi eyleri ifade eder.

Eer insann bu özelliklerinden sadece hfz (haf-zas) eksik olsa, halinin nasl olaca düünülebiliyormu? Lehine ve aleyhine olan, ondan çkan ve ona ge-len, verdikleri ve aldklar, gördükleri ve duyduklar,

söyledikleri ve kendisine söylenenler, ona iyilik yapan-lar ve kötülük yapanlar, fayda verenler ve zarar veren-

ler, evet bunlarn hiçbirini aklnda tutup hatrlayamaz.

Yola çksa yolunu bulamaz, ders çalsa bile ilim sahibi

olamaz.

Bu nimederden sadece bir tanesinin ne kadar ö-

nemli olduuna bir bak ve sonra da hepsinin öneminibir düün Hafza nimetinden daha alacak olanunutma nimetidir. Eer unutma olmasayd, insan ya-ad bir musibeti asla aklndan çkaramaz ve onunverdii acdan kurtulup huzura kavuamazd. Üzüntü-sü hiç eksilmez, kini onu hiç terk etmez ve yaadmusibetieri ve öfkelenilecek eyleri sürekli olarak hatr-lad için dünya zevklerinin hiç birindenyararlanamazd. Yine unutma olmasayd, bir anlna


63/119

70 | GAZÂLÎ

bile olsa zalimden arp gaflet etmesi (yanizulmününün kesintiye uramas) beklenmezdi. te

Allah'n, her birinde birçok faydalar olan buiki

zteyi

insanda nasl yarattna bir bak ve tefekkür et

Allah'n dier canllardan farkl olarak, insan haya

(utanma) duygusu ile nasl donattna bir bak. Eerbu duygu olmasayd, insandan çirkinliklerin sadr ol-

mas eksilmez, insan misafiri arlamaz, güzel eyleriyapmaya yönelmez ve kötülükleri yapmaktan da geri

kalmazd. Hatta insan, emanetleri sahiplerine geri

vermek ve anne babann haklarna riayet etmek gibi

yaplmas gereken pek çok eyi, sadece insanlardan

utand için yapar. Yine kendisini pek çok çirkinlik vekötülükten, sadece insanlardan utand için korur.Bütün bunlar göz önünde bulundur ve Allah'n bah-

ettii bu nimetin ne kadar büyük olduun bir düün

nsan hayvanlardan ayran konuma nimetine birbak ve üzerinde tefekkür et nsan bu nimet sayesinde

içinde olanlar ifade eder ve bakalarnn içinde olanlar

da anlar. Geçmitekilerin haberlerini hayatta olanlara

ve hayatta olanlannkini de gelecektekilere aktaran yaz

nimeti de böyledir. Yine ilimler ve edebî metinler ki-

taplara yazlmalar sayesinde ölümsüzleir. nsanlar

hesap ve birçok ilerinde neleri konuup neleri karar-latrdklarn, bunlar yazl belgelere aktarmalar saye-

sinde bilirler. Eer yaz olmasayd, belli zamanlardaolan eylerin haberlerinin, sonraki zamanlara ulamas-

nn önü kesilirdi. limler okutuldu, ancak faziletler veedepler kayboldu. Bunun neticesinde ortaya çkan iç

bozulmann etkisi ise çok büyük oldu.


64/119


65/119

72 | GAZÂLÎ

verilen eylerden biri emeldir (gelecee yönelik hayal

ve beklentilere sahip olma özelliidir). Emel sayesinde

insan dünyay imar eder ve neslini devam ettirir. Böy-lece sonradan ve zayf olarak dünyaya gelenler, önceki-

lerin imar ettiklerinden yararlanrlar. Çünkü insanlarbalangçta zayf olarak yaratlrlar. Eer bu insanlar,daha öncekiler tarafndan yaplan eserler bulamayacak

olsalard, ortada ne snacaklar yerler ne de yararla-nacaklar aletler olurdu. te emel, hayatta olanlarn,daha sonra gelecek insanlarn faydalanacaklar eyleri

yapmalarna sebep olur. Ve bu durum, kyamete kadarböyle sürüp gider.

nsanlara verilmeyen eylere örnek ise, insann

kendi menfaati için, ecelinin ne zaman olacan bil-memesidir. Eer insan yaam süresini bilse ve bu sürede ksa olsayd, arzu ve istekle hayata sarlmaz, neslini

devam ettirmek, yeryüzünü imar etmek için hevesliolmaz ve bunun gibi dier eyler için de herhangi bir

heyecan hissetmezdi. ayet bu süre uzun olsayd, bu

sefer de ehvet ve arzularn içine gömülür, hiçbir snrtanmaz ve düünmeden tehlikelerin içine atlrd. Yok

olmasna sebep olacak bu tür tehlikelere atlmamasyönünde yaplan nasihaderin ve knamalarn da hiçbir

faydas olmazd. te insann ecelini bilmemesi, her anÖlümün gelebilecei beklentisini oluturur ve vakit

geçmeden güzel iler yapmaya yönlendirir. Bu da insa-nn kendi menfaatinedir.

yararland eyleri düün; farkltadarda çeit çeit yiyecekler, ayr renkler ve güzellik-

lerde türlü türlü meyveler, birçok açdan yararland


66/119

NkmetlerKTABI I 73

deiik binekler, ötülerini dinlemekten zevk aldkular, ihtiyaçlarn karlamak ve istediklerini elde

etmek için kullanaca deerli talar ve paralar, sal-n korumak için kullanaca ilaçlar (ifal bitkiler),etinden istifade edecei hayvanlar, kokusundan ve

görünüünden yararlanaca çiçekler, farkl cinslerdegiyecekler ve dierleri. Bütün bunlar (bunlardan ya-

rarlanmak), Allah'n insanda yaratm olduu akl vedüüncenin sonuçlandr.

Çok büyük hikmedere sahip bir dier husus da,insanlarn farkl oranlarda mal ve servete sahip olmasve böylece zenginlerin ve fakirlerin ortaya çkmasdr.Bu durum, dünyann mamur hale getirilmesine vesileolurken, dier taraftan da bu ilerle megul olan insan-lar, onlara zarar verecek baka eyleri yapmaktan al-koyuyor. nsanlar bu konuda, tpk bebekler gibidir.Bebekler, bo brakldklarnda, akllan ermedii için,kendilerine zarar verecek eylerle megul olurlar. Buyüzden onlan bo brakmak, bir vebal ve mesuliyettir.

Dünyann ve kullann, en ideal ekilde olmalannsalayan hikmetler saylmaya kalklsa, saylar buna kâfi

gelmezdi. Bunu ancak rahmeti ve ilmi her eyi kuatansonsuz hikmet ve ilim sahibi yüce Allah bilir.

Sonuç

Allah insanolunu üstün ve saygn bir varlk ola-

rak yaratmtr. Yüce Allah öyle buyuruyor: Biz ger-

çekten insanolunu kymetli ve saygn laldk. Onlankarada ve denizde (çeitli vastalarla) tadk. Onlara


67/119

74 | gazâlÎ

temiz ve helal nzklar verdik ve onlar yarattklarmzn

pek çouna cidden üstün kldk. (tsrft;70>.

nsamn üstün ve saygn olmasn salayan en bü-yük nimetlerden biri akldr. nsan akl sayesinde gü-zelliklerin farkna varr ve yine onunla melekler alemi-

ne iltihak eder. Kâinata bakp yaratcsn bilmesi vekendisine bahetmi olduu hikmet ve emanet ile,kainatta O'nun sfadannn delillerini görmesi de yine

aklile olur. Yüce Allah öyle buyuruyor: Kendi ne-

fislerinizde de (yaratlnzda da) ibretler vard,görmüyor musunuz? (Zâriyât: 21). nsan kendisine ba-

kp Allah'n ona bahettii akl görür. Ancak varlkesin olmakla birlikte vasfedilmekten aciz kalnan akl,

insan için Yaratcnn varlnn en büyük delillerindenbiridir. Akl üzerinde düünüldüünde, ondaki tedbir,ilim çeideri, bilginin süreklilii, hikmet, basiret, fay-

dal olan zararl olandan ayrma kabiliyeti gibi inamhayrete düüren pek çok özellikle donatld görülür.

Akln varl kesin olmakla birlikte, ona ait bir ci-sim görülmez, ses iitilmez, yeri bilinmez, kokusu

duyulmaz, sureti ve tad idrak edilmez. Buna rameno, emreden ve itaat edilendir. Gözlerin görmekten,

kulaklarn duymaktan aciz kald eyleri düünen,müahede eden ve vehmedendir. Allah'n göklerde vegöklerin üstünde, yerde ve yerin altnda gizledii gaybî

eylere iman eder. Sanki o, gözle görmekten daha açkbir ekilde müahede eder. te o, hikmetin yeri veilmin madenidir, ilmi arttkça, ufku ve gücü de artar.Organlara hareket etmesini emreder ve organlar öyle-

sine hzl itaat edip hareket ederler ki, neredeyse hare-


68/119

hikmetlerKTABI I 75

ket emrinin mi, yoksa hareket etmenin mi daha önce

olduu ayrt edilemez.

Ancak o, tedbirine, ilmine ve hikmetine ramenkendini bilip tanmaktan acizdir. Çünkü onun kendikendini vasfetmesi, özelliklerini, ekil ve görünüünü

söylemesi mümkün deildir. En fazla kendinin cahiliolduunu (kendini tanmadn) ve onu bilenin (onuyaratann), onu vasfetmesine teslim olduunu ikrareder. Ancak o kendisinin cahili olmakla birlikte, ilerin

yürütülmesindeki en hassas tedbirleri, sanatlarn ince-

liklerini ayrt edecek kadar bilgili ve hikmet sahibidir.

ler farkl istikamette yürür. Bu yüzden onun kendi-sinin cahili olmas, ancak tedbirleri ve ayrt etmeleri

bilmesi, onun (farkl unsurlardan meydana gelen)

mürekkeb bir varlk olduunun, yaratlm ve boyunedirilmi olduunun bir delilidir. Çünkü o, hikmetsahibi oluuna ve basiretinin parlaklna ramen, acizve zayftr. Bir eyi hatrlamak ister ancak unutur; u-

nutmak istedii bir eyi ise hatrlar. Mutlu olmak ister,

ama üzülür; baz eylerin farknda olmamak ister, ama

hatrndan çkaramaz. Uyank olmak ve farknda ol-

mak ister, ama unutur ve gaflete düer. Bütün bunlaronun malup ve boyun edirilmi olduunun delilidir.

O bilmesine ramen, bildii eyin hakikaderinincahilidir. Yapaca eyler için gerekli eyleri yapmas-na, örnein konumak için gerekenleri yapmasnaramen, sesinin nereye kadar ulaacan, sesin nasl

çktn veya sözlerindeki harflerin nasl dizildiiniidrak edemez. Ayn ekilde baknn (görmesinin)nereye kadar uzanacan, nurunun nasl terkip edildi-


69/119

76 | GAZÂUÎ

ini veya gördüklerini nasl gördüünü idrak edemez.Yine gücü ve kudretinin snrnn ne olduunu, iradeetmesi ve istemesinin nasl olutuunu anlayamaz.

nsan ilmi ve bedeni ile, bir gerçein; yani son de-rece salam ve hikmedi bir ekilde yaratlm olduu-nun göstergesidir. Bu da her eyi bilen ve istediiniyapan bir yaratcnn varlnn delilidir.

Sonra Allah insanda, insamn tabiatna uygun ola-

rak hevâ (arzu ve istek) yaratmtr. Eer insan buhevâsn, akln nuruyla kullanrsa kurtulua erer ve

âhirette de büyük bir mükâfata nail olur. Ama eernefsin hevesleri ve istekleri dorultusunda kullanrsa, ozaman bu durum, ancak akln idrak edebilecei veâhirette onu bekleyen mükâfat ve ceza gibi hususlar

bilmesine engel olur.

nsanda yaratlm olan hevâ, sanatlar (meslekleri)icra etmenin ve onlar zihindeki ölçülere ve ekillere

göre yapmamn; çok ince ve dikkatli düünme ile eldeedilebilecek çkarmlar elde etmenin; bütün toplum-larda ve zamanlarda mevcut olan güzel ahlâk bilme-

nin; akll ve erdemli kimselerin güzel gördüklerim

güzel, çirkin gördüklerini çirkin görmenin bir aracdr.Bu bilgileri insana salayacak eyin onda yaratlarak,insann nasl üstün klndna bir bak Kaplar, ancakiçlerine konulan eylerin önemi ve üstünlüüyle, ö-

nemli ve üstün olurlar. Kullann kalpleri de,

ma'rifetullahn (Allah' bilmenin, Allah bilgisinin) yeri

olduu için önemli ve üstündür.Yaratcnn ilminde, iradesinde ve hikmetinde,

kullann bu dünyadan baka bir âleme gidecekleri


70/119

NkmetlerKTABI I 77

(hükmü) yer almtr. Ancak onlann akllarnda, oâlemin hükümlerine vakf olacaklar bir kuvvet yarat-

mamtr. Aksine, onlara bahettii (ve bu hükümlerevakf olacaklar) nuru (akl) vahiy ile kemâle erdirmi-tir. Böylece, emirlerine itaat edenleri müjdelemek,

isyan edenleri ise korkutup uyarmak için peygamberler

göndermitir. Peygamberlerini vahiy ile desteklemi

ve onlar vahyi kabul edip almaya hazr hale getirmi-

tir. Vahyin Allah katndan getirdii nur (k), aldnnuruna kyasla, yldzlarn nurunun yannda güneinnuru gibidir. Böylece Allah, kullanna hem dünyadamenfaaderine olan eyleri, hem de ancak peygamberleraracl ile bilecekleri ahiretteki menfaaderinin yolunugöstermitir.

Allah kullanna peygamberler gönderip onlara itaat

edilmesini emrederken, peygamberlerin getirdiklerinin-

doru olduunu gösteren deliller de göstermitir. Böy-lece Allah'n kullarna olan nimeti tamamlanm, onla-ra olan cömertlii aça çkm ve onlara kar hücceti(delil ve burhan) sabit olmutur. Allah'n, içlerinden

vahiy alacak kadar faziletli kimselerin de çkt, insa-

nolunu böylesine üstün klmasna bir bak Sonra on-lara (dünya ve ahiret saadetine ulamann yolunu gös-terecek) aydnl güne gibi olan eriadar ve aydnlyldzlar gibi olan akl nuru vermitir. Sonuçta Allah'n

iyilik diledii kimselerin saadeti ile inkarclarn ve sa-

dece dünya hayatn isteyenlerin bedbahtl tamama

ermitir.Sonra Allah insana uykusunda rüya görme nimeti

vermi ve bunu sadece ona özgü klmtr. Bildii ve


71/119

78 | GAZÂLÎ

alk olduu eyler üzerinden gördüü rüyalar, mey-dana gelecek hadiseler konusunda rüyay göreni müj-

deler veya uyarr. Bütün bunlar Allah'n varlndangelen balar ve ikramlardr. Allah, kulun kalbi vebedeni ile emirlerine gerektii gibi itaat etmesini, çouzaman rüyalarn doru çkmasna sebep klmtr. Böy-lece kul, gördüü rüyaya göre, bir eyi yapmaya yönelirveya o eyden yüz çevirir. Bunlar, âkibetini sadece

Allah'n bildii eylerdir. Ancak Allah bunlardan baz-larn diledii kullarna malum klar.


72/119

Kularn Yaratlmasndaki

Hikmetler

Yüce Allah öyle buyuruyor: Gö�

Documents

İmam Gazali - Hikmetler Kitabi_text.pdf