İktisat Tarihi - auzefkitap.istanbul.edu.trauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/iktisattarihiau235.pdf · iktisat tarihi akımı; başta iktisat teorisi olmak üzere toplum bilimlerinin

İKTİSAT TARİHİ

ORTAK DERS

PROF. DR. AHMET KALA

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ORTAK DERS

İKTİSAT TARİHİ

Prof. Dr. Ahmet Kala

Yazar Notu

Elinizdeki bu eser, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi’nde okutulmak için

hazırlanmış bir ders notu niteliğindedir.

I

ÖNSÖZ

Tarihçi ekolün katkılarıyla bir bilim alanı hâline gelen iktisat tarihinin tarihsel anlamda

gelişimi, dünya iktisat birikimine olan katkısı ile doğrudan ilişkilidir. Ekonomik gelişme ve kalkınma kavramlarının tartışılması ile oluşan bu birikimin dünya ülkelerinin ekonomik performanslarının değerlendirilmesine verdiği katkılarla bilimsel bir ifa gerçekleştiren iktisat tarihi temel işlevi olan bu nokta üzerinden hala gelişmeye devam eden bir bilim dalıdır.

II

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ........................................................................................................................................ I

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................... II

KISALTMALAR ..................................................................................................................... VI

YAZAR NOTU ....................................................................................................................... VII

1. BİR BİLİM ALANI OLARAK İKTİSAT TARİHİ ............................................................... 1

1.1. İktisat Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi .................................................................................. 7

1.2. İktisatçıların ve Tarihçilerin İktisat Tarihine Bakışı ......................................................... 10

1.3. İktisat Tarihinin Konusu ve Görevi ................................................................................... 10

1.4. İki Ekonomik Devrim ........................................................................................................ 13

2. TARIM DEVRİMİ VE SONUÇLARI ................................................................................. 19

2.1. Tarım Devrimi ................................................................................................................... 25

2.2. Tarım Devrimini Açıklayan Teoriler ................................................................................ 25

2.3. Tarımın Yayılması ve Gelişmeler ..................................................................................... 27

2.4. Tarım Devriminin Sonuçları ............................................................................................. 31

3. İLK ÇAĞ EKONOMİLERİ ................................................................................................. 37

3.1. Mezopotamya .................................................................................................................... 43

3.2. Mısır .................................................................................................................................. 44

3.3. Akdeniz Dünyasında Ticaret ve Ekonomik Gelişme ........................................................ 44

3.4. Genişleme Döneminde Roma Ekonomisi ......................................................................... 47

3.4.1. Nüfus ....................................................................................................................... 47

3.4.2. Tarım ....................................................................................................................... 47

3.4.3. Şehirler .................................................................................................................... 48

3.4.4. Ticaret ..................................................................................................................... 48

3.4.5. İmalat Faaliyetleri ................................................................................................... 50

3.5. Roma Ekonomisinin Gerilemesi ....................................................................................... 51

4.ERKEN ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA TOPLUM VE EKONOMİSİ .................................... 59

4.1. Avrupa’nın Coğrafi Özellikleri ......................................................................................... 65

4.2. Orta Çağ Avrupa Toplumu ve Orta Çağ’ın Ekonomik Dönemleri ................................... 66

4.3. Tarım ................................................................................................................................. 67

4.3.1. Malikâne ................................................................................................................. 67

4.3.2. Ağır Saban ve Açık Tarla Sistemi .......................................................................... 67

4.3.3.Ortaklaşa Tarım ....................................................................................................... 69

III

4.3.4. Sosyal Yapı ............................................................................................................. 69

4.4.Ticaret ................................................................................................................................. 71

4.5. Şehirler ve Sanayi .............................................................................................................. 73

5. İLERİ ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA EKONOMİSİ .............................................................. 80

5.1. Siyasi İstikrarın Sağlanması ve Ekonomik Büyüme ......................................................... 86

5.2. Nüfus ................................................................................................................................. 87

5.3. Şehirlerin Doğuşu ve Büyümesi ........................................................................................ 89

5.4. Teknolojik ve Kurumsal Yenilikler ................................................................................... 90

5.4.1. Teknolojik Değişmeler ............................................................................................ 90

5.4.2. Teşebbüs ve Kredi Alanındaki Gelişmeler ............................................................. 92

5.4.3. Para Alanındaki Gelişmeler .................................................................................... 93

5.5. Tarım ................................................................................................................................. 93

5.6. Ticaretin Büyümesi ve Çeşitlenmesi ................................................................................. 94

5.7. Sanayi ................................................................................................................................ 95

6. GEÇ ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA EKONOMİSİ ............................................................... 103

6.1. Ekonomik Kriz ................................................................................................................ 109

6.2. Tarım ............................................................................................................................... 110

6.3. Ticaret ve Sanayi ............................................................................................................. 112

7. MODERN ZAMANLAR ÖNCESİNDE ASYA, AFRİKA VE AMERİKA’DA TOPLUM VE EKONOMİ ....................................................................................................................... 120

7.1. Asya’da Toplum ve Ekonomi ......................................................................................... 126

7.1.1. İslam Dünyası ....................................................................................................... 126

7.1.2. Çin ......................................................................................................................... 129

7.1.3. Hindistan ............................................................................................................... 131

7.1.4. Japonya ................................................................................................................. 133

7.2. Afrika’da Toplum ve Ekonomi ....................................................................................... 134

7.3. Amerika’da Toplum ve Ekonomi .................................................................................... 134

8. MODERN ÇAĞ’IN BAŞLARINDA AVRUPA EKONOMİSİ ........................................ 141

8.1. Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Genişlemesi .................................................................. 147

8.2. Nüfus ............................................................................................................................... 148

8.3. Tarım ............................................................................................................................... 149

8.4. Sanayi .............................................................................................................................. 149

8.5. Değerli Maden Akışı ve Ekonomik Sonuçları ................................................................ 151

IV

8.6. Ticaret, Ticaret Yolları ve Ticari Organizasyon ............................................................. 152

8.7. Devlet ve Ekonomi .......................................................................................................... 154

9. AVRUPA’DA EKONOMİK GÜÇ DENGESİNİN DEĞİŞMESİ..................................... 163

9.1. İspanya’nın Ekonomik Düşüşü ....................................................................................... 169

9.2. İtalya’nın Ekonomik Gerileyişi ....................................................................................... 171

9.3. Kuzey Hollanda’nın Ekonomik Yükselişi ....................................................................... 173

9.4. İngiltere’nin Ekonomik Yükselişi ................................................................................... 175

10. SANAYİ DEVRİMİ ......................................................................................................... 184

10.1. Sanayi Devrimi’nin Açıklamaları ................................................................................. 190

10.2. Sanayi Devrimi’nin Zamanı .......................................................................................... 191

10.3. Zirai Değişmeler ............................................................................................................ 192

10.4. Sınai Teknoloji ve Yenilikler ........................................................................................ 192

10.4.1. Yeniliğin Kaynakları ........................................................................................... 193

10.4.2. Buharlı Makine ................................................................................................... 193

10.4.3. Pamuklu Dokuma Sanayi .................................................................................... 195

10.4.4. Demir Sanayisi .................................................................................................... 197

10.5. Sanayi Devrimi’nin Sonuçları ....................................................................................... 198

11. ON DOKUZUNCU YÜZYILDA EKONOMİK DEĞİŞMELER ................................... 205

11.1. Nüfus ve Sosyal Yapı .................................................................................................... 211

11.2. Taşıma ve Haberleşme Alanındaki Gelişmeler ............................................................. 212

11.3. Zirai Gelişme ve Organizasyon ..................................................................................... 213

11.4. Sınai Teknoloji ve Organizasyon .................................................................................. 214

11.5. Uluslararası Ticaret ve Dünya Ekonomisinin Gelişmesi .............................................. 216

11.6. Devlet ve Ekonomik Hayat ........................................................................................... 219

12. SANAYİLEŞMENİN YAYILMASI ............................................................................... 227

12.1. İngiltere ......................................................................................................................... 233

12.2. ABD .............................................................................................................................. 234

12.3. Almanya ........................................................................................................................ 236

12.4. Rusya ............................................................................................................................. 238

12.5. Japonya .......................................................................................................................... 240

13. YİRMİNCİ YÜZYILDA DÜNYA EKONOMİSİ: YAPISAL DEĞİŞMELER ............. 247

13.1. Nüfus ve Ekonomik Kaynaklar ..................................................................................... 253

13.2. Sınai Teknoloji ve Organizasyon .................................................................................. 254

V

13.3. Uluslararası Ekonomik İlişkiler .................................................................................... 257

13.4. Devlet ve Ekonomik Hayat ........................................................................................... 258

14. YİRMİNCİ YÜZYILDA DÜNYA EKONOMİSİ: SAVAŞLAR VE EKONOMİK PERFORMANS ..................................................................................................................... 265

14.1. Birinci Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları ............................................................ 271

14.2. Barışın Ekonomik Sonucu ............................................................................................. 272

14.3. Büyük Bunalım ............................................................................................................. 275

14.4. İkinci Dünya Savaşı ve Dünya Ekonomisinin Yeniden İnşası ...................................... 276

14.5. Yirminci Yüzyılın İkinci Yarısında Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler ..................... 278

KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 287

VI

KISALTMALAR

Herhangi bir kısaltma kullanılmamıştır.

VII

YAZAR NOTU

1

1. BİR BİLİM ALANI OLARAK İKTİSAT TARİHİ

2

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. İktisat Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi 1.2. İktisatçıların ve Tarihçilerin İktisat Tarihine Bakışı 1.3. İktisat Tarihinin Konusu ve Görevi 1.4. İki Ekonomik Devrim

3

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1. Bir bilim olarak iktisat tarihi nasıl değerlendirilebilir?

2. Tarihçi ekol nedir?

3. İktisat tarihinin temel işlevi hakkında neler söylenebilir?

4. İktisat biliminin geliştirdiği kavram ve analiz yöntemleriyle geçmiş ekonomilerin uzun dönemde performanslarında ve yapılarında ortaya çıkan önemli değişmeler nasıl açıklanabilir?

4

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

İktisat tarihinin doğuşu ve gelişimi

İktisat tarihi biliminin ortaya çıkışını ve tarihsel gelişim sürecini kavrayabilmek.

Teorik anlatım yöntemiyle

İktisatçıların ve tarihçilerin iktisat tarihine bakışı

İktisatçıların ve tarihçilerin iktisat tarihi bilimine

bakışlarını saptayabilmek


İktisat tarihinin konusu ve

görevi

İktisat tarihinin konusunu ve

görevini detaylı olarak ortaya koyabilmek.


İki ekonomik devrim

İnsanlık tarihi boyunca yaşanan iki ekonomik devrimi açıklayabilmek.


5

Anahtar Kavramlar

Bilimsel gelişme

Tarihçi ekol

Tarım devrimi

6

Giriş

Tarihçi ekolün katkılarıyla bir bilim alanı hâline gelen iktisat tarihinin temel işlevi, iktisat biliminin geliştirdiği kavram ve analiz yöntemleriyle geçmiş ekonomilerin uzun dönemde performanslarında ve yapılarında ortaya çıkan önemli değişmeleri açıklamaktır.

7

1.1. İktisat Tarihinin Doğuşu ve Gelişimi Her bilim alanının ilk keşfi kendi varlığını keşfetmesidir. İktisat tarihi, oldukça yeni

bir bilim dalıdır. İktisat tarihinin bir bilim alanı olarak ortaya çıkışı ile ilgili çok farklı tarihler ileri sürülmüştür. Önerilen tarihlerden birisi Adam Smith’in meşhur Milletlerin Serveti adlı kitabının yayın tarihi olan 1776’dır. Bu düşüncenin dayanağı, Smith’in tarihî verileri geniş ölçüde kullanmış ve özellikle de üçüncü kitabını tamamen tarihsel bir bakış açısından yazmış olmasıdır.

İktisat tarihinin başlangıç yılı olarak önerilen bir diğer tarih de 1892’dir. Bu tarihte ABD’de Harvard Üniversitesinde Sir William J. Ashley için özel olarak ve dünyada ilk kez bir iktisat tarihi kürsüsü kurulmuştur. Olaylara bu şekilde kesin bir zaman tayini, sosyal bilimlerde çok yaygın bir eğilimdir. Ancak bir bilim alanının böyle belirli bir tarihte aniden doğduğunu söylemek yerine, uzun bir dönem içinde bağımsız bir bilim alanı olma özelliğini kazandığını belirtmek daha doğru olacaktır.

İktisat tarihinin doğuşu tarihçi ekole çok şey borçludur. En önemli temsilcileri Gustave Schmoller, Werner Sombart ve Frederick List olan bu okul, klasik iktisat

ekolünün görüşlerini birçok açıdan eleştirerek iktisadi tarih araştırmalarının iktisat biliminde temel yöntemlerden biri hâline gelmesini sağlamıştır.

Klasik iktisat ekolüne göre insanın davranışlarına yön veren temel itici güç iktisadi çıkar sağlama düşüncesiydi. Klasik iktisatçılar, insanın bu amacına ulaşmak için uygun araçlar seçerek daima rasyonel hareket ettiğini de varsayıyorlardı. Bu nedenle klasik iktisatçılara göre iktisadi davranış kuralları, fizik kanunları gibi evrensel geçerliğe sahipti ve tüm ekonomiler için uygulanabilecek tek bir iktisat politikası mevcuttu.

Tarihçi ekole göre, klasik iktisatçıların insan davranışlarının gerekçeleri ile ilgili yorumu son derece yetersizdi. İnsanlar çıkar sağlama amacı dışında gurur, şöhrete ulaşma, faal görünme arzusu, görev duygusu, merhamet ve hayırseverlik gibi düşüncelerle irrasyonel davranışlarda da bulunabilirlerdi. Kişilerin soyut davalar uğruna yıllarca hapishanelerde yatması ve hatta ölüme razı olması, hayırseverlik düşüncesiyle kan bağışı yapması, oy kullanması, gönüllü kuruluşlarda görev alması modern toplumlarda bile sıkça görülen ve kişisel çıkarın söz konusu olmadığı ya da çok sınırlı düzeyde kaldığı insani davranış örnekleridir. Ayrıca insanların davranışları, içinde yaşadıkları toplumun gelişme düzeyine göre de farklılık gösterebilirdi.

Tarihçi ekolün klasik iktisat ekolüne daha önemli bir itirazı, metoduyla alakalıydı. Tarihçi ekol, tümdengelim metoduna dayanarak iktisadı soyut bir bilim hâline getiren klasik iktisat ekolünün tarihi dışlayan ve gerçekçi olmayan özelliklerini eleştirerek böyle bir yöntemle ekonomik ve toplumsal sistemin ancak bir karikatürünün çizilebileceğini belirtiyordu. Tarihçi ekole göre doğru bir iktisat bilimine iktisadi gerçekliklerin dikkatli bir gözleme tabi tutulmasından sonra tümevarım yöntemiyle ulaşılabilirdi. Toplumsal ve iktisadi

olaylarla ilgili şartları hazırlanmış özel deneyler yapılamayacağından insani olguların ve davranışların bütün yönlerinin açıklanabilmesi, ancak toplumsal sistemin bir parçası olarak ekonominin tarihsel açıdan incelenmesiyle mümkün olabilirdi.

8

Tarihçi ekole göre bir ülkenin coğrafi özellikleri, doğal kaynakları, nüfusunun kültür düzeyi ile ahlaki ve dinî tutumları, politik rejimi, iktisadi kurumları toplumun iktisadi davranışları üzerinde geniş ve derin etkilerde bulunur. Bu özellikler ise tarih içinde zamanla sürekli değişir. Bu nedenle günümüzün iktisadi olgularını açıklayabilmek için tarihsel geçmişin doğru ve ayrıntılı bir analizine ihtiyaç vardır.

Tarihçi ekol, doğru bir iktisat bilimine ulaşmak için gözleme dayanan ve tümevarımı esas alan bir metot önermiş, araştırmalarını iktisadi hayata yöneltmiş ve her toplumun iktisadi yapısını ve tarihî gelişimini karşılaştırmalı olarak incelemeye önem vermiştir. Tarihçi ekolün iktisat bilimine bu eleştirel yeni yaklaşımı, iktisat tarihinin bağımsız bir bilim alanı hâline gelmesini sağlamıştır.

20. yüzyılda ise iktisat tarihiyle ilgili iki önemli gelişme olmuştur. İktisat tarihinin bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı, tarih bilimini etkilemiş ve tüm dünya tarihçilerinde geleneksel siyasal tarihten toplumsal ve ekonomik tarihe doğru bir ilgi kayması olmuştur. Böylece başlayan iktisat ve tarih bilimleri arasındaki alışverişler, iktisat teorisine ekonomik ve sosyal kurumlardan kopuk biçimsel yapısından çıkma ve tarih bilimine de modern analiz

yöntemlerinden yararlanma imkânını vermiştir.

Öte yandan 20. yüzyılın ikinci yarısında gelişen ve kliometri olarak adlandırılan yeni

iktisat tarihi akımı; başta iktisat teorisi olmak üzere toplum bilimlerinin kantitatif yöntemleri ile davranış modellerinin tarihe uygulanmasına büyük önem vermiştir. Bu yeni yaklaşımla birlikte iktisat tarihi, giderek artan ölçüde hem kullandığı yöntemler hem de ilgi alanları itibarıyla iktisat bilimine yaklaşmıştır. Günümüzde iktisat tarihi araştırmalarının amacı; sadece iktisadi geçmişe ışık tutmak değil, aynı zamanda iktisadi değişimi anlamamızı mümkün kılacak bir analitik çerçeve sağlayarak iktisat teorisine katkıda bulunmaktır. Nitekim iktisat tarihçilerinin başlıca inceleme konuları; iktisadi büyüme, kurumların iktisadi gelişmedeki rolleri ve günümüzün iktisadi sorunlarının tarihsel kökenleri gibi iktisatçıları da yakından ilgilendiren hususlardır.

Günümüz dünyasının en temel ekonomik problemlerinden biri iktisadi gelişmişlik farklılığı ya da başka bir ifadeyle eşitsiz gelişme olgusudur. Bundan iki bin yıl önce, dünyada bölgeler arasında bir ekonomik gelişmişlik farklılığı söz konusu değildi. 1000 yıllarında ise Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra ortaya çıkan ekonomik gerileme nedeniyle Avrupa, kişi başına gelir itibarıyla dünyanın diğer bölgelerinin gerisine düşmüştü.

1000’li yıllarından 1820 yılına kadar ekonomik gelişme yavaştı. Üretimdeki önemli artışa rağmen dönem içinde nüfusun 4 katına yükselmesi nedeniyle dünyada kişi başına gelirlerdeki artış %50 düzeyinde kalmıştı. 1820’ye gelindiğinde dünyanın ekonomik açıdan en hızlı gelişen bölgeleri olan Batı Avrupa ve ABD’nin kişi başına gelir düzeyi, diğer bölgelerin sadece 2 katı idi.

Sanayileşmenin bir sonucu olarak ekonomik gelişmenin daha dinamik olduğu 1820 ile 1998 arasında dünya nüfusu, 5,6 katına çıkmasına rağmen kişi başına gelir 8,5 katına yükselebilmiştir. Bu iki yüzyıla yakın dönemde, dünyanın çeşitli bölgeleri arasında ekonomik

9

performans düzeyi açısından önemli bir farklılık görülmüştür. Batı Avrupa, ABD, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Japonya gibi dünyanın en hızlı büyüyen ekonomilerinde aynı dönemde kişi başına gelirlerdeki artış 19 kata ulaşırken dünyanın geri kalan bölgelerinde 5,4 katı düzeyinde kalmıştır. Bu bölgesel gelişme farklılıklarının bir sonucu olarak 20. yüzyılın sonuna gelindiğinde, gelişmiş ülkelerle diğerleri arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 7/1’e yükselmiştir. Öte yandan günümüzde dünyanın en zengin bölgesi olan Kuzey Amerika ile en yoksul bölgesi olan Afrika arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 19’a 1 oranındadır. En

zengin ülke (İsviçre) ile en yoksul ülke (Mozambik) arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 400’e 1’e kadar yükselmektedir.

Bölgeler 1000 1500 1820 1998

Batı Avrupa 400 774 1.232 17.921

ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda 400 400 1.201 26.146

Japonya 425 500 669 20.413

Asya (Japonya hariç) 450 572 575 2.936

Latin Amerika 400 416 665 5.795

Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği 400 483 667 4.354

Afrika 416 400 418 1.368

Dünya 435 565 667 5.709

Bölgeler arası farklılık oranı 1.1:1 2:1 3:1 19:1

Tablo 1: Dünyada Kişi Başına Gelirler, 1000-1998

(1990 uluslararası dolar değerleriyle) (Kaynak)

Dünyanın gelişmiş ve geri kalmış bölgeleri arasındaki farklılık, sadece bir kişi başına gelir farkından da ibaret değildir. İktisatçıların insani gelişmişlik olarak ifade ettikleri çocuk ölüm oranı, doğumda ortalama hayat ümidi, temel eğitime ulaşma imkânları, okuma yazma oranı ve kişi başına düşen doktor sayısı gibi pek çok ekonomik ve sosyo-kültürel gösterge itibarıyla gelişmiş ve geri kalmış bölgeler arasında büyük farklılıklar bulunmaktadır. Mesela 20. yüzyılın sonunda, doğumda hayat ümidi gelişmiş sanayi ülkeleri için 78 yıl iken gelişmemiş ülkelerde bu rakam 64’tür. Hatta Afrika için doğumdaki hayat ümidi çok daha düşük olup 52 yıldır. 1980’lerde gelişmiş ülkelerin büyük bölümünde yetişkinlerin okuma yazma oranı %99’dur. Buna karşılık aynı tarihlerde bazı Afrika ülkelerinde bu oran %15

civarında bulunmaktaydı. Bu tür karşılaştırma örnekleri çoğaltılabilir.

Günümüz iktisat tarihçilerinin temel çabası, iktisat teorisinin geliştirdiği kavram ve tahlil yöntemlerini tarihsel olaylara uygulayarak bir yandan ekonomik büyümenin nedenlerini

10

araştırmak, öte yandan da eşitsiz iktisadi gelişme olgusunun kaynaklarını anlamaya ve açıklamaya çalışmaktır. Böylece günümüzün yoksul ülkelerinin, sanayi toplumlarının yüksek gelir düzeyine ve hayat standardına ulaşabilmeleri için izleyebilecekleri yol hakkında tespit ve değerlendirmeler yapılarak çeşitli önerilerde bulunulması da mümkün olacaktır.

1.2. İktisatçıların ve Tarihçilerin İktisat Tarihine Bakışı İktisat tarihiyle yakından alakalı iki bilim dalı iktisat ve tarih bilimleridir. Ancak,

tarihçiler ve iktisatçılar, iktisat tarihinin konusuna farklı şekilde yaklaşmışlardır. Tarihçiler, iktisat tarihini genel tarihin iktisadi olaylarla ilgilenen özel bir dalı olarak görürler. John Clapham, iktisat tarihinin “geçmişin sosyal kurumlarının ekonomik yönlerini araştıran”

bir bilim olduğunu belirtmiştir. Yine tarihçi ekolden G. Unwin, iktisat tarihini “yazılı tarih boyunca insanoğlunun içinde bulunduğu iktisadi şartları araştıran”; N. S. B. Gras ise

“iktisadi olayları kronolojik olarak sıralayan ve bu olaylar arasındaki ilişkileri ortaya çıkaran” bir bilim olarak tanımlamışlardır.

İktisatçılar ise, kendi alanlarını tanımlarken kullandıkları ölçüleri esas alarak iktisat tarihini, iktisat teorisinin gerçekler karşısında test edilmesini sağlayacak tarihî verileri toplayan bir yardımcı bilim dalı olarak görmüşlerdir. Mesela ünlü iktisatçı Sir John R. Hicks’e göre “iktisat tarihi, geçmiş çağların uygulamalı iktisadıdır”. Eli Heckscher ise, iktisat tarihinin

amacının “kıt ve yetersiz kaynakların insanların amaçları uğrunda çağlar boyunca nasıl kullanıldığının ve bu alandaki değişmelerin insan hayatını ve toplumları ne şekilde etkilediğinin araştırılması” olduğunu belirtmiştir.

1.3. İktisat Tarihinin Konusu ve Görevi İktisat tarihinin temel görevi, ekonomilerin performanslarında ve yapılarında uzun

dönemde meydana gelen önemli değişmeleri açıklamaktır. İktisat tarihinin konusu ekonomilerdir. Günümüzde en yaygın ekonomi örnekleri, millî ekonomilerdir. 19. yüzyıldan itibaren başta nüfus ve millî gelir olmak üzere pek çok makro ekonomik büyüklük hakkındaki veriler millî ekonomiler ölçeğinde düzenlenmiştir.

Ancak tarihte millî ekonomiler dışında, çok sayıda başka ekonomi örnekleri de var olmuştur. İmparatorluklar, hem siyasi hem de ekonomik bir bütünlüğü ifade eden büyük ölçekli birimlerdir. Modern zamanlarda ortaya çıkan dünya ekonomisi ise imparatorluklardan farklı olarak çok sayıda siyasi birimden oluşan ve uluslararası iş bölümüne dayanan büyük ölçekli bir sosyal sistemdir.

Tanımdaki performans kavramıyla ne kadar üretim yapıldığı, maliyetlerin ve faydaların nasıl dağıldığı ve üretimin istikrarlı olup olmadığı gibi iktisatçıların da tipik ilgi alanlarını teşkil eden problemler kastedilmektedir. Performansın açıklanmasında toplam üretim, kişi başına hasıla ve toplumun gelir bölüşümü kullanılabilecek temel göstergelerdir.

İktisatçılar, üretimi sağlayan faktörleri toprak, emek ve sermaye olmak üzere üçlü bir ayırıma tabi tutarlar. Bazen bu üçünü bir araya getirerek organize etme çabası ve yeteneğini ifade etmek üzere “girişimcilik” dördüncü bir üretim faktörü olarak kabul edilir. Gerçekten de kısa dönemde ekonomide toplam üretim, kullanılan üretim faktörleri miktarına bağlıdır.

11

Ancak nüfus, zevkler, teknoloji, ekonomik, sosyal ve siyasal kurumlar gibi

değişkenlerin birer sabit ya da veri olarak alındığı bu yaklaşım, uzun dönemde ekonomilerin performanslarının anlaşılması ve açıklanması açısından son derece yetersizdir. Çünkü tarihsel olarak üretim sürecini büyük ölçüde etkileyen bütün bu unsurlar değişirler. Gerçekten de nüfus ve teknoloji ile sosyal ve ekonomik kurumlarda ortaya çıkan değişmeler, uzun dönemde ekonomideki değişmelerin en dinamik kaynaklarıdır.

Üretim faktörlerinin miktar ve fiyatlarının temel değişkenler olduğu ekonomiye yönelik anlık (statik) ya da zaman farkının büyük olmadığı kısa dönemli (mukayeseli statik veya dinamik) analizlerde nüfus, zevkler, teknoloji, sosyal ve ekonomik kurumlar gibi değişkenlerin birer parametre olarak kabul edilmesi mümkündür. Bu tür kısa dönem tahlillerden ekonomik büyüme ve gelişme gibi uzun dönemli analizlere geçince söz konusu parametreler ana değişkenler hâline gelir. Bu nedenle uzun dönemdeki ekonomik değişmenin anlaşılması için üretimi etkileyen faktörlerin daha karmaşık bir tahliline ihtiyaç vardır. Nitekim geçen iki yüzyılda üretim emek, sermaye ve doğal kaynaklar girdilerinin artışıyla açıklanabilecekten çok daha hızlı büyümüştür. Bu artı büyüme ölçek ekonomisinin sağladığı kazançlar, uluslararası iş bölümünün artışı, verimlilik düzeyi daha yüksek sektörlerin önem kazanması, yeni doğal kaynakların ve teknolojilerin devreye girişi gibi nedenlerden kaynaklanmıştır.

Bir ekonomide, uzun dönemde toplam üretimde ortaya çıkan değişmenin hız ve oranı; nüfus, kaynaklar, teknoloji ile sosyal ve iktisadi kurumlar gibi ekonominin yapısal özelliklerinin bir fonksiyonu olarak değişecektir. Nüfus kavramı sadece toplam miktarını değil, aynı zamanda yaş ve cinsiyet bileşimi, biyolojik özellikleri, bilgi ve yetenekleri, işgücüne katılım oranı gibi nüfusun ekonomik performansını etkileyen pek çok özelliği de kapsamaktadır. Eğer insanlar daha yoğun, daha uzun süre, daha düzenli ve daha hünerli olarak çalışırlarsa veya aktif olarak çalışan nüfusun oranı artarsa bu daha fazla mal ve hizmet üretimi

sonucunu doğurur.

Kaynaklar ifadesi, toprak miktarı ve verimliliği ile doğal kaynaklar yanında bölgenin iklimi, topoğrafisi, su imkânları, coğrafi yeri ve doğal çevresi gibi unsurları da içermektedir.

Nüfus ve kaynaklar arasındaki ilişkiler karmaşık ve çok yönlüdür. Thomas Malthus,

uzun dönemde nüfusun kaynaklardan daha hızlı artacağını ve böylece bir kaynak yetersizliğinin kaçınılmaz olacağını ileri sürmüştür. Bu yaklaşım, uzun süre ekonomik gelişme açısından nüfusun olumsuz bir faktör olarak değerlendirilmesine neden olmuştur. Ancak Malthus’un açıklamasını tersine çeviren Ester Boserup’a göre nüfus artışı teknolojik değişimi uyararak kaynakların geliştirilmesini sağlayacaktır. Öte yandan ilkel kabileler üzerinde yapılan modern çalışmalar ise bu toplulukların durağan bir nüfus özelliği gösterdiğini ortaya koymuştur. Kalihari Çölü’nde yaşayan ilkel kabilelerin ihtiyaçlarını 4-5

saatlik bir sürede karşılayabildikleri, hayatta kalan çocukları arasında önemli bir nüfus artışını önleyecek şekilde uzun aralar bıraktıkları ve böylece kaynak yetersizliği probleminin doğmasını engelledikleri anlaşılmıştır.

12

Kaynaklar, bir ekonominin gelişmesi için potansiyel bir imkân yaratır. Ancak zengin kaynaklar, her zaman ekonomik gelişmeyi garanti etmediği gibi, kaynak yetersizliğinin de ekonomik gelişmeyi imkânsızlaştırdığı söylenemez. Hatta bazen tam tersine kaynak kıtlığı, Sanayi Devrimi döneminde azalan odun kömürü kaynağı yerine kok kömürünün kullanımının yaygınlaşması örneğinde olduğu gibi, yeni kaynakların keşfini teşvik ederek ekonomik gelişmeye olumlu etki yapabilir.

Teknolojik gelişme, belirli bir işgücü ve sermaye girdisi ile daha fazla mal ve hizmet

üretimine imkân verir. Yeni bir ürün rotasyonu, odun kömürü yerine kok kömürünün kullanılması gibi yeni üretim teknikleri ya da yeni bir makine, üretim maliyetlerini düşürecek ve müteşebbislere girdi birimi başına üretimi arttırma imkânını verecektir.

Yakın zamanlarda teknolojik yenilikler, ekonomik değişme ve gelişmenin en dinamik kaynağı olmuştur. Ancak tarihte her zaman teknolojik değişim, böylesine hızlı cereyan etmemiştir. Taş devri teknolojisi, binlerce yıl çok fazla değişmeden varlığını sürdürmüştür. Belirli bir teknolojik düzeyde bulunan bir toplumun mevcut kaynakları, ekonomik başarılarının üst sınırlarını belirlemiştir. Ancak teknolojik değişim, yeni kaynakların keşfi, üretim faktörlerinin ve özellikle de emeğin daha etkin kullanımı ile bu sınırlar genişletilebilmiştir.

Bir ekonomide nüfus, kaynaklar ve teknoloji arasındaki ilişkiler değer yargıları ve tutumları da kapsayan sosyal ve ekonomik kurumlardan da etkilenir. Millî ekonomilerde veya imparatorluklar gibi diğer daha büyük siyasi birimlerde sosyal kurumlar, sosyal sınıfların sayısı, büyüklüğü, ekonomik temeli ve mobilitesi gibi nitelikleri kapsayan sosyal yapı özellikleri yanında politik sistem, hâkim grupların ve yığınların ideolojik eğilimleri gibi karmaşık unsurlardan oluşur. Ekonomik kurumlar arasında, mülkiyet hakları ve ekonomik kaynaklar üzerinde devlet kontrolünün derecesi büyük önem taşır.

Kurumların en önemli sosyal fonksiyonu, devamlılık ve istikrara olan katkısıdır. Bu açıdan kurumlar, bu fonksiyonlarını icra ederken rasyonel kaynak kullanımını engelleyerek, yeniliği önleyerek veya yeni teknolojilerin yaygınlaşmasını geciktirerek ekonomik gelişmeye engel olabilirler. Öte yandan kurumsal yenilikler, teknolojik değişmeler gibi maddi kaynakların, insan enerjisinin ve yaratıcılığının daha etkin ve yoğun kullanımına imkân verebilirler. Bu tür kurumsal yeniliklerin örnekleri arasında organize pazarlar, madenî para, patentler, sigorta ve çeşitli teşebbüs şekilleri sayılabilir.

Ekonomik gelişmeyi teknolojik değişme ile sosyal ve ekonomik kurumlar arasındaki sürekli mücadele ve gerilimin ürünü olarak gören bir teoriye göre teknolojik değişme dinamik ve ilerletici, buna karşılık kurumlar ise değişime karşı dirençli unsurlardır. Bu teori, tarihsel değişime ışık tutucu bir nitelik taşımakla birlikte teknolojik değişimi otomatik ya da yarı otomatik bir süreç olarak görmesi, kurumlarla teknoloji arasındaki ilişkiyi basite indirgemesi ve nihai sonucu öngörülebilir sayması dolayısıyla ciddi eleştirilere uğramıştır. Kurumlar, teknoloji, kaynaklar ve nüfus arasındaki ilişkiler son derece karmaşık, çok yönlü ve tümüyle öngörülemez niteliktedir.

13

Tanımdaki açıklama kavramı ise bilgi verme içeriği yüksek ve anlaşılır bir teori kurma ve bu teorinin yanlışlanabilirliğini önceden kabul etme anlamına gelmektedir. İktisat tarihi alanındaki teoriler, tarihî verilerle test edilerek doğruluk ya da yanlışlıkları konusunda bir sonuca ulaşılabilir.

1.4. İki Ekonomik Devrim

İnsanın ekonomik tarihi, toplumların ekonomik performansını temelden değiştiren ve

uzun dönemli ekonomik büyümeyi mümkün kılan iki köklü değişim çerçevesinde yazılabilir. Bu iki değişimden ilki MÖ 8. bin yılda ortaya çıkan ve daha önce avcılık ve toplayıcılıkla geçinen insan gruplarını, çiftçi ve çoban toplumlarına dönüştüren tarım devrimi; ikincisi ise

18. yüzyılda başlayan ve iki yüzyıl gibi kısa bir sürede dünyanın tarımla uğraşan nüfusunu köklü biçimde azaltarak (1750’lerde %80-90’dan 1950’lerde %50-60’a) insanı artan ölçüde hizmet ve mamul mal üreticisi hâline getiren Sanayi Devrimi’dir.

Bu iki büyük değişimin sonuçlarını, en belirgin olarak dünya nüfusunun gelişmesinde görmek mümkündür. MÖ 10000 yılları civarında dünya nüfusu 5-10 milyon dolayındaydı. Tarım devrimi öncesinde dünya nüfusunun ulaşabileceği en üst sınır ise, 20 milyon olarak

tahmin edilmektedir. Tarım devrimi ile birlikte insan, bu sınırı ilk kez aşmayı başarmıştır. Dünya nüfusu Sanayi Devrimi’ne kadar geçen 10-12 bin yıllık sürede hızla artarak 1750’de 750 milyon dolaylarına ulaşmıştır. Bu da dünya nüfusunun sanayi öncesi dönemde ulaşabildiği en üst sınırdı. İnsanın doğal çevresine hükmetmekte kazandığı ikinci büyük maddi başarısı olan Sanayi Devrimi, dünya nüfusunda âdeta bir patlamaya yol açmış ve 1750’de 750 milyon dolayındaki dünya nüfusu 1850’de 1,2 milyar, 1900’de 1,6 milyar ve 1950’de de 2,5 milyar dolaylarına ulaşmıştır.

14

Uygulamalar

15

Uygulama Soruları

16

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Tarihçi ekolün iktisat bilimine yönelik yorumunun bir ürünü olarak 19. yüzyıldan itibaren gelişen iktisat tarihinin temel amacı, ekonomilerin performanslarında ve yapılarında uzun dönemde ortaya çıkan önemli değişmeleri açıklamaktır.

17

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi tarihçi ekolün görüşleri arasında yer alır?

a) İnsan davranışlarının temel amacı çıkar sağlamaktır.

b) İktisadi davranış kuralları evrenseldir.

c) Ülkelerin uygulayacağı iktisat politikaları gelişme düzeylerine göre belirlenmelidir.

d) İktisadi gerçekliklerin ortaya konmasının temel yöntemi tümdengelim olmalıdır.

2) Aşağıdakilerden hangisinin performans kavramıyla bir ilgisi yoktur?

a) Toplam üretim

b) Vergi yükü

c) Üretimin istikrarı

d) Kişi başına üretim

3) Aşağıdakilerden hangisi bir ekonominin yapısal özellikleri arasında yer almaz?

a) Vergi oranı

b) Nüfusu

c) Teknoloji düzeyi

d) Ekonomik kaynakları

4) İktisat tarihini “geçmişin sosyal kurumlarının ekonomik yönlerini araştıran” bir bilim alanı olarak tanımlayan aşağıdakilerden hangisidir?

a) Walt W. Rostow

b) N. S. B. Gras

c) John R. Hicks

d) John Clapham

5) Aşağıdakilerden hangisi insanın iktisadi performansını temelden değiştiren iki büyük devrimden birisidir?

a) Tarım Devrimi

18

b) Fiyat Devrimi

c) Ticaret Devrimi

d) Yeşil Devrim

Cevaplar

1)C, 2)B, 3)A, 4)D, 5)A

19

2. TARIM DEVRİMİ VE SONUÇLARI

20


2.1. Tarım Devrimi

2.2. Tarım Devrimi’ni Açıklayan Teoriler 2.3. Tarımın Yayılması ve Gelişmeler 2.4. Tarım Devriminin Sonuçları

21


1. Tarım Devrimi’nin genel özellikleri neler olabilir?

2. Tarım Devrimi nasıl açıklanabilir?

3. Tarım Devrimi hangi saikler üzerinden yayılmıştır?

4. Tarım Devrimi ve etkileri-sonuçları üzerinde hangi unsurlar etkili olmuştur?

22



Tarım devrimi İnsanlık tarihinin birinci ekonomik devrimi olan tarım devrimini detaylı olarak kavrayabilmek.


Tarım devrimini açıklayan teoriler

Tarım devrimini açıklayan teoriler hakkında bilgi edinebilmek.


Tarımın yayılması-gelişmeler ve sonuçları

Tarıma geçişi, tarımın yayılmasını ve bu yayılımın sonuçlarını inceleyebilmek.


23

Anahtar Kavramlar

Tarım devrimi Teknolojik gelişmeler Artan tarımsal üretim

24

Giriş

Bu bölümde, insanın tarıma geçişinin nedenleri ve bu büyük değişimin toplumların ekonomik ve sosyal hayatında yol açtığı önemli değişmeler ele alınmıştır.

25

2.1. Tarım Devrimi

İnsan, hayatını sürdürecek besinleri çok uzun bir dönem avlanarak, balık tutarak ve yabani meyveleri toplayarak elde etmeye çalıştıktan sonra aşağı yukarı bundan 10.000 yıl önce, çeşitli bitkileri yetiştirmeyi ve hayvanları ehlîleştirmeyi öğrenerek ilk kez yerleşik tarıma geçmeyi başardı. Besin toplayıcılığından besin üreticiliğine geçiş anlamına gelen bu gelişme, Neolitik Devrim (MÖ 7000-5500) olarak adlandırılan temel bir ekonomik değişmeye zemin hazırladı. Böylece insanın doğal çevresindeki kaynaklardan yararlanma imkânı, olağanüstü denebilecek ölçüde arttı. İnsan, bitkilerle hayvanların arzını kontrol altına alarak daha bol ve güvenilir beslenme kaynaklarına kavuştu.

Olayın devrim olarak nitelendirilmesi, ani ve hiç beklenmedik bir değişim olduğu düşüncesine yol açmamalıdır. Tam tersine, gerek insanın tarıma geçişi gerekse bu değişimin sonuçlarının ortaya çıkışı son derece uzun bir sürede gerçekleşti.

Tarım, birbirinden bağımsız olarak birkaç bölgede farklı zamanlarda ortaya çıktı: Yakın Doğu’da, Orta Amerika’da, Kuzey Çin’de ve diğer bölgelerde. Bu büyük ilerleme, ilk

kez Yakın Doğu’da yepyeni bir hayat ve ekonomi tarzının doğmasına yol açtı. Yiyecek

üretimine dayalı bu ekonomi şeklinin daha sonra Avrupa, Asya ve Afrika’da daha geniş alanlara yayılması binlerce yıl aldı.

Avcılık ve toplayıcılıktan yerleşik tarıma geçiş, insanın ekonomik ve sosyal gelişme hızını büyük ölçüde arttırdı. İnsanın bilgi birikiminde büyük bir hızlanma görüldü ve bu bilgi birikimi, insanın son 10.000 yıldaki maddi gelişiminin kaynağını oluşturdu.

2.2. Tarım Devrimini Açıklayan Teoriler

İnsan niçin tarıma geçmek gereğini duymuştu? Bu olayı açıklamak için başlıca üç farklı teori ileri sürülmüştür:

1) Ünlü İlk Çağ tarihçisi Gordon Childe’a göre, son buz çağındaki iklim kötüleşmesi, bir zamanlar yeterli ölçüde su kaynakları olan Yakın Doğu ve Kuzey Afrika’yı kuraklaştırdı. Daha önce insanlar için kolaylıkla elde edilebilir vahşi hayvanlar ve bitkilerle dolu olan bu bölgede azalan yiyecek kaynakları, mevcut vahalar ve su membalarında toplandı. Bu az sayıdaki vahalarda insan, hayvanlarla ve bitkilerle daha sıkı bir temas içinde bulunarak onları daha yakından izlemeye başladı ve bu arada bazı hayvanları düşmanları olan yiyici hayvanlardan korudu. Böylece otçul hayvanlar giderek evcilleşti. İnsan da onları ot ve hububatla beslemeyi ve korumayı kendisi için avantajlı buldu.

26

Resim 1: Gordon Childe (Kaynak)

Childe’ın bu teorisi, belirli tür hayvanların ve bitkilerin yok olması sonucu doğal kaynaklarda meydana gelen bir azalmadan doğan çevre değişimini hareket noktası olarak almaktadır. Azalan doğal kaynak, avcılık ve toplayıcılıkta istihdam edilecek işgücünün verimliliğinin azalmasına yol açmıştı. İnsanın hayatta kalabilmesi için geriye kalan kaynaklardan daha etkin biçimde yararlanması gerekiyordu. İnsan, tarım yoluyla emeğinin verimini arttırmayı başarmıştı.

Bu teori, iki yönden eleştirilmiştir. İlk olarak bu değişme, niçin daha önceki iklim kötüleşmelerinde ortaya çıkmamıştı? İkinci olarak tarihî meteoroloji araştırmaları, iklim değişmeleri ile tarımın ortaya çıkış yeri ve zamanı arasında bir paralellik olduğu görüşünü doğrulamamaktaydı.

2) İkinci bir teori Robert J. Braidwood tarafından ileri sürülen çekirdek alan teorisidir. Bu teoriye göre, insanın doğal çevresindeki hayvan ve bitkileri daha iyi tanımasını sağlayan bir kültürel gelişme tarım devrimine yol açmıştır. Çekirdek alan; evcilleştirilmeye hazır çok sayıda vahşi hayvan ve yetiştirilmeye müsait çok sayıda bitkinin bulunduğu, tarım yapmaya son derece elverişli tabii bir çevredir.

Resim 2: Robert J. Braidwood (Kaynak)

İşte bu çevrede tarım aracılığıyla yiyecek üretimi, insan toplumlarının artan kültürel farklılaşmasının ve ihtisaslaşmasının bir nihai ürünü olarak ortaya çıkmıştı. MÖ 8000

yıllarında Bereketli Hilal bölgesindeki insanlar, çevrelerini çok iyi tanıdılar ve böylece daha

27

önce avladıkları hayvanları ehlileştirerek beslemeye ve topladıkları bitkileri yetiştirmeye başladılar.

İnsanın tarımsal teknikleri uzun süren bir öğrenme sürecinin sonucunda bulduğunu iddia eden bu teorinin temel eksiği, bir yandan tarıma geçişin zamanını ve nedenini açıklayamaması; öte yandan da tarımın doğuşu için bilginin gerekli bir şart olmasına karşılık yeterli olmadığını görememesidir.

3) Lewis R. Binford tarafından geliştirilen üçüncü bir teori tarıma geçişi açıklamakta hareket noktası olarak nüfus artışını almıştır. Göçlerle meydana gelen nüfus yığılması, doğal kaynaklar üzerinde bir baskı oluşturmuş ve hayatta kalabilmek için rakip gruplar arasında bir mücadele başlamıştı.

Resim 3: Lewis R. Binford (Kaynak)

Artan nüfus, mevcut doğal kaynaklarla insan arasındaki dengeyi bozmuştu. Yiyecek kaynaklarının azalmasının yarattığı baskı, insanları verimliliklerini arttırmaya itmişti. Nüfus baskısı, önce büyük hayvanlardan daha küçük hayvanların avlanmasına ve daha sonra da toplayıcılıktan tarıma geçilmesine neden olmuştu.

Bu teorinin eksikliği de bir yandan nüfus artışının niçin tarıma geçişe yol açtığını açıklayamaması, öte yandan da tarım öncesinde doğal kaynaklar üzerinde baskı yaratacak ölçüde nüfusun nasıl artabildiği sorusuna cevap olabilecek bir nüfus teorisi ortaya koymamış olmasıdır.

2.3. Tarımın Yayılması ve Gelişmeler

Tarıma geçiş şeklindeki büyük gelişme, ilk kez MÖ 8000’lerde Akdeniz’in doğu ucundan başlayıp Kuzey Irak, Suriye, Fırat ve Dicle vadilerini kapsayacak şekilde Basra Körfezi’ne uzanan Bereketli Hilal bölgesinde gerçekleşti. Bu bölgede insanlar, daha önce tüketim amacıyla topladıkları yabani tohumları kendileri yetiştirmeye başladılar. Modern

zamanlarda bilinen hemen hemen bütün önemli yiyecek bitkileri neolitik çiftçiler tarafından keşfedildi. Koyun ve keçi, beslenmek üzere ilk evcilleştirilen hayvanlar oldu. Aynı şekilde at ve deve dışında, en önemli evcil hayvanlar uygar toplumlar ortaya çıkmadan önce ehlileştirildi. MÖ 6000’de buğday ve arpa yetiştiriciliği ile koyun, keçi ve sığır besiciliğine dayanan yerleşik tarım Batı İran’dan Akdeniz’e uzanan bölgede, Anadolu’da ve Ege’nin iki yakasında tam olarak başladı ve daha sonra da Mısır’a, Hindistan’a, Batı Avrupa’ya ve Eski Dünya’nın diğer kısımlarına yayıldı.

28

Harita 1: Bereketli Hilal Bölgesi (Kaynak)

Tarımın gelişmesi, insanlık tarihinde önemli değişmelere neden oldu. Tarımın ortaya çıkışının önemli bir sonucu, belirli bir bölgenin besleyebileceği nüfusun artmasıydı. Özellikle neolitik devrimin yayıldığı bölgelerde nüfus oldukça hızlı çoğaldı. İnsanlar ilk kez sürekli yerleşim yerlerinde yaşamaya başladılar. Yiyecek arzı, artık daha düzenli ve güvenilir hâle geldi: En azından artık dalgalanmalar günlük değil, yıllıktı. Yiyecek depolama imkânı sayesinde yıllık dalgalanmaların olumsuz etkileri de azaltılabiliyordu.

Kullanılan ilk tarım araçları oldukça ilkeldi. Toprakların işlenmesinde, önce ağaç bir sapın ucuna takılmış taş bıçaklardan oluşan çapalar kullanıldı. Çapaya dayalı bu tarım şekli, daha sonra dünyanın pek çok kısmına yayıldı. Hayvanlar tarafından çekilen sabanlar ise ilk kez MÖ 4. veya 3. bin yılda ortaya çıktı. İlk sabanların uç kısmı ağaçtan olduğu için ancak yumuşak topraklarda tarım yapılabiliyordu. MÖ 1400’lerden itibaren demirin eritilmesiyle sabanın uç kısmında demir kullanılması, sert toprakların da tarıma açılmasına imkân verdi.

Giderek yeni araçlar, yeni teknikler, yeni ürünler ve yeni hayvanlar sisteme katıldı. MÖ 6000’lerde sığır cinsi evcilleştirildi. Mercimek ve bezelye ile birlikte pek çok kök bitki Anadolu’da bu tarihten de önce üretilmeye başlanmıştı. Buğdayın ekmek şeklinde tüketilmesi muhtemelen tarımın keşfi kadar eskiydi.

MÖ 6. bin yıldan itibaren taş kaplara göre daha az dayanıklı olan, fakat yapımı daha az emek gerektiren çömlek kaplar imal edilmeye başlandı. MÖ 5. bin yılın başlarında kendir yetiştirilerek keten giysilerin üretimi başladı. Üçüncü bin yıldan önce yünlü giysilerin kullanıldığına dair açık bir kanıt bulunmamakla birlikte koyun ve keçinin çok daha önce evcilleştirildiğini ve teknik olarak yünden ketene göre daha kolaylıkla iplik imal edilebileceğini dikkate alarak yünün deri ve kürkün yerini alan ilk giysiler olduğu sonucuna varabiliriz.

Yerleşik köy hayatı, yaş ve cinsiyete dayalı iş bölümüne göre daha ileri bir uzmanlaşmaya imkân verdi. Uzmanlaşma ise verimlilik artışı ile teknolojik gelişmeyi

29

beraberinde getirdi. Bir alandaki teknolojik ilerlemenin yeni gelişmeleri teşvik ettiğine dair pek çok örnek verilebilir. Göçebe hayattan yerleşik hayata geçişle birlikte deri çadırlar, yerini Yakın ve Orta Doğu’daki tipik köy yerleşmelerinde görülen kurutulmuş toprak tuğlalardan yapılmış evlere bıraktı. Tuğla yapımı ise çömlekçiliğin gelişmesini sağladı. Çömlekçi tekerleğinin ortaya çıkışı ile bu sanat dalı daha da ilerledi. Daha sonra tekerlekten taşıma araçlarında yararlanıldı.

Metalürjinin gelişmesi de benzer şekilde oldu. Yapılan kazılarda MÖ 6. bin yıla ait bazı altın ve gümüş eşyalara rastlanmıştır. Ancak düzenli olarak bakır üretimi 5. ve hatta 4. binyıla kadar, bronz üretimi ise çok daha geç bir tarihe kadar başlamadı. Bakır yatakları Anadolu dağlarında, Güney Kafkasya’da ve Kuzey İran’da bulunmaktaydı. Bakırın eritilmesi ile 4. bin yıldan itibaren Yakın ve Orta Doğu’da bakır ve bronz aletler, silahlar ve süs eşyaları üretilmeye başlandı. İş bölümünün ilerlemesi ve çömlekçilik ile metalürji gibi yeni sanatların ortaya çıkışı değişim ve ticareti de gerekli hâle getirdi.

MÖ 4. bin yılda Nil vadisine ve bir sonraki bin yılda da İndus vadisine ulaşan tarım, MÖ 2500’de ise Tuna vadisine, Batı Akdeniz’e, Güney Rusya’ya ve muhtemelen Çin’e yayıldı. Yayılma sürecinde iklim ve toprak koşullarının farklılığı yeni uyarlamalara neden

oldu. Kuzey Çin’de darı ve soya fasulyesi temel ürünler oldu.

Güneydoğu Asya’da ise MÖ 1500’den itibaren pirinç tarımı gelişti. Bu bölgede manda evcilleştirilen en önemli hayvan oldu. Güney Rusya ve Orta Asya’nın kurak steplerinde

neolitik çapa tarımı yerine hayvancılık gelişti. Muhtemelen bu bölgede at 3. bin yılda ehlileştirildi.

Akdeniz bölgesinde iklim, topoğrafi ve toprak şartları deneme ve yanılma yöntemiyle bulunan ve yüzyıllarca çok az değişme gösteren en etkin tarım yöntemlerini belirliyordu.

Kuzey Afrika ve İspanya gibi bazı bölgelerde kullanılan sulamalı tarımın diğer bölgelerde uygulanması imkânsız olmasa da ekonomik değildi. Bu nedenle bazı bölgelerde ‘kuru tarım’ tekniği geliştirildi. Akdeniz’in iklim ve toprak şartları, yağışlı kış mevsiminde toprak altında birikmiş nemin kurak geçen yaz aylarında korunabilmesi için tarlaların sık, fakat yüzeysel olarak sürülmesini gerektiriyordu. Verimliliği koruyabilmek için topraklar iki yılda bir dinlendiriliyordu. Ayrıca yabani otların oluşumunu engellemek için her mevsim 3-4 ve hatta

daha fazla defa topraklar sürülüyordu.

İlk tarım toplumlarında ekonomik ve sosyal organizasyonun temel birimi 50-300

nüfusu sahip 10-50 aileden oluşan köy topluluğu idi. Avcı ve toplayıcı topluluklara göre hayat standartları biraz daha yükselmişti. Yiyecek arzı daha düzenli ve güvenilirdi. Evler daha rahattı. Nüfus yiyecek imkânlarına paralel şekilde arttığı için gelirler hâlâ geçimlik düzeydeydi. Kıtlık, sel ve zararlı böcek istilası tüm köy topluluğunu felaketle karşı karşıya getiriyordu. Avcı gruplara göre daha yerleşik ve kalabalık bir hayat sürdüren köylüler salgın hastalıklara karşı daha korumasızdı. Ortalama insan ömrü, muhtemelen 25 yılı aşmıyordu.

Bitkilerin ve hayvanların ehlileştirilmesi, dokuma, çömlekçilik, metalürji, anıtsal mimari, tekerlek gibi eski uygarlıkların yararlandıkları teknolojinin tüm unsurları yazılı

30

tarihin başlamasından önce keşfedilmişti. İkinci bin yılın en önemli teknolojik başarısı ise MÖ

1400-1200 yılları arasında demir cevherini eritme işleminin bulunmasıydı.

Tarımın ortaya çıkışı, toplumların siyasi organizasyonlarında önemli bir değişime yol açtı. Avcı ve toplayıcı topluluklarda ailelerden oluşan kabilenin üyeleri arasında çok az farklılaşma vardı. Avın düzenlenmesi ve koordinasyonu dışında karar almayı gerektiren

önemli bir organizasyon ihtiyacı da yoktu. Oysa yerleşik tarım, çok daha karmaşık bir sosyal ve ekonomik organizasyonu gerektirmekteydi.

Avcı ve toplayıcı topluluklarda, insanın sahip olabileceği şeyler beraberinde taşıyabilecekleri ile sınırlıydı. Bu nedenle iktisadi kaynaklar üzerinde bir mülkiyet hakkı oluşturulmasına gerek yoktu. Oysa tarım toplumlarında rakip grupların topluluk tarafından elde edilen ürüne müdahale etmelerini ve yağmalamalarını önlemek için hayvanlar ve bitkiler üzerinde mülkiyet haklarının kurulmasına ihtiyaç vardı. Bu ise bir savunma sisteminin oluşturulmasını zorunlu kılıyordu.

Başarılı bir zirai uygulama; neyin ekileceği, ne zaman ekileceği ve ürünün ne zaman kaldırılacağı konularında kararlar alınmasını gerektiriyordu. Ayrıca topluluğun kıtlığa ve açlığa karşı korunması için tedbirler alınmalıydı. Eğer tarım sulamayı gerektiriyorsa organizasyon problemi daha acil ve karmaşık hâle gelmekteydi. Sulama tesisinin kurulması için gerekli sermaye sağlanmalı, kanallar kazılmalı ve korunmalı, sulama sistemi düzenlenmeliydi.

Avcı ve toplayıcı topluluklarda basit bir iş bölümü vardı: Avcılık erkeklerce, toplayıcılık kadınlarca yapılıyordu. Topluluğun tüm bireylerinin doğrudan üretime katılması bir zorunluluktu. Yerleşik tarım yapan topluluklarda ise çiftçiler, tükettiklerinden daha fazlasını üretebildiklerinden bir toplumsal artık ürün ortaya çıktı. Böylece geçimi için kendi beslenme kaynaklarını üretmek zorunluluğundan kurtulan bazı toplumsal grupların özellikle de bol ve boş zamana ihtiyaç gösteren bazı yüksek kültür ve zihin faaliyetleriyle uğraşması mümkün oldu. İlk çiftçiler arasından bazı kişiler, savunma hizmetlerinde ihtisaslaşırken bir kısmı da insanın doğal çevresi ile uyumunu sağlamak için ideolojik bir görev üstlenerek topluluğa dinî liderlik yaptılar. Tarım toplumlarında çiftçilik dışında başka yeni meslekler de ortaya çıktı. Böylece avcı ve toplayıcı bir topluluktan çok daha karmaşık bir toplum doğdu. İş bölümü sonucunda fonksiyonları karmaşıklaşmış bu kişi ve gruplar arasında topluluğun ürettiği ürünlerin dağılımının sağlanması gerekiyordu.

Özetle tarım toplumlarında nelerin nasıl ve kimler için üretileceği, avcı ve toplayıcı toplumlara göre çok daha karmaşık bir problemdi. Bir savunma sistemi kurulmalı ve açlığa karşı tedbirler alınmalıydı. Nelerin, nasıl üretileceğine karar verilmeliydi. Çeşitli görevlerin yerine getirilmesi için iş bölümü yapılmalıydı. Artan sayıda üretilen malların topluluğun farklılaşmış bu üyeleri arasında bölüşümüyle ilgili kararlar alınmalıydı. İşte bütün bu organizasyonel ihtiyaçlar, tarım toplumlarında devletin bir siyasi kurum olarak doğuşunu beraberinde getirdi.

Devletler, bir yandan düzeni korumak için kurallar koydular ve yaptırım gücüyle bu

31

kurallara uyulmasını sağladılar. Öte yandan da rakip toplumlara karşı topluluğu savundular. Demokrasiden despotluğa kadar çok çeşitli siyasi sistemler, farklı toplumlarda uygulama alanı buldu. Hepsi de bir idarenin, bir siyasi otoritenin görevlerini yaptılar. Devletin doğuşu; savaşı ve siyasi istikrarsızlığı beraberinde getirdi. Genel bir eğilim olarak askerî teknolojideki gelişmelere paralel şekilde devletlerin sınırları genişledi.

2.4. Tarım Devriminin Sonuçları Tarım toplumlarında MÖ 8 bin yıllık sürede yavaş yavaş ortaya çıkan bütün bu

gelişmeler şöylece özetlenebilir:

1) Nüfus arttı. Tarım devrimi öncesinde nüfusun artış oranı sadece on binde 7-15

dolaylarındaydı. Tarım devriminden sonra nüfusun artış hızı binde 36’ya yükseldi. İnsanların yerleştikleri alanlar genişledi. Akdeniz’in çevresindeki toprakların nüfusu oldukça yoğun hâle geldi.

2) Zaman içinde avcılık ve toplayıcılıktan çiftçiliğe doğru sürekli bir geçiş oldu. Giderek tarım, hâkim ekonomik faaliyet hâline gelirken yerleşik hayat da göçebeliğin yerini aldı.

3) Teknolojik gelişme alanında büyük adımlar atıldı. Bu 8 bin yıl içinde bronz

çağının yerini demir çağı aldı.

4) Ticaret gelişti ve genişledi. Özellikle bölgeler arası ticaretin önemi arttı. Sonuçta pazar mekanizması doğdu ve ekonomik kaynakların dağılımında giderek artan ölçüde rol oynamaya başladı.

5) Şehirler ilk kez gelişti; büyüklükleri artarken fonksiyonları karmaşık hâle geldi ve tüm Akdeniz dünyasına yayıldı.

6) Çeşitli ekonomik organizasyon tipleri doğdu. Yeniden dağıtıcı olarak nitelenen müdahaleci ekonomi tipleri bir uçta yer alırken fiyatların piyasa mekanizmasınca tayin edildiği ekonomik organizasyon tipleri diğer uçta yer aldı.

7) Avcı ve toplayıcı topluluklarda, tüm gelirler emek geliri niteliğinde olduğundan gelir dağılımı oldukça eşitlikçiydi. Tarım toplumlarında ise gelirlerin yarısı toprak kirası ve sermaye geliri şeklinde devredilerek biriktirilebilen servetlerden kaynaklandığı için gelir

dağılımında eşitsizlik önemli ölçüde arttı.

8) Avcı ve toplayıcı toplumlarda, doğal kaynaklardan topluluğu oluşturan tüm grupların üyeleri herhangi bir kısıtlama olmaksızın yararlanabilmekteydi. İlk tarım toplumlarında ise doğal kaynaklardan yalnızca belirli bir gruba mensup üyelerin kullanım haklarından yararlanabildiği komünal mülkiyet tipi doğdu ve zamanla yerini yeniden

dağıtıcı ekonomilerde devlet mülkiyetine, piyasa ekonomilerinde ise özel mülkiyete bıraktı. Mallar, topraklar ve kölelik şeklinde de emek özel mülkiyet konusu oldu. Mülkiyet kurumunun ortaya çıkışı, doğal kaynakların korunmasını ve geliştirilmesini teşvik ederek ekonomik etkinlik ve üretkenlik artışını hızlandırdı.

32

Uygulamalar

33

Uygulama Soruları

34


İnsanın iktisadi performansını temelden dönüşüme uğratan bir değişim hadisesi olan tarım devriminin ele alındığı bu bölümde, bu büyük değişimin nedenleri ve önemli sonuçları değerlendirilmiştir.

35

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi tarıma geçişi açıklayan bir teori ortaya koymamıştır?

a) Lewis R. Binford

b) Gordon Childe

c) Robert J. Braidwood

d) William J. Ashley

2) Çekirdek alan teorisine göre insanın tarıma geçişinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

a) Kültürel gelişme

b) Nüfus artışı

c) Çevre değişimi

d) İklimin kötüleşmesi

3) Aşağıdakilerden hangisi tarım devriminin sonuçları arasında yer almaz?

a) Nüfusun artması

b) Göçebeliğin yaygınlaşması

c) Ticaretin gelişmesi

d) Mülkiyetin ortaya çıkışı

4) Aşağıdakilerden hangisi tarım devriminin sonuçları arasında yer alır?

a) Vergi yükünün artması

b) Fiyatların yükselmesi

c) Sanayi faaliyetlerinin gelişmesi

d) Gelir dağılımında eşitsizliğin artması

5) İklim kötüleşmesini insanın tarıma geçişinin temel nedeni olarak ileri süren tarihçi aşağıdakilerden hangisidir?

a) Lewis R. Binford

b) Gordon Childe

36

c) Robert J. Braidwood

d) William J. Ashley

Cevaplar

1)D, 2)A, 3)B, 4)D, 5)B

37

3. İLK ÇAĞ EKONOMİLERİ

38


3.1. Mezopotamya

3.2. Mısır 3.3. Akdeniz Dünyasında Ticaret ve Ekonomik Gelişme

3.4. Genişleme Döneminde Roma Ekonomisi 3.4.1. Nüfus

3.4.2. Tarım

3.4.3. Şehirler 3.4.4. Ticaret

3.4.5. İmalat Faaliyetleri

3.5. Roma Ekonomisinin Gerilemesi

39


1. İlk çağ ekonomilerinin genel özellikleri nelerdir?

2. Mısır-Mezopotamya-Akdeniz ve Roma dünyası gibi bölgelerin ekonomik bakımdan birbirlerinden farkları var mıydı?

3. Dünya ticaretindeki erken dönem gelişmeler hangi yönde gerçekleşmiştir?

40



Mezopotamya İlk Çağ Akdeniz uygarlıklarının ekonomik

yapıları hakkında bilgi edinebilmek.


Mısır Mezopotamya ve Mısır uygarlıklarını ekonomik gelişme ve ticaret açısından inceleyebilmek.


Akdeniz dünyasında ve Roma’da ekonomik gelişme

Roma İmpatorluğu’nun ekonomisini genişleme ve gerileme dönemlerinde ayrı ayrı ele alıp kavrayabilmek.


41

Anahtar Kavramlar

Ticaret

Denizcilik

Su yolları Şehirler

42

Giriş

Bu bölümde Akdeniz’i çevreleyen topraklarda ortaya çıkan İlk Çağ uygarlıklarının ekonomik performansları ile yapısal özellikleri ele alınmıştır.

Neolitik tarım yöntemleri, nüfus kitlelerinin sürekli bir yerleşim alanı oluşturmalarına dünyanın büyük bir bölümünde imkân vermiyordu. Yalnız yıllık su baskınlarının tarlaları verimli hâle getirdiği bazı nehir kıyılarında sürekli tarım yapılabiliyordu. Tarımın ilk geliştiği bölgelerden yalnızca iki bölge böyle bir imkânı sağlıyordu: Fırat ve Dicle arasındaki bölge ile Mısır’ın Nil kıyısı. Ancak bu bölgelerden yararlanılabilmesi için kanallar, bentler ve göletler inşa edilmesi gerekliydi. Çünkü her iki bölge de hem sık sık su baskınlarına uğruyor hem de ürünün olgunlaşma döneminde yağmurlar tamamen kesiliyordu.

Öte yandan bu bölgelerdeki nehirler ve vadiler, doğal bir ulaşım ve taşıma yolu oluşturuyordu. Bir kez sulama tesisleri kurulduktan sonra, toprağın yüksek verimliliği sayesinde önemli bir yiyecek fazlası yetiştirilebiliyor ve bu fazlalık hem ticaretin gelişmesini hem de çiftçilik dışı mesleklerle uğraşan din adamları, yöneticiler, esnaf ve tüccarın ortaya çıkmasını mümkün kılıyordu. Mezopotamya ve Mısır, bu özellikleriyle şehir devriminin de öncüleri oldular ve ilk şehirlerle birlikte ilk medeniyetler de bu bölgelerde ortaya çıktı.

43

3.1. Mezopotamya

MÖ 6000 ile 3000 yılları arasında ortaya çıkan bir dizi sosyal değişme ve teknik ilerleme Mezopotamya bölgesinde küçük neolitik yerleşim yerlerinin şehirlere dönüşmesini sağladı. Bu dönemde ortaya çıkan en önemli teknik ilerlemeler; yazının icadı, bakırın eritilmesi ve dökülmesi, hayvan gücünün saban ve tekerlekli araçlara koşulması, yelkenli gemilerin ve çömlekçi tekerleğinin bulunmasıydı.

Şehirlerin ortaya çıkması, çok sayıda insanın çabalarının koordinasyonunu mümkün kılacak bir sosyal organizasyonu gerektiriyordu. Bu iş birliği olmaksızın teknik hünerlerin geliştirilmesi mümkün değildi. Daha önemlisi, Mezopotamya bölgesinin ekimi için zorunlu olan sulama sistemleri büyük ölçekli bir sosyal dayanışma olmaksızın gerçekleştirilemezdi. Böylece neolitik köyün basit organizasyonu, ilk şehirlerin sosyal hiyerarşisine dönüştü.

Neolitik köy topluluklarının sosyal yapısı oldukça basitti. İmtiyazlı kişi veya grupların bulunmadığı bu topluluklarda teknoloji ve kaynaklar herkesin çalışmasını zorunlu kılıyordu. Buna karşılık, ilk Sümer şehirlerinde sosyal yapı kesinlikle hiyerarşikti. Daha 3000’lere gelmeden köleler, kiracı çiftçiler, esnaf, tüccar, din adamları ve yöneticiler ayrı sosyal gruplar olarak ortaya çıktı. Kumaş, çanak ve çömlek, madenî eşya imalinde ve diğer işlerde uzmanlaşmış ustalar, tüm zamanlarını bu işlere ayırırken mimarlık ve mühendislik gibi meslekler de doğdu.

İlk Sümer kayıtları, Mezopotamya bölgesindeki verimli topraklarda bazı bağımsız şehir devletlerinin doğduğunu göstermektedir. Bu şehir devletleri arasında, toprağın ve su kaynaklarının kontrolü için sürekli savaşlar oluyordu. Ayrıca bu zengin şehirler, dağlık bölgelerde ve çöllerde yaşayan göçebelerin sürekli saldırısı tehdidi altındaydı. Bu mücadeleler, Mezopotamya hayatının değişmez bir özelliğiydi. Dağlık bölgelerin ve çöllerin insanları, bu bölgeleri zaman zaman işgal ederek devletler ve hatta imparatorluklar kurdular. Ancak bu imparatorluklar, merkezî bir yönetim ve kontrol özelliği taşımıyordu. Fethedilen şehirler, işgalcilerin egemenlik haklarını kabul ederek haraç ödüyor ve buna karşılık bu şehirlerin mahallî yönetimde bağımsızlıklarını korumalarına izin veriliyordu. Böylece istilalara rağmen Sümer hayat tarzı, oldukça istikrarlı olarak varlığını sürdürebildi. Çünkü barbar istilacılar kısa sürede şehir uygarlığını benimsiyorlardı.

Sümer’in uygarlığa en önemli katkısı, idari bir ihtiyaçtan kaynaklanan yazının icadıydı. İlk Sümer şehirlerinde ekonomik ve siyasi organizasyon işlevini, dinî esaslı bir hiyerarşi yerine getiriyordu. Bu kişiler, tarımsal üretimle ilgili işler yanında üretimin vergilendirilmesini de sağlıyorlardı. Vergilerin toplanması ve harcanması ile ilgili kayıtlar tutma problemi, kilden yapılmış tabletler üzerine bazı işaretler kullanılarak çözümleniyordu. MÖ 2800’e doğru bu işaretler belirli bir şekil kazanarak çivi yazısına dönüştü.

Mezopotamya uygarlığının karakteristik özelliği olan yazı, bürokratik bir organizasyonun önemli bir buluşa öncülük etmesinin tarihteki nadir örneklerinden biridir. Yazı idari bir ihtiyaçtan kaynaklanmış olsa da kısa sürede dinî, edebî, ekonomik ve diğer pek çok amaçla ondan yararlanıldı. Daha sonraki dönemlerde ekonominin dinî esaslı organizasyonu ekonomik teşebbüslere daha geniş bir serbestlik alanı tanıyınca kil tabletler

44

sözleşmelerin, borçların ve diğer ticari ve mali işlemlerin kayıt altına alınmasında da kullanıldı.

Uzak mesafeli ticaret, Mezopotamya’da önemli ve hayati bir rol oynuyordu. Mezopotamya, verimli topraklar dışında, doğal bir kaynaktan yoksun olduğundan bazı ihtiyaçlar ancak çevredeki daha az gelişmiş toplumlarla yapılan ticaret yoluyla karşılanabiliyordu. Madenler, kereste ve diğer ham maddeler Suriye, Kıbrıs, Anadolu ve daha uzak bölgelerden ithal ediliyordu. Ticari koloniler oluşturulmuştu. Ticaret yollarının korunması ve açık tutulması için savaşlar bile yapılıyordu.

Sümer toplumunun uygarlığa başka önemli katkıları da oldu. Özellikle ağırlıklar ve ölçüler sistematik hâle getirilmiş, matematik icat edilmiş ve başlangıç düzeyinde de olsa bilim doğmuştu. Hukuk kuralları, oldukça gelişmiş; ticari ilişkilere temel olabilecek ölçüde karmaşık bir düzeye ulaşmıştı. Tüccar ve temsilcileri, borçlu ve alacaklılar, toprak sahibi ve kiracılar arasındaki sözleşmelerin esasları ayrıntılı şekilde düzenlenmişti. Gümüş, para şeklinde olmasa bile bir değişim aracı ve değer ölçüsü olarak kullanılıyordu.

3.2. Mısır

Sümer şehirlerinin kurulduğu dönemde, aşağı Nil vadisinde Nil’in baskınlarını kontrol altına almayı ve onunla tarlalarını sulamayı bilen bir toplum yaşamaktaydı. Mısır’ın gelişmesi Mezopotamya’nın gelişmesi ile paralellikler göstermekle birlikte, önemli bir fark, aşılmaz çöllerle Mısır’ın istilalara karşı korunmuş olmasıydı. Bu nedenle barbar istilası, Mısır için ciddi bir problem değildi.

MÖ 3. bin yılın başlarında Mısır uygarlığı yönetim, sanat, din ve ekonomi alanlarında olgunluk düzeyine ulaştı. Mezopotamya’da topraklar özel mülkiyet altında iken Mısır’da Firavun, tüm Mısır topraklarının sahibi idi. Bu toprakları kullananlar ise kiracı durumundaydı. Vergiler ya da kiralar, tüm ekili topraklardan düzenli bir şekilde firavun adına toplanıyordu. Kamu binalarında binlerce insan çalıştırılıyordu. Ekonomik hayat oldukça merkezî bir kontrol

altındaydı. Ticaret firavunun adamlarının tekelindeydi. Bu nedenle Mezopotamya’da olduğu gibi bağımsız bir zengin tüccar sınıfı doğmamıştı.

Mısır’da üretim, büyük ölçüde merkezî bürokrasi tarafından planlanıyordu. Bazı değerli mallarda hükûmet, tam bir tekel kurmuştu ve üreticiden sabit bir fiyatla satın aldığı bu malları içeride ve dışarıda daha yüksek fiyatlarla satıyordu.

3.3. Akdeniz Dünyasında Ticaret ve Ekonomik Gelişme

MÖ 800 ile MS 200 arasındaki bin yılda Akdeniz dünyasının klasik uygarlığı, en azından Avrupa’nın 12. ve 13. yüzyıllara kadar yakalayamadığı bir ekonomik gelişme düzeyine ulaştı. Önemli bir teknolojik ilerleme olmamasına rağmen Akdeniz uygarlığının başarısının altında yatan temel neden, gelişmiş bir pazar ve ticaret ağının mümkün kıldığı yaygın iş bölümüydü.

Finikeliler, Akdeniz’in ilk uzman gemicileri ve tüccarlarıydı. Sümer ve Yukarı Mısır arasındaki ticarete aracılık eden Finikeliler, firavunun resmî tüccarları olarak Mısır’ın ticareti

45

üzerinde tekel kurmuşlardı. Finikeliler, İlk Çağ toplumları arasında en tüccar topluluktu. Finikelilerin ticari faaliyetleri, hiyeroglif ve çivi yazısının yerine alfabeyi ve bir dizi ticari tekniği geliştirmelerini mümkün kıldı. Finikeliler, ticareti geliştirmek ve anayurtlarındaki nüfus baskısını azaltmak için Kuzey Afrika kıyılarında ve Batı Akdeniz’de koloniler kurdular.

Akdeniz’in diğer büyük tüccarları, Yunan tüccarlarıydı. Yunanistan’da başlangıçta çiftçilik temel geçim kaynağıydı. Dağlık arazi şartları nedeniyle tarımsal üretim potansiyelinin sınırlı olması, insanları ek bir geçim kaynağı olarak mükemmel doğal limanların ve sayısız adaların ortaya çıkardığı imkânlardan yararlanmak üzere denize yöneltti.

Yunanistan’da siyasi hayatın önemli bir özelliği, polis adı verilen şehir devletleri arasındaki bitmek tükenmek bilmeyen mücadeleydi. Şehir devletlerinin askerî temellerini güçlendirme çabaları, daha geniş kesimlerin siyasal haklar elde etmesine neden olarak siyasi yapının demokratik bir nitelik kazanmasını sağladı.

Yunan şehir devletlerinin doğduğu yüzyıllarda nüfus, muhtemelen oldukça hızlı büyümüştü. Bu durum, zamanla toprak kıtlığına yol açtı. Toprak açlığı; çevre bölgelerin kolonizasyonu, zirai tekniklerde gelişme ve ek bir geçim kaynağı olarak ticaret ve sanayiye

yönelme ile giderilmeye çalışıldı. Kolonizasyon faaliyeti, nüfus baskısını azaltırken ekonomik açıdan başka yararlar da sağladı. Verimli tarım alanlarında yeni şehirler kuruldu ve bu bölgeler bir yandan anayurdun tarım ürünü ihtiyaçlarının karşılanmasına yardımcı olurken öte yandan da Yunan mamul malları için bir ihraç pazarı imkânı yarattı.

Yunan tarımında başlangıçta çiftçilik ve hayvancılık, toprak kullanımının ana şekilleriydi. Toprak kıt bir faktör hâline geldikçe verimli otlaklar da ekilmeye başlandı ve yalnız dağlık araziler otlak olarak kaldı. Ancak elverişli bütün topraklarda ekim yapıldığı hâlde, pek çok şehir sakinlerine yeterli hububat arzını gerçekleştiremiyordu. Bazı şehirler, bu problemi ihtisaslaşma yoluyla çözümlediler: Toprakların büyük bir bölümünü birim alandan tahıl tarımına göre daha yüksek verim alabilecekleri bağcılık ile zeytinciliğe ayırdılar ve böylece tahıl fazlası olan bölgelerle zeytinyağı ve şarap ticareti yaparak daha fazla yiyecek elde edebildiler. Daha sonraki yüzyıllarda zeytincilik ve bağcılık tipi tarım, Akdeniz dünyasının büyük bir bölümüne yayıldı. Pazar için zeytinyağı ve şarap üreten bölgelerle tahıl fazlası bulunan bölgeler arasındaki değişim, klasik dünyanın ekonomik temelini teşkil etti. İhtisaslaşmanın büyük önem kazandığı bu ekonomi tipi, hiç şüphesiz şehirlilerin yiyecekleri için kendi çevrelerindeki topraklardan yararlandıkları Doğu medeniyetlerinin ekonomik yapısından önemli bir farklılık gösteriyordu.

Yunan ticareti ve uygarlığı, MÖ 8. yüzyıl başlarında canlandı. Ekonomik açıdan son derece önemli olan madenî paranın ortaya çıkışı, ticari ve mali gelişmeleri kolaylaştırdı. Madenî paranın mucitlerinin kimler olduğu bilinmemektedir. Madenî paradan önce değer ölçüsü ve değişim aracı olarak pek çok mal kullanıldı.

Anadolu’da yapılan kazılarda bulunan ilk para örnekleri, MÖ 7. yüzyıla aittir. Efsanelere göre bu ilk paralar, Frikya ya da Lidya kralı tarafından bastırılmıştı. Ancak ilk madenî paralar, büyük bir ihtimalle Yunan kıyı şehirlerinde bazı müteşebbis tüccar veya

46

bankerler tarafından bir reklam aracı olarak bastırılmıştı. Kazanç ve prestij açısından taşıdığı potansiyelin farkına varan yönetimler, para basımını kısa süre sonra bir devlet tekeli hâline dönüştürmekte gecikmediler. Paranın üstüne basılan bir kral resmi ya da bir şehir sembolü, yalnızca paranın saflığının değil aynı zamanda parayı basanın ihtişamının da bir göstergesiydi.

İlk paralar, altın ve gümüş karışımından yapılmıştı. İki metalin karışım oranındaki farklılıkların yarattığı problemler nedeniyle zaman içinde tek madenden yapılan paralar tercih edilmeye başlandı. Altın paralar da basılmakla birlikte, gümüş hem daha boldu hem de gümüş paralar ticaret açısından daha pratikti. Beşinci yüzyıldan itibaren ticarete Atinalıların hükmetmesi gümüşün egemenliğinin bir diğer nedeniydi. Atina’nın devlete ait zengin gümüş madenleri, Perslere karşı kazanılan zaferin temel aracı olan savaş gemilerinin inşası için gerekli kaynağı sağlıyordu. Ayrıca gümüş, Atinalıların gemi taşımacılığından ve mali hizmetlerden elde ettikleri gelirlere rağmen sürekli açık veren dış ticaretinin finanse edilmesine yardımcı oluyor ve böylece dolaylı yolla da olsa büyük kamu binalarının ve anıtların inşası için kaynak yaratıyordu. Atina’nın altın çağını mümkün kılan onun zengin gümüş yataklarıydı.

MÖ 800-500 yılları arasında ihtisaslaşma ve iş bölümü arttı. Hem iç hem de uluslararası ticaret gelişti, bunu da para ekonomisinin yaygınlaşması izledi. MÖ 5. yüzyılda Atinalıların Persleri yenmeleri ile Atina’nın altın çağı başladı. Atina tüm Yunan dünyasına hükmeder hâle geldi. Ekonomik olarak da giderek büyüyen iç ticarete ve uluslararası ticarete dayanan bir refah dönemi başladı. Atina parası, ayarı ve ağırlığıyla uluslararası bir ödeme aracı oldu. Atina, barbar devletlerle ve Karadeniz bölgesindeki Yunan şehirleri ile yürütülen çok kârlı bir ticarette tekel durumuna geldi.

Yunan şehirlerinin ekonomik refahının en önemli nedeni, üretim faktörleri üzerinde etkin bir mülkiyet hakları sistemi kurmayı ve buna uygun bir hukuki çerçeve meydana getirmeyi başarmasıydı. Atina, bir yandan modern iktisadi sistemin temelinde yatan fiyat tayin edici pazarların, öte yandan da uluslararası ticaretin gelişmesinin ilk örneğini vermiş oldu. Daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan bankacılık, sigorta, anonim şirketler ve diğer pek çok ekonomik kurum çekirdek hâlinde de olsa ilk olarak klasik Yunanistan’da filizlenmişti. Başta Atina olmak üzere bazı şehirlerin ticari ve mali fonksiyonları oldukça gelişmişti.

MÖ 334’te Makedonyalılar, İskender’in önderliğinde, Türkistan, Mısır ve Hindistan’a kadar fetihlere giriştiler; bütün Yakın Doğu’yu ve Orta Doğu’yu ellerine geçirdiler. İskender’in ölümünden Roma dönemine kadar geçen ve Helenizm dönemi adı verilen bu üç yüzyıllık sürede, Yunan ve Doğu medeniyetlerinin karışmasından oluşan yeni bir medeniyet anlayışı doğdu. İskender’in ölümünden sonra imparatorluğu dağılsa da kültürel ve ekonomik bütünlük devam etti. Helenistik Çağ’da ekonominin en göze çarpan özelliği, üretim ve bölüşüm üzerinde Doğu’ya özgü devlet kontrolü uygulamasının benimsenmesiydi. Öte yandan İskender’in fetihleri ile gerçekleşen coğrafi yayılma, Helen dünyasının Hindistan ile doğrudan ticaret ilişkileri kurmasını sağlarken Çin ile ticaret de önem kazandı. Roma’dan

47

önce muhtemelen 500.000 nüfusuyla dünyanın en büyük şehri olan İskenderiye, aynı zamanda en önemli ticaret merkeziydi.

Tipik Yunan ticaret şekli olan zeytinyağı, şarap ve mamul mal ihracına karşılık buğday ve ham madde ithali Helen şehirlerinde de devam etti. Ancak Helen şehirlerinin çoğu, zengin tahıl yetiştiricisi bölgelerde olduğundan yiyecek ihtiyaçlarını karşılamak için uzak mesafeli ticarete fazla bir bağımlılıkları yoktu. Bu şehirlerde mamul mal değişimi, önceki yüzyıllarda olduğundan daha da önemli hâle geldi. Bazı şehirler, sınai ihtisaslaşmaya bile

yöneldi. Helen Çağı, eski dünyada başarılmış bölgesel ekonomik bağımlılık ve ihtisaslaşmanın en yüksek düzeyine ulaştı.

3.4. Genişleme Döneminde Roma Ekonomisi Roma İmparatorluğu’nun çekirdeğini oluşturan Roma şehir devleti, başlangıcında

aristokratik bir karakter arz ediyordu. Roma toplumu; başında bir kral ve yönetimi elinde bulunduran askerî patrici zümresi ile küçük toprak sahipleri, kiracı çiftçiler, esnaf ve tüccarın meydana getirdiği pleb sınıfından meydana gelmekteydi.

Roma şehir devleti, önce diğer İtalyan şehirlerini egemenliği altına aldı ve en büyük siyasi rakibi olan Kartaca’yı ağır bir yenilgiye uğratarak bertaraf ettikten sonra bir Akdeniz imparatorluğu hâline geldi. Böylece bir şehir devletinden bürokratik bir imparatorluğa geçilmiş oldu ve aşağı yukarı İlk Çağ’da oluşan bütün uygar dünya, Roma İmparatorluğu’nun hâkimiyeti altına girdi.

Büyüyen imparatorluğun askerî temelini genişletme çalışmaları, pleb sınıfının da giderek artan ölçüde askerî kadrolara girmesine ve böylece siyasi temsil hakkına kavuşmasına yol açtı. Ancak siyasi yapı Yunanistan’da olduğu gibi demokratik bir nitelik kazanmadı. Çeşitli yollarla zenginleşen plebler, devletin idaresinde patricilerin arasına katılarak siyasi etkinlik kazanabildi. Böylece siyasi yapı, aristokrasiden oligarşiye dönmüş oldu.

3.4.1. Nüfus

Roma İmparatorluğu’nun sınırları, zirvede olduğu 1. ve 2. yüzyıllarda İskoçya’dan Mısır’a kadar uzanıyordu. İmparatorluğun toplam nüfusu, 2. yüzyılda en yüksek düzeyine ulaşmıştı. Ancak bu tarihten itibaren Batı Roma’nın yıkılışına kadar nüfus sürekli düştü. İmparatorluğun son döneminde kronik bir nüfus yetersizliği olduğuna dair kanıtlar çok fazladır. İmparatorluğun nüfusu, 2. yüzyılın ortasında 60 milyon civarındaydı. Ortalama nüfus yoğunluğu 16 kişi idi. İtalya, imparatorluğun en yoğun nüfuslu bölgesi olmakla birlikte nüfusu 6 ya da 8 milyonu aşmıyordu. Ölüm oranı yüksek, hayat süresi kısaydı. Yetişkinler için ortalama hayat süresi 30-35 yıldı. Çocuk ölüm oranı çok yüksekti. Gelirler geçimlik bir

düzeyde bulunuyordu.

3.4.2. Tarım

Roma ekonomisinin iki önemli temeli tarım ve ticaretti. Tarımsal fazlanın vergilendirilmesiyle elde edilen kaynaklar orduyu, bürokrasiyi ve şehirli nüfusu besliyordu. İmparatorluk nüfusunun büyük bir bölümü tarımla uğraşıyordu. Tahıllar, yaygın üretimi

48

yapılan ürünlerdi. İmparatorlukta deniz yoluyla yürütülen uzak mesafeli ticaret, mahallî ihtisaslaşmaya imkân veriyordu. Teknik açıdan Roma tarımı geriydi. Kölelik, yeniliği önleyici bir faktördü.

İmparatorluğun genişlemesiyle yeni fethedilen bölgelerden Roma’ya bol ve ucuz olarak hububat akması üzerine İtalya’da kârlı olmaktan çıkan tahıl üretiminin önemi azalırken geniş alanlar hayvancılığa ayrılmış; verimli topraklarda ise bağcılık ve zeytincilik önem kazanmıştı. Zirai ihtisaslaşmanın diğer önemli bir örneği Sicilya, Kuzey Afrika ve Mısır’daki buğday tarımıydı. Bu bölgelerin tahıl tarlaları, Roma ve İstanbul’u besliyordu.

İtalya’nın kırsal nüfusu, büyük ölçüde kendi sahibi ya da kiracısı oldukları toprakları işleyen bağımsız köylülerden oluşuyordu. Pön savaşları ve özellikle de Anibal’in seferleri, bu sosyal yapıda önemli bir değişmeye yol açtı. Askerî seferlere katılan köylüler, topraklarını terk ederek tarım yapmaktan vazgeçtiler. Böylece zenginler, bu toprakların büyük bir bölümünü Latifundiya denen çiftliklerine kattılar. Bu büyük işletmelerde, piyasaya dönük olarak kâr amacıyla üretim yapılıyor ve işgücünün büyük bölümü kölelerce sağlanıyordu.

3.4.3. Şehirler

Sümer’in eski şehir devletlerinden Roma İmparatorluğu’na kadar nüfusun büyük bölümü tarımda çalışsa da ekonomiyi ve toplumu belirleyen şehirli insanlar ve kurumlardı. Roma uygarlığı da bir şehir uygarlığı idi. İmparatorluğun şehirli nüfus oranı, 1. yüzyılda %5

civarındaydı. Muhtemelen 19. yüzyıla kadar dünyanın böylesine geniş bir bölgesi bu denli şehirleşmemişti.

Şehirlerin önemli bir fonksiyonu, mahallî yönetim merkezleri olmalarıydı. Kırsal çevrenin ürünlerinin satıldığı bir pazar durumunda olan şehirler, buna karşılık onların bazı basit mamul mal ihtiyaçlarını sağlıyorlardı. Bazı şehirler ise askerî bir fonksiyona sahipti. Roma şehirlerinin imalat ve ticaret gibi fonksiyonları sınırlı kalmıştı. Bu yüzden şehirler, tarım kesiminden kira ve vergi şeklinde sağladıkları gelirlerle varlıklarını sürdürebiliyorlardı. En büyükleri dışında, tüm şehirlerde tarım önemli bir ekonomik faaliyetti. Şehir nüfusunun önemli bir bölümünü tarım işçileri oluşturuyordu.

Şehirlerin çoğunluğu büyükçe köylerden ibaretti. Ortalama şehir büyüklüğü 6.000 kişiden fazla değildi. Roma şehri, dönemin şartlarına göre oldukça büyük bir şehirdi: Nüfusu muhtemelen yarım milyonla bir milyon arasındaydı. Şehir esnafı, Roma halkının bazı basit mamul mallar için olan talebini karşılıyordu. Önemli bir mal ihracı söz konusu değildi.

3.4.4. Ticaret

Roma İmparatorluğu gibi büyük ölçekli siyasi-ekonomik birliklerin sağladığı ticari avantajlardan Roma vatandaşları da yararlandı. Roma İmparatorluğu’nun ekonomik gelişmeye en önemli katkısı, Akdeniz’de uzun bir dönem barış ve düzeni sağlamasıydı. Ticaret, imparatorluğa canlılık kazandıran ve zenginliğinin temelinde yatan unsurdu. İyi düzenlenmiş yollar, ulaşıma elverişli nehirler ve hepsinden de önemlisi Akdeniz; ticareti ve mal hareketlerini teşvik ediyordu.

49

Ancak imparatorluğun büyük bir bölümünde geçerli olan geçimlik ekonomi, büyük bir ticaret hacminin doğmasına imkân vermiyordu. Bu yüzden ticaret, Roma şehrinin ihtiyaçlarının sağlanması dışında büyük ölçüde zengin kesimin lüks ihtiyaçları ile ordunun taleplerini karşılamaya yönelikti. Bir milyona ulaşan nüfusuyla Roma şehrinin yakın çevrenin kaynaklarıyla beslenmesi mümkün değildi. Başkentin buğday ihtiyacıyla yakından ilgilenen Roma yönetimleri, yiyecek getiren tüccara çeşitli imtiyazlar bağışlamış ve zaman zaman da

bu görevi doğrudan üstlenmişti. Mısır, Kuzey Afrika ve Sicilya’dan buğday taşımak üzere oluşturulan büyük filolar Roma’nın özel teşebbüse dayalı ekonomisinin en önemli istisnalarından biriydi.

Resim 4: Ticari Faaliyetler (Kaynak)

İmparatorluk, geniş bir yol ağına sahipti. Hemen hemen tamamıyla askerler tarafından ve kamu kaynaklarıyla yapılan yollar daha çok askerî amaçlarla düzenlenmişti Bu yollar üzerinde malların hareketi yavaş ve yüksek maliyetliydi. Deniz trafiği daha önemliydi. Bu

trafik, rüzgâr gücünün sağladığı imkânlara bağlı olarak yelkenli gemilerle yürüyordu. Ancak yılın üçte birinde gemiler elverişli rüzgârlar için limanlarda bekliyordu, kalan üçte birinde ise denizler tehlikelerle doluydu. Bu yüzden trafik, yazın dört ayında yoğunlaşıyordu. Gemiler küçüktü, pek azının kapasitesi 200 tonu aşıyordu. Gemicilik kârlı bir iş de değildi. Akdeniz ticaretinin en önemli kalemi tahıldı. Diğer önemli kalemler; zeytinyağı ve muhtemelen şaraptı. Mısır ve Kuzey Afrika buğdayın ana kaynağıydı.

Kara ticareti daha değerli mallarla sınırlıydı. Çanak çömlek, cam eşya, kaliteli yün, çeşitli süs eşyaları kara taşımasının yüksek maliyetlerini kaldırabilen başlıca mallardı. Odun ve kereste yalnız inşa faaliyetlerinde değil, yakıt olarak da kullanılıyordu. Diğer önemli bir ticaret konusu; önceleri fetihlerle bol miktarda elde edilen kölelerdi. Ancak imparatorluk nihai sınırlarına ulaşınca köle arzı daraldı ve fiyatları yükseldi. Köleler, büyük çiftliklerdeki işgücü ihtiyacının önemli bir bölümünü karşılıyordu. Zenginler çok sayıda köleye sahipti.

Roma İmparatorluğu’nun kapsadığı coğrafi alanın genişliği ve bu bölgelerin ürünlerinin çeşitliliği ona otarşik bir ekonomik yapı kazandırmış olmakla birlikte, toplumun aristokrat kesimi Uzak Doğu’nun lüks mallarına aşırı bir talep göstermekteydi. Suriyeli ve daha sonra Yahudi tüccarlar, Batılı müşterilerine Doğu’nun ipek, baharat ve süs eşyaları gibi lüks mallarını sağlıyorlardı. Ancak Avrupa’daki bölgeler, Doğu’dan ithal ettikleri bu lüks mallara karşı kıymetli madenler dışında ihraç edebilecekleri bir ekonomik fazlaya sahip

50

olmadıklarından ticaret açıklarını Doğu’da daima aşırı bir talebi olan altın ve gümüş gibi madenlerden yapılmış paralarla ödüyorlardı.

İmparatorluk, Avrupa içinde ise komşusu barbar kavimlerle ticareti teşvik etmiyordu. Askerî ve stratejik önemi olan malların imparatorluk dışına gönderilmesi yasaktı. Bu bölgede çoğu Roma ihracatı lüks nitelikteydi. Çanak-çömlek ve bronz eşyalar en çok ticareti yapılan mallardı. Bu ticaret karşılığında imparatorluğa, barbar dünyadan hayvan, orman ürünleri ve en önemlisi de köle geliyordu.

Ticaret, Roma değerler sisteminde üstün bir yere sahip olmayıp aşağı sosyal sınıflara, yabancılara ve kölelere bırakılmıştı. Ancak Roma hukuk sistemi, özel teşebbüse önemli

ölçüde serbestlik tanımakta ve ticari faaliyetleri cezalandırmamaktaydı. Sözleşmelerin uygulanmasına, mülkiyet haklarının korunmasına ve anlaşmazlıkların süratli ve genellikle adil bir çözüme kavuşturulmasına büyük önem veriliyordu. Hukuk sistemi, tüm imparatorlukta

ekonomik faaliyetler için tek ve uyumlu bir çerçeve oluşturmaktaydı. Roma, istikrarlı ve sağlam bir para düzeni kurmuştu. Roma’nın altın parası Aureus, gümüş parası ise Denarius idi. Ayrıca daha küçük değerli bakır paralar bulunuyordu. Bu paraların ayar ve ağırlığında uzun süre önemli bir değişme olmamıştı.

3.4.5. İmalat Faaliyetleri İmparatorlukta önemli sanayi dallarından biri, yaygın inşa faaliyetlerinden ötürü taş

ocağı işletmeciliğiydi. Diğer önemli bir sanayi kolu da madencilikti. Kurşun borularda, bakır ve kalay bronz yapımında, altın ve gümüş ise para basımında kullanılıyordu. Madenler, önemli ölçüde uzak mesafeli ticarete konu oluyordu. Diğer gelişmiş bir sanayi kolu; çanak çömlek sanayisi idi. Bazı malların saklanması ve taşınması için gerek duyulan kapların yapımı, bu imalat kolunun büyük bir gelişme göstermesine yol açmıştı. Önemli sanayi kollarından bir diğeri olan dokuma, daha çok bir ev endüstrisi durumundaydı. Ancak bazı gelişmiş dokuma imalat merkezleri de bulunmaktaydı.

Roma dünyasını meydana getiren doğu ve batı bölgeleri arasında, imalat faaliyetlerinin gelişme düzeyi bakımından önemli bir farklılık görülüyordu. İmparatorluğun doğu eyaletleri zengin bir sınai geleneğe sahip mamul mal üreticisi bölgeler iken, Avrupa’daki batı eyaletleri daha çok ham madde yetiştiricisi bölgeler durumundaydı.

İmparatorlukta imalat faaliyetlerinin önemli bir bölümü hür esnaf tarafından yürütülüyordu. Sanayide büyük ölçekli organizasyonlar, silah ve askerî üniforma fabrikalarıyla sınırlıydı. Her şehirde kırsal çevre için üretim yapan esnaf vardı. Bunlar küçük ölçekli işletmelerde, az bir sermayeyle ve mahallî pazarlara yönelik olarak üretim yapıyorlardı. Büyük şehirlerde aynı meslekten esnaf grupları loncalarda toplanmıştı. Collegia adı verilen bu dernekler, ekonomik olmaktan çok sosyal amaçlı kuruluşlardı. Sosyal dayanışma, yoksullara yardım, ölen üyelerin dinî merasimlerinin icrası bu amaçların başlıcalarıydı.

Roma dünyası, insan faaliyetinin diğer alanlarında oldukça başarılı olmasına rağmen

sınai teknoloji alanında hareketsiz kalmıştı. Bu teknolojik kısırlık, İlk Çağ medeniyetlerinin

51

kültürel parlaklığıyla tam bir çelişki teşkil etmektedir. Bu konuda enteresan bir örnek su değirmenleridir. Romalılar, su değirmenlerinden haberdar olmalarına rağmen çok az su değirmeni inşa ettiler; bunun yerine insan ve hayvan gücüne dayanan değirmenleri daha yaygın olarak kullandılar.

Roma’nın bu teknolojik başarısızlığının önemli bir açıklaması, onun sosyoekonomik yapısında yatmaktadır. Çoğu üretken faaliyetler, köleler ya da köleden farklı olmayan köylülerce yapılıyordu. Sürekli ucuz köle arzı mümkün oldukça yeni üretim teknikleri ile işgücü maliyetini düşürmeye gerek yoktu. Köleler, teknolojik gelişmeyi başarma imkânına sahip olsalar bile, teknolojik ilerlemenin daha yüksek bir gelir düzeyi ya da daha az çalışma şeklinde ortaya çıkacak nimetlerinden yararlanma şansına sahip değillerdi. Buna karşılık küçük bir imtiyazlı sınıfın üyeleri, kendilerini savaşa, yönetim işlerine, sanata, bilime ve gösteriş tüketimine hasretmişlerdi. Onlar, üretim araçları ile ilgilenmek için ne gerekli tecrübeye ne de herhangi bir isteğe sahiptiler. Bu nedenle Roma gibi köleliğe dayalı bir toplumda büyük sanat ve edebiyat şaheserleri ortaya konabilirdi, ancak ekonomik büyüme başarılamazdı.

3.5. Roma Ekonomisinin Gerilemesi

Çok az konu Roma İmparatorluğu’nun çöküşü kadar tarihçileri yakından ilgilendirmiştir. Birçok tarihçi, ekonomik faktörlerin çöküşün kritik ve tayin edici nedeni olduğu konusunda birleşmişlerdir. İmparatorluğun son dönemlerinde giderek artan bir problemi, Romalıların barbar olarak nitelendirdikleri Germenlere karşı kuzey sınırlarının korunmasıydı. MS 3. yüzyıla kadar Roma’nın askerî üstünlüğü tartışma götürmezdi. Hatta 5. yüzyılın başlarında bile küçük Roma birlikleri, büyük barbar ordularını mağlup edebiliyorlardı. Fakat üstünlük marjı giderek daralıyordu. Barbarların artan askerî yetenekleri, Roma’nın mukayeseli üstünlüğünün azalmasına yol açıyordu.

Askerî üstünlükteki bu nispi düşüşle birlikte, imparatorluğun masrafları da artmaktaydı. Roma’nın barbar kavimlerle olan sınırlarının korunması, artan bir mali yükün doğmasına neden oluyordu. Barbarların istilalarını önlemek için verilen haraç miktarları arttırılmış, askerî masraflar yükselmişti. Öte yandan artan savunma ihtiyaçları, eyaletler üzerindeki imparatorluk kontrolünün daha da sıkılaştırılmasını gerektirdiğinden bürokrasi hem güç kazanmış, hem de kadrosu genişlemişti.

Harcamalar artıp vergi ihtiyacı yükselirken verginin kaynağı süratle aşınıyordu. 300’lerde imparatorluğun doğu ve batı olarak ikiye ayrılmasıyla ekonomik bakımdan daha zengin olan doğu eyaletleri kaybedilmişti. İçteki siyasi karışıklıklar, sınırdaki güvensizlikler iktisadi faaliyetlerin felce uğramasına yol açmıştı. Tarlalar işlenemiyor, atölyeler işletilemiyor, ocaklar çalıştırılamıyordu. Kara yolları bakımsızdı, denizler korsanlarla doluydu, ticaret sekteye uğramıştı. Ekonomik faaliyetlerdeki bu gerilemenin beraberinde getirdiği kıtlıklar ve salgınlar, savaşlardan daha fazla olarak insanların kırımına yol açarak imparatorlukta bir işgücü kıtlığının doğmasına da neden olmuştu.

Ticaretin sekteye uğraması, şehirlerin gerek duydukları malları temin etme ve ürettikleri malları satma imkânlarından mahrum kalmaları sonucunu doğurmuştu. Ürettikleri

52

malları satamayan şehir sanayileri üretimlerini azaltmıştı. Öte yandan Doğu ile yapılan dış ticaretin sürekli açık vermesi, bu açığın kıymetli maden ihracı ile karşılanmasını gerektiriyordu. İmparatorluk, karşılaştığı yeni mali güçlükler karşısında bu ticareti sürdürme imkânından da yoksun kalmıştı. Böylece bir yandan şehirle kır, öte yandan da bölgeler arasındaki ekonomik bağımlılık yerini bölgesel yeterliğe bırakmıştı.

Roma yönetimleri, karşılaştıkları bu problemlerin üstesinden gelebilmek için sonuçta ekonomiyi daha da zor şartlara iten çeşitli tedbirlere başvurdular. Öncelikle artan gelir ihtiyacını karşılayabilmek için vergiler ağırlaştırıldı. Ağır ve çoğu zaman da adaletsiz vergileme, köylülerin ve esnafın durumunun daha da kötüleşmesine ve zenginle yoksul arasındaki mesafenin açılmasına neden oldu.

Mali problemlerini çözme konusunda vergi gelirleri yetersiz kalan devlet, bir çare olarak paranın ayarıyla oynadı ve değerini sürekli düşürdü. Üçüncü yüzyıl boyunca süren bu ayarlamalar, yüzyılın sonunda denariusun satın alma gücünün enflasyondan önceki değerinin yüzde birine düşmesine yol açtı. Buna karşılık, maksimum fiyatlar ve ücretler belirlenerek

duruma bir çözüm getirilmeye çalışıldı, ancak bu da başarısız oldu. Enflasyon, bakır paralar tamamen değersiz hâle gelinceye kadar devam etti. Dördüncü yüzyılın sonunda çok az gümüş ve bakır para basıldı. Sonuçta imparatorluk, tamamen altına dayalı para sistemine geçti. İmparatorluğun çöküş döneminin iki önemli ekonomik problemi; enflasyon ve para ayarının bozulmasıydı. Bu hızlı enflasyon karşısında bir çare olarak vergilerin ürün ya da hizmet şeklinde toplanması yoluna gidildi. Vergiler ayni olarak toplanınca ödemeleri de ayni yapma zorunluluğu doğdu. Askerlerle memurlar maaşlarını ve bir kısım şehir halkı sosyal yardımlarını ayni şekilde almaya başladılar. Böylece piyasa ekonomisi kaynak dağılımını düzenleme, para ise bir değişim aracı olma fonksiyonunu önemli ölçüde kaybetti.

Devlet, mali politikalarındaki bu değişmelere ek olarak iktisadi faaliyetlerin cereyan ettiği hukuki çerçeveye de geniş müdahalelere girişti. Bu müdahaleler sonunda, sosyal yapı artan ölçüde katılaşırken Roma ekonomisinin daha önce gösterdiği dinamizmin temelinde yatan ve Roma hukukunda ifadesini bulan mülkiyet hakları sistemi de geniş kısıntılara uğradı. Bu ise sosyal hareketliliği sınırlayarak kişisel teşebbüs gücünü yok etti.

Ekonomik hayatın her yönünü etkileyen bu müdahaleci iktisat politikası, çok çeşitli bürokratik kontrol mekanizmalarını kapsıyordu. Öncelikle esnafın ve tüccarın mesleki özgürlüğü kısıtlandı. Başkentin yiyecek ihtiyacını karşılayan tüccar ve gemi sahipleri, bir

dernek hâlinde örgütlenerek bazı vergi bağışıklıklarını da kapsayan ayrıcalıklar kazandı, buna

karşılık meşguliyetleri babadan oğluna geçer hâle getirildi. Aynı şekilde vergi gelirlerinin daha kolay toplanabilmesi için her meslekten esnafın bir esnaf cemiyetine girmesi zorunlu

kılınarak esnaf cemiyetleri resmî birer devlet organına dönüştürüldü. Esnaf üyesi, bulunduğu bu derneği terk edemezdi. Bu kişilerin servetlerinin aynı meslek grubu içinde kalabilmesi için evlenme hakları kısıtlandı ve çocukların baba mesleğine devamı zorunlu hâle getirildi.

Aynı bürokratik kontrol mekanizmaları, tarım sektörüne de uygulandı. Köylerden şehirlere göçü önlemek ve kırsal kesimden tahsil edilen vergileri garanti altına alabilmek için çiftçileri bulundukları topraklara bağlayıcı bazı tedbirler getirildi. Özellikle latifundiyalarda

53

köle işgücünün yanında serbest sözleşme ile çalışan köylüler, bulundukları toprakları terk edemez oldular. Kolonluk sistemi adı verilen bu uygulamaya göre topraklarından ayrılanlar, 30 yıl içinde, bulundukları yerlerden zorla eski topraklarına geri getirtilebilecekti. Böylece hür köylü, toprağa bağlı köylü hâline geldi. Zamanla bu kişilerin şahsi hürriyetlerini kısıcı başka bazı sınırlamalar da getirildi. Kolon bir köylüden doğan çocukların aynı topraklarda

kalabilmesi için evlenme hakları kısıtlanarak hür bir kadınla ya da toprakları dışından biriyle evlenmeleri yasaklandı. Buna karşılık daha önce köle durumunda olanlar statü açısından yükseldi. Böylece hür köylü ile köle arasındaki fark azaldı ve toplum, Orta Çağ’ın serflik

sistemine doğru kaymaya başladı.

Bütün bu gelişmelerin sonucunda, Roma İmparatorluğu gibi dünya çapında bir siyasi-ekonomik birliğin vatandaşlarına sağladığı kazançlar azaldı; vergiler arttı; devletin ticarete verdiği destek kayboldu. Bölgesel küçük birlikler, Roma İmparatorluğu’ndan daha fazla güvenlik sağlar hâle geldi. Devletin koruma sağlama fonksiyonunu tam olarak yerine getirememesi; mahallî güçlerin bu boşluğu doldurmasına ve adli, mali ve hatta siyasi bağımsızlık kazanmalarına neden oldu. Batı Roma İmparatorluğu’nun 476’da Cermen istilacılar karşısında yıkılması, bu süreci tamamladı ve Batı Avrupa’da küçük ölçekli siyasi-ekonomik birliklerin Orta Çağ boyunca bin yıl sürecek egemenliğini başlattı.

Yalnız imparatorluğun doğu ve batı bölgeleri, farklı bir gelişme seyri izledi. Doğu Roma İmparatorluğu, bin yıl daha varlığını sürdürebildi. Bu farklılığın çeşitli nedenleri vardı. Doğu eyaletleri batıya göre daha zengin ve yoğun nüfuslu olduğundan imparatorluğun savunma harcamalarını ve bürokratik yükünü daha kolaylıkla taşıyabildiler. Ayrıca doğu eyaletleri, ihraç edilebilir bir tahıl fazlasına ve mamul mallara sahipti. Daha yoksul ve seyrek nüfuslu olan Batı Roma İmparatorluğu, daha büyük bir askerî tehditle karşı karşıyaydı. Batı Roma İmparatorluğu, Cermenlerin ve 5. yüzyıldan itibaren de Hunların baskısı altındaydı. İkinci yüzyılın ortalarından itibaren hemen hemen sürekli savaş vardı. Ayrıca Batı Roma İmparatorluğu’nun sosyal problemleri de daha ciddi ve derin temellere dayanıyordu.

54

Uygulamalar

55

Uygulama Soruları

56


Bu bölümde, Akdeniz’i çevreleyen topraklarda ortaya çıkan İlk Çağ uygarlıklarının ekonomik performansları ile yapısal özellikleri değerlendirilmiştir.

57

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Mezopotamya ekonomisinin bir özelliği değildir?

a) Verimli topraklar dışında kaynaklarının sınırlı olması

b) Toprak mülkiyetinin gelişmesi

c) Bağımsız bir tüccar sınıfının doğmaması

d) Uzak mesafeli ticaretin gelişmesi

2) Aşağıdakilerden hangisi Mısır ekonomisine özgü bir özellik değildir?

a) Bağımsız bir tüccar sınıfının var olması

b) Bürokrasinin gelişmiş olması

c) Toprakların firavunun mülkiyetinde olması

d) Ticaretin devletin tekelinde olması

3) Aşağıdakilerden hangisi İlk Çağ’da Yunanistan ekonomisine özgü bir özellik değildir?

a) Uzak mesafeli ticaretin gelişmesi

b) Fiyat tayin edici pazarların gelişmiş olması

c) Mülkiyet haklarının gelişmiş olması

d) Ekonomiye devletin yön vermesi

4) Helenistik Çağ’da ekonomideki en önemli değişme aşağıdakilerden hangisidir?

a) Para ekonomisinin gelişmesi

b) Şehirlerin gelişmesi

c) Üretim ve bölüşümde devlet kontrolünün benimsenmesi

d) Tüccar sınıfının ortaya çıkması

5) İlk paraların maden içeriği hangi şıkta doğru olarak verilmiştir?

a) Altın ve gümüş

b) Altın

58

c) Gümüş

d) Bakır

Cevaplar

1)C, 2)A, 3)D, 4)C, 5)A

59

4.ERKEN ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA TOPLUM VE EKONOMİSİ

60


4.1. Avrupa’nın Coğrafi Özellikleri 4.2. Orta Çağ Avrupa Toplumu ve Orta Çağ’ın Ekonomik Dönemleri 4.3. Tarım

4.3.1. Malikâne

4.3.2. Ağır Saban ve Açık Tarla Sistemi 4.3.3. Ortaklaşa Tarım

4.3.4. Sosyal Yapı 4.4. Ticaret

4.5. Şehirler ve Sanayi

61


1. Erken Orta Çağ’da toplumsl yapının ekonomik gelişmeye olan etkisi kuvvetli mi olmuştur?

2. Erken Orta Çağ’da coğrafi farklılıkların ekonomik gelişme üzerinde etkisi sınırlı mıdır?

3. Erken Orta Çağ’da tarımsal gelişme nasıldır?

4. Şwenhirlerin ticaret üzerindeki etkisi dikkate alınmalı mıdır?

62



Erken Orta Çağ Avrupası’nın toplum yapısı ve ekonomisi

Erken Orta Çağ Avrupası’nın toplum yapısı ve ekonomisi hakkında bilgi sahibi olabilmek.


Avrupa’nın coğrafi özellikleri

Avrupa’nın coğrafi özelliklerini açıklayabilmek.


Orta Çağ Avrupa toplumu ve

Orta Çağ’ın ekonomik

dönemleri

Orta Çağ Avrupası’nın ekomomik dönemlerinin aydınlatılması.


Tarımsal gelişmeler: malikâne, ağır saban ve açık tarla sistemi, ortaklaşa tarım

Avrupa’nın Orta Çağ’daki ticari faaliyetlerinin

anlaşılması.


63

Anahtar Kavramlar

Coğrafi farklılıklar Tarımsal üretimin artırılması Şehirlerin rolü

64

Giriş

476 ile 1000 yılları arasındaki yaklaşık yarım bin yıllık bir dönemi kapsayan sürede (Karanlık Çağ veya Erken Orta Çağ) Avrupa, siyasi kargaşa ve ekonomik düşüş içindeydi. Bu dönemde Avrupa’da feodal bir siyasi yapı ve malikâneler ekonomisi gelişti.

65

4.1. Avrupa’nın Coğrafi Özellikleri Avrupa toprakları önemli coğrafi farklılıklar gösteriyordu. Kuzeye doğru

Pirene’lerden başlayıp Atlantik ve Baltık kıyıları boyunca Rusya’ya kadar uzanan bölgesi ovalarla kaplıydı. Bu kısımlardan içeriye doğru, kuzey ile güneydeki Akdeniz toprakları arasında sınır teşkil eden bir dizi dağ ve tepe silsilesi bulunuyordu. Kuzey ve Akdeniz

Avrupası arasındaki bu sınır iklim farklılıkları ile birleşince Avrupa’yı iki ayrı coğrafi bölgeye ayırıyordu.

Kuzey’in ovaları, denize doğru oldukça yavaş akan nehirlerin de bulunduğu geniş alanları kapsar. Bu nehirlerin önemli bir kısmı, gemiciliğe elverişli olduğundan ağır ve hacimli malların taşınabilmesi için önemli bir imkân sağlıyordu. Kuzeybatı Avrupa’nın kıyıları ise girintili çıkıntılı olup pek çok sayıda liman bulunmakta ve bu coğrafya denizciliği teşvik etmekteydi. Ancak kuzey denizinin fırtınaları, özellikle Akdeniz’in nispeten sakin ve düzenli sularına alışmış ilk denizciler için aşılmaz bir engel teşkil ediyordu. Gemi yapımında sağlanan bazı teknolojik gelişmelerden sonra gemiler, bu denizlerde de güvenli olarak seyahat

etmeye başladılar. Güney ve Kuzey Avrupa’yı ayıran dağlar geçilmez nitelikte değildi. Romalılardan kalma yollar, bu iki bölge arasında kara taşımasını mümkün kılıyor ve Kuzey Avrupa’nın Akdeniz’le temasını kolaylaştırıyordu.

Kuzey Avrupa, maden kaynakları bakımından zengindi. Demir ve kömür gibi iki önemli madenin başlıca kaynakları, İngiliz adalarının merkezinden başlayarak Belçika ve Kuzey Fransa ile Orta Ren topraklarından doğuya doğru uzanan bir kemer üzerinde bulunuyordu.

Kuzeybatı Avrupa’nın iklimi, Akdeniz’den daha nemlidir. Yağışlar yıl içinde düzenli olarak dağılmıştır. Çünkü Kuzeybatı Avrupa, Atlantik’ten esen rüzgârlara açıktır. Bu durum, yazla kış arasındaki sıcaklık farklarının da daha az olmasını sağlar. Doğuya doğru gidildikçe Atlantik’in bu etkisi azalır. Kışlar daha soğuk, yazlar ise daha sıcak olur. Almanya ve Elbe’nin doğusu, ılımlı Batı iklimi ile şiddetli Doğu Avrupa iklimi arasında bir geçiş alanıdır.

İklim ve topoğrafi, Kuzeybatı Avrupa’nın büyük bir bölümünün yoğun bir ormanla

kaplı olmasını sağlamıştı. Kıyı bölgelerindeki geniş ovaların düz olması, sayısız bataklıklara neden olmuştu. Bazı kurutma çareleri geliştirilemediği sürece ova bölgelerini, kış yağmurları ve don olayları başlamadan ürünlerin yetişmesine imkân verecek şekilde ilkbaharın başlarında kurutmak mümkün değildi. Roma zamanında ve daha önceki zamanlarda tarım, yalnız kuru bölgelerde ve yoğun ormanlarla kaplı olmayan kısımlarda yapılıyordu. Ova topraklarının ve

ormanlık alanların tarıma açılması, bütün Orta Çağ boyunca sürdü. 14. yüzyılın sonuna gelindiğinde, geniş ormanlık alanlar parçalara ayrılmıştı. Ancak tarıma açma faaliyetleri henüz sona ermiş değildi.

Kuzey Avrupa’nın iklim şartları, Orta Çağ çiftçisinin tarım sisteminin Akdeniz’in çok daha eski olan sistemiyle karşılaştırıldığında bazı önemli farklılıklar göstermesine yol açmıştı. Kuzey Avrupa’nın nispeten bol yağmurları yılın büyük bir bölümünde zengin bir yeşil bitki örtüsüne imkân verdiğinden tarım hayvanları arasında atlar ve sığırlar büyük yer tutuyordu.

Oysa Akdeniz’de ağırlık eşekler, koyunlar ve keçilerdeydi.

66

Zeytin ağaçları, Kuzey Avrupa’nın kış soğuklarına dayanamayacağından beslenmede hayvani yağlara ağırlık veriliyordu. Bağcılık, Kuzey Avrupa’nın bazı bölgelerinde uygulanmakla birlikte, hiçbir zaman Akdeniz’de olduğu gibi önem kazanamadı. Hububat üretimi içinde buğday, Kuzey Avrupa’da büyük önem taşıyor; ancak nem ve soğuk iklim kısmi ürün başarısızlıklarına yol açtığından kötü hava şartlarına daha dayanıklı olan çavdar ve yulaf gibi ürünler de daha az verim vermelerine rağmen buğday yerine yetiştiriliyordu.

4.2. Orta Çağ Avrupa Toplumu ve Orta Çağ’ın Ekonomik Dönemleri Orta Çağ’da Avrupa toplumu, her bölgede farklı ölçüde dağılmış olan üç etkiye tabi

idi:

1) İlk etki, karmaşık kültürü, kurumları ve gelenekleri ile Roma’nın mirasının etkisi idi. Bu etki, kıtanın güney ve güneydoğu bölgelerinde daha belirgindi.

2) İkinci etki, Avrupa topraklarına yerleşen ve yerli halkla kaynaşan, ancak bazı karakteristik özelliklerini de koruyan Cermen istilacılarının etkileri idi. Bu etki ise kuzeyde

daha belirgindi.

3) Üçüncü etki evrensel kilise kurumlarından kaynaklanıyordu. Kilisenin etkisi din, politika ve ekonomide hissedilmekteydi.

Roma İmparatorluğu döneminde medeni Avrupa, Roma’nın egemenliği altında olan Akdeniz Avrupası ile sınırlıydı. Roma İmparatorluğu’nun egemenlik alanları dışında kalan Avrupa’nın kuzey kısımlarında ise barbar Cermen aşiretleri yaşıyordu.

Orta Çağ Avrupası’nda önemli bir ekonomik, sosyo-kültürel ve siyasal müessese de kiliseydi. Kilise, eğitimin tek merkeziydi. Orta Çağ’da pek çok manastır, aynı zamanda önemli tarım üretim merkeziydi. Kilise bir yandan yüksek bürokrasiyi temsil ediyor, öte yandan da önemli ölçüde maddi servete sahip bulunuyordu. Sahip olduğu geniş bürokratik kadrolar ve maddi servetler, kiliseye tüm Avrupa ölçeğinde bir devlet gibi fonksiyon görme imkânını veriyordu.

Orta Çağ Avrupası’nın ekonomik performansı, farklı alt dönemlerde ele alınabilir. 476 ile 1000 yılları arasındaki yaklaşık yarım bin yıllık bir dönemi kapsayan sürede (Karanlık Çağ veya Erken Orta Çağ) Avrupa, siyasi kargaşa ve ekonomik düşüş içindeydi. Bu dönemde Avrupa’da feodal bir siyasi yapı ve malikâneler ekonomisi gelişti.

Yaklaşık 1000 yıllarından başlayarak 14. yüzyılın başlarına kadar (İleri Orta Çağ) yaygın ve hızlı bir ekonomik kalkınma görüldü. Feodalizmin tam olarak kurumsallaştığı bu dönemde nüfus, zirai ve sınai üretim ve ticaret büyüdü; şehirler canlandı; kültürel bir gelişme oldu. Batı feodal ekonomisi, Müslümanlara karşı Haçlı Seferleri ile Avrupa içinde göç ve kolonizasyon faaliyetleri ve dışarıda ticari üsler kurma şeklinde görülen çarpıcı bir genişleme gösterdi.

Daha sonra 14. ve 15. yüzyıllarda (Geç Orta Çağ) ekonomik bir kriz yaşandı. Büyük ölçekli malikâne tarımının, sanayinin ve uluslararası ticaretin gerilediği bu dönemde nüfus da

67

salgın hastalıklar nedeniyle önemli ölçüde azaldı. Asiller arası savaşlar ve yaygın köylü isyanları bu krizin siyasi göstergeleriydi.

4.3. Tarım

19. yüzyıldaki sanayileşme dönemine kadar tarım, hem üretim hacmi ve hem de

istihdamdaki payı itibarıyla dünyanın her yerinde en önemli sektördü. Ancak Orta Çağ Avrupası’nda tarımın yeri çok daha önemliydi.

Resim 5: Tarım Faaliyetleri (Kaynak)

4.3.1. Malikâne

10. yüzyılda Avrupa’nın pek çok kısmı malikâne olarak bilinen küçük siyasi-ekonomik birimlere ayrılmıştı. Bir şato ve çevresindeki topraklardan oluşan malikânenin amacı; köylünün güvenliğini, aristokrat sınıfın ise otoritesini ve geçimini sağlamaktı. Kanun ve düzen, yalnız malikâne sınırları içinde geçerliydi. Toprak boldu, fakat yeterli işgücünün ve güvenliğin mevcut olması hâlinde bir üretim faktörü olarak işe yaramaktaydı.

Bir şatonun bölünmezliği nedeniyle koruma ve güvenlik hizmetinin sağlanmasında, başlangıçta ölçek ekonomisi kuralları geçerliydi. Malikânede yaşayan insanların sayısı arttıkça güvenlik hizmetinin ortalama ve marjinal maliyeti azalmaktaydı. Ancak bir noktadan sonra malikâne sahibinin koruduğu kişilerin sayısı daha da artarsa şatoya daha uzak alanlarda tarım yapılması gerekeceğinden savunma hizmetinin maliyeti yükselmekteydi. Yani savunma hizmeti; önce alçalan, sonra yükselen bir maliyet eğrisi gösteriyordu. Bir malikâne için en etkin ekonomik büyüklük, güvenlik sağlamanın marjinal maliyetinin korunması sağlanan son işgücünün ürettiği üründen lordun vergi şeklinde aldığı payın değerine eşit olduğu noktaydı.

4.3.2. Ağır Saban ve Açık Tarla Sistemi Malikânenin toprakları, dört bölümden meydana geliyordu: Yerleşim yeri, tarlalar,

çayırlar ve koruluk ile ormanlar. Tarlalar, malikâne halkının beslenmesini sağlayan ürünlerin yetiştirildiği yerlerdi. Tarla tarımı, Avrupa’nın kuzey ve güney kısımlarında farklı özellikler gösteriyordu. Akdeniz Avrupası, kuru bir iklime ve yumuşak topraklara sahip olduğundan bu bölgenin temel tarım aracı bir çift öküzle çekilen ve toprağı âdeta tırmıklayan hafif bir sabandan ibaretti. Bu saban, toprağı altüst etmiyor, yalnızca gevşetiyordu. Bu yüzden toprağın çapraz olarak ikinci defa sürülmesi gerekli oluyordu. Çünkü ancak bu şekilde toprak ezilerek nemin muhafazası ve toprağın altında bulunan ürün için yararlı maddelerin yüzeye çıkması sağlanıyordu.

68

Böyle bir saban Kuzey Avrupa’nın toprak ve iklim şartlarına uygun düşmüyordu. Çünkü Kuzey Avrupa’da problem mümkün olduğu kadar nemin korunması değil, aksine tarlaların ekim zamanından önce kurutulabilmesiydi. Kuzeyin en verimli tarlaları bile geleneksel sabanın ancak güçlükle işleyebileceği sert ve yoğun topraklı bataklıklardı. Bu toprakların verimli tarım alanları hâline getirilebilmeleri için yeni bir tarım aracı gerekiyordu. Bu araç tekerlekli, bıçaklı ağır sabandı.

Ağır saban, muhtemelen MS 6. yüzyılda Slavlar tarafından kullanılmaya başlanmıştı. Bu sabanın daha sonra Kuzey Fransa’da, İtalya’nın Po vadisinde ve İngiltere’de yaygınlaştığı ve 10. yüzyıla gelmeden Kuzey Avrupa’nın ormanlık bölgelerinde genel bir uygulama hâline geldiği tahmin edilmektedir. Ağır saban, hafif sabana göre daha fazla sürtünmeye yol açtığından çekilmek için çoğunlukla 8 öküze gerek gösteriyordu. Ancak çok az çiftçi, bu sayıda öküze sahip bulunuyordu. Bu yüzden birkaç çiftçinin öküzlerini bir araya getirerek bir sürüm ekibi oluşturmaları gerekiyordu.

Hafif saban çapraz sürümü gerektirdiğinden Akdeniz Avrupası’nda tarlalar, genellikle kare ya da kareye yakın dikdörtgen şeklindeydi. Kalabalık bir koşum hayvanı grubu tarafından çekilebilen ağır sabanda ise tarlanın sonuna gelindiğinde geri dönüşler zor ve zaman alıcı olduğundan gün içindeki geri dönüş sayısını en aza indirebilmek için tarlalar oldukça uzun çizgiler hâlinde düzenleniyordu. Bu nedenle Kuzey Avrupa’da tarlalar belirli sayıda dar ve uzun çizgiden oluşuyordu.

Orta Çağ Kuzey Avrupa tarımının bir başka özelliği, bölgeler arası ihtisaslaşma olmadığı için hububat tarımı ile hayvancılığın aynı malikâne içinde birlikte yürütülmesiydi. Çünkü hayvanların beslenmesi için hububat tarımı, hububat tarımı için hayvanlar gerekliydi. Bu iki üretim için aynı toprakların kullanılması zorunluluğu, toprakların büyük blok tarlalar hâlinde düzenlenmesini gerektiriyordu. Tarlaların böyle büyük parçalar hâlinde düzenlenmesi, hem ekilen toprakların çitleme masraflarında hem de hayvan otlatmasında ölçek ekonomisinden yararlanmaya imkân veriyordu. Tarlaların alanı genişledikçe ekili tarlalarda çitlenmesi gereken çevrenin uzunluğu daha düşük oranda artacağı için dönüm başına çitleme

masrafları, nadas topraklarda yapılan hayvan otlatmasında ise sürü büyüdüğü için hayvan başına düşen gözetim maliyeti azalıyordu.

Bu büyük tarlalardan nadasa bırakılan kısımların etrafı, hayvanların serbestçe otlamaları ve gübrelerini bu topraklara bırakmaları için çitlenmiyordu. Ekim yapılan kısımlar ise hayvanlara karşı korunmak üzere çitleniyor ve tarla içinde her bir çizgi lordun ya da köylülerin paylarını oluşturuyordu. Tarla içinde sahiplerin farklı çizgiler arasında kişisel mülkiyetinin sınırlarını gösteren herhangi bir engel bulunmadığından açık tarla sistemi denilen bu uygulama, başlangıçta yalnızca yeni açılan topraklarda benimsenebildi.

Açık tarla sisteminde lort ve köylülerin paylarını oluşturan çizgiler, büyük blok tarlalar arasında dağılmış bir hâlde bulunuyordu. Her bir köylünün işletmesi, muhtemelen 25 veya daha fazla çizgiden oluşuyordu. Bu uygulamanın nedenleri ile ilgili açıklamalar iki grupta

toplanabilir. Birinci görüşe göre bu uygulama, hem tek bir merkezî tarlada üretim yapmanın

69

riskini önlemeyi amaçlayan bir sigorta sistemiydi hem de köy topluluğunun her üyesine kalitesi ve yerleşim yerine uzaklığı farklı topraklardan eşit pay verilmesini sağlıyordu.

Köylü ile lort arasındaki istismar ilişkisini esas alan ikinci görüşe göre ise bu tarla uygulaması, lordun bir yandan tembelliği önlemek için köylüleri gözetleme ve denetleme, öte yandan da köylü işletmelerini geçimlik seviyeye göre ayarlayarak kendine ayırdığı bölümün büyüklüğünü ve dolayısıyla gelirini en yüksek düzeye çıkarma çabalarının bir sonucuydu.

İkili tarla rotasyonunun uygulandığı malikânelerde, tarlaların bir bölümüne kış ekimi yapılıyor; diğer bölümü ise üretkenliğini yeniden kazanabilmesi için boş bırakılıyor, yani nadasa ayrılıyordu. Ertesi yıl nadasa ayrılan tarlada ekim yapılıyor, ekilen kısım ise nadasa bırakılıyordu. Bu uygulama, Şarlman döneminden itibaren Sen ve Ren nehirleri arasındaki verimli topraklarda yerini üçlü tarla rotasyonu denilen yeni bir sisteme bıraktı. Bu sistemde ise tarlalar üç ana kısma ayrılıyordu. Bir bölümü, genellikle buğday, arpa ve çavdar tarımı yapılan kış ekimine tahsis ediliyordu. İlkbaharda ekilen bölümde ise büyük ölçüde yulaf ve baklagiller yetiştiriliyordu. Üçüncü kısım ise nadasa bırakılıyordu. Ertesi yıl nadasa ayrılan toprağa kış ekimi, kış ekimi yapılan bölüme ilkbahar ekimi yapılıyor; bir bölüm ise yine nadasa ayrılıyordu. Böylece her üç yılda bir başa dönülmüş oluyordu.

4.3.3.Ortaklaşa Tarım

Orta Çağ tarımının nihai bir özelliği de tüm zirai faaliyetin köy topluluğu tarafından sıkı bir şekilde kontrolünü ve ortaklaşa olarak yürütülmesini gerekli kılmasıydı. Sürüm, ekim, biçme ve harman zamanı her topluluk tarafından geleneklere, iklim şartlarına ve diğer faktörlere bağlı olarak düzenleniyordu.

Tek tip ürün tarımının yapılması zorunluydu. Çünkü ürün kaldırıldıktan sonra aynı günde hayvanların tarlalara salınması gerekiyordu. Eğer bir köylü, komşularından daha geç kaldırılacak bir ürün ekseydi, ürününü aç hayvanlara karşı koruması imkânsızdı; eğer daha önce kaldırılması gereken bir ürün ekseydi, komşularının tarlasını çiğnemeden kendi ürününü kaldıramazdı. Sistem herhangi bir yeniliğe kapalı idi. İnsanlar gelenek neyi gerektiriyorsa onu

yapmak, ürünün ekiminde ve kaldırılmasında ortaklaşa hareket etmek ve herhangi bir değişikliğe kalkışmamak zorundaydılar.

4.3.4. Sosyal Yapı Orta Çağ’da toprak üzerinde yaşayan insanlar arasında, karışık bir sosyal ve hukuki

farklılaşma vardı. Temel farklılık, toprağı işleyen insanlarla statüleri dolayısıyla çeşitli gelirlere hak kazanan lortlar arasındaydı. Yönetici sınıf, yani feodal aristokrasi toplumun

%5’inden de azını meydana getiriyordu. Aristokrat sınıfın bir üyesi olan lordun tek veya birçok malikânesi olabilirdi. Bazı hâllerde tek bir zirai birliğin iki veya daha çok sayıda lort arasında bölünmesi de söz konusuydu. Feodal müesseseler kuvvetlendikçe bu tip uygulamalar az rastlanır hâle geldi.

Bu yapının alt tabakasını ise korunma ve adalet karşılığında mal ve hizmet üreten kölelerle serfler ve hür köylüler meydana getiriyordu. Bir ölçüde Orta Çağ’da da kölelik varlığını devam ettirmişti. Ancak Orta Çağ malikânesinde tipik işgücü organizasyonu, serfler

70

ve sınırlı ölçüde de hür köylüler üzerine bina edilmişti. Serf köylü, köleden farklı olarak lordun kişisel mülkü değildi. Malikânenin bu alt tabakasını meydana getiren kesimin statüleri, malikâne lorduna karşı yükümlülüklerine göre belirlenmekteydi. Bu yükümlülüklerin genel bir tasnifini vermek zordur. Çünkü her malikânenin geleneğine göre farklılık gösteriyordu.

Hiç şüphesiz bu yükümlülüklerin en ağır ve önemlisi angarya idi. Orta Çağ başlarında malikâne lordunun ekili alanın bir bölümünün ürününü kendisine ayırması en doğal hakkı idi. Lordun doğrudan yararlandığı bu topraklara rezerv deniyordu. Bu toprak ayrı bir yerde etrafı çitlenmiş hâlde, toplu olarak bulunabileceği gibi açık tarla sisteminde köylülerin toprakları arasında dağılmış bir şekilde de olabiliyordu.

Rezervin alanı tarım yapılan malikâne topraklarının üçte biri ile dörtte biri arasında değişmekteydi. Lorda ait bu toprakların işlenmesi için gerekli işgücü, köylüler tarafından lorda karşı yükümlülüklerinin bir parçası olarak angarya şeklinde karşılanıyordu. Bir bütün işletmeye sahip olan her köylü, rezervde genellikle haftada üç gün çalışmak ve bu iş için

gerekli saban, öküz ve aletlerden kendi payına düşeni getirmek zorundaydı. Yarım işletmeye

sahip olan köylünün ise daha az angarya yükümlülüğü vardı. Zirai işgücü ihtiyacının doruk noktasına ulaştığı zamanlarda, hür köylü bile işgücü sağlamak zorundaydı. Lordun menfaatlerini gözetme ve köylülerin angarya hizmetlerini düzenleme işi lort tarafından tayin edilen kâhyalarca yürütülüyordu.

Malikânede doğrudan lorda ait topraklarda işgücünün angarya şeklinde sağlanması, pazarın yokluğunun ya da sınırlılığının zorunlu kıldığı bir çözümdü. Lordun tüketmek istediği mallar demetini, organize bir pazar aracılığıyla elde etmesi güçtü. Böyle bir durumda işgücünün tahsisi yoluyla bu mallar daha düşük maliyetlerle sağlanabilirdi. Yani lort için,

kendisine borçlu durumda olan işgücünü arzuladığı malların üretimiyle görevlendirmek, köylülerle her defasında pazarlık yapmaktan daha kolaydı. Özetle pazar imkânlarının sınırlılığı, Orta Çağ malikânesinde angaryayı işgücü organizasyonunun en etkin şekli hâline getirmişti.

Serfin angarya dışında lorda karşı başka yükümlülükleri de vardı: Kümes hayvanı ve yumurta verme, bazı özel ödemeler yapma bu yükümlülükler arasındaydı. Mesela kızının evlenmesi hâlinde köylü, lorda belirli bir ödemede bulunurdu. Özellikle bir diğer ağır yük, serf öldüğü zaman en iyi hayvanını lordun mirastan pay olarak almasıydı.

Serf, aynı zamanda toprağa bağlı olup lordun izni olmadan toprağını terk edemezdi. Kaçan bir serf, bulunduğu yerden zorla geri getirilebilirdi. Serf, yine kendi malikânesinden bir serfle evlenebilirdi; hür bir kadınla ya da başka mâlikâneye mensup biriyle evlenmesi lordun iznine bağlıydı. Serf, ürününü lordun değirmeninde öğütürdü. Aynı şekilde lordun fırını ve üzüm cenderesi de tekel niteliğindeydi. Serf, ayrıca malikâne ekonomisinin gerek gösterdiği posta hizmetleri gibi bazı küçük görevleri de yerine getirirdi.

Serf köylü, bu yükümlülüklerine karşılık kendisine ait küçük işletmesinden elde ettiği ürüne sahip olabilirdi ve ölümü hâlinde bu işletme parçalanmaksızın bir bütün olarak çocuklarına geçerdi.

71

Lordun köylülerle ilişkisi, bir toprak sahibi ile bir köylü arasındaki ilişkiden farklı bir nitelik taşıyordu. Lort, aynı zamanda onların yöneticisi ve dış tehlikelere karşı koruyucusu durumundaydı. Lort, malikânedeki anlaşmazlıkları ve davaları görerek karara bağlayan ve cezaları tespit eden bir mahkeme toplardı. Para ya da ürün şeklinde verilen cezalar lorda ödenirdi. Lordun ya da kâhyasının başkanlık ettiği malikâne mahkemesinin verdiği kararlara karşı itiraz edilemezdi. Bu kararlar, yazısız birer yasa niteliğinde olan malikâne geleneklerine göre alınırdı.

Orta Çağ malikânesindeki serf köylü ile lort arasındaki bu ilişkilerin niteliği önemli tartışmalara yol açmıştır. Serfliğin bir kurum olarak sözleşme niteliği taşıdığı iddia edilmiştir. Buna göre serf-lort ilişkisi, ayni ve nakdî ödemeler ve bazı şahsi hizmetler karşılığında korunma ve adaletin sağlandığı eşit taraflı bir ticaret olarak düşünülebilir.

Ancak bu yaklaşım, önemli itirazlara neden olmuştur. Sözleşme gibi modern bir kavramın serf-lort ilişkilerine uygulanmasının yanıltıcı olacağı belirtilmiştir. Serf, lorda bağımlıydı ve onun hareketleri statüsü ile sıkı bir şekilde sınırlandırılmıştı. Gönüllü bir anlaşma da söz konusu değildi. Savaşçı bir sınıf olarak lortları, köylüden gelir sızdıran bugünün mafyası benzeri bir örgüt olarak görmek daha uygun olurdu.

Öte yandan varlığı ileri sürülen bu serf-lort sözleşmesi nasıl uygulanacaktı? Çünkü bu sözleşmeyi adil olarak uygulayacak bir üçüncü taraf mevcut değildi. Malikâne mahkemesine lordun kendisi ya da temsilcisi başkanlık ediyor ve kararlar yazılı olmayan malikâne geleneğine göre alınıyordu. Yani sözleşmeyle ilgili konularda lort, karar veren taraf durumundaydı. Böyle bir sistem lordun serfi istismarına son derece elverişliydi.

Serf-lort ilişkilerini bir sözleşme olarak düşünen görüşü tamamen reddetmek de mümkün değildir. Uygulamada lordun gücünü sınırlayan bir unsur vardı. Bu unsur, emeğin kıt bir üretim faktörü olmasıydı. Orta Çağ’da lortlar arasında serfler için sürekli bir rekabet bulunuyordu. Baskı yüzünden malikânesinden kaçan bir serfi yakalayarak geri getirmek nadiren mümkün oluyordu. Bu nedenle lort, malikâne geleneklerinin belirlediği sözleşme esaslarını çiğnemekten kaçınmak ve belirli sınırlar içinde kalmak zorundaydı. Aksi takdirde serfler, malikâneden kaçarak sözleşmeyi bozabilirlerdi.

4.4.Ticaret

Roma İmparatorluğu’nun son dönemlerinde Doğu ile sürekli büyüyen ticaret dengesizliği, önemli bir ekonomik problemdi. Ekonomik açıdan daha ileri olan ve Batı’nın talep ettiği ipek, baharat, mücevher ve hububatı sağlayan Doğu’ya karşı Batı’nın köle dışında satabileceği bir malı yoktu ve bu yüzden ithalatını altınla ödemek zorundaydı. Sonuç, altın rezervlerinin Doğu’da birikmesi ve Batı’nın ithalatının karşılığını ödeyemez duruma gelmesiydi. Buna ek olarak 476’da Akdeniz bölgesinin siyasal birliği kaybolunca bazı iktisat tarihçileri, 5. yüzyılda Akdeniz’in iki ucundaki büyük ticaretin sona erdiği kanaatine vardılar.

Bu görüşe iki bilim adamı -Alfons Dopsch ve Henri Pirene- itiraz ettiler. Dopsch,

Cermen istilacıların barbar oldukları görüşüne karşı çıktı ve onların bir zamanlar

sanıldığından daha medeni olduklarını ileri sürdü. Barbar krallıkları, mevcut yönetimi ve

72

imparatorluğun ticaretini kesintiye uğratmamışlar, aksine devraldıkları Romalıların ticari hayatını bir miras olarak korumuşlardı.

Pirenne de Cermen halklarının Roma İmparatorluğu’nun son dönemindeki ticareti sürdürdükleri görüşünü kabul etti. O, Doğu ile ticari bağların bu dönemde de devam ettiğini belirtti; Fransa’da Suriyeli ve Yahudi tüccarların varlığına dikkat çekerek Marsilya’nın 6. yüzyılın sonunda hâlâ Batı Avrupa’ya Doğu Akdeniz mallarını arz eden büyük bir ticaret merkezi olduğunu ileri sürdü.

Pirenne’in bu tezinin ana kanıtlarından biri, Avrupa’ya hâlâ Mısır’da yapılan papirüsün ithal edilebilmesiydi. Pirenne’in Doğu ile Batı Akdeniz arasındaki ticaretin

devamlılığına dair bir diğer dayanağı Frank krallarının para sisteminin, Roma ve Bizans para sisteminin aynı olmasıydı. Nitekim altın paraları solidus, gümüş paraları ise denariusdu. Tüccarlar, Avrupa’ya Doğu Akdeniz mallarını getirdiler ve bunlara karşılık Cermen kabilelerinin kendi içlerindeki ve Slavlarla savaşlarının bir sonucu olarak bol miktarda bulunan köleleri götürdüler. 570’lerden sonra Akdeniz bölgesinde ticaret 8. yüzyılın başlarına kadar genişleyerek devam etti.

Pirenne, Akdeniz ticaretinin, 5. yüzyıldaki Cermen istilaları yüzünden değil de 7. yüzyılın sonlarındaki Müslüman fetihlerinden dolayı kesintiye uğradığını ileri sürdü. Ona göre, Karolenjler döneminde Avrupa ekonomisinin gerileyişinin nedeni buydu. Sekizinci yüzyılın başlarında ekonomik bir durgunluk başlamış; üretim malikânelerde toplanmış; âdeta doğal bir ekonomiye dönülmüştü. Bunun bir açıklaması; Müslümanların 641’de Mısır’ı ele geçirmelerinden sonra, Bizans’a Habeşistan’dan altın akımının kesilmesiydi. Artık Bizans’tan da Batı’ya altın gelmiyordu. Para olarak gümüş altının yerini almıştı. Altın paranın piyasadan kaybolması ticaretin yokluğunun bir işaretiydi.

Pirenne’in tezine pek çok eleştiri yapıldı. Robert S. Lopez, Müslüman ilerlemesinin kültürel olarak Cermen istilalarından daha etkili olduğunu kabul etmekle birlikte ekonomik konularda farklı açıklamalarda bulundu. Ona göre Akdeniz’in Müslümanlar tarafından kontrol edilmesiyle aynı zamana rastladığı ileri sürülen Batı Avrupa’daki pek çok yokluk, Arap fetihleriyle ilgili değildi. Nitekim Fransa’da 8. yüzyılın ikinci yarısına kadar altın para basılmıştı. 9. ve 10. yüzyıllar boyunca Doğu’nun lüks dokuma mamullerinde Akdeniz ticaretinin devam ettiğine dair kanıtlar bulunmaktaydı.

Lopez’e göre, Müslümanların ilerlemesiyle Akdeniz ticaretinin kesilmesi şeklinde derhâl etkisini gösteren bir sonucun ortaya çıktığını söylemek doğru değildir. Bu kopuş, elli yıl kadar sonra oldu ve bu kopuşun sebebi de Bizans ile İslam İmparatorluğu arasındaki düşmanlıktı. Bu düşmanlığın sonucu olarak Müslümanların egemen olduğu bölgelerde ve genel olarak Akdeniz’de Bizans altın parasının dolaşımı kesilmişti.

Ancak F. Vercauteren, Pirenne’in bu açıklamalarının tamamen bir tarafa atılamayacağını da belirtmektedir. Ona göre ticaret, 4. yüzyılın başından 9. yüzyılın sonuna kadar dalgalanma göstermiştir. Akdeniz’de ticaret, 4. ve 5. yüzyılda azalmış, 6. yüzyılda ve 7. yüzyılın başında canlanmış, 7. yüzyılın sonunda ve 8. yüzyılın başında yine azalmış ve 9.

73

yüzyıl boyunca da muhtemelen bu düşük seviyesinde kalmıştır. Cermen istilaları da Müslümanların ilerlemesi de ticaretin tamamen son bulmasına neden olmamıştır. Çünkü her ticari gerilemenin yol açtığı kayıplar, başka ticari bağların gelişmesiyle giderilmiştir. Kuzey’de ticaret 6. yüzyılda, 8. yüzyılın sonunda ve 9. yüzyılda canlanmıştır. Bu canlanma, Vikinglerin Rusya kanalıyla İskandinavya ile İstanbul arasında kurdukları ticari bağlardan kaynaklanıyordu.

Özet olarak Karolenjler döneminde, barbar krallıkları döneminde olduğundan daha şiddetli bir ticari depresyon yaşandığı tezi bugün kabul edilmemektedir. Ancak dönem boyunca Batı ve Doğu Avrupa ile Uzak Doğu arasındaki ticaretin Batı’nın alım gücünü sağlayan altının azalması sonucu gerilediği bir gerçektir. Fakat bu değişmenin çapı tartışmalıdır. Batı’da doğu malları için mevcut efektif talep karşılanmış olmakla birlikte, Roma İmparatorluğu’nun 250’lerdeki zengin ticaretinin Orta Çağ’ın ilk yarısında kaybolduğu da bir gerçektir.

4.5. Şehirler ve Sanayi

Ticaret gibi şehir hayatı da Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılışını takip eden yüzyıllarda küçüldü, fakat sönük bir şekilde de olsa ayakta kaldı. Şehirlere 5. yüzyılın istilacıları çok zarar verdi: Çoğu şehir yakıldı, bir kısmı yıkıldı ve harabe hâline geldi. Yine de

pek az Roma şehri tamamen tahrip oldu ve bir yerleşim yeri olma özelliğini kaybetti ya da köye dönüştü.

Resim 6: Sanayi (Kaynak)

Pek çok şehir ya kesintisiz şekilde devam etti ya da kısa bir kesintiden sonra yeniden şehir hâline geldi.

Bu dönemde şehirlerde devamlılığı sağlayan unsur, surları ve Hristiyan kilisesinin kurumlarıydı. Roma şehirlerinin sağlam surları istilacıları derinden etkiledi. Yıkılmaz nitelikte olan surlar, istilacılara karşı şehir halkının tek güvenlik kaynağıydı. Batı Roma

İmparatorluğu’nun pek çok şehrinin surları Orta Çağ boyunca ayakta kaldı. Bu duvarlar, arkalarındaki insanlara güvenlik sağladı. Tüccar, mallarını depolayabileceği ve güvenlik içinde satışa arz edebileceği bir ortam olarak bundan yararlandı.

Şehir hayatında devamlılığı sağlayan ikinci önemli unsur kilisenin kurumlarıydı. Hristiyanlık bir şehirli diniydi ve onun organizasyonu devletinkine benziyordu. Katedraller, pazara yakın bir yerde bulunuyor ve pazar için bir güvenlik ve barış garantisi sağlayarak

74

tüccarı çevresine çekiyordu. 6. ve 7. yüzyıllarda keşişlik, Batı Avrupa’da yaygınlaştı. Manastırlar, bir şehrin duvarlarının dışında, fakat yakınında ikinci bir yerleşim bölgesinde yarı şehirli bir topluluk oluşturuyorlardı. Bunların kuruluşu yeni tüccar, seyyah ve göçmen gruplarını buralara çekiyordu. Manastırlar, aynı zamanda önemli üretim bölgeleriydi. Onlar hububat, şarap, hayvan ürünleri ve dokuma mamulleri üretiyorlar ve fazlalarını pazarlarda satıyorlardı.

Orta Çağ’ın ilk yarısında sınai mamul mal üretimi sınırlıydı. Mahallî kendi kendine yeterliğin geçerli olduğu bu dönemde, pazarlar ve ticaret tamamen kaybolmasa da değişimi yapılan mallar oldukça değerli mallardı. Günlük kullanılan basit ve bayağı malların ticareti ise

son derece sınırlıydı. Aileler ve köy toplulukları kullandıkları araçları, dokuma ürünlerini, silahları ve gerek duydukları diğer sınai malları kendileri üretiyorlardı. Bu dönemde uzak mesafeli ticaret pek çok şekilde sınırlanmıştı. Düşük değerli malların kazancı, uzak mesafelere taşımanın yüklediği maliyet ve riski karşılamıyordu. Bu yüzden bölgeler, basit ve ucuz mallarda kendi kendine yeterli bir durumdaydı.

Roma İmparatorluğu’nun son döneminde başlayan bu mahallî kendi kendine yeterlik, Orta Çağ’da malikâne sınırları içinde benzer bir otonomiye yerini bıraktı. Malikâne içinde üretilemeyen bazı lüks mallar dışında, tüm yiyecek ve mamul mallarda kendi kendine yeterli olma eğilimi çok fazlaydı. Malikâneler, aynı zamanda birer sına, üretim merkezi durumundaydı.

Kumaş, kereste, tuz, demir araçlar büyük ölçüde serfler tarafından üretiliyordu. Köylüler ürettikleri bu malların bir kısmını vergi olarak lorda veriyordu. Bazı malikânelerde iplik eğiren ve kumaş dokuyan kadınların çalıştığı atölyeler bulunuyordu.

75

Uygulamalar

76

Uygulama Soruları

77


Bu bölümde, Karanlık Çağ veya Erken Orta Çağ olarak adlandırılan bir dönemde Avrupa’da ortaya çıkan siyasi gelişmeler ve bunun ekonomik hayata etkileri ele alınmıştır. Bu dönemde Avrupa’da feodal bir siyasi yapı ve malikâneler ekonomisi gelişmiştir.

78

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Erken Orta Çağ Avrupa toplumunu etkileyen faktörler arasında yer almaz?

a) Roma’nın mirası

b) Cermen gelenekleri

c) Kilise

d) Feodal aristokrasi

2) Aşağıdaki kavramlardan hangisi Orta Çağ Avrupa tarımı ile ilgili değildir?

a) Ortaklaşa tarım

b) Üçlü tarla rotasyonu

c) Açık tarla sistemi

d) Kolonluk sistemi

3) Aşağıdaki kavramlardan hangisi Erken Orta Çağ tarımı ile ilgilidir?

a) Latifundia

b) Malikâne

c) Collegia

d) Lonca

4) Aşağıdaki tarihçilerden hangisi Avrupa’nın Doğu ile ticaretinin İslam fetihleri nedeniyle kesintiye uğradığını ileri sürmüştür?

a) Robert S. Lopez

b) F. Vercauteren

c) Henri Pirenne

d) Edith Ennen

5) Aşağıdakilerden hangisi Erken Orta Çağ Avrupa ekonomisinin bir özelliği değildir?

a) Üretimin malikânelerde toplanması

79

b) Sanayi üretiminin şehirlerde gerçekleşmesi

c) İhtisaslaşmanın gelişmemiş olması

d) Üretimin kendi kendine yeterlik ilkesine göre düzenlenmesi

Cevaplar

1)D, 2)D, 3)B, 4)C, 5)B

80

5. İLERİ ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA EKONOMİSİ

81


5.1. Siyasi İstikrarın Sağlanması ve Ekonomik Büyüme

5.2. Nüfus

5.3. Şehirlerin Doğuşu ve Büyümesi

5.4. Teknolojik ve Kurumsal Yenilikler

5.4.1. Teknolojik Değişmeler 5.4.2. Teşebbüs ve Kredi Alanındaki Gelişmeler 5.4.3. Para Alanındaki Gelişmeler 5.5. Tarım

5.6. Ticaretin Büyümesi ve Çeşitlenmesi 5.7. Sanayi

82

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Siyasal sistemlerin ekonomik gelişme üzerindeki rolü ne kadar etkilidir?

2. Nüfus ve şehir özelliklerinin ekonomi ile olan doğrudan ilişkisi nasıldır?

3. Tarım ve ticaretin birbirleri ile olan ilişkisinin İleri Orta Çağ Avrupa’sı için önemi nedir?

83



Avrupa’nın ekonomik yapısı İleri Orta Çağ’da Avrupa ekonomisinin yapısal özelliklerinin kavranması.


Nüfus ve Avrupa’da şehirlerin doğuşu ile büyümesi

İleri Orta Çağ Avrupası’nın nüfus özelliklerinin incelenmesi.


Avrupa’da teknolojik ve

kurumsal yenilikler ve

değişmeler

İleri Orta Çağ Avrupası’nda yaşanan teknolojik ve kurumsal yeniliklerin

anlaşılması.


Tarımsal ve finansal değişim ile kurumlar

Tarım, sanayi ve ticaret

alanlarındaki gelişmelerin incelenmesi.


84

Anahtar Kavramlar

İktisadi kurumlar Nüfus ve şehirlerin artan rolü

Finansal kurumların oluşmaya başlaması

85

Giriş

Yaklaşık 1000 yıllarından başlayarak 14. yüzyılın başlarına kadar (İleri Orta Çağ) yaygın ve hızlı bir ekonomik kalkınma görüldü. Feodalizmin tam olarak kurumsallaştığı bu dönemde nüfus, zirai ve sınai üretim ve ticaret büyüdü; şehirler canlandı; kültürel bir gelişme oldu.

86

5.1. Siyasi İstikrarın Sağlanması ve Ekonomik Büyüme

10. yüzyıl Avrupa’sı, fakir ve ilkel bir Avrupa olup sayısız kırsal birimden meydana geliyordu. Bu birimler, büyük ölçüde kendi kendine yeterli malikânelerdi. Kendi kendine yeterlik, kısmen ticaretin azalmasının bir sonucu ve aynı zamanda daha büyük ölçüde de onun sebebiydi. Toplum, dış dünyaya karşı korku, şüphe ve çekinme duygusuyla doluydu. Halk manastırlarda dinî, feodal organizasyon içinde ise sosyal ve siyasi bir izolasyon arayışı ile kendi dünyasına çekilmişti. Sanat, eğitim, ticaret, üretim ve iş bölümü en az seviyeye inmişti. Para kullanımı, hemen hemen kaybolmuştu. Nüfus az, üretim kıt, yoksulluk aşırıydı. Sosyal yapı iptidai idi: Din görevlileri, savaşçılar ve işçiler vardı. Değerler sistemi kuvvete ve inançlara dayanan bir toplumdu. Yalnızca savaşçılık ve din adamlığı saygı gören mesleklerdi. İşçiler aşağılık serfler olarak görülüyordu.

10. yüzyıl; Orta ve Batı Avrupa’nın istilacıların birbirini izleyen akınlarının yıkıcı etkilerinden kurtuluş ve yeniden toparlanma dönemi oldu. Bu toparlanmada hiç şüphesiz en önemli faktör, Orta Çağ devletler sisteminin ortaya çıkışıydı. Karolenj İmparatorluğu politik sahneden çekilince yerini alan feodal prensipler çerçevesinde örgütlenmiş küçük devletler, egemenlik alanlarını çok sıkı bir şekilde kontrol ederek siyasi istikrarı yeniden sağlamışlardı.

Bu dönem, aynı zamanda ekonomik bir genişleme dönemiydi. Tarihçiler bir zamanlar Orta Çağ’ı, Roma’nın ihtişamı ile Rönesans döneminin parlaklığı arasındaki karanlık bir dönem olarak görmüşlerdir. Aynı şekilde bazı iktisat tarihçileri de Orta Çağ’ı, durgun bir

ekonomik dönem olarak değerlendirmişlerdir. Teorik temelini tarihsel gelişmeyi safhalar şeklinde ele alan görüşlerin teşkil ettiği bu yaklaşımın aksine, bugün artık Orta Çağ’ın Avrupa

için dinamik bir ekonomik genişleme ve teknolojik yaratıcılık dönemi olduğu kabul edilmektedir. Daha önce değilse bile 11. yüzyıldan itibaren Avrupa’da kişi başına gelirler artmış, ticaret genişlemiş, yeni şehirler doğmuş ve büyümüş, ekonomik ihtisaslaşma ortaya çıkmıştır.

Orta Çağ’ın ileri dönemlerinde (1000-1300) Batı dünyasının gösterdiği bu yüksek dinamizmin açıklanması, tarihin önemli bir problemini teşkil etmiştir. Belçikalı ünlü tarihçi Henri Pirenne tarafından geliştirilen açıklamaya göre Avrupa’nın gösterdiği genişleme dış bir faktörün etkisiyle ortaya çıkmıştır. Bu dış faktör, bir yandan Haçlı Seferleri sonucunda

Akdeniz’in ticarete yeniden açılması, öte yandan da 11. yüzyıldan itibaren Avrupa’nın Bizans ve İslam dünyasıyla ticari ilişkilerini geliştirmesidir. Böylece Kuzey Denizi ve Akdeniz sahillerinde yeni şehirler doğmuş, ticaret yeniden canlanmış, Asya ve Arap dünyasından Avrupa’ya teknoloji transferi sağlanmıştır.

Bir grup iktisat tarihçisi ise Pirenne’in tezini kabul etmeyerek açıklamalarını Avrupa toplumunun iç bünyesinden doğan faktörlere dayandırmışlardır. Carlo M. Cipolla’ya göre, dönem içinde gerçekleşen ekonomik büyüme; daha fazla hayvan, su ve rüzgâr gücünden yararlanmayı ve böylece üretim girdilerini daha etkin şekilde bir araya getirmeyi mümkün kılan teknik ve kurumların ortaya çıkmış olmasının bir sonucuydu. Yeniden canlanan Akdeniz ticaretinin dış desteği değil, zirai üretimdeki artış bölgenin hızlı gelişmesinin sebebi olarak görülmeliydi.

87

5.2. Nüfus

1000-1300 döneminde Avrupa nüfusu dünyanın diğer bölgelerinden daha hızlı arttı. İkinci bin yılın başlangıcında Avrupa nüfusu kıta boyunca seyrek olarak dağılmıştı. Bin yıllarında tüm Avrupa’da Rusya ve Balkanlar da dâhil olmak üzere 30 ila 35 milyon arasında bir nüfus yaşıyordu.

Resim 7: Nüfus (Kaynak)

10. yüzyıldan 14. yüzyılın başlarına kadar nüfus yavaş, fakat sürekli olarak arttı. 1330 ve 1340’lara doğru Avrupa’nın nüfusu en azından 80 milyondu.

Tablo 2: Avrupa Nüfusu, 1200-1500 (Kaynak)

Orta Çağ’da Avrupa nüfusunun iki önemli özelliği vardı. İlk olarak Avrupa nüfusu, genç bir nüfustu. Nüfus yapısı sürekli olarak genç yaş gruplarının lehine bir özellik gösteriyordu. İkinci olarak da 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar süren artışlara rağmen Avrupa nüfusu nispeten azdı. Demografik genişlemenin en yüksek düzeyinde bile en büyük ülkeler, 10-18 milyon arasında nüfusa sahipti ve pek az metropol 100.000 nüfusa ulaşıyordu. Avrupa nüfusu, yüksek doğum oranı nedeniyle genç ve yüksek ölüm oranı sebebiyle düşük kalmıştı.

Yıl Nüfus (Milyon)

1200 61

1250 69

1300 73

1350 51

1400 45

1450 60

1500 69

88

Sanayi öncesi bir ekonomide yani esas olarak zirai bir topluluğun her 1.000 nüfusa isabet eden canlı doğum sayısı olarak hesaplanan doğum oranları 35 ile 50 arasında değişecektir. Bu sınırlar içinde gerçek oran, nüfusun cins ve yaş bileşimi gibi demografik, evlenme yaşı ve aile büyüklüğü gibi sosyokültürel; çocuk işgücüne olan talep ve çocuk yetiştirmenin maliyeti gibi ekonomik faktörlerle savaş, salgın hastalık ve kıtlıkların sıklığı ve şiddeti gibi olaylara bağlı olarak değişecektir.

Çeşitli kültürel faktörler, sanayi öncesi dönemde Avrupa’da doğurganlığı sınırlamaktaydı. Sanayi öncesi Avrupa’da doğum kontrolünün temel aracı evliliğin sınırlanmasıydı. Avrupa’da hiç evlenmemiş insanların oranı diğer toplumlara göre daha yüksekti. Avrupa’da, Doğu toplumlarının aksine, bekârlık yerilmek yerine övülmüştür. Rahip, rahibe ve keşişler için bekârlık ömür boyu sürdürülmesi gereken bir hayat şekliydi. Evlilikten ekonomik nedenlerle de kaçınılıyordu. Aile işletmesinin bütünlüğünü korumak ve ayrı bir ailenin masraflarından kurtulmak için evlilik geciktiriliyor ya da tamamen engelleniyordu.

Avrupa’da ortalama evlilik yaşı da zamandan zamana, sınıftan sınıfa ve bölgeden bölgeye değişmekle birlikte oldukça ileriydi. Orta Çağ ve Rönesans Avrupası’nda kızlar, nadiren eski Roma İmparatorluğu’nda ve Asya toplumlarında olduğu kadar erken yaşlarda evleniyorlardı. Kızların ortalama evlilik yaşı 25’in üzerindeydi. Evlilik yaşının daha ileri olması, doğum oranlarını düşürüyordu.

Bütün bu faktörlere rağmen kaba olarak hesaplanan doğum oranları muhtemelen binde 35’in üzerindeydi; kesinlikle binde 30’un altında değildi. Bu rakamlar doğum oranının binde 50-55 olan biyolojik sınırlara ulaşmasa da düşük olmadığını göstermektedir. Böyle yüksek bir doğum oranı, nüfusun yaş yapısının genç olmasını açıklar. Yüksek bir ölüm oranına rağmen Avrupa nüfusunun ayakta kalabilmesi, ancak bu yüksek doğum oranlarıyla mümkün olabilmişti.

Avrupa’da ölüm oranı da Orta Çağ’da oldukça yüksekti. Savaş, açlık ve salgın hastalıklar gibi felaketlerden kaynaklanmayan doğal ölüm çok sık karşılaşılan bir durumdu. Doğal ölümlerin büyük bir oranını bebeklerle küçük çocuklar oluşturuyordu. Yalnızca güçlülerin yaşamasına imkân veren doğal bir seleksiyon vardı. Özellikle de genç yaşlarda, yoksulluğun ve tıbbi yetersizliğin bir sonucu olarak ölüm oranı çok yüksekti.

Bu olumsuz faktörlere rağmen yine de doğum oranı, normal olarak ölüm oranından daha yüksekti. Normal dönemlerde binde 38 veya 40’lık doğum oranına karşılık ölüm oranı, binde 35 veya 37 düzeyindeydi. Böylece nüfus yavaş da olsa artmaktaydı. Ancak nüfusun uzun dönemdeki gelişme eğilimlerini doğum ve ölüm oranlarından çok açlık, salgın ve kıtlık gibi felaketlerin sıklığı ve şiddeti belirliyordu. Şiddetli açlık ve salgın dönemlerinde ölüm oranı binde 250’ye ve hatta 500’e yükselebiliyordu. Bu demografik krizlerin sanayi öncesi toplumların nüfusunun düzenlenmesi üzerindeki etkileri önemliydi. Normal zamanlarda yavaş olarak artan nüfusun önü, er ya da geç bir felaketle kesiliyordu. Felaket, ölüm oranlarını yükselterek daha önceki nüfus artışlarını gideriyor ve böylece devrî hareket yeniden başlıyordu.

89

Sanayi öncesi toplumların temel özelliklerinden biri de her çeşit felakete karşı aşırı zayıflıklarıydı. Açlık, savaş ve salgınların sonucunda ortaya çıkan nüfustaki büyük değişmeler, arz ve talebi etkileyerek ekonomide büyük bir istikrarsızlığa yol açıyordu.

Sonuç olarak Avrupa nüfusu; bir yandan düşük doğum oranları, öte yandan da savaş, kıtlık ve salgın hastalıklar gibi felaketlerden kaynaklanan yüksek ölüm oranları nedeniyle Orta Çağ boyunca ve özellikle de Rönesans döneminde düşük kalmıştır. Böylece Orta Çağ ve Rönesans Avrupası Asya’nın kaderini izlememiş, ekonomik gelişmesi şiddetli bir nüfus baskısı ile engellenmemiştir.

5.3. Şehirlerin Doğuşu ve Büyümesi 10. ve 12. yüzyıllarda Avrupa’da şehirlerin doğuşu, Batı Avrupa tarihinde bir dönüm

noktası oldu. Hem pek çok yeni şehir doğdu hem de mevcut şehirler büyüdü. Dönem içinde Avrupa’da on binden fazla nüfuslu şehirlerde yaşayan nüfusun oranı hemen hemen sıfırdan

%6’ya yükseldi.

Pek çok Orta Çağ şehri, eski Roma yerleşim merkezleri üzerinde kuruldu. Roma tahkimatları, sığınma yeri veya piskopos ve kontlar için idare merkezi olarak Orta Çağ’da da

sürekliliklerini korudular. Bu şehirler, duvarların ve mevcut otoritenin sağladığı korunmadan yararlanmak isteyen gezginci küçük tüccarın ve esnafın geçici bir durak yeri olarak kaldıkları sürece ekonomik açıdan önemli bir fonksiyonları olmadı. Ancak 11. yüzyıldan itibaren gezginci tüccarın ve esnafın bu merkezlere yerleşmesiyle şehirler birer değişim ve imalat yeri hâline geldi. Böylece şehirler bir yandan malların ve hizmetlerin mahallî değişimi için bir merkez görevi görmeye başlarken öte yandan da sınai faaliyetler giderek malikânelerden bu yeni merkezlere kaydı. Şehirler, birer değişim ve imalat yeri hâline geldikten sonra süratle büyüdü. Bu büyümenin temelinde yığın hâlinde göç hareketi yatıyordu. Şehir nüfusları, doğal artış yoluyla büyümedi. Çünkü şehir merkezlerinde doğum oranları, ölüm oranlarından bariz şekilde daha yüksek değildi. Bu nedenle şehir nüfusu, kırsal bölgelerden nüfus göçüyle büyüdü. Ancak bu göçlere rağmen Orta Çağ şehirleri oldukça küçük nüfuslu şehirlerdi. 12. yüzyıl Avrupası’nda 25 binin üzerinde nüfus barındıran şehir istisna idi.

İnsanlar biri çekici, diğeri itici iki gücün etkisiyle şehirlere göç ediyorlardı. 10. ve 13. yüzyıllar arasında Avrupa’da ekonomik şartlar iyileşme eğilimindeydi. Buna rağmen hayat, hâlâ büyük bir nüfus kitlesi için çekilmez durumdaydı. Pek çok serf, durumundan kurtulmak

için hiçbir çare göremiyordu. Asil sınıfın alt tabakası için yükselme şansı çok sınırlıydı. Bu insanlar için şehir bir yenilik unsuru, bir talihini deneme imkânıydı. Çünkü şehir, tamamen yeni ve dinamik bir dünya idi. Orada insanlar, tatsız geçmişlerinden tamamen kurtularak

ekonomik ve sosyal başarı için yeni fırsatlar bulabilir, geleneksel ayırımlar dikkate alınmayabilir, cesaret ve çalışkanlık ödüllendirilebilirdi.

Şehirlerin doğuşunun önemli siyasi sonucu, feodal olmayan bir yönetim şeklinin ortaya çıkmasıydı. Malikâne mahkemesinin kuralları, şehirli tüccarın ihtiyaçlarına pek uygun düşmüyordu. Bu yüzden tartışmalı sözleşmelerin bir karara bağlanabilmesi için yeni ticaret hukuku kuralları geliştirildi. Öte yandan şehirler bulundukları bölgenin lordu ile bir tür anlaşma yaparak kiraların, pazar vergilerinin ve mahkemelerde verilen para cezalarının bir

90

bölümünün gelir olarak lorda bırakılması karşılığında, şehir halkının belirli bazı hürriyetlerine saygı göstermesini sağladılar.

Orta Çağ şehrinin bu özerk siyasi yapısı, çevresindeki kırsal hayatla tam bir tezat hâlinde gelişmesine yol açtı. Şehrin duvarları pratik bir amaca yönelikti, ancak bunun sembolik bir önemi de vardı. O duvarlar iki farklı dünyanın sınırlarını temsil ediyorlardı. Bu farklılık, Orta Çağ ve Rönesans Dönemi Avrupası’nın şehirlerine asıl karakterini veriyor ve onu diğer bölgeler ve zamanlardaki şehirlerden değişik kılıyordu.

Klasik dünyanın, Çin’in ve Bizans’ın şehirlerinde tüccarlar ve esnaf, sosyal olarak üstün bir konumda değildi: Servet sahibi olsalar bile aşağı bir sosyal statüde olmaktan kurtulamıyorlardı. Yüksek sınıfın kırsal idealleri tüm topluma nüfuz etmişti. Toprak sahibi asil sınıf, hem kır hem de şehir kesimine politik ve kültürel olduğu kadar, sosyal olarak da hükmettiği sürece birlik ve aynılık unsurları şehir ve kır dünyası arasındaki farklılıkları gideriyordu. Şehir, kendi başına bir varlık değildi; kır ve şehir devamlılığı içinde yalnızca bütünün bir parçasıydı. Orta Çağ şehri ise belirgin şekilde kırsal kesimden ayrı ve bağımsızdı.

Sonuç olarak Orta Çağ şehrinin ve onunla birlikte yeni şehirli sınıfın ortaya çıkışı; değerler sisteminde, yönetim tiplerinde, kişisel durumlar ve ilişkilerde, üretim ve değişimde, özetle sosyal ve ekonomik hayatın tüm sektörlerinde yol açtığı değişmelerle yeni ve modern Avrupa’nın temelini oluşturdu.

5.4. Teknolojik ve Kurumsal Yenilikler

5.4.1. Teknolojik Değişmeler

Bir dizi şaşırtıcı yeniliği takiben MÖ 2500 yılları civarında Batı dünyasında teknolojik ilerleme sona erdi. Daha sonraki 3.000 yıl boyunca çok az gelişme oldu. Orta Çağ ile birlikte Batı dünyası, teknik yeniliklerin hızla birbirini izlediği ve özellikle de teknolojinin mekanik yönünün ağırlık kazandığı bir döneme girdi. Bin yıllık Orta Çağ, Avrupa’nın 1500’lerden sonra dünyanın geri kalan kısımlarını istila etmesini, yağmalamasını ve sömürgeleştirmesini mümkün kılan teknolojik yeterliği kazandığı bir dönem oldu.

6. ve 11. yüzyıllar arasında ortaya çıkan teknolojik yenilikler daha çok tarımla alakalıydı. Avrupa’da yaygınlaşmaları uzun bir zaman alan bu yeniliklerin en önemlileri ağır saban, üçlü tarla rotasyonu ve yeni bir at koşum sistemi ile çivili at nalıydı. Bu yenilikler, birbirlerine destek olarak 1100 yıllarından itibaren Kuzey Avrupa’da görülen zirai büyümenin temelini oluşturdu. Böylece Roma zamanında seyrek nüfuslu, ekonomik açıdan geri kalmış bir sınır bölgesi olan Kuzey Avrupa, Akdeniz topraklarının servet ve zenginliğine rakip ve sonuçta onu da aşan bir zirai üretim merkezi hâline geldi.

Orta Çağ’da meydana gelen bir diğer önemli teknolojik değişme de su ve rüzgâr değirmenlerinin yaygınlaşmasıydı. 10. yüzyıldan itibaren hidrolik enerjiden elde edilen hareket gücü, üretim faaliyetlerinde artan bir çeşitlilikle uygulanmaya başladı. Giderek su değirmenleri daha karmaşık ve güçlü hâle geldi. Değirmenlerin yeni faaliyet alanlarına adaptasyonu, yeni mekanizmaların geliştirilmesini gerektirdi. Rüzgâr değirmenleri ise

91

Avrupa’da ilk kez 12. yüzyılın sonlarında görüldü. Su ve rüzgâr değirmenlerinin yaygınlaşması ve güçlerinin artması, üretken amaçlar için daha fazla enerjinin sağlanması demekti.

10. yüzyılda Flandra’da geliştirilen dikey tezgâh, geleneksel yatay tezgâhla karşılaştırıldığında bir işçinin verimliliğini 3-5 kat arttırıyor ve üretimin kalitesini de önemli ölçüde yükseltiyordu. 13. yüzyılın ikinci yarısının önemli yenilikleri; çıkrık ile zanaatkârların ve bilim adamlarının verimliliğini büyük ölçüde arttıran gözlüktü.

14. yüzyılın başlarında ilk ateşli toplar ve mekanik saatler ortaya çıktı. Çinliler barutu 11. yüzyılda biliyorlardı. Çin yönetimlerini, dış istilalardan çok iç isyanlar korkutuyordu. Bu nedenle baruttan silah olarak yararlanmayı düşünmediler. Avrupalılar ise barutla ateşli

silahları icat ettiler.

13. yüzyılda mekanik saat imalinin problemleri büyük ölçüde çözümlendi ve 14. yüzyılın başlarında muhtemelen İtalya ve İngiltere’de ilk mekanik saatler icat edildi. İlk örnekler, kaba ve bozulmaya çok yatkın olup önemli ölçüde sapma gösterdiklerinden güneş ve su saatlerinin yardımıyla sürekli olarak düzeltiliyorlardı. Sapmaların dakika düzeyine indirilmesinden sonra yeni saatler, süratle yayılarak güneş ve su saatlerinin yerini aldı.

1000 yıllarında Avrupa gemileri ve denizciliği, Roma İmparatorluğu döneminden daha ileri değildi. Fakat Orta Çağ’ın sonlarında gemi dizaynı ve inşası ile gemicilik araçlarında önemli teknolojik gelişmeler oldu. Gemilerde yelkenler ve sabit dümenler küreklerin yerini

aldı. Böylece gemilerde, daha büyük manevra ve doğrudan kontrol imkânı doğdu. Gemiler büyüdü, yönetilmeye daha elverişli ve denize daha dayanıklı hâle geldi.

15. yüzyıldaki diğer bir değişme, medeniyetin doğuşundan bu yana en önemli yeniliklerden biri olan matbaanın Avrupa’da yaygınlaşmasıydı. İlk matbaa 9. yüzyılda Çin’de icat edildi ve 10. yüzyılda yaygın bir şekilde kullanılmaya başlandı. Matbaa Avrupa’ya ulaştığında, mekanik bir kitle üretim aracına dönüştürülebildi ve kitapları ucuzlatarak bilgi ve

eğitim alanında yeni ufuklar açtı.

Bu sayılanlar, Orta Çağ’da ve Rönesans döneminde Avrupa’da yaygınlaşan yeniliklerin birkaçıdır. Bu yeniliklerin pek çoğu, Avrupa dışında geliştirilmiş fikirlerin transferi yoluyla gerçekleşmişti. Nitekim ağır saban Slav orijinliydi. Rüzgâr değirmenleri bir İran icadıydı. İplik yapımında kullanılan çıkrık, Avrupa’ya gelmeden yüzyıl önce 11. yüzyılda Çinliler tarafından biliniyordu. Barut da bir Çin icadıydı. Avrupa, büyük bir açık fikirlilikle bu yenilikleri benimsedi. Yeni fikirlere açıklık, başarının ana kaynaklarından biriydi.

12. yüzyıldan itibaren Batı Avrupa, teknolojik alanda orijinal bir yaratıcılığa da sahip oldu. Gözlük, mekanik saat, top, yeni yelkenli gemi tipleri ve diğer yenilikler Avrupa’nın tecrübeye dayanan merak ve hayalinin orijinal ürünleriydi. Avrupa, dışarıdan aldığı fikirleri de pasif bir şekilde taklit etmek yerine, mahallî şartlara daha uygun ve etkin yeni kullanım şekilleri ortaya koydu. Doğu’daki şekliyle yatay bir eksen üzerinde yelkenlere sahip olan

rüzgâr değirmenlerinin yelkenleri, Batı’da dikey bir eksen üzerinde bulunuyordu.

92

Batı’daki teknolojik gelişmenin diğer bir özelliği, teknolojinin mekanik yönüne verilen önemdi. Bütün üretim süreçlerini mekanikleştirmeye doğru sonsuz bir iştiyak vardı. Matbaa, Çinlilerce icat edilmişti. Ancak onu etkin bir kitle üretim aracı hâline getirenler Avrupalılar oldu. 15. yüzyılın sonunda Avrupa, teknoloji alanında klasik dünyayı geride bırakmış ve Avrupalılar kendi medeniyetlerinin özel simgesi olan mekanik yaratıcılıklarını ortaya koymaya başlamışlardı.

5.4.2. Teşebbüs ve Kredi Alanındaki Gelişmeler

Ticari teşebbüs ve iş alanındaki gelişmeler de teknolojik ilerlemenin bir parçasıdır. 11. yüzyıldan itibaren Avrupa’da iş tekniklerinde de dikkate değer bir gelişme görüldü. Panayırların düzenlenmesi, ticari temsilcilerin yaygınlaşması, yeni muhasebe tekniklerinin doğuşu, çek, ciro ve sigorta bu gelişmelerden birkaçıdır. Orta Çağ’da ortaya çıkan bu kurumlar, sanayileşmenin başlangıç dönemine kadar Avrupa’da ekonomik faaliyetlerin genel

çerçevesini oluşturmuştur.

5. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar Avrupa’da tasarrufların yatırıma dönüşmesine yardımcı olacak herhangi bir mali mekanizma mevcut değildi. Tasarruf sahipleri ya kendileri yatırım yaparlar ya da tasarruflarını iddihar ederlerdi. Paraların gömülmesi, servetleri gizlemenin ve korumanın en yaygın aracıydı. Bu yüzden de ekonomi, iddiharın deflasyonist etkisinin ve prodüktif yatırımların yetersizliğinin zararını çekiyordu.

Şehirlerin gelişmesi ile birlikte kredi, satılan malların bedellerinin daha geç olarak ödenmesi şeklinde ortaya çıktı ve hızla gelişti. Bu kredili satış müessesesi, tüketimi olduğu kadar yatırımı da teşvik etti. Tasarrufların toplanarak prodüktif alanlara yöneltilmesi amacıyla daha karmaşık kurumlar da geliştirildi. Bunun tipik bir örneği; 10. yüzyılda doğan ve daha sonra yaygınlaşan commenda idi. Commendada A, B’ye bir miktar sermayeyi bir iş için genellikle de dış ticaret işi için borç olarak veriyordu. B, iş seyahatini tamamlayıp geri döndüğünde A’ya hesap veriyordu. Eğer bir zarar söz konusuysa bu zararlar A’ya yükleniyor; bir kâr söz konusuysa dörtte üçü A’ya, dörtte biri B’ye ait oluyordu. Eğer B, bir miktar sermaye de koymuşsa kâr, sermaye oranlarına göre paylaştırılıyordu. Böylece B seyahat edip

iş yaparken A evinde kalıyor ve B dönünceye kadar işle ilgilenmiyordu. Commendanın ekonomik önemi, toplumun likit fona sahip tüm üyelerinin dolaylı yolla da olsa üretim sürecine katılabilmesiydi. Commendanın yaygınlaşması, bir sermaye borsasının kurulmasına benzer bir etki yapmış ve böylece büyük sermaye kadar küçük sermaye de işe yarar hâle gelmişti.

Zamanla ticari faaliyetin rutinleşmesi ile gezginci tüccarın yerini temsilcileri vasıtasıyla iş yapan yerleşik tüccarın alması sonucu 15. yüzyıla doğru commenda yerini daha gelişmiş bir ortaklık şekli olan kumpanyaya bıraktı. İlk başta kumpanyalar, genellikle kan bağına sahip kişiler arasında kurulan bir ortaklık şekli olarak doğmuştu. Fakat daha sonra ortaklığın içine giderek yabancılar da alındı. Kumpanyaların ilave sermaye ihtiyacı, mevduat yoluyla karşılandı. Bu durum, ticaretle bankacılık faaliyetlerinin birbirlerine yakınlaşmasına neden oldu. Poliçenin gelişmesi, bu ilişkiyi daha da güçlendirdi. Poliçe, paranın bir bölgeden

93

diğerine transferinin güvenli bir aracıydı. Poliçenin ekonomiye katkısı, sermayeyi oldukça likit ve uluslararası ölçüde mobil hâle getirmesiydi.

Kuzeyde Hansa şehirleri de iş tekniklerinde önemli gelişmeler başardılar. Onların ortaklık şekilleri, Güney Avrupa’daki gelişmelerle pek çok paralel özellikler gösteriyordu. 13. yüzyıla doğru ticaret sicilinin kuruluşu, iş hayatında şeffaflığın sağlanması açısından önemli bir adım oldu. Çünkü sicildeki kayıtlar daha sonra kamuya açıklanıyordu.

5.4.3. Para Alanındaki Gelişmeler

8. yüzyılın son çeyreğinde Şarlman, bir para reformu yaparak yeni bir para sistemi getirmişti. Bu para (penny), 1,7 gram ağırlığında ve saf gümüşten olup 12 tanesi eski paranın birine (shilling) eşitti. Yeni pennylerin 240 tanesi ise 1 pound ağırlığında idi. Böylece Fransız İhtilali’ne kadar Kıta Avrupa’sında geçerli olan aşağıdaki ilişki ortaya çıkmıştı: 1 pound = 20 shilling = 240 penny.

Yeni para sistemi çok basitti. Pound bir ağırlık, shilling eski bir paranın adıydı. Bunlar hesabi paralardı. Orta Çağ’ın sonlarına kadar bu değerlerde paralar basılmamıştı. Penny ise dolaşımdaki tek paraydı. Büyük ödemelerin yapılması açısından taşıdığı zorluk yanında, piyasadaki pennyler arasında büyüklük, ağırlık ve gümüş içeriği itibarıyla büyük farklılıklar bulunuyordu. Ancak ticaret çok az ve pek çok değişim takas şeklinde olduğu sürece, para sisteminin bu yetersizlikleri pek hissedilmedi. Ancak 10. yüzyıldan itibaren nüfus çoğaldı, ekonomi gelişti ve daha iyi düşünülmüş bir para sistemine olan ihtiyaç arttı.

12. yüzyılın sonunda ve daha çok 13. yüzyılın başlarında, pek çok devlet pennyden daha değerli paralar çıkarmaya başladılar. Cenova 1172 dolaylarında 4 penny değerinde gümüş bir madenî para bastırdı. Piza, Floransa ve Venedik de kendi paralarını bastılar. Diğer Avrupa prenslikleri de aynı yolu izlediler. Daha sonra Cenova ve Floransa 1252’de ve Venedik 1284’te 3,5 gram ağırlığında saf altından genovini, florin ve ducat olarak adlandırılan paralarını bastılar. 15. yüzyıla gelmeden Avrupa ülkeleri, çeşitli madenlerden

yapılmış ve değişik adlarla anılan paralardan meydana gelen kompleks bir para sistemine sahip oldular.

Nüfus ve gelirler arttıkça, insanlar değişimde daha çok para kullanmaya başladıkça paraya olan talep arttı. Ancak 15. yüzyılın sonuna kadar altın ve gümüş üretimi, para talebi kadar hızlı büyümedi. Bu yüzden mal olarak altın ve gümüşün değeri uzun dönemde arttı. Bu da altın ve gümüş olarak mal ve hizmetlerin fiyatlarının deflasyonist etkiler nedeniyle düşmesi sonucunu doğurdu.

5.5. Tarım

Şehirlerin gelişmesi ve onunla birlikte yeni bir sosyokültürel çevrenin doğuşu, yeni teknolojilerin ortaya çıkışı, tasarrufların harekete geçirilmesi ve ekonominin daha çok paraya dayalı hâle gelmesi ekonomik bir genişlemeyi destekleyen değişmelerdi. Ancak 10. yüzyıl ve

13. yüzyıl arasındaki gelişmeleri, diğer önemli bir faktörü dikkate almadan açıklayamayız. Bu faktör, tarımda görülen üretim artışıydı.

94

1000 yıllarından itibaren başlayan zirai genişleme iki şekilde kendini gösterdi. İlk olarak yeni topraklar tarıma açıldı. Malikâne içindeki bataklıklar kurutularak, orman ve korular ise temizlenerek tarla hâline getirildi, çayır ve meralar ekili alanlara dönüştürüldü. Hatta Hollanda’da denize setler çekilerek topraklar tarıma kazandırıldı.

Sanayi öncesi Avrupa’nın ekonomik gelişmesi, nihai olarak toprağın temin edilebilirliği ile sınırlandırılıyordu. Ancak 10. yüzyılda kıt nüfusa karşı toprak bolluğu vardı. 13. yüzyıla kadar toprak boldu ve ekonomi gelişirken sınırlar sürekli genişliyordu. İktisatçılar, yeni topraklar tarıma açıldıkça azalan verimlerin onu izleyeceğini düşünürler. Bunun nedeni, ekime ilk açılan toprakların en iyi topraklar olması ve genişleme süresince üretimin daha verimsiz marjinal topraklara doğru kaymasıdır. Bu durum, Avrupa’da 13. yüzyılın ortasında geçerliydi. Ancak daha öncesinde böyle bir durum söz konusu değildi. Aksine 10. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar süren genişleme, marjinal verimlilikte artışa bile yol açmıştı. Çünkü daha önceki yüzyıllardaki anarşik ortam nedeniyle insanlar, toprakların en verimli olduğu bölgelerde değil de en kolay savunulabildiği tepeler ve geçitlerde tarım yapıyorlardı. Nüfus arttıkça ve toplumsal istikrar geliştikçe ekime açılan topraklar, daha önce ekilenlerden daha verimli topraklardı. Bu durum, klasik iktisat yasalarının her zaman geçerli olamayacağının iyi bir örneğidir.

İkinci olarak yaygın bir kolonizasyon faaliyetine girişildi. Orta Çağ Avrupa’sının ekonomik canlılığının en çarpıcı örneği Alman genişlemesiydi. Elbe Nehri’nin doğusunda Slav kabilelerinin yaşadığı bölgeler, Avrupalılar tarafından iskân edildi. Doğuya doğru gerçekleşen bu genişleme de Avrupa’da zirai üretim artışını destekledi.

5.6. Ticaretin Büyümesi ve Çeşitlenmesi Avrupa’da ticaret daima var olmuştu. 9. ve 10. yüzyılda daralmış, lüks ve dinî

karakterli mallarla sınırlı hâle gelmiş, ancak yine de devam etmişti. 10. ve 11. yüzyılda şehirlerin gelişmesiyle birlikte ticaretin hacmi ve ticaret konusu olan malların sayısı önemli ölçüde arttı. O yeni bir oluşum değildi, bir canlanmaydı; ancak önemli farklılıklar gösteren bir canlanmaydı. Özellikle Akdeniz ötesinden yapılan ithalat önemli ölçüde artmaya başlamıştı. Doğu - batı ticaretine hâlâ Uzak Doğu’dan baharat, Çin’den porselen, Bizans’tan ipekli kumaşlar gibi lüks mallar hâkimdi. Ancak daha hacimli mallar, bilhassa Kuzey Afrika’dan ham yün, Orta Doğu’dan şap ve boya maddeleri, İtalya ve Güney Fransa limanlarına ulaşmaya başlamıştı.

13. yüzyılda bu ticaretin dengesi, önemli bir değişme geçirdi. Avrupa, bu döneme kadar satabilecek ya da İslam dünyasının ve Bizans’ın ondan talep edebileceği çok az şeye sahipti. Avrupa’nın doğuya ihracatı köle ve kıymetli madenlerden ibaretti. Doğu Akdeniz ise Avrupa’nın yüksek sınıflarının talep ettiği mamul malları ihraç ediyordu. Avrupa, gelişmemiş bir koloni bölgesiydi. Oysa 12. yüzyıldan itibaren Avrupa, artık satmak için yeni mallara sahipti. Dokuma ve madenî eşya ihracatı, artan ölçüde kereste, şap, ipek ve baharat ithalatı ile karşılanırken altın çıkışı daha küçük oranlara indi. Akdeniz ticaretinin karakteri de değişti. Avrupa, giderek bu ticaretteki koloniyal rolünden kurtulmayı başardı: Onun ihracatı zamanla

95

işlenmiş ya da mamul mallardan ibaret olmaya başladı. İslam dünyası ise Avrupa’ya ipek ve baharat yanında Anadolu’dan ham şap ile Kuzey Afrika’dan ham yün ve hububat sağlıyordu.

Akdeniz ticareti çok kârlı bir ticaret alanıydı. Ancak Avrupa’nın uzun dönemdeki ekonomik gelişmesi açısından önemli değişmelerin yaşandığı bir diğer ticaret alanı, bizzat Avrupa’nın çeşitli bölgeleri arasındaki ticaretti. Daha 12. yüzyılda üretimde bölgesel ihtisaslaşma, Orta Çağ Avrupa ekonomisinin belirgin bir özelliği olmaya başlamıştı.

Avrupa içinde önemli bir ticaret hareketi, kuzey ile güney bölgeleri arasında cereyan ediyordu. Orta Çağ’da bu ticaret, özellikle de Almanya ve Aşağı Ülkeler ile İtalya arasındaki ticaret karadan gerçekleşiyordu. Gemi dizaynında ve denizcilik tekniklerinde 13. yüzyılın sonları ile 14. yüzyılda ortaya çıkan gelişmelerin 15. yüzyılda köklü etkiler doğurmasından önce, Akdeniz ve kuzey denizi arasındaki deniz yolu tehlikelerle doluydu. Bu yüzden Alp geçitleri, Cebelitarık Boğazı’ndan daha yoğun bir ticari trafiğe şahit oluyordu. Malların önemli bir bölümü, Leipzig ve Frankfurt panayırlarında ve özellikle Champagne bölgesinin dört kasaba panayırında el değiştiriyordu.

Orta Çağ’ın ileri dönemlerinde, ticari organizasyon şekillerinde de önemli değişmeler ortaya çıktı. Başlıca İtalyan şehirlerinde merkezleri ve tüm Avrupa’da şubeleri olan büyük mali ve ticari şirketler, gezginci tüccarın yerini aldı. Ticaret devrimi olarak da adlandırılan bu gelişme, Avrupa’nın 15. yüzyılın sonlarında başlayan coğrafi genişleme döneminde büyük öneme sahipti.

Karolenj döneminde tüccarlar, başta Suriyeliler ve Yahudiler olmak üzere yabancılardı. 10. yüzyılda ticaretin canlanması ile Avrupalı tüccarlar daha önemli olmaya başladı. Bu dönemde tüccarlık, ticari yetenek kadar güç ve cesaret de isteyen bir işti. Ticari seyahatlerin macera olarak adlandırılması bir tesadüf değildi. Orta Çağ’da şehirli tüccarlar birlikler hâlinde örgütlenmişti.

5.7. Sanayi

Orta Çağ toplumu, temel olarak tarıma dayalı idi. Ancak sanayinin ekonomiye katkısı da önemliydi. İmalat faaliyetleri, Erken Orta Çağ’da malikânelerde toplanmıştı ve genellikle temel mesleği çiftçilik olan kişilerce ek gelir kaynağı olarak yürütülüyordu.

Orta Çağ’da en geniş ve yaygın sanayi kolu dokumacılıktı. Kumaş, Avrupa’da her ülkede, her bölgede ve hatta her evde üretiliyordu. Fakat 11. yüzyıldan itibaren bazı bölgeler, bu alanda ihtisaslaşmaya başlamıştı. Yün en önemli ham madde, yünlü kumaş en önemli mamul üründü. Değişik bölgelerde üretilen kumaşlar arasındaki tip ve kalite farkları, Avrupa içinde geniş bir ticarete yol açmaktaydı.

Dokuma endüstrisine göre daha küçük, fakat ekonomik açıdan daha önemli bir sanayi

kolu; metalürji ve onunla ilgili yan faaliyetlerdi. Geleneksel sınıflamaya göre demir çağı MÖ

1400 civarında başlamıştı. Fakat İlk Çağ’da demir araç ve eşyalar sınırlı ve pahalıydı. Demir, dar bir yönetici sınıfın talep ettiği silah ve süs eşyalarında kullanılıyordu. Bakır ve bronz bile daha bol olmalarına rağmen sıradan insanların hayatında nadiren görülmekteydi.

96

Orta Çağ’da nispi olarak ucuzlayan demir; silah ve zırhlara ek olarak artan ölçüde çeşitli araçların yapımında da kullanılmaya başlandı. Demirin bollaşarak ucuzlamasının nedeni, Kuzey Avrupa’da demir cevheri ve özellikle de odun kömürü kaynaklarının daha zengin olmasıydı. Ancak teknolojik değişmeler de söz konusuydu. Özellikle körüklerin ve çekiçlerin çalıştırılmasında su gücünden yararlanılmaya başlanması önemliydi. Ayrıca 14. yüzyıla doğru hava tazyikli modern ocakların ilk örnekleri ortaya çıktı. Teknolojik gelişmeyi teşvik edici bir faktör, metalürji sanayisinde ve ham maddeyi sağlayan madenlerde Roma dönemindeki artık hür işgücünün kullanılmasıydı. İngiltere’de demir üretiminde 1350 ile 1550 arasında verimlilik 7-8 kat artmıştı.

Diğer önemli bir sanayi kolu dericilikti. Semerlerde, koşum takımlarında olduğu kadar mobilyada, elbiselerde ve körük gibi sınai araçlarda deri kullanılıyordu. Orta Çağ’da önemli yer tutan bir diğer sanayi dalı ağaç işçiliğiydi. Ağaç, Orta Çağ’da hem süsleme hem de pratik amaçlarla çok çeşitli kullanımlara sahipti.

1000 yıllarından sonra, Avrupa’da sanayinin ölçeğinde ve organizasyonunda önemli iki değişme görüldü. 10. ve 12. yüzyıllar arasında bu faaliyetler, malikânelerden yeni gelişen şehir merkezlerine kaydı. Üç yüzyıldan fazla süren bu dönemde madencilik ve taşocakçılığı gibi işin gereği icabı kırsal niteliğini devam ettiren bazı dallar dışında sanayi, büyük ölçüde şehirlere özgü bir iktisadi faaliyet hâline geldi.

Öte yandan şehirlerde toplanan imalat faaliyetleri, artan ölçüde bu işleri tek geçim kaynağı olarak benimseyen ihtisaslaşmış kişilerce yapılmaya başlandı. Belirli bir sınai faaliyet alanında ihtisaslaşmış bu ustalar, daha geniş bir pazar için üretmeye başladılar. Bu gelişmeler, bir dizi ticari kurum ve düzenlemenin ortaya çıkmasına yol açtı. Periyodik fuarlar ve düzenli pazarlar kuruldu. Giderek bunların da yerlerini sürekli işleyen şehir ticaret merkezleri aldı.

İkinci önemli değişme, sanayinin ölçeğiyle alakalıydı. 10. ve 11. yüzyıllardan itibaren 14. yüzyıla kadar nüfus artışı, üretim hacminin genişlemesine neden oldu. Aynı zamanda kişi başına mal talebi de muhtemelen yükseldi. Tarımda daha geniş toprakların etkin olarak işlenmesiyle kazanılan servetler, tüketim malları talebini arttırdı. Büyük bir bölümü feodal sınıfların ellerinde toplanan bu servet, kaliteli ve lüks mallara yöneldi. Talep artışı 10. ve 11. yüzyıllardan itibaren 14. yüzyıla kadar üretim hacminde genişlemeye yol açtı.

Üretimdeki bu artışa rağmen sınai üretim birimleri, Orta Çağ dönemi boyunca küçük olarak kaldı. 16. yüzyıl öncesinde, fabrikaya benzer büyük üretim biriminin çok uzak bir benzeri bile söz konusu değildi. Yalnızca madenlerde, Orta Çağ standartlarına göre çok sayıda işçi çalışıyordu. Diğer alanlarda sınai üretim birimleri küçük atölyelerdi. Bu küçük üretim birimlerinin hâkimiyeti, yatırım sermayesinin azlığından kaynaklanıyordu. Ancak, sanayiye karşı genel tutumun ve lonca olarak bilinen esnaf organizasyonlarının etkisi de önemli bir neden teşkil ediyordu. Sermaye yetersizliği nedeniyle emek-yoğun üretim tekniklerinin kullanılması, işgücünün verimliliğinin düşük olmasına yol açıyordu.

Orta Çağ’da ideal sınai üretici; kalfa ve çırakların yardımıyla üretim yapan ustalardı. Esnaf, işletme sermayesinin tamamına ya da en azından bir bölümüne sahipti. O, işçiden daha

97

fazla süre çalışırdı; ancak çalışmanın temposunu kendi isteğine göre ayarlayabilir ve bazı üretim dallarında elleriyle ürettiği ürünü görme mutluluğuna ererdi. Şehirlerde imalat faaliyetlerini yürüten esnaf, aynı meslek dalında çalışanları bir araya getiren loncalarda örgütlenmişti.

Loncalar; dinî törenlerin birlikte icra edilmesi, sosyal yardımlaşma faaliyetlerinin

düzenlenmesi, üye çocuklarının mesleki eğitimlerinin sağlanması, üretimin kalitesinin kontrol edilmesi ve üyeler arasında rekabetin önlenmesi gibi çok çeşitli sosyal ve ekonomik fonksiyonlar yerine getiriyordu.

Malın kalitesi loncalar tarafından denetleniyordu. Ustanın kullanacağı ham maddeden

fazlasını biriktirmesi yasaktı. Ustaların herkesin gözü önünde çalışması ve ürettiği mala adil bir fiyat koyması beklenirdi. Orta Çağ esnafı, genel olarak geçimlik bir düzeyde yaşar ve çok az sermayeye sahip bulunurdu.

Esnaf loncaları, malın kalitesini garanti altına alması, tüketiciye adil fiyatlarla malların ulaşmasını sağlaması ve mütevazı esnafı toplumun değerli bir üyesi hâline getirmesi itibarıyla istikrarlı şehir toplumunun temel kurumlarından biri olarak idealize edilmiştir. Gerçekten lonca düzenlemeleri, sanatın icra edileceği şartlarla ve tüketicinin menfaatlerinin korunmasıyla ilgili pek çok kural içermekteydi. Bu düzenlemeler, esnafla şehir toplumu arasında bir uyuşmayı temsil ediyordu. Kalitenin korunması için gün ışığında çalışılması, mesleği yeterince öğrenmeyen kişiye usta olma imkânının verilmemesi, mal standartlarına kesin olarak uyulması hep bu amaçlara hizmet ediyordu.

Öte yandan esnaf loncaları, tekelci uygulamalarıyla teknik gelişmeye ve etkin iş organizasyonuna engel olmakla suçlanmıştır. Hatta bu yüzden teknik ve sınai gelişmenin 18. yüzyılın sonlarına ve 19. yüzyılın başlarına kadar geciktiği bile ileri sürülmüştür. Ancak bu etkileri fazla abartmamak gerekir. Bir kere loncaların tekelci özellikleri sınırlıydı. Bir mesleğe bu tekelci imkânları bağışlayan mahallî otoritelerin bu imtiyazın şartlarını belirleme yetkileri vardı. Ayrıca lonca üyeliği gerekli şartları yerine getiren herkese açıktı. Öte yandan Orta

Çağ’ın sonlarında şehirli esnaf iktisadi açıdan zayıf durumdaydı: Üretimi sınırlayarak fiyatları yükseltecek güçten yoksundu. Loncalar, büyük işletmelerin kurulmasına engel olmakla da suçlanmıştır. Lonca düzenlemelerinin kalfa ve çırak sayısını sınırladığı doğrudur. Ancak büyük sınai teşebbüslerin yokluğunun ana nedeninin bu olduğu şüphelidir. Asıl önemli neden sermaye yetersizliğidir.

98

Uygulamalar

99

Uygulama Soruları

100


Bu bölümde yaklaşık 1000 yıllarından başlayarak 14. yüzyılın başlarına kadar süren ve İleri Orta Çağ olarak adlandırılan dönemde Avrupa ekonomisinin performansı değerlendirilmiştir. Dönem içinde Avrupa’da yaygın ve hızlı bir ekonomik kalkınma görülmüştür. Feodalizmin tam olarak kurumsallaştığı bu dönemde nüfus, zirai ve sınai üretim ve ticaret büyümüş; şehirler canlanmış; teknolojik ve kültürel bir gelişme olmuştur.

101

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Orta Çağ’da Avrupa tarımında görülen teknolojik yenilikler arasında yer almaz?

a) Çivili atnalı

b) Bıçaklı tekerlekli ağır saban

c) Üçlü tarla rotasyonu

d) Açık tarla sistemi

2) Aşağıdakilerden hangisi İleri Orta Çağ’da Avrupa’da görülen ekonomik gelişmeler arasında yer almaz?

a) Ortalama köylü işletmesinin büyümesi

b) Şehirlerin gelişmesi

c) Para ekonomisinin gelişmesi

d) Nüfusun artması

3) Aşağıdakilerden hangisi Orta Çağ Avrupa nüfusunun özellikleri arasında yer almaz?

a) Nüfusun genç olması

b) Nüfusun az olması

c) Doğum oranlarının biyolojik sınıra çok yakın olması

d) Evlilik yaşının ileri olması

4) Aşağıdakilerden hangisi Orta Çağ’da Avrupa’da görülen kurumsal değişmeler arasında yer almaz?

a) Anonim şirketler

b) Kumpanyalar

c) Commenda

d) Ticaret sicili

5) İleri Orta Çağ’da Avrupa’da görülen ekonomik büyümeyi Doğu ile yeniden kurulan ekonomik ve kültürel ilişkilerle açıklayan iktisat tarihçisi aşağıdakilerden hangisidir?

102

a) Carlo Cipolla

b) Robert S.Lopez

c) Henri Pirenne

d) Simon Kuznets

Cevaplar

1)D, 2)A, 3)C, 4)A, 5)C

103

6. GEÇ ORTA ÇAĞ’DA AVRUPA EKONOMİSİ

104


6.1. Ekonomik Kriz

6.2. Tarım

6.3. Ticaret ve Sanayi

105

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Avrupa’nın Geç Orta Çağ içerisinde yaşadığı ekonomik sorunlar nelerdir?

2. Avrupa’nın Geç Orta Çağ içerisinde yaşadığı nüfus problemlerini tetikleyen unsurlar sıralanabilir mi?

3. Ekonomik kriz kavramı ile ilk ne zaman tanışılmıştır?

106



Ekonomik yapı ve sonuçları Geç Orta Çağ’da Avrupa ekonomisinin yapısını kavrayabilmek.


Kriz kavramı ve ekonomik sorunlar

14. ve 15. yüzyıllarda yaşanan ekonomik krizin nedenlerini sorgulayabilmek.


Nüfusun ekonomi üzerindeki etkileri

Geç Orta Çağ’da Avrupa’da salgın hastalıkların nüfus artışı üzerindeki etkisini

ortaya koymak.


107

Anahtar Kavramlar

Ekonomik kriz

Veba ve salgın hastalıklar Dönüşüm

108

Giriş

14. ve 15. yüzyıllarda Avrupa’da ekonomik bir kriz yaşandı. Büyük ölçekli malikâne tarımının, sanayinin ve uluslararası ticaretin gerilediği bu dönemde nüfus da salgın hastalıklar nedeniyle önemli ölçüde azaldı. Asiller arası savaşlar ve yaygın köylü isyanları bu krizin siyasi göstergeleriydi.

109

6.1. Ekonomik Kriz

En canlı iktisat tarihi tartışmalarından birisi de 1350 ile 1500 yılları arasında Avrupa’da iktisadi faaliyetlerin seviyesi ile alakalı olan tartışmadır. Daha önceleri, Rönesans dönemindeki sanat, kültür ve mimarideki hareketlilik, ekonomik canlılığın da bir göstergesi olarak kabul ediliyordu.

Resim 8: Ekonomik Kriz Ortamı (Kaynak)

Ancak şimdi bunun tam tersi olan bu dönem; azalan üretim, düşen hayat standartları ve yaygın hoşnutsuzluk dönemi olarak nitelendirilmektedir. 14. yüzyıl boyunca nüfusun azalması, talebin ve üretimin de düşmesi sonucunu doğurmuştu. Mevcut olan az sayıdaki istatistik bu görüşü destekler niteliktedir.

Öte yandan bölgeler itibarıyla gelişmelerin büyük farklılıklar göstermesi, olayın bir başka boyutunun daha bulunduğunun işaretidir. Rönesans döneminin ekonomik bir depresyon dönemi olduğunu savunanlar bile, İngiliz kumaş üretim ve ihracatının arttığını, Braban’da kumaş üretiminin bugün Hollanda olarak adlandırılan kuzeye doğru yayıldığını ve Avrupa’nın pek çok kısmında bölgesel refah alanları olduğunu kabul etmektedir. 15. yüzyılda ekonomi, hâlâ esnek ve dinamikti; ancak uluslararası iş bölümü yeniden şekillenme sürecindeydi. Bazı bölgelerde yünlü kumaş üretimi artarken bazı bölgelerde düşüyordu. Bu iki olay, birbiriyle sıkı bir şekilde alakalıydı.

Ancak tartışmasız olan husus, büyüme döneminin 14. yüzyılın başlarında sona erdiğidir. İngiliz kumaş sanayisi ve Orta Avrupa’daki madencilik sanayisi dışında herhangi bir genişleme söz konusu değildi ve bazı genç ülkelerdeki bu gelişme, eski ekonomik devlerdeki düşüşü karşılayacak boyutta olmaktan uzaktı.

İktisat tarihçileri, Orta Çağ’ın sonlarındaki bu ekonomik düşüşün nedenleri konusunda farklı açıklamalarda bulunmuşlardır. Birinci görüşe göre bu düşüş, ekonomik hareketlerin devrî niteliğinin bir sonucuydu. Mevcut teknoloji içinde genişlemenin optimal noktasına varılınca geriye dönüş kaçınılmazdı. 1300’lerde Avrupa, böyle bir doyma noktasına varmıştı. Mevcut teknolojiye göre nüfus yoğun hâle gelmiş ve tarımda azalan verimler kuralı işlemeye başlamıştı. Bu durum; yiyecek kıtlığına, salgınlara ve hastalıklara yol açmıştı.

İkinci açıklama, bu krizi mali nedenlere bağlamaktadır. Avrupa devletleri, bu dönemde 1335-1345’lerde başlayan Yüzyıl Savaşları ile bir savaş ekonomisi içine girmişti.

110

Bu durum, vergi gelirlerine olan ihtiyacı arttırdı. Üretici, likidite sıkıntısı içine düştü. Kralların mali ihtiyaçlarını karşılamak için aşırı borçlanmaya gitmeleri, devlet hazinelerinin iflası ile sonuçlanarak ekonomideki likidite sıkıntısını daha da şiddetlendirdi. Kaynakların bu şekilde ağır vergileme ve borçlanma yoluyla ekonomiden çekilmesi, üretken amaçlarla kullanılabilecek sermayenin ve dolayısıyla üretimin sınırlanmasına yol açtı. Fiyatlar hızla yükseldi. İnsanların geçimi daha da güçleşti. Malikâne sisteminin içine düştüğü bu bunalım, 1350’lerden sonra daha da şiddetlenerek sonuçta durağan bir ekonomiye varılmış oldu.

Nihai bir açıklama, bu ekonomik krizi iklim değişmelerine bağlamaktadır. Buna göre 14. yüzyılda iklimin kötüleşmesi, hasadı olumsuz yönde etkilemiş ve bazı ürünlerin ekimini tamamen engellemişti. Öte yandan yine bu açıklamaya göre olağanüstü sıcak geçen yaz aylarında, veba mikrobunun taşıyıcısı olan biti barındıran siyah farelerin aşırı ölçüde çoğalmasının yol açtığı salgınlar nüfusun kırılmasına neden olmuştu. Bu açıklamaya yapılan itiraz, zirai daralmanın iklim değişmesinden daha önce başlamış olmasıdır. Ancak iklim değişmesi, zaten hassas hâle gelmiş olan demografik yapı üzerine ek bir yıkıcı etki yaparak krizin boyutlarını özellikle bazı bölgelerde daha da büyütmüştür.

Bütün bu nedenlerin ekonomik düşüşte belirli bir rol oynadığı kesindir. Ancak bazı nedenler, özellikle bazı bölgelerde daha ağırlıklı olarak hissedildi. Mesela savaşların yüksek ekonomik ve sosyal maliyeti, en çok Fransa’da etkili olmuştu.

6.2. Tarım

13. yüzyıl boyunca Avrupa ekonomisinde bazı darboğazlar kendini göstermeye başlamıştı. Demografik baskı sonucunda üretim, sürekli olarak daha düşük verimli topraklara doğru genişlemekteydi. Bu yüzden toprağın ve işgücünün marjinal prodüktivitesi azalmıştı. Toprak nüfusa göre kıt bir faktör hâline geldiğinden değeri yükselmiş, buna karşılık ücretler düşmüştü. Bunun sonucunda kıtlıklar ve ardından salgınlar geldi. Nitekim 1348-1351 yılları arasında görülen büyük bir veba salgını, Avrupa’da yaklaşık 25 milyon insanın ölümüne yol

açtı. Bazı bölgelerde salgın, nüfusun yarısını götürmekle birlikte bir bütün olarak Batı Avrupa’da dörtte birini yok etti. Savaşlar, 14. yüzyılın ortası ile 15. yüzyılın sonu arasında Avrupa’yı kasıp kavurarak salgının etkilerinin daha uzun ömürlü olmasına neden oldu.

Sanayi öncesi toplumlarda reel gelirlerin en önemli belirleyicisi ekilebilir alanların nüfusa oranıydı. Bu nedenle reel gelirlerde meydana gelen büyük dalgalanmalar, toprak/nüfus dengesindeki değişmelerden kaynaklanıyordu. 14. yüzyılın ortasındaki veba salgınlarından kaynaklanan büyük nüfus kırımı, üretimin iki temel faktörünün nispi kıtlık durumlarını çarpıcı biçimde değiştirdi. İşgücünün %25 oranında azalması, onu nispi olarak yetersiz hâle getirdi.

Bunun sonucunda malikânelerde köylüler, kendi şartlarını hâkim kılmaya, daha yüksek ücretler istemeye, angaryaların nakdî ödemelere çevrilmesini ve kiraların düşürülmesini talep etmeye başladılar. Buna karşılık lortlar, fiyatlar ve ücretlerdeki bu yükselmeleri kontrol etmeye ve nakdî ödemelerden vazgeçerek angaryaları arttırmaya gayret ettiler. Bu tedbirler, Avrupa’nın pek çok kısmında köylü isyanlarına yol açtı.

111

Aynı zamanda toplam talep, nüfustaki azalmaya paralel bir şekilde düştü. Daha az yiyeceğe ihtiyaç olduğundan tarım en verimli topraklarla sınırlandırılarak ekim alanları daraltıldı. Bu dönemde Avrupa’da pek çok köy boşaltıldı. Üretimin daha verimli topraklarda sürdürülmesi, işgücünün daha yüksek bir verim elde etmesine yol açtı. Böylece köylü istediği gibi tüketebileceği ya da satabileceği bir ürün fazlası elde etti.

Bir diğer değişme, ortalama köylü işletmesinin büyümesiydi. Nüfus artışı döneminde, işletmelerin bölünmesi yüzünden ortalama köylü işletmesi küçülmüştü. Mülk sahibi köylü nüfusunun salgınlar nedeniyle azalması, küçük ve parçalanmış işletmelerin bütünleşmesi ve büyümesi sonucunu doğurdu. Bu kısmen miras yoluyla gerçekleşti, kısmen de köylüleri çekmek için kiraların düşürülmesi yüzünden kiralama yoluyla başarıldı. Öte yandan pek çok köylü ebeveynlerinin ve akrabalarının erken ölümleri üzerine elde ettikleri mirasla toprak

satın alarak işletmelerini genişletme imkânını buldular. Salgınlar, sermayeyi ve toprağı değil, insanları öldürdüğünden hayatta kalabilenler daha elverişli ekonomik şartlara kavuştular.

Nüfusun düşmesi, lortları olumsuz şekilde etkiledi. Avrupa’nın büyük bir bölümünde rezervler, daha önce ticari genişleme döneminde parçalanarak kiralanmıştı. Kiralanmayan rezervler işgücü sıkıntısı içindeydi. Hâlâ angarya sağlayabilen lortlar, yüksek ücretler ödemekten kurtulabildiler. Ancak bu malikânelerdeki köylüler, diğer köylülerin iyileşen durumuna bakarak huzursuz bir kitle hâline geldiler. Bu durum, onları 14. yüzyıl sonlarının bir özelliği olan köylü isyanlarına sevk etti.

Angarya işgücü sağlayamayan lortlar ise, artan işgücü maliyetleri karşısında ya daha fazla ticari kazanç sağlayan ya da nispi olarak daha az emek gerektiren faaliyetlere yöneldiler. Bazı bölgelerde, daha fazla işgücü gerektirmekle birlikte, hububat üretimine göre daha yüksek kazanç sağlayan bağcılık faaliyetleri yaygınlaştı; keten, kendir ve boya maddeleri gibi sınai ürünlerin üretimi genişledi. Ancak, lortlar için en önemli alternatif toprak kullanım şekli, ekili alanların çayırlara dönüştürülmesiydi. Lortları çayır yetiştirmeye iten neden, yalnızca işgücünden tasarruf sağlamak değildi. Fiyatların gösterdiği gelişme eğilimi de aynı yönde bir değişmeyi uyarmıştı.

14. yüzyılın ortasındaki büyük salgından önce, nüfus baskısı yüzünden pazarlanabilir çok az zirai fazla vardı. Şehirler, ihtiyaçları olan hububatı sağlamakta güçlük içindeydiler. Büyük salgın, bu durumu değiştirdi. Öte yandan köylü işletmelerinin büyümesi de pazarlanabilir zirai fazlanın artmasına yol açmıştı. Kaldı ki bu dönemde artık şehirlerin talebi de daralmıştı. Şehrin talebi daralırken arzın genişlemesi fiyatları düşürmüştü.

Zirai malların fiyatlarının düşmesi, köylü ve şehirli kesimlerin refahını farklı şekilde etkiledi. Köylü, toprak kiralarının düşmesinden yararlanırken nakdî gelirinin azalmasından zarar gördü. Ancak bu olumsuz faktör, büyük ölçüde geçimlik üretim yapan köylü için önemli değildi. Bu yüzden 1350’lerden sonra köylü, öncesine göre daha müreffehti. Köylü, eskisine oranla daha büyük bir işletmeye sahipti; daha verimli topraklarda üretim yapıyordu, daha fazla yiyecek üretebiliyordu ve beslenme rejimi eskisine göre daha fazla protein ihtiva ediyordu.

112

Şehirlerde ise düşen tahıl fiyatlarından başlangıçta şehirli nüfus yararlandı. Şehirlilerin sattığı sınai ve ticari malların fiyat esnekliği zirai mallara göre genellikle daha düşük olduğundan fiyatları, zirai malların fiyatları kadar düşme göstermedi. Ancak tahıl fiyatlarının düşmesi nedeniyle nakdî gelirleri azalan köylü kesimi şehirde üretilen ürünlere olan talebini zorunlu olarak daraltınca kırsal kesimdeki müşterisini büyük ölçüde yitiren şehirli tüccar ve esnaf önemli gelir kaybına uğradı.

Bu anlatılanlar, Batı Avrupa, Orta Avrupa ve bir ölçüde de Güney Avrupa’da 1300’lerden sonra görülen ekonomik değişmelerin genel çizgilerini yansıtmaktadır. Ancak bu eğilimler, bazı bölgesel farklılıklar da göstermiştir. Büyük salgının ekonomik dengelerde yol açtığı değişme; bazı bölgelerde daha derin ve belirginken bazı bölgelerde daha yavaş, bazı bölgelerde ise daha hızlı olmuştur.

14. yüzyıldaki salgının etkisi, Doğu Avrupa’da, Batı ve Güney Avrupa’ya göre daha sınırlı oldu. Bu bölgenin nüfusunda büyük bir azalma görülmedi; ancak yine de nüfus yoğunluğu oldukça düşüktü. Toprak üzerinde büyük bir nüfus baskısı yoktu. Polonya, Macaristan ve Çekoslavakya’yı kapsayan bu bölgede en hızlı şehirleşme hareketi 13. yüzyılda görüldü ve buralarda şehirleşme Batı ve Güney Avrupa’da durduğu 14. yüzyıl boyunca da devam etti. Prag, Krakow ve Budapeşte bu şehirlerin en büyükleriydi.

Küçük şehirlerin tüm Doğu Avrupa’ya yayılması, bölgede zirai ve sınai üretim için talebin genişlemesi demekti. Üretim ve ticaretteki bu genişlemenin önemli sonucu, ticari tahıl üretiminin artışı oldu. Kuzeybatı Avrupa’da ve daha sonra Güney Avrupa’da, Doğu Avrupa ve Baltık tahılı için geniş bir pazar vardı. Orta Polonya’daki büyük çiftliklerde yetiştirilen bu tahıllar, karadan limanlara taşınıyordu. Düşen tahıl fiyatları döneminde lortların kazançları, üretim ve taşıma maliyetlerinin en aza indirilmesine bağlıydı. Bu, kısmen büyük çiftliklerin yeniden kurulması, kısmen de serfliğin yeniden canlandırılması ile başarıldı. İşletmeler köylülerden geri alındı ve yarı hür köylülerin statüleri tekrar serf durumuna düşürüldü. 16. yüzyıla gelmeden serfleştirme süreci tamamlanmıştı.

Böylece Doğu Avrupa’da hububat fiyatlarının düşmesi, Batı’daki gelişmelerin aksine

yeniden büyük çiftliklerin kurulması ve köylü üzerindeki lort kontrolünün artması sonucunu doğurdu. Bu farklılığın önemli bir nedeni, Doğu Avrupa’da merkezî iktidarın zayıflığı dolayısıyla asil sınıfın daha güçlü olmasıdır. Etkili olan bir diğer faktör ise nüfus eğilimlerindeki farklılıktı. Doğu Avrupa’da da köylerin boşalması ve ekim alanlarının daralması söz konusuydu. Ancak nüfus kaybı, Doğu Avrupa’da daha sınırlı olduğundan işgücü Batı Avrupa’dan daha boldu ve bu nedenle de büyük toprak sahipleri daha ağır şartları uygulama imkânını bulabilmişlerdi.

6.3. Ticaret ve Sanayi

Toplam ticaret hacmi, 15. yüzyılın başında 14. yüzyılın başında olduğundan daha düşüktü. Tüccarlar, daralan iş hacmi karşısında işlemlerini rasyonelleştirmek için çift girişli muhasebe sistemini benimsediler. 15. yüzyılın firmaları daha küçüktü, ancak onların pek çoğu ve özellikle de en büyükleri iflas riskini azaltmak için modern holdinglere benzer bir organizasyon geliştirmişlerdi.

113

Şiddetlenen rekabet sonucunda, üretimde olduğu gibi ticarette de bölgesel kaymalar ortaya çıktı. Floransa ve Venedik gibi şehirler, rakiplerini sindirerek ve güçlerini yakın çevrelerine yayarak daralmaktan kurtuldular. Cenova panayırı, 14. yüzyılda Champagne panayırının yerini aldı, ancak 15. yüzyılda Lyon panayırının rekabetiyle karşılaştı. Alman Hansa’sı, 1367’de azalan talebe bir tepki olarak ve rakiplerine imtiyazlarını kaptırmamak amacıyla resmî bir örgüte dönüştü. Bir yüzyıl süresince Baltık ve Kuzey denizindeki ticarete hükmeden bu birlik, 15. yüzyılın sonunda Hollandalı ve İngiliz tüccar, gemici ve balıkçıların güçlü rekabetiyle karşılaştı. İtalyan şehirleri ticari önemlerini korumakla birlikte, Kuzey Avrupa şehirleri 16 ve 17. yüzyıllarda daha da şiddetlenerek sürecek olan bir olayın ilk provaları şeklinde ticari paylarını sürekli olarak arttırmaya başladılar.

Sanayide ise mamul malların hem üretimleri hem de talepleri büyük salgından sonra önemli ölçüde düştü. Mamul mallar için kırsal talep, köylülerin satın alma gücündeki azalma nedeniyle önemli ölçüde daraldı. Şehirlerde ise, mamul mallar talebindeki daralma daha sınırlı olmuştu. Çünkü şehirli nüfus, düşen tahıl fiyatları nedeniyle lüks tüketim mallarına daha fazla harcama yapma imkânına kavuşmuştu. Aynı zamanda zengin şehirlilerle yoksullar arasındaki mesafenin açılması ve servetin belirli ellerde toplanması nedeniyle pek çok zengin şehirli tüccar, lüks mallara karşı aşırı bir talep göstermekteydi.

Loncalar, talepteki büyük düşüşten ötürü arzı kontrol etmek için düzenlemelerini daha da sıkılaştırdılar. Üretim sınırlanırken çalışma şartları ile ilgili kurallar daha etkin şekilde uygulandı. Mesleğe giriş şartları zorlaştırıldı.

Mamul malların üretimleriyle ilgili istatistik veriler ortaya koymak güçtür. Bir yandan sınai üretimde genel bir düşme söz konusuydu. Öte yandan bazı bölgelerdeki kayıpları aşacak ölçüde üretimin arttığı bölgeler vardı. İngiliz dokuma imalatı, bunun bir örneğidir. Bu alanda talep yapısı değişmekte ve geleneksel kumaşların yerini ucuz ve parlak kumaşlar almaktaydı. Flaman ve Flandra bölgeleri ile Kuzey İtalya şehirleri gibi geleneksel sanayi merkezlerinde düşüş gayet belirgindi. Ancak yeni sanayi merkezlerinde ve özellikle de kırsal bölgelerde üretim genişliyordu. Geleneksel sanayi merkezlerindeki düşüş daha iyi belgelendirildiğinden Orta Çağ’ın son dönemlerinde sınai üretimde görülen eğilimlerin yorumlanmasında bu belgeler ağırlık kazanmıştır. Çünkü gelişmiş bir sanayide görülen düşüş, kaybedilen menfaatler yüzünden hemen fark edilir. Ancak yeni sanayi branşları ve merkezleri bu ilgiyi

görmez ve o yüzden de belgelere daha sınırlı ölçüde yansır.

Madenî üretimle ilgili sanayilerde ise Orta Çağ’ın son döneminde genişleme görülmekteydi. Özellikle çubuk demir üretimindeki artış, bu ham maddeyi kullanan

sanayilerin genişlemesinin de iyi bir işaretiydi. Özellikle silah sanayisi, bu alanda ön plana çıkıyordu. Demir dışındaki maden sanayilerinde genişleme daha da belirgindi.

Orta Çağ’ın sonlarına doğru imalat faaliyetleriyle ilgili önemli bir değişme, esnaf faaliyetlerinin şehirlerden kırlara doğru kayışı yönünde bir eğilimin belirmesiydi. 16. ve 17. yüzyıl boyunca devam edecek olan bu eğilim, pek çok şehrin 14. yüzyıldan sonra gelişmesini sürdürmekte karşılaştığı güçlüğün önemli bir nedeniydi. 18. yüzyılda esnaf faaliyetleri, büyük ölçüde kırsal alanda cereyan ediyordu. Ancak Orta Çağ’ın sonlarında sanayi, tamamen kırsal

114

bir olay hâline de gelmedi. Hatta bazı sanayi dalları, kırsal kesimde faaliyet gösteren esnafın rekabetiyle hemen hemen hiç karşılaşmadı. Büyük çapta dokuma sanayi, daha sınırlı ölçüde de demir ve madenî eşya sanayileri kırsal bölgelere yayıldı.

Orta Çağ’ın sonlarında sanayinin bu göçü, çok çeşitli nedenlerden kaynaklanıyordu. Bunlar arasında en önemlisi, su gücüyle çalışan basit makinelerin sanayide artan ölçüde kullanılmaya başlanmasıydı. Pek çok su değirmeni inşa edilmişti. Bunlar yalnız un öğütmüyor, aynı zamanda kumaş kalıplamada, boya maddelerinin ezilmesinde kullanıldığı gibi, demir ocaklarında körüklerin ve 15. yüzyıl sonlarından itibaren de yeni ortaya çıkan

hava tazyikli demir ocaklarının güç kaynağını teşkil ediyordu.

Diğer önemli bir neden, talep yapısındaki değişmelere uyma konusunda şehir sanayilerinin yeterli esnekliği gösterememesiydi. Lonca düzeni, pazar talebinin lüks mallara yönelik olduğu bir zamanda kaliteyi korumayı amaçlayan bir organizasyon tarzıydı. Orta

Çağ’ın sonlarında ise talep yapısı, daha geniş bir temele oturmaya başlamıştı. Özellikle kumaş alanında, orta kalite malların tüketimleri artmıştı. Geleneksel sanayi merkezleri, bu yeni pazar şartlarına uymakta başarılı olamadılar.

Sanayide bu coğrafi değişimin diğer bir nedeni, işgücünün kırsal bölgelerde daha ucuz olmasıydı. Şehirde esnaf, kırsal bölgelerde mevcut olmayan bazı vergiler ödemek zorundaydı. Öte yandan kırsal kesimdeki işçi için sınai faaliyet tarıma ek marjinal bir faaliyet olduğundan işçinin bütün geçimini sınai faaliyetlerle sağlayan şehirli esnafa göre daha düşük bir ücrete razı olması normaldi. Kırsal bölgelerdeki yoksulluk ve kalabalık da ek gelir ihtiyacını arttırarak sanayinin kırsal haneler arasında yayılmasına yol açtı. Ayrıca kırsal sanayi, şehre göre daha az kontrol ve sınırlama altındaydı.

Sanayinin bu yeni şekli, “putting-out” sistemi olarak adlandırılan farklı bir sınai organizasyon tarzının yaygınlaşmasını beraberinde getirdi. Kırsal bölgelerde çalışan üreticinin şehirli meslektaşı gibi ne pazara kolaylıkla ulaşması mümkündü ne de gerek duyduğu hammaddeleri satın alabilecek ve üretimin risklerini üstlenebilecek ölçüde sermayesi vardı. İşte kırsal sanayinin Erken Orta Çağ düzeninde mevcut olmayan bir yeni müteşebbis -tüccar kapitalist- bütün bu problemlere bir çözüm olarak ortaya çıktı. Tüccar sermayedar, iş emrini veren, ham maddeyi temin eden, üretimin dağıtımını sağlayan, pazarı bulan, ürün tipini belirleyen, kaliteyi denetleyen ve üretimin riskini üstlenen kişiydi. Mesela dokuma sanayinde o, iplikçiye ham yünü, dokumacıya ipliği temin ediyor, sermaye yoğun nitelikte olan nihai işlemleri ise doğrudan kendi kontrolünde gerçekleştiriyordu. Ayrıca o, kırsal kesimde çalışan esnaf ile pazar arasındaki bağı meydana getiriyor ve esnafı düzenli aralıklarla dolaşarak ham

maddeyi dağıtıyor, mamulleri topluyordu.

Putting-out sistemi, geleneksel el üretimi ile modern sınai üretim tarzı arasında bir geçiş üretim şekli olarak değerlendirilebilir. Bu düzenlemede esnaf, tüccar için çalışıyordu. Tüccar, ham maddeyi temin ediyor ve iş için parça esası üzerine ücret ödüyordu. Bu sistem, şehirlerdeki lonca düzenine oranla istismara daha açıktı. Esnaf, tüccara karşı hiçbir güvenceye sahip değildi. Çünkü birleşmeleri son derece güçtü. Kapitalist tüccara esnaf, hem ham

maddenin temini hem de ürünün satışı için muhtaçtı.

115

Uygulamalar

116

Uygulama Soruları

117


Bu bölümde, 14. ve 15. yüzyıllarda Avrupa’da yaşanan ekonomik kriz ve etkileri değerlendirilmiştir. Büyük ölçekli malikâne tarımının, sanayinin ve uluslararası ticaretin gerilediği bu dönemde nüfus da salgın hastalıklar nedeniyle önemli ölçüde azalmıştır.

118

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Avrupa’da Geç Orta Çağ’da görülen ekonomik krizin açıklamalarından biri değildir?

a) Ekonomik hareketlerin konjonktürel niteliği

b) İklim değişmeleri

c) Savaşlar

d) Nüfus artışı

2) Geç Orta Çağ ekonomisi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a) Ortalama köylü işletmesi küçülmüştür.

b) Ekonomik bir kriz dönemidir.

c) Sanayi kırsal kesime yönelmiştir.

d) Köylü kesiminin refahı artmıştır.

3) Aşağıdaki bölgelerden hangisinde Geç Orta Çağ’da serflik yaygınlaşmıştır?

a) Güney Avrupa

b) Kuzey Avrupa

c) Batı Avrupa

d) Doğu Avrupa

4) Aşağıdakilerden hangisi Geç Orta Çağ’da sanayinin kırsal kesime yayılmasının nedenlerinden biri değildir?

a) Su ve rüzgâr gücünden yararlanılması

b) Kırsal kesimde nüfusun hızlı artması

c) Şehir loncalarının tutumu

d) Şehirde işçi ücretlerinin daha yüksek olması

5) Aşağıdakilerden hangisi Geç Orta Çağ Avrupa ekonomisinin özelliklerinden biri değildir?

a) Lonca düzenlemelerinin sıkılaşması

119

b) Şehir nüfuslarının azalması

c) Toprağın emeğe göre kıt bir faktör hâline gelmesi

d) Tahıl fiyatlarının düşmesi

Cevaplar

1)D, 2)A, 3)D, 4)B, 5)C

120

7. MODERN ZAMANLAR ÖNCESİNDE ASYA, AFRİKA VE AMERİKA’DA TOPLUM VE EKONOMİ

121


7.1. Asya’da Toplum ve Ekonomi 7.1.1. İslam Dünyası 7.1.2. Çin

7.1.3. Hindistan

7.1.4. Japonya

7.2. Afrika’da Toplum ve Ekonomi

7.3. Amerika’da Toplum ve Ekonomi

122

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Avrıpa dışındaki toplumların ekonomik yapı özellikleri nasıl açıklanabilir?

2. Avrupa dışındaki medeniyetlerin ekonomik problemleri üzerinde neler söylenebilir?

3. Amerika’nın ekonomik gelişimi üzerinde hangi faktörler etkili olmuştur?

123



Diğer toplumlarda ekonomik

yapı: Asya ve Afrika

Modern zamanlar öncesinde Asya, Afrika ve

Amerika’nın toplumsal ve ekomomik yapılarının anlaşılması.



yapı: Çin-Hint ve İslam dünyası

İslam dünyası, Çin, Hindistan ve Japonya’nın toplumsal ve ekonomik

yapılarının anlaşılması.



yapı: Amerika

Afrika ve Amerika’nın toplumsal ve ekonomik

yapılarının anlaşılması.


124

Anahtar Kavramlar

Asya-Afrika

Çin-Hint ve İslam dünyası Amerika

125

Giriş

Avrupa ve özellikle de Batı Avrupa, 16. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyıla kadar dünyanın ekonomik açıdan en dinamik ve en hızlı büyüyen bölgesi olarak sadece dünya ekonomisinin oluşmasını sağlamakla kalmadı, aynı zamanda dünyanın diğer bölgelerinin

ortaya çıkan dünya ekonomisine katılma zamanının ve şeklinin belirlenmesinde de önemli bir rol oynadı. Ancak 16. yüzyıl öncesinde Batı Avrupa, dünyanın ekonomik açıdan birbirinden ayrılmış farklı ekonomilerinden sadece biri durumundaydı. Bu bölümde, modern zamanlar

öncesinde Avrupa dışında Asya, Afrika ve Amerika kıtalarındaki ekonomilerin performanslarını ve yapısal özelliklerini kısaca değerlendireceğiz.

126

7.1. Asya’da Toplum ve Ekonomi Asya toplumları, bazı Avrupalı tarihçiler ve toplum bilimciler tarafından toprakta özel

mülkiyetin bulunmadığı, rasyonel pazar organizasyonundan ve bürokratik yönetim şekillerinden yoksun, değişme dinamiği olmayan tarih dışı toplumlar olarak nitelendirilmiştir. “Doğu despotluğu” olarak ifade edilen ve sosyoekonomik gelişmeyi engellediği ileri sürülen yönetim modeli, modern zamanlarla birlikte Avrupa’nın Asya toplumları üzerinde kurmaya çalıştığı hegemonyanın önemli bir meşruiyet gerekçesi olarak geniş ölçüde kullanılmıştır. Oysa uzak mesafeli ticarete dayalı ticari bir kapitalizmin tüm özelliklerinin Avrupa’dan çok önceleri ortaya çıktığını bildiğimiz Asya, modern zamanlar öncesinde dünyanın ekonomik açıdan en gelişmiş ve en uygar bölgesiydi.

Bin yıllarında tüm Avrupa’da en iyimser tahminle 35 milyon insan yaşamasına karşılık, Asya bunun 5 katını aşan bir nüfusa sahipti. İkinci bin yılın başlarında dünya üretiminin üçte ikisinden daha fazlasını gerçekleştiren Asya, dünyada kişi başına gelirin de en yüksek olduğu bölgeydi. 1000 yıllarında Çin’in kişi başına geliri muhtemelen Batı Avrupa’nınkinin iki katına yakındı.

1000’lerden sonra Batı Avrupa, gerçekleştirdiği hızlı ekonomik büyüme sonucunda, 1500’lere gelindiğinde kişi başına gelir düzeyi itibarıyla Asya’yı geride bıraktı. Fakat 1500’de Asya’nın 284 milyon olan nüfusu, Avrupa nüfusunun hâlâ 5 katıydı. Dünya üretiminin

%62,1’ini gerçekleştiren Asya’nın gayrisafi hasılası, Batı Avrupa’nınkinin 3.5 katına yakındı. Çin ve Hindistan, 100 milyonu aşan nüfuslarıyla dönemin en büyük siyasi-ekonomik

birimleriydi.

Tablo 3: Asya’nın Nüfusu (milyon) (Kaynak)

7.1.1. İslam Dünyası İslam dini, 7. yüzyılın başlarında Arabistan’da doğdu. 632 yılına kadar tüm Arabistan

İslam egemenliğine girdi. 7. yüzyılda ve 8. yüzyılın başlarında gerçekleşen Arap fetihleri, tarihte ilk kez daha önce Bizans ve Sasanî imparatorluklarının denetiminde olan Akdeniz dünyası (Mısır, Suriye, Filistin ve Kuzey Afrika) ile Mezopotamya ve İran’ı bütünleştirdi. 1000 yılında İslam dünyasının toplam nüfusu 28 milyona ulaştı. Batı’da İspanya ve Kuzey Afrika’dan doğuda Afganistan ve Hindistan’a kadar uzanan bu geniş coğrafyada Araplar bir azınlık hâline gelse de Arapça, İslam uygarlığının ortak yönetim, hukuk ve ticaret dili oldu.

Ülkeler 1000 1500

Çin 59,0 103,0

Hindistan 75,0 110,0

Japonya 7,5 15,4

Asya Toplamı 182,9 283,8

127

Arabistan’da kısmen yerleşik vaha tarımı yapılmasına ve Mekke gibi şehir merkezleri bulunmasına karşılık Araplar, esas olarak göçebe bir toplumdu. Daha sonra ele geçirilen topraklar, Arabistan’a göre daha az kuraktı ve Mezopotamya ve Nil gibi uygarlığın beşiği olmuş bölgeleri de kapsıyordu. Müslümanlar, bu bölgelerde ve diğer yerlerde sulamaya dayalı tarım uygulaması yaptılar ve Güney İspanya gibi bazı bölgelerde yüksek verimli ileri tarım yöntemleri geliştirdiler.

Araplar, Hindistan ve Güneydoğu Asya’dan getirdikleri bitki ve ağaç türlerini batıya doğru önce İran, Irak, Suriye’ye ve daha sonra da Akdeniz’in iki kıyısındaki bölgelere yayarak âdeta bir ‘yeşil devrim’ gerçekleştirdiler. Pirinç, şeker kamışı, pamuk, turunçgiller ve karpuz gibi ürünleri bölgede ilk kez yetiştiren Müslümanlar geliştirdikleri aşılama teknikleri ile de meyve ağaçlarını çeşitlendirdiler ve kalitelerini önemli ölçüde yükselttiler.

Mısır, Nil sayesinde daha önce olduğu gibi İslam döneminde de bir buğday üretim merkezi olarak önemini korudu. Buğday dışında keten, papirüs üretiminin ham maddesini oluşturan kamış ve şeker kamışı diğer önemli ürünlerdi. Şeker rafine işi, ileri teknoloji kullanan sermaye yoğun bir sanayi sektörüydü ve üretilen şeker hem yerli tüketimi karşılıyor hem de ihraç ediliyordu. Mısır, ayrıca Batı Afrika altınının İslam dünyasına giriş kapısıydı.

Siyasi bütünleşmenin önemli sonuçlarından biri de bu geniş bölgede para birliğinin sağlanması oldu. İslam fetihlerinden önce Bizans bölgesinde altın, Sasani topraklarında ise gümüş paraların kullanıldığı tek metalli para sistemleri geçerliydi. İlk başlarda Müslümanlar, devraldıkları bu sistemi bir süre devam ettirdiler. Ancak 7. yüzyılın sonunda gerçekleşen para reformuyla 4,25 gramlık dinar adlı altın ve 2,97 gramlık dirhem adlı gümüş paralara dayalı çift metalli para sistemine geçildi. Yeni para sistemi, zengin kıymetli maden stokları ve yeni kaynaklarla beslenerek üç yüzyılı aşan bir süre parasal istikrar sağlandı. Arap paraları Hristiyan dünyada bile büyük itibar kazandı.

İskenderiye, Şam ve Kahire gibi geçmiş dönemlerin önemli şehirlerinin Müslümanların eline geçmesiyle çoğu İslam uygarlığı esas olarak bir şehir uygarlığına dönüştü. İslam dünyası, sanayi öncesi dönemde daima dünyanın en yüksek şehirli nüfus oranına sahip bölgelerinden biri oldu. Başta kâğıt olmak üzere ipekli ve pamuklu kumaş ile halı üretimi, tüm şehirlerde gelişen sanayi kolları arasındaydı. Ticaret yollarıyla birbirine bağlanan bu şehirler, gerek şehirde esnaf tarafından üretilen gerekse uzak mesafelerden ithal edilen mallar için önemli tüketim merkezleriydi.

İslam uygarlığının önemli bir zirvesini oluşturan Endülüs, 10. yüzyılın başlarında 1 milyonu şehirli olmak üzere 10,3 milyon nüfusa sahipti. Başkent Kordoba, yarım milyon nüfusluydu. Endülüs’ün ekonomik temeli, o dönemin en gelişmiş teknolojisine sahip olan tarımıydı. Bol yağışlı Muson iklimine ait doğu bitki ve ağaçlarının İslam dünyasının kurak ikliminde yetiştirilebilmesi için yer altı kanalları ve su çarkları gibi eski uygarlıklara ait tekniklerden yararlanılarak karmaşık bir sulama sistemi geliştirildi. Ayrıca Akdeniz dünyasının bir özelliği olan bağcılık ve zeytincilik gibi faaliyetler de bölgede önem kazandı.

128

Endülüs’te sanayi ve madencilik faaliyetleri de gelişmişti. Önceleri Doğu’dan gelen ipekli, keten, yünlü ve pamuklu kumaşlar zamanla ithal ikamesi yoluyla içeride üretilerek Avrupa’ya ve İslam dünyasına ihraç edilmeye başlandı. Kâğıt, deri ve çelik sanayileri de önemli ölçüde gelişti. Bakır, demir ve civa iç ve dış talebi olan ham maddelerdi.

İslam dünyasının tarımsal imkânları sınırlı olsa da Akdeniz ve Çin arasındaki kervan yolları büyük bir ticari potansiyel yaratıyordu. İslam, tüccarlığı itibarlı bir meslek olarak görüyordu. Hz. Muhammed, peygamberliğinden önce ticaretle uğraşmıştı. Faizin dinen yasaklanmış olması, Müslüman tüccarları çeşitli ortaklık şekillerini ve kredi kurumlarını geliştirmeye teşvik etti. Müslüman devletler, kervan yolları üzerinde yol güvenliğini sağlayıcı tedbirler alarak, yolculara hizmet sunacak kervansaraylar kurarak, şehirlerde çarşılar inşa ederek, pazarlarda rasyonel ve tutarlı liberal ekonomik politikalar uygulayarak, gümrük tarifelerini düşük tutarak, yabancı tüccara can ve mal güvenliği başta olmak üzere çeşitli imtiyazlar tanıyarak ticarete aktif destek verdiler.

Coğrafi keşiflere kadar Müslümanlar, Avrupa ve Asya arasındaki uzak mesafeli ticarette tek aracı konumundaydılar. Uzak mesafeli ticaretin gelişebilmesi için gerekli altyapı, Müslüman dünyasında her yönüyle sağlanmıştı. Taşıma imkânları yeterliydi. Seyahat eden tüccarların yol güvenliğiyle ilgili gerekli tedbirler alınmıştı. Alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelebileceği ve piyasa şartları hakkında bilgi sahibi olabileceği pazarlar ile genel kabul gören ödeme ve finansman araçları gelişmişti. İş anlaşmazlıklarının çözümlenebileceği hukuki bir çerçeve mevcuttu. İslam dünyasının tüm şehirleri ve bölgeleri arasında insanlar, fikirler, teknikler, mallar ve sermaye serbestçe dolaşmaktaydı. Müslümanlar, yüzyıllarca Avrupa ve Asya arasındaki teknoloji transferine de aracılık ettiler. Manyetik pusula ve kâğıt yapımı gibi Çin teknolojileri Müslümanlar tarafından Avrupa’ya ulaştırıldı.

Müslümanlar, fethettikleri bölgelerdeki Hristiyanlara ve özellikle de Yahudilere büyük bir hoşgörü gösterdiler ve onları vergilendirerek özgürlüklerine saygı gösterdiler. Böylece Yahudi tüccarlar, İspanya’dan Endonezya’ya kadar geniş bir alanda serbestçe faaliyet

gösterebildiler.

Müslümanlar, uluslararası ticaretle ilgili daha ileri ödeme ve finansman araçları geliştirerek Orta Çağ ekonomik hayatına önemli katkılarda bulundular. Poliçe, İslam dünyasında 8. yüzyıldan itibaren gerek tüccar gerekse merkezî mali bürokrasi tarafından bölgelerden başkente gelirlerin transferinde kullanıldı. Orta Çağ’da Akdeniz ticaretinin

finansmanında önemli rol oynayan commendanın benzeri bir ortaklık sözleşmesi, Avrupa’dan çok daha önce 8. yüzyıldan itibaren Müslüman dünyasında büyük yaygınlık kazandı.

Yazı malzemelerinin nispeten bol ve ucuz olduğu Müslüman dünyasında tüccar arasında okuryazarlık oranı yüksekti, ticari hesap ve kayıt sistemleri oldukça gelişmişti. Hristiyan tüccarlar, Müslüman tüccarların bu ticari uygulamaları ile tekniklerinden çok şey öğrendiler. Avrupa dillerindeki tarife, risk ve trafik gibi kelimelerin Doğu kökenli olması; Müslüman dünyasındaki ticari uygulamaların Orta Çağ Avrupa iş dünyasına etkilerinin açık örnekleridir.

129

Müslümanlar, Doğu Roma İmparatorluğu’na ait toprakları egemenlikleri altına alarak klasik Yunan kültürünü tanıdılar. Avrupa Orta Çağı boyunca Müslümanlar, bilim ve felsefede öncü konumundaydılar. Birçok klasik Yunan eseri, Arapça çevirileri ile günümüze ulaşabilmiştir. Modern matematik, Arap rakamlarına dayalı olup cebir bilimi de bir Arap buluşudur. Batı Avrupa’da 11. ve 12. yüzyıllardaki kültürel canlanma döneminde pek çok Hristiyan bilim adamı, klasik felsefe ve bilim eğitimi almak için başta Kordoba olmak üzere İslam dünyasındaki kültür merkezlerine gitti.

7.1.2. Çin

Çin ekonomisi; 15. yüzyıla kadar Avrupa’dan daha yüksek bir kişi başına gelir düzeyine sahip, dünyanın en gelişmiş ve en büyük ekonomisiydi. Çin uygarlığı, MÖ 2000

yılından itibaren tamamen dış etkilerden uzak olarak kendine özgü bir gelişme çizgisi izledi. Zaman zaman ortaya çıkan dış etkiler kısa sürede Çin gelenekleri içinde eritildi.

MÖ 5. yüzyılda ortaya çıkan Konfüçyüsçü düşünce, Çin uygarlığının felsefi temelini

oluşturdu. Siyasal olarak imparator, Çin yönetiminin en güçlü kişisiydi. Ancak bilgi ve yeteneğe dayanan gelişmiş bir bürokratik yönetim geleneği mevcuttu ve üst düzey memurlar imparatorun iradesinin şekillenmesinde büyük rol oynuyorlardı.

Çinliler, kuzeyde Orta Asya steplerinin kenarındaki ormanlarda tarıma başladılar. Ormanlık alanları yakarak açılan topraklarda tarım yaptılar. Düzensiz yağışın ve çıplak bitki örtüsünün neden olduğu şiddetli erozyon toprakların verimliliğini yok etti. Daha sonra

Çinlilerin Sarı Nehir’in yukarı kısımları boyunca güneye göç etmesi ve 10. yüzyıldan itibaren Güneydoğu Asya’dan gelen pirincin üretimine başlanmasıyla Çin tarımı sulamanın büyük önem taşıdığı emek-yoğun bir nitelik kazandı. Pirinç tarımının yüksek verimliliği nüfusun artmasına imkân verdi. Artan nüfus ise pirinç tarımının ihtiyaç duyurduğu yoğun işgücünü sağladı.

Resim 9: Çin (Kaynak)

13. yüzyılda Çin muhtemelen dünyanın en gelişmiş tarımına sahipti. Tarımın yüksek verimliliği, nüfusun hızla artmasına neden oldu. 600’lerde 50 milyon civarında olan nüfus 1200’lere gelindiğinde 100 milyona yaklaştı. Çin, nüfus baskısına üretim artışıyla cevap

vererek kişi başına tüketim düzeyini koruyabildi. Bunu ekili alanları genişleterek, kişi başına emek girdisini ve toprağın verimliliğini arttırarak, geleneksel gübreleri daha fazla kullanarak, sulama imkânlarından daha geniş ölçüde yararlanarak, bir yıl içinde iki kez veya daha fazla

130

ürün almaya imkân veren hızlı yetişen tohumları ve ürün çeşitlerini geliştirerek başardı. Tarımsal gelişmeye devlet de en etkin tekniklerin tanıtımını sağlayan tarım kitapları dağıtarak destek verdi. 15. yüzyıldan itibaren tütün ve şeker kamışı ekimi yaygınlaştı.

Nüfusun artmasıyla birlikte nüfusun coğrafi dağılımında büyük bir değişme oldu. 7. yüzyılda nüfusun dörtte üçü Kuzey Çin’de yaşarken 13. yüzyılın başlarında %60’tan fazlası Orta ve Doğu Çin’de bulunuyordu. Bu bölgeleri birbirine bağlamak için Çin yönetimi, çok sayıda yol ve özellikle de kanal inşa etti. Çin’in iki büyük nehrini birbirine bağlayan ve 1415’te inşası tamamlanan Büyük Kanal (Paris-İstanbul arası mesafeye eşit olup 2.300 km uzunluğundaydı) bir mühendislik harikasıydı. Kurulan havuz sistemiyle gemiler bir düzeyden diğerine yükseltilerek ya da alçaltılarak bütün bir yıl boyunca ulaşımın devam etmesi mümkün oluyordu. Ulaşım ağı, düzenin sağlanması ve vergilerin toplanabilmesi amacıyla inşa edilmiş olsa da bölgeler arası ticareti ve iş bölümünü de teşvik ediyordu.

Çin yiyecek tüketiminde, toprağın hayvan besiciliğine göre daha ekonomik kullanımını sağlayan ürünler üretiminden sağlanan protein ve kaloriler büyük yer tutuyordu. Sürme, taşıma işlerinde kullanılan güç hayvanları, askerler için gerekli binek hayvanları ile zengin insanların temel et kaynağı olan domuzlar dışında, Çin tarımında hayvanlara çok az yer veriliyordu. Sığır ve koyun çok sınırlı ölçüde besleniyordu. Çin’de Avrupa’ya göre çok düşük olan et tüketimi, koyun ve sığır gibi otçul hayvanlardan çok kümes hayvanları ile domuzlara dayanıyordu. Süt ve süt ürünleri tüketimi ise hemen hemen hiç yoktu.

Çinliler, çok az yün kullanıyorlar; günlük kıyafetlerinin yapımında kendir ve pamuk gibi bitkisel elyaflardan yararlanıyorlardı. Yünden elde edilen sıcaklığı, bir yorgan gibi katlanarak kalınlaştırılmış giyecekler sağlıyordu. Zenginler, ipek kıyafetler giyiyorlardı. İpek böcekleri, diğer ürünler için elverişli olmayan yamaçlarda yetişen dut ağaçlarında besleniyordu.

Çinli kırsal haneler, çiftçilik dışında pek çok emek-yoğun faaliyetlerde bulunuyorlar; küçük havuzlarda balık yetiştiriyorlar; yakıt olarak ot ve diğer biyolojik atıklardan yararlanıyorlardı. Önemli sınai faaliyetler de kırsal kesimde cereyan ediyordu. İplik yapımı ve dokuma ile giyeceklerin ve deri ürünlerin imali büyük ölçüde ev içinde yapılan faaliyetlerdi. Aynı şekilde yağ üretimi, tahılların öğütülmesi, çay yapraklarının kurutulması ve hazırlanması evlerde gerçekleşiyordu. Gayrisafi hasılanın büyük bir bölümü; kırsal alanlarda geleneksel el sanatlarından, taşıma, ticaret ve inşaat faaliyetlerinden elde ediliyordu.

Bu üretken tarıma bağlı olarak şehirler gelişti ve bu şehirlerde çok sayıda meslek doğdu. Bronz işçiliği gelişti. İpek kumaş üretimi, oldukça erken tarihlerde ilk kez Çin’de başladı ve Büyük İpek Yolu aracılığıyla Avrupa’ya ihraç edildi. Porselen, kâğıt ve matbaayı Çinliler icat etti. Şarlman Avrupa’da ilk gümüş parayı bastığı zaman, Çinliler kâğıt para kullanıyorlardı. Manyetik pusula bir Çin buluşuydu. Özetle Çinliler, Batı’dan çok önce yüksek bir bilimsel ve teknolojik gelişme düzeyine ulaşmışlardı.

Teknolojik ve bilimsel gelişmişliğine rağmen Çin, bir sanayileşme sürecine giremedi. Çünkü zanaat ürünleri sarayın, bürokrasinin ve toprak sahibi yüksek aristokrasinin sınırlı

131

taleplerini karşılamaya yönelikti. Geniş köylü kitleleri, bu tür lüks mallara talep gösteremeyecek kadar yoksuldu. Demir bile aletlerden çok silahların ve süs eşyalarının yapımında kullanılıyordu. Tüccarlar ve ticaret, Konfüçyüsçü değerler sisteminde aşağı bir statüye sahipti. Zengin olan az sayıdaki tüccar, servetinin önemli bir bölümünü toprak satın alarak aristokratik sınıflara katılmak için harcıyordu.

1200-1433 yılları arasında Çin, Asya ticaretinin dinamik gücüydü. İlk Çin profesyonel deniz gücü, 1232’de kurulmuştu. Yüzyıl içinde 52.000 denizcisi olan 20 filoluk bir güç oluşturulmuş ve bu gemiler düşman gemilerine ağır taşlar atan mancınıklarla donatılmıştı. İmparator Yung-Io, geleneksel Çin ilgi alanı olan Hint Okyanusu’nun doğu kıyıları dışında bir dizi deniz seferi başlattı. Seferler sonucunda Kore ve Japonya’nın Çin egemenliğini kabul etmeleri sağlandı. Bu ülkelerle karşılıklı olarak hediyeler değiştiriliyordu. Bu değişimler, birkaç yıl ara ile tekrarlanıyordu ve yasaklanmış olan özel ticaret ilişkilerinin yerini almıştı. Amaç; bir ticari imparatorluk yaratmaktan çok, Çin egemenliğini güçlendirmekti. Çin’in dış dünya ile ilişkilerindeki bu yaklaşımı, temel kazanımları dünya istilası olan Moğol hanedanının politikalarından çok farklı idi.

1405-1433 yılları arasında Hint Okyanusu’nun Batı kıyılarına, Amiral Cheng-ho

tarafından yönetilen keşif amaçlı 7 sefer yapıldı. Bu seyahatlerin büyük bölümü, Afrika’nın doğu kıyılarına, Kızıldeniz’e ve Basra Körfezi’ne yönelikti. Bürokrasi, başkentin Nanking’den Pekin’e taşınmasının ve Büyük Kanal inşaatının ihtiyaçlarının karşılanması gereken bir dönemde çok ağır mali yükler getiren bu seferleri israf olarak görüyordu. Kıyı bölgelere özel vergiler yüklenmişti. Büyük miktarda kâğıt para basılarak gelirler yükseltilmişti. Ancak ortaya çıkan enflasyon, özel ekonomide kâğıt para işlemlerinin önemini kaybetmesine neden oldu. 1430’lardan sonra gümüş, değişimin ve vergi ödemelerinin temel aracı oldu.

Cheng-ho’nun ölümünden sonra bu uzak mesafeli diplomasi atağı zayıfladı ve Çin yönetimi Asya ticaretinde oynadığı aktif rolden vazgeçti. Batı kıyılarındaki ülkelerle olan ilişkiler, Çin’in güvenliğine katkı sağlamıyordu. Bu seferlerin maliyeti, mali ve parasal krizi

şiddetlendiriyordu. Saray görevlilerinin menfaatlerini öne çıkaran bu maceralara karşı olan bürokrasi, deniz seferlerinin kayıtlarını yok ederek amaçlarına ulaştı. Potansiyel dış istilacılara karşı yeni başkentin korunmasına olan ilgi artmıştı.

Okyanus diplomasisi sona erince uzak mesafeli büyük gemilere ihtiyaç kalmamıştı. Kıyı savunma güçleri azaltıldı. Deniz filosunun küçültülmesi için de büyük baskı vardı. 1474’te filodaki büyük savaş gemilerinin sayısı 400’den 140’a indirildi. Tersanelerin çoğu kapatıldı. Denizcilerin sayısı azaltıldı. Özel ticaret yasağı devam etti. İkiden fazla direği bulunan açık deniz gemilerinin faaliyetleri yasaklandı. Bu yasak ve düzenlemeler, sonuçta kaçak özel ticareti ve korsanlığı teşvik etti.

7.1.3. Hindistan

Müslümanlar, 13. yüzyıldan İngiliz egemenliğine kadar Hindistan’da yönetimi ellerinde bulundurdular. Moğol aristokrasisi (soyluları) büyük toprak sahipleri olmayıp onlara

132

belirli bir alanın vergi gelirleri tahsis edilmişti. Bu gelirin bir bölümüyle geçimlerini sağlıyorlardı.

Kalan kısmını ise nakit olarak ya da asker desteği şeklinde merkezî hazineye aktarıyorlardı.

Resim10: Hindistan (Kaynak)

Askerlik ve savaş, Moğol seçkinlerinin temel göreviydi. Aristokrasi, prensip olarak kalıtsal değildi. Soyluların düzenli olarak görev alanları değiştiriliyordu ve onların mülklerine ve gelir kaynaklarına ölümlerinden sonra yönetim tarafından el konuluyordu. Bu sistem,

kaynakların israfçı bir şekilde kullanımına yol açıyordu. Toprak mülkiyetini geliştirmek için çok az teşvik vardı.

Moğol görevliler, kapı halklarını besleyebilmek için yüksek gelirlere ihtiyaç duyuyordu. Yönetici sınıf, yüksek kaliteli pamuklu kumaşlar, ipekliler, mücevherler, süslü kılıçlar ve silahlar üreten şehirli esnaf tarafından sağlanan gösterişli bir hayat sürüyorlardı. Onlar, çok sayıdaki hanımlarıyla birlikte kalabalık bir köle ve hizmetkâr grubunu besliyorlardı: Ayrıca askerî harcamaları da oldukça fazlaydı. Moğollar, köy topluluklarından önemli bir tarımsal fazlayı alabilecek askerî güce sahiptiler. Onlar, kendi tüketimlerini arttırabilmek için köy topluluğunu geçimlik düzeye kadar istismara eğilimliydiler. Doğrudan üretim sürecini kontrol eden bir yönetici sınıf olmadığı hâlde, Moğolların vergileme yoluyla bu kadar yüksek gelir sağlayabilmelerinin temel nedeni köy topluluklarının son derece itaatkâr olmasıydı.

Nüfusun büyük bölümü, köylerde yaşamakta ve geçimini düşük verimli tarımdan sağlamaktaydı. Kullanılan tarım teknikleri ve yetiştirilen ürünler, toprak ve iklim şartlarına bağlıydı. Yağışlı bölgelerde ana ürün pirinçti. Kurak bölgelerde ana ürünler; buğday, arpa ya da darıydı. Hindistan’a özgü bir ürün ise pamuktu.

Nüfusun büyük bölümü tarımla uğraşmakla birlikte zanaatlar da gelişmişti. Bu sanatkârlar, büyük ölçüde zenginler için üretim yapıyorlardı. Yabancıların elinde olan sınırlı bir ticaret hacmi söz konusuydu.

Hint toplumunu diğer toplumlardan ayıran önemli bir özellik kast sistemiydi. Kastlar

esas olarak mesleğe göre ayrılmıştı, fakat etnik unsurlar da söz konusuydu. Bu sistem, toplumu ekonomik ve sosyal fonksiyonları kalıtımsal bir şekilde açıkça tanımlanmış ve

133

birbirinden kesin şekilde ayrılmış gruplara bölüyordu. En üst sosyal tabakada yer alanlar din adamlarıydı. Onların ibadetlerinin temizliği, gündelik el işlerinden uzak durmalarını gerektiriyordu. İkinci grupta savaşçılar, üçüncü grupta tüccarlar, dördüncü grupta çiftçiler yer alıyordu. Bunların da altında hizmetkârlar ve basit işleri yerine getiren insanlar bulunuyordu. Farklı gruba mensup insanlar birbirleriyle evlenemezler, birlikte yemek yiyemezler ve sosyal hayatta bir araya gelemezlerdi.

Ekonomik açıdan kast sisteminin en önemli özelliği mesleklerin de kalıtımsal olmasıydı. Din adamları ya da berberler için tüm nesiller boyunca aynı mesleğin sürdürülmesi can sıkıcı değildi. Ancak temizlikçiler ve hizmetçiler gibi alt düzey işleri yerine getirenler için aynı şey söylenemezdi. Hindu toplumunda dünyada kendisine düşen görevi sadakatle yerine getirerek ödüllendirilmeye hak kazananların daha yüksek bir sosyal statü ile yeniden hayata dönme umudunu ifade eden reenkarnasyon inancının benimsenmesi bir tesadüf değildi. Hint kast sistemi, bir zamanlar düşünüldüğü kadar katı olmasa da sosyal hareketliliği ve etkin kaynak dağılımını büyük ölçüde engelliyordu.

7.1.4. Japonya

Japon toplum ve ekonomisi, pek çok yönden Çin’e benziyordu. Japonya, 7. yüzyılda Çin’in kurumlarını benimsemeye başladı. Çin tipi Budizm kabul edildi ve dinî kuruluşların büyük servetler edinmesine izin verildi. Çin yazı stili ve harfleri, edebiyat tarzı, giyim modaları, takvimi ve ölçü birimleri kabul edildi.

Resim 11: Japonya (Kaynak)

Pirinç tarımına ağırlık verilmesi ve Avrupa’da olduğundan daha az et, süt ve süt ürünleri tüketilmesi gibi üretim ve tüketim tarzı açısından da büyük benzerlikler söz konusuydu. Avrupa ve Hindistan’a göre Japonya ve Çin’de daha büyük bir toprak kıtlığı vardı ve bu yüzden tarım son derece emek-yoğun bir özellik gösteriyordu.

Bütün bu Çin etkisine rağmen 10. yüzyıldan itibaren Japonya’nın kurumsal tarihi ve yönetim şekli Çin’den çok feodal Avrupa’nınkine benzer özellikler göstermeye başladı. Japon imparatorları, devletin başında temsilî olarak kalmaya devam ettiler, fakat yönetim fiilen kalıtımsal bir aristokrasinin eline geçti. 1195’ten itibaren devletin etkin yöneticileri şogun olarak bilinen askerî beylerdi. 9. yüzyıla kadar merkezî hükûmet toprak dağılımını kontrol etmekteydi. Daha sonra siyasal değişime paralel olarak toprak mülkiyeti de kırsal temelli bir

134

aristokrasinin eline geçti. Toprak mülkiyeti; karmaşık ve parçalanmış bir sistemdi. Mülkiyet iddiasında olan çeşitli kademedeki kişiler, bağımlı köylüden tarımsal fazlanın önemli bir bölümünü alıyorlardı.

Çin bürokrasisi teknolojik gelişmeyi desteklerken eğitimli seçkin bir sınıfa sahip olmayan Japonya’da bu mümkün olmadı. Çinliler, etkin tarım yöntemlerini yaymak için kitaplardan yararlandılar. Oysa baskı tekniği hemen hemen Çin’de olduğu kadar erken tarihlerde bilinmesine rağmen Japonya’da Budist din adamlarının yararlanabileceği metinler dışında çok az malzeme basıldı.

Japonya’da şehirleşme düzeyi de Çin’den daha düşüktü. Japonya, birbiriyle çekişen feodal yargı bölgelerine bölünmüştü. Çiftçilik ve sulama faaliyetleri, savunma endişesiyle dağ eteklerinde toplanmıştı. Tarımsal ihtisaslaşma ve para ürünlerin üretimi fazla gelişmemişti.

7.2. Afrika’da Toplum ve Ekonomi

Geniş Afrika kıtası, ekonomik özellikleri itibarıyla büyük bölgesel farklılıklar gösteriyordu. Kuzey Afrika, Akdeniz Avrupa’sı ile benzer özelliklere sahipti. Yağmurların yeterli olduğu bölgelerde, sulamayla da desteklenerek buğday üretimine ağırlık verilirken kurak alanlarda göçebe hayvancılık yaygındı. Ticaret canlıydı, fakat sanayi ev içi üretim şeklindeydi. Sahra’yı aşarak Afrika’nın iç kısımlarına ulaşan bir ticaret yolu MS 2. ve 3.

yüzyıllarda Orta Doğu’dan gelen develerin taşıma işlerinde kullanılmasından sonra büyük işlerlik kazandı. Ancak bu tarihten sonra bile taşıma maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle ticaret yüksek değerli ve düşük hacimli altın, fildişi gibi mallar ve kölelerle sınırlı kaldı. Çöl vahalarında yetişen hurmalar iki yönde de taşınan mallardı.

Aşağı Sahra Afrikası’nın ekonomisi iklim, topoğrafi ve bitki örtüsü kadar farklılık gösteriyordu. Nüfus siyahlardan oluşmakla birlikte ırk, kabile ve dil farkları çok fazlaydı. Kabile, ailenin üstünde yer alan bir sosyal gruptu. Zaman zaman konfederasyonlar, krallıklar ve hatta imparatorluklar gibi büyük siyasi birlikler ortaya çıksa da bürokratik bir devlet kuruluşunun temeli olan yazılı kayıtlar olmadığı için çoğu oldukça kısa ömürlü oldu.

Ekonomide en ilkel avcılık ve toplayıcılıktan oldukça gelişmiş tarla tarımı ve hayvan yetiştiriciliğine kadar değişen büyük farklılıklar gözleniyordu. Orta Afrika’da büyükbaş ev hayvanlarına ölümcül bir hastalık taşıyan yaygın çeçe sineği nedeniyle tarımda çekim hayvanlarından yararlanılamıyordu. Bu yüzden kullanılan temel tarım aracı, demirden yapılmış çapalardı. Ormanlık alanlardan yakılarak temizlenen ve ekilen tarlalar birkaç yıl sonra terk ediliyordu. Ticaret ve değişim, avcı ve toplayıcı topluluklar arasında bile mevcuttu. Göçebe topluluklar; et, süt ve yün gibi ürünlerini buğday, kumaş ve madenlerle takas ediyorlardı. Tuz, kurutulmuş ya da tuzlanmış balık değişimi yapılan diğer mallardı. Doğu Afrika’da deniz salyangozunun kabuğu, takas zorunluluğunu ortadan kaldırmak için para olarak kullanılıyordu. Nehirlerde malların taşınmasında hafif sandallardan yararlanılıyordu.

7.3. Amerika’da Toplum ve Ekonomi Amerika’nın yerli halkını oluşturan Kızılderili nüfus, kıta boyunca farklı bir

yoğunlukla dağılmıştı. En yoğun nüfuslu bölgeler, yerleşik tarım yapılan Orta Amerika’nın

135

verimli bölgeleriydi. Avcı ve toplayıcı toplulukların yaşadığı bölgelerde nüfus yoğunluğu oldukça düşüktü.

Amerika kıtasında tarım, Eski Dünya’dan bağımsız olarak keşfedilmişti. Ana ürün mısırdı. Domates, kabak, fasulye ve patates diğer önemli ürünlerdi. Kızılderililerin köpek dışında yararlandıkları tek ehlî hayvan taşıma işlerinde kullandıkları lama idi. Koşum hayvanlarının gücünden yararlanmayı bilmiyorlardı ve bu yüzden de temel tarım araçları çapaydı. Madenlerden altın, gümüş ve bakırdan yararlanıyorlar, fakat demiri tanımıyorlardı. Aletlerini ağaç, kemik ve özellikle de yanardağlardan çıkan doğal cama benzer bir taştan imal ediyorlardı. İlkel bir teknolojik düzeyde olmalarına rağmen üstün sanat eserleri ve mimari yapılar ortaya koyabilmişlerdi.

Pazarlar ve ticaret oldukça erken tarihlerde gelişmişti. Arkeolojik bulgular, uzak mesafeli ticaretin MÖ 2. bin yılın ortalarında başladığını göstermektedir. Maya Uygarlığı da aşağı yukarı aynı tarihlerde ortaya çıkmıştı. Takvim bilgisine ve bir tür yazıya sahip olan Mayaların ekonomik ve toplumsal organizasyonları hakkında çok az şey bilinmektedir. Mısır, temel üründü. Pazarlar oldukça gelişmişti. Toplum, anıtsal mimari eserlerin inşası için hiyerarşik olarak düzenlenmişti ve böyle bir örgütlenmeyle elde edilen yiyecek fazlası binalarda çalışacak işçilerin ve ustaların ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılıyordu.

Maya Uygarlığı, 4. ve 9. yüzyıllar arasında zirvesine ulaştı. Bu dönemde, Amerika dışında bilinmeyen bir sulama tekniğiyle tarım yapılmaya başlandı. Aralarında gelişmiş ticaret ilişkileri bulunan kalabalık şehirlerin varlığı, zirai verimliliğin oldukça yüksek olduğunun açık bir göstergesiydi.

MS 1200’lerde dağlık bölgelerde yaşayan bir kabile olan İnkalar geniş bir alanı denetimleri altına aldılar. İnkalar, bir yazı diline sahip bulunmamalarına rağmen kayıtlar tutma ve düğümlenmiş iplikler aracılığıyla uzak mesafeler arasında haberlerini iletme başarısını gösterdiler. İnkalar, buğday depolama ve dağıtım işini de üstlenen oldukça merkezî bir devlet bürokrasisi kurdular, ancak bu resmî dağıtım sistemi yanında özel piyasaların faaliyet göstermesine de izin verdiler. 14. yüzyılın ortalarında savaşçı bir kabile olan Aztekler

çevrelerini ele geçirerek yeni bir uygarlığın temelini attılar.

Bu uygarlık bölgeleri dışında, Amerika kıtasının çok geniş bir bölümünde ilkel avcılık ve toplayıcılık yoluyla geçimlik düzeyde hayatlarını sürdüren seyrek nüfuslu yerli topluluklar

bulunmaktaydı.

136

Uygulamalar

137

Uygulama Soruları

138


Bu bölümde, modern zamanlar öncesinde Avrupa dışında dünyanın birbirinden bağımsız ekonomilerini oluşturan Asya, Afrika ve Amerika toplumlarının ekonomik performansları ve yapısal özellikleri değerlendirilmiştir.

139

Bölüm Soruları

1) Mısırın temel ürün olduğu bölge aşağıdakilerden hangisidir?

a) Kuzey Çin

b) Güney Çin

c) Afrika

d) Güney Amerika

2) Modern zamanlar öncesinde demirin bilinmediği bölge aşağıdakilerden hangisidir?

a) Amerika

b) Çin

c) Afrika

d) Avrupa

3) Aşağıdakilerden hangisi Müslüman devletlerin ticarete sağladıkları destekler arasında yer almaz?

a) Yol güvenliğinin sağlanması

b) Yabancı tüccara çeşitli imtiyazlar tanınması

c) Ticaretin devlet kontrolü altında yapılması

d) Gümrük tarifelerinin düşük tutulması

4) Aşağıdaki bölgelerden hangisinde kâğıt para ilk kez kullanılmıştır?

a) Batı Avrupa

b) Çin

c) İslam dünyası

d) İtalya

5) Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a) 1000 yıllarında Batı Avrupa’nın kişi başına geliri Çin’in iki katına yakındı.

b) Çin üretim kalıbında hayvansal üretime çok az yer veriliyordu.

140

c) Hint kast sistemine göre en üst sınıfta din adamları yer alıyordu.

d) Kuzey Amerika’da temel tarım aracı çapaydı.

Cevaplar

1)D, 2)A, 3)C, 4)B, 5)A

141

8. MODERN ÇAĞ’IN BAŞLARINDA AVRUPA EKONOMİSİ

142


8.1. Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Genişlemesi 8.2. Nüfus

8.3. Tarım

8.4. Sanayi

8.5. Değerli Maden Akışı ve Ekonomik Sonuçları 8.6. Ticaret, Ticaret Yolları ve Ticari Organizasyon

8.7. Devlet ve Ekonomi

143

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Modern Çağ Avrupa için ne zaman başlamıştır?

2. Coğrafi Keşiflerin ekonomik etkileri neler olmuştur?

3. Ticari organizasyon değişiklikleri nelerdir?

144



Coğrafi Keşifler ve Avrupa Avrupa’nın coğrafi keşiflerle birlikte geçirdiği dönüşümü toplumsal, ekonomik, tcari

açılardan değerlendirebilmek.


Modern Avrupa’nın dönüşümü

Modern Çağ’da Avrupa’nın yaşadığı dönüşümü genel hatlarıyla kavrayabilmek.


İktisadi kurumlar ve modern

Avrupa

Modern Çağ başlarında Avrupa nüfusunun özelliklerini; toplumun tarım, sanayi ve ticaret alanlarında geçirdiği sosyoekonomik dönüşümleri doğru okuyabilmek.


145

Anahtar Kavramlar

Dönüşüm

Coğrafi Keşifler Teknolojik ve organizasyon yenilikleri

146

Giriş

Moden Çağ’ın başlarında Avrupa ekonomisi incelenecek ve coğrafi keşiflerin yaşanan ekonomik genişlemeye katkısının ne boyutlarda olduğu üzerinde durulacaktır. Bu çağın başında nüfus, tarım, sanayi, ticaret, ekonomi alanlarında yaşanan gelişmeler aktarılacaktır.

147

8.1. Coğrafi Keşifler ve Avrupa’nın Genişlemesi Ünlü iktisatçı Simon Kuznets’e göre 1492 ile 1776 yılları arasındaki dönemin

ekonomik ve hatta sosyal, politik ve kültürel tarihi, coğrafi keşifler ve bununla ilgili olaylarla açıklanabilir. Avrupa’nın Orta Çağ’da teknik alanda kazandığı üstünlüğün en belirgin sonucu,

Modern Çağ’ın başlarında gerçekleşen coğrafi keşifler ve bunu izleyen ekonomik, askerî, politik genişleme oldu.

11. ve 15. yüzyıllar arasında Avrupa, ekonomik alanda şaşırtıcı şekilde saldırgan olmasına rağmen siyasi ve askerî bakımdan potansiyel istilacılara oldukça açık durumdaydı. 15. yüzyılın sonuna kadar Avrupa, Doğu ile askerî karşılaşmalarından hep yenik çıkmıştı. Fakat Türklerin Avrupa’nın kalbine kadar sokulduğu bir zamanda ani ve büyük bir değişme oldu. Batı Avrupa ülkeleri, okyanuslara doğru başarılı bir istila atılımına giriştiler. Onların ilerleyişi, ümit edilemeyecek kadar hızlı gerçekleşti. Yüzyıldan biraz fazla bir sürede önce Portekizliler ve İspanyollar, daha sonra Hollandalılar ve İngilizler, Avrupa’nın dünya çapındaki hâkimiyetinin ilk temellerini attılar.

17. yüzyıl ortalarındaki Avrupa ekonomisi ile 15. yüzyıl Avrupa ekonomisi arasında önemli farklar vardı. Denizaşırı genişleme sayesinde Avrupa ile Asya arasında doğrudan yeni bir deniz yolu açılmıştı. Dünya tarihi açısından daha önemli bir sonuç ise Avrupalıların batı yarım küreyi ele geçirmesiydi. Keşiflerle aranandan daha fazlası bulunmuş ve Avrupa, ekonomik kaynak arzını büyük ölçüde genişletmişti

Avrupai genişleme, ilk yüzyılında yalnızca İspanya ve Portekiz’in tekelinde kaldı. İspanyollar, batı yarım küreye daha önce bilinmeyen yeni ürünler getirdiler: Buğday ve diğer tahıllar, şeker kamışı, kahve ve çeşitli meyvelerle sebzeler bunlar arasındaydı. Atı, sığırı, koyunu, eşeği, keçiyi, domuzu ve pek çok kümes hayvanını Amerika’ya İspanyollar getirdi.

Avrupa medeniyetinin Amerika’ya tanıttığı diğer özellikler; ateşli silahlar ve alkol ile çiçek, tifüs ve grip gibi salgın hastalıklardı. Bu hastalıklar, yerli halk arasında süratle yayıldı ve yaygın ölümlere yol açtı. 16. yüzyılın başında sayısı 25 milyonu bulan yerli halk yüzyılın sonunda birkaç milyona düştü. İşgücü kıtlığına bir çare olarak İspanyollar, Afrikalı köleleri batı yarım küreye taşımaya başladılar. 1500-1870 arasında Amerika’ya 9,4 milyon Afrikalı köle götürüldü.

Avrupa kültürünün Yeni Dünya’ya taşınması ve yerli kültürlerin yok edilmesi Avrupai genişlemenin önemli sonuçlarından biridir. Ancak genişleme, Avrupa kültürünü de etkiledi. Bu açıdan önemli bir gelişme, ticaret hacminin ve mal çeşitlerinin büyük bir artış göstermesiydi. 16. yüzyılda Doğu’dan baharat ve Batı’dan altın Avrupa’ya yapılan ithalatın büyük bir bölümünü meydana getiriyordu. 1594 gibi oldukça ileri bir tarihte bile Yeni Dünya’dan yapılan ithalatın %95’i altın ve gümüştü. Ancak diğer mallar da ticaret ağına girmeye ve bu malların miktarları artmaya başlamıştı.

Afrika’dan kahve, Amerika’dan kakao öğrenilen yeni ürünlerdi. Avrupa’nın Çin ile doğrudan temasının en önemli keşfi çaydı. 1720’lerde Doğu Hindistan Şirketi’nin en önemli ithalat kalemi olarak ipeğin yerini alan çay sadece İngiltere’de geniş kitlelere yayıldı. Kıta

148

Avrupa’sında şarap ve bira, geniş kesimlerin ana içecekleri olmaya devam etti. Hollandalılar, 17. yüzyılda en önemli kahve tüketicileri oldular. Kahve, çay ve çikolata tüketimi 18. yüzyılın sonuna kadar zengin sınıflarla sınırlı kaldı.

Pamuk ve şeker, daha önce de bilinmekle birlikte yaygın ölçüde üretimi ve ticareti yapılan mallar değildi. Şekeri Avrupalılar ilk çağlardan beri biliyorlardı. Fakat çok kıt ve pahalı bir mal olduğundan şeker, Orta Çağ’da ilaç olarak kullanılıyor, yiyecekler ve içecekler balla tatlandırılıyordu. Şeker kamışı Amerika’ya taşındığında, şeker üretimi büyük ölçüde arttı. 16. yüzyıldan itibaren Brezilya’dan yapılan bol ve ucuz ithalatla Avrupa’da fiyatları düşen şeker sıradan Avrupalının sofrasına da girmeye başladı. Şeker plantasyonlarının gelişmesi, siyah köle işgücü için büyük bir talep yarattı ve her yıl önemli sayıda siyah köle Yeni Dünya’ya taşındı.

Hindistan’dan pamuklu mallar, önce yalnızca zenginlere yönelik bir lüks olarak geldi, fakat daha sonra ham maddesi Amerika’dan ithal edilen Avrupa’nın en büyük sanayi kolunun kurulmasıyla sonuçlandı. Amerika’nın medeniyete en tartışmalı katkılarından biri olan tütün, Avrupa’ya 16. yüzyıl ortalarında ulaştı ve süratle yayıldı. Birçok insan, tütünü salgın hastalıklara karşı koruyucu olduğu düşüncesiyle kullanıyordu.

Avrupa’da daha önce bilinmeyen pek çok yeni ürün, büyük miktarlarda ithal edilmemekle birlikte öğrenildi ve yerlileştirilerek önemli temel yiyecek maddeleri hâline getirildi. Amerika’dan patates, domates, fasulye, mısır ve kabak geldi. Asya’dan öğrenilen pirinç Avrupa ve Amerika’da üretildi. Özellikle mısır ve patates ekiminin yaygınlaşması, 18. yüzyıldan itibaren Avrupa hızlı bir nüfus artışı dönemine girdiği zaman açlık tehlikesinin azaltılmasına ve yiyecek probleminin çözümlenmesine büyük katkıda bulundu.

8.2. Nüfus

15. yüzyıl ortaları civarında bir tarihte yüzyıl süren bir düşüş ve durgunluktan sonra Avrupa nüfusu bir kez daha artmaya başladı. Başlangıcında her bölgede oranı farklı olsa da 16. yüzyılın başlarında tüm Avrupa’da geçerlik kazanan bu nüfus artışı, yüzyıl boyunca devam etti. 15. yüzyılın ortasında Avrupa nüfusu 45-50 milyon arasındaydı. 16. yüzyılın ortasında ise nüfus 100 milyondu.

16. yüzyıldaki nüfus artışının çeşitli sebepleri vardı. Veba ve salgın hastalıklar; bina standartlarının iyileşmesi, ölülerin daha iyi gömülmesi, doğal bağışıklığın gelişmesi ve taşıyıcıları etkileyen ekolojik değişmeler gibi nedenlerle giderek azalmıştı. İklimde iyileşmeler olmuştu. Daha önceki yüzyıllarda nüfusun düşmüş olması sonucu nüfus/toprak dengesinde görülen olumlu değişmenin yol açtığı 15. yüzyıldaki daha yüksek reel ücretler, evlenme yaşını düşürerek doğum oranlarını yükseltmişti. Sebebi ne olursa olsun Avrupa

nüfusu, 16. yüzyıl boyunca belirli bir artış göstermişti. Bu nüfus artışına rağmen ölüm oranları hâlâ oldukça yüksekti. Normal ölümlerin büyük bölümü, bebek ve çocuk ölümleriydi.

16. yüzyıldaki nüfus büyümesi, genel bir hadise olmakla birlikte tüm bölgelerde aynı oranda gerçekleşmedi. Bu yüzden 16. yüzyılın sonunda Avrupa’da çeşitli bölgelerin nüfus yoğunlukları oldukça farklılık gösteriyordu. İtalya ve Hollanda, Avrupa’nın en yoğun nüfuslu

149

(40 kişi) bölgeleri idi. Fransa, nüfus yoğunluğu 34 olan 18 milyon nüfuslu bir ülkeydi. Diğer bölgelerde nüfus yoğunluğu daha düşüktü: Almanya’da 28, İspanya ve Portekiz’de 17, Rusya ve İskandinavya’da ise sadece 2 idi.

16. yüzyılda nüfus artışı, göçlerle birleşerek şehir nüfuslarının daha belirgin şekilde

büyümesine yol açtı. Londra’nın nüfusu 1500 ile 1600 yılları arasında üç katına çıkarak 150.000’e yükseldi. İki yüz binden fazla nüfusuyla Avrupa’nın en büyük şehri olan Paris çeyrek milyona yükseldi. Amsterdam, 15. yüzyılın sonunda 10.000 nüfusa sahip küçük bir şehirken 17. yüzyılın başlarında nüfusu 100.000’i aştı. Şehirli nüfusun artışı, genel bir hadise olmakla birlikte Kuzey Avrupa’da Akdeniz topraklarından daha yüksekti. 16. yüzyılın sonunda Flandra nüfusunun üçte biri, Hollanda’nın nüfusunun yarısı şehir ve kasabalarda yaşıyordu.

16. yüzyılın sonunda kaynaklar üzerindeki nüfus baskısı aşırıydı. 17. yüzyılın ilk yarısında yeni bir veba ve salgın dalgası ile savaşlar, nüfus büyümesini sona erdirdi. Avrupa’nın pek çok bölgesinde, özellikle İspanya, Almanya ve Polonya’da nüfus 17. yüzyılın büyük bir bölümünde ya da tamamında düşme gösterdi.

8.3. Tarım

17. yüzyılda nüfus artışının kesilmesinin en basit açıklaması, nüfusun kendisini yeterli ölçüde besleyebileceği düzeyi aşmış olmasıdır. Tarımsal teknolojinin ilerletilememesi,

ortalama zirai verimlilikte durağanlığa ve hatta düşmeye yol açmıştı. Zirai verim düzeyi; toprak ve iklim şartlarına bağlı olarak bölgeden bölgeye, yıldan yıla büyük farklılıklar gösteriyordu. Ancak en iyi topraklarda ve uygun iklim şartlarında bile verimlilik düşüktü. Tohumların seçilmemesi, yeterli gübre konulmaması, araç ve rotasyon sistemlerinin geliştirilememesi, zararlı böceklerle mücadelenin bilinmemesi verimliliğin düşük olmasının ana nedenleriydi. Bir bütün olarak Avrupa’da ortalama zirai verimlilik, 16. yüzyılda 13. yüzyılda olduğundan daha yüksek değildi. Başlıca tahıllar için verim oranları 1’e 4 veya 5’ten fazla değildi. Hatta Doğu Avrupa’da bu oran 2-3’e düşüyordu. Bu oranlar, 17. yüzyılda pek çok bölgede biraz daha düştü. Hayvanların ağırlıkları, modern ağırlıklarının üçte biri ile yarısı arasındaydı. Zirai verimliliğin diğer göstergeleri olan toprak ve işgücü birimi başına verimlilikte de aynı eğilimler söz konusuydu.

8.4. Sanayi

Tarımda olduğu gibi sanayide de Modern Çağ’ın başlarında büyük bir teknolojik sıçrama söz konusu değildi. Tarımdan farklı olarak sanayide yenilikler çok yavaş bir hızla da olsa devam etti. 16. ve 17. yüzyıllardaki yeniliklerin çoğu, mevcut teknolojilerdeki küçük iyileştirmelerden ibaretti. Avrupa’da pazar ekonomisinin gelişmesi, müteşebbisleri üretim maliyetlerini azaltmaya ve tüketici taleplerine süratle cevap vermeye teşvik etti.

Sanayinin en önemli kolu dokuma sektörüydü. Bu dönemde de dokuma sanayisi dağınık bir hâldeydi. Üretimin önemli bir bölümü, mahallî pazarlar için evlerde gerçekleştiriliyordu. Fakat ihracat amacıyla ihtisaslaşmış bazı bölgeler de bulunuyordu. Orta

Çağ’ın sonlarında dokuma sanayiinde geçerli olan putting-out sistemi modern dönemlerin

150

başında da devam etti. Karakteristik müteşebbis, tüccar sermayedardı.

Teknolojik açıdan önemli değişmelerin ortaya çıktığı bir alan da okyanus denizciliği idi. Okyanus denizciliği, kıyı denizciliğinden oldukça farklıydı. Onun gelişmesi, yeni araçların ve tekniklerin doğuşunu teşvik etti. Denizci kronometrelerinin icadı, harita yapımı alanındaki ilerlemeler, deniz toplarının gelişmesi önemli birkaç örnektir. Teknik nitelikteki değişmelerin ekonomik sonuçları önemli oldu. Denizci kronometreleri, aynı zamanda bu konuyla ilgili sanayide yeni gelişmeler doğurdu. Deniz topları, metalürji sanayisinde gelişmeleri teşvik etti.

Gemi yapımındaki yenilikler ise gemicilik sanayisinde gelişmelere yol açtı. Atlantik ticaretindeki gemilerin ortalama büyüklüğü, 16. yüzyıl boyunca 200 tondan 600 tona yükseldi. Bazı savaş gemilerinin kapasitesi 1.500 tona ulaştı. Fakat en önemli yenilik, 16. yüzyılın sonunda ortaya çıkan fluyt adlı özel ticari taşıma gemileriydi. Günümüzün tankerlerine benzetilebilecek olan bu gemiler, özellikle buğday ve kereste gibi hacimli fakat

düşük değerli malların taşınması için planlanmıştı ve diğer gemilere göre daha az tayfa gerektiriyordu.

İstihdam ve üretim itibarıyla pek az önemi olan metalürji sanayisi, savaşlarda ateşli silahların ve topların artan önemi nedeniyle stratejik bir değer kazandı. Denizcilik, o günlerde barışçı bir faaliyet değildi. 16. ve 17. yüzyıllarda bronz dökümünde önemli iyileşmeler sağlandı. 17. yüzyılın ortalarında İngiltere, Hollanda ve İsveç; bronz toplara göre maliyeti daha düşük olan demir silahlar dökme tekniğini geliştirdiler. Böylece gemilere daha çok silah konabildi. 1450’de hafif ateşli silahlar önemsizdi ve oldukça ilkel toplar yalnızca kuşatma savaşlarında kullanılıyordu. 1600’de ise tüfekler, yaya askerlerinin standart silahları olmuş, geniş çaplı toplar ise deniz savaşlarının ayrılmaz parçası hâline gelmişti. Silah sanayindeki bu önemli gelişmeler sonucunda şatoların savunma maliyetinin yükselmesi askerî faaliyetlerde ölçek ekonomisinin ortaya çıkmasına sebep olarak merkezî yönetimlerin gücünü arttırdı.

Metalürji sanayisinde önemli gelişme alanlarından biri de demir sanayisi idi. Orta

Çağ’da işlenmiş demir, demir cevherinin odun kömürü ile kor hâline gelinceye kadar ısıtıldıktan sonra sırayla pek çok kez çekiçlenerek içindeki yabancı maddelerden arıtıldığı ocaklarda elde edilirdi. İşlem yavaştı, yüksek maliyetliydi, üretim azdı. 14. ve 15. yüzyıllarda ocakların yüksekliği arttı, su gücüyle çalışan körükler hararetin yükseltilmesini mümkün kıldı. Böylece hava tazyikli yüksek fırınlar doğdu.

Matbaanın icadı kâğıt talebini büyük ölçüde arttırdı. 15. yüzyılın sonuna kadar kurulan 200 matbaada 35.000 ayrı kitap basılmıştı. Toplam baskı sayısı ise 15 milyonu buluyordu.

Batı Avrupa’da yeni teknolojilerin yayılması hızlıydı. Sık savaşlara rağmen Avrupa ulusları arasındaki teknolojik mesafe fazla değildi. Hümanist bilim adamları, üniversiteler ve matbaa bu bağları güçlendiriyordu. 16. ve 17. yüzyıllarda bilim adamları arasındaki iletişimin gelişmesi, Batı biliminin kalitesinde önemli bir gelişme sağladı. Bu iş birliği, tartışma ve araştırmayı ve sonuçlarının yayınlanmasını teşvik eden bilim akademilerinin doğuşuyla kurumsallaştı.

151

Yeniliklerin yayılmasının en önemli aracı insan göçleriydi. Ekonomik çıkarların söz konusu olduğu durumlarda teknolojik yenilikler sır gibi saklanıyordu. Hükûmetler güvenlik gerekçesiyle ya da ekonomik gerekçelerle sanatkârların göç etmesini yasaklıyordu. Buna karşılık bazı hükûmetler de sanatkârlara iş, barış ve hoşgörü gibi imkânlar tanıyarak onları ülkelerine çekmeğe gayret gösteriyorlardı.

Sanayi sektöründe sağlanan önemli gelişmelere rağmen Avrupa ekonomisi, henüz ileri derecede ihtisaslaşmış değildi. Onun ekonomisi, hâlâ düşük verimli tarıma bağımlıydı. Pek çok kişi, sınai ve zirai faaliyetleri birlikte yürütüyordu.

8.5. Değerli Maden Akışı ve Ekonomik Sonuçları Avrupa’nın deniz aşırı yayılmasının önemli bir ekonomik sonucu da zengin altın ve

özellikle de gümüş yataklarına sahip olan Meksika ve Peru’nun keşfedilmiş olmasıydı. Çok büyük miktarlarda altın ve gümüş, geçmiş medeniyetlerin hazinelerinden ele geçirildi. Ayrıca İspanyollar, kıymetli maden akışını devam ettirmek için büyük ölçekli madencilik teşebbüsleri organize ettiler. Yüzyıl süreyle İspanyol donanması, Avrupa’ya akıl almaz hazineler taşıdı.

Avrupa’ya taşınan kıymetli madenler, mal ve hizmetlere talep yarattı. Bir çarpan etkisiyle de büyüyen bu talep, 16. yüzyıl boyunca Avrupa’da görülen nüfus artışı ile aynı zamana rastlamıştı. Arzın elastik olduğu ölçüde, talepteki bu yükselme üretimdeki artışla karşılandı. Ancak özellikle tarım sektörünün üretiminde darboğazlar belirince üretim genişlemesi yerini fiyatlarda hızlı bir yükselmeye bıraktı. Bu nedenle 1500-1620 yılları arasındaki dönem, iktisat tarihçileri tarafından biraz da mübalağa ile “Fiyat İhtilali” çağı olarak adlandırıldı. Bu yıllar arasında çeşitli Avrupa ülkelerinde fiyatlar genel seviyesi %300-

400 dolaylarında artış gösterdi.

16. yüzyıldaki fiyat artışlarının temel açıklamalarından biri, Earl J. Hamilton’un fiyat

yükselişleri ile Amerikan gümüş ve altınının Avrupa’ya akışı arasında sıkı bir ilişki olduğunu ileri süren teorisidir. Buna göre 16. yüzyıl boyunca Avrupa’ya Yeni Dünya’dan taşınan hazinelerde sürekli bir artış vardı. Fiyatlardaki en hızlı yükseliş ile altın ve gümüş ithalindeki en büyük artış arasında zaman olarak aynılık söz konusuydu.

Fisher’in paranın miktar teorisine dayanan bu görüş, önemli tenkitlere uğradı. Çünkü l500’lerden itibaren kıymetli maden arzının artışı, fiyat yükselişlerinden muhtemelen çok daha fazlaydı. Bunun bir nedeni, kıymetli maden arzının bir bölümünün mücevher ve süs eşyaları yapımı gibi para dışı kullanımlara gitmiş olmasıydı. Diğer bir neden, Avrupa’nın Doğu ile olan ticaret açığının önemli miktarda kıymetli madenin Doğu’ya akmasına yol açmasıydı. Ayrıca ayni rantların paraya çevrilmesi, ücretlerde ayni ödemelerin yerini para ödemelerinin alması, ticarette takas işlemlerinin azalması gibi gelişmelerin sonucu olarak ekonominin daha çok paraya dayalı hâle gelmesi, altın ve gümüş arzındaki artışı aksi yönde dengeleyerek fiyat artışlarının daha sınırlı kalmasına neden olmuştu.

Bir başka tenkit, değişmelerin sırası ile ilgilidir. Bu görüşe göre ekonomik faaliyetlerin canlanması, fiyatların artmasına yol açmış; fiyatların yükselmesi ise madencilik faaliyetlerini

152

hızlandırmıştı. Kıymetli maden akışının yarattığı efektif talep genişlemesinin derhâl fiyatlarda aynı oranda bir yükselmeye yol açacağı görüşü de tenkit edilmiş ve üretilen mal ve hizmetlerin hacmi arttırılamayacağı zaman, yani ekonomide darboğazlar ortaya çıkınca fiyatların yükseleceği belirtilmiştir. Öte yandan 16. yüzyıl boyunca meydana gelen fiyat yükselişleri bu dönemdeki nüfus artışıyla da alakalıydı. Nitekim aynı dönemde zirai malların sınai mallara oranla nispi olarak fiyatlarının daha fazla artmış olması bu görüşü doğrulamaktadır.

Batı Avrupa’ya kıymetli maden akışının ikinci önemli sonucu faiz hadlerinin düşmesi olmuştur. Bu görüşü ileri süren Carlo Cipolla, 16. yüzyılda gerçek bir fiyat yükselişini şüpheyle karşılamaktadır. Ona göre 16. yüzyılın mali yapısı açısından asıl önemli olay; fiyatların yükselmesi değil, faiz hadlerinin düşmesidir. Orta Çağ’ın son dönemlerinde faiz haddi %4-5 arasındaydı. Hatta 1520-1570 yılları arasında %5,5’e yükselmişti. Fakat 1570 ile 1620 yılları arasında aniden ortalama faiz haddi %2’ye düştü. Kıymetli maden akışı parayı ucuzlattı. Dünya tarihinde belki de ilk kez sermaye, bu denli düşük hadlerle elde edilebilir hâle geldi.

Kıymetli maden akışının diğer bir önemli ekonomik sonucu, ücret artışlarının fiyat artışlarını izleyememesi oldu. Bu görüşe göre fiyatlar yükselirken ücretler ve rantlar, kurumsal katılıklar yüzünden geride kaldı ve bu artışı izleyemedi. Bu gecikme, bir çeşit beklenmedik fazladan kazanç yaratarak 16. yüzyılda sermaye birikiminin önemli bir kaynağı oldu. Özellikle İngiltere ve Fransa’da fiyatlarla ücretler ve rantlar arasında fiyat ihtilalinin neden olduğu bu açılma, işçilerin ve toprak sahibi soyluların gelir bölüşümünden aldıkları payı nispi olarak azaltırken bu servet toplumun diğer kesimlerine dağıldı. Kâr enflasyonunun yol açtığı beklenmedik kazançlar, bu ülkelerde sermaye donatımının zenginleşmesini ve kapitalist teşebbüs ruhunun canlanmasını teşvik edici bir faktör oldu. Bu görüş de önemli tenkitlere uğramıştır. İngiltere için yapılan bir çalışma, fiyat ihtilali sırasında rantların da fiyatlarla aynı oranda yükseldiğini göstermiştir. Ücretlerdeki kötüleşme de daha sınırlı ölçüler içinde kalmıştır. Ücretin bir bölümünün ayni olarak ödenmesi, ücret gecikmesinden doğan boşluğu kısmen de olsa doldurmuştur. Giderek daha önemli hâle gelen mamul bazı gıda maddelerinin fiyatlarının hububat fiyatlarından daha az yükselmiş olması da ücretlerdeki kötüleşmeyi sınırlayan diğer bir nedendi.

Kıymetli maden akışının bir başka sonucu, dış ticaretle ilgiliydi. Altın ve gümüş, uluslararası ilişkilerde bir ödeme aracı olarak tüm dünyada kabul görmekteydi. Daha fazla kıymetli maden arzı, daha fazla uluslararası ödeme aracı demekti. Bu ise uluslararası değişimin gelişmesinin lehineydi. Bu etki, özellikle Doğu ile olan ticarette belirgindi. Avrupa, Uzak Doğu ile doğrudan ilişki kurduktan sonra, kronik olarak aleyhine gelişen bir dış ticaret dengesi problemiyle karşı karşıya gelmişti. Avrupalılar Doğu’da, Avrupa’da talebi yüksek olan mallar bulabilirken hiçbir Avrupa malı Doğu’da aynı talebi bulamıyordu.

8.6. Ticaret, Ticaret Yolları ve Ticari Organizasyon

16. ve 18. yüzyıllar arasında, Avrupa ekonomisinin bütün sektörleri içinde en dinamik olanı şüphesiz ticaretti. Bu yüzden 16. yüzyıl, ticaret devrimi dönemi olarak da

153

adlandırılmıştır. Dönem içinde uluslararası ticarette büyük bir patlama olduğu kesindir. Avrupa dışındaki ticaret, bu patlamaya büyük ölçüde katkıda bulunmuştur. Avrupa içindeki ticaretteki artış da önemliydi.

Resim 12: Ticaret Yolları (Kaynak)

16. ve 17. yüzyıllarda yeni ticaret yollarının açılmasının bir sonucu olarak Avrupa ticaretinin ağırlık merkezi, Akdeniz’den kuzey denizlerine kaydı ve uzak mesafeli ticarete konu olan malların niteliği ile ticari organizasyon şekilleri önemli ölçüde değişti.

16 ve 17. yüzyıllarda uzak mesafeli ticarete konu olan malların niteliğinde önemli değişmeler görüldü. Erken Orta Çağ’da uzak mesafeli ticaret, zenginlerin talep ettiği lüks mallarla sınırlıydı. 16. yüzyılda ise uluslararası ticareti yapılan malların büyük kısmı tahıl, kereste, şarap, tuz, balık, maden, dokuma ham maddeleri ve kumaştı. Böyle hacimli malların ticaretinin artmasının nedeni, taşıma maliyetlerini düşüren gemi dizayn ve inşasındaki gelişmelerdi. Ayrıca gemicilik tekniklerinin gelişmesi ve deniz kuvvetlerinin korsanlığı önlemesi deniz seyahatlerinin riskini azaltarak aynı yönde etki göstermişti.

16. yüzyılın başında lüks nitelik arz eden baharat ticareti giderek yaygın bir nitelik kazandı. 17. yüzyılda kıymetli madenlerin önemi azalınca ve batı yarım kürede Avrupa ülkeleri koloniler kurunca şeker, tütün, deri ve kereste Avrupa ithalatının ana kalemleri hâline geldi. Avrupa’nın kolonilere ihracatı ise mamul mallardan meydana geliyordu. Ticaretin

diğer bir alanı da köle ticaretiydi. Bu ticaret, başlangıçta Portekizlilerin tekelindeydi. Ancak daha sonra Hollandalılar, Fransızlar ve İngilizlerin de girdiği bu ticaret, üçlü bir ticaret şeklinde yürüyordu. Avrupalılar, Batı Afrika kıyılarında ateşli silahlar, madenî eşya ve renkli kumaşlar karşılığında aldıkları köleleri Amerika’ya götürerek oradan Avrupa’ya şeker, tütün ve diğer Amerikan ürünlerini getiriyorlardı.

Bu dönemde iş tekniklerinde görülen gelişmeler de önemli bir yere sahipti. Büyük şirketlerin kuruluşu, yük sorumluları ile şirketlerin menfaatlerini limanlarda ve gemilerde temsil eden temsilcilerin ortaya çıkışı, deniz sigorta şirketlerinin gelişmesi hep denizaşırı

154

genişlemenin sonuçlarıydı.

Denizaşırı ticaretin sağladığı yeni fırsatlar, uzun bir seyahat için gemiler donatmaya yetecek kadar parası olan insanlar için söz konusuydu. Yeni ekonomik imkânlardan yararlanmak büyük sermayeyi gerektiriyordu. Bazı tüccarlar şahsen böyle bir teşebbüse girebilecek kadar zengindi. Fakat çok sayıda ortağın sermayelerini bir araya getirmesi daha çok tercih ediliyordu. Çünkü böylece 20 farklı gemiye sermaye yatırmış bir insanın bir gemi kazası veya bir deniz felaketi karşısında uğrayacağı kayıp, tek bir filoya servetini yatırması hâlinde karşılaşacağından çok daha azdı.

Başlangıçta ortaklıklar, yalnız bir seyahat için kuruluyor ve seyahat bitince ortaklık dağılıyordu. Fakat zamanla ortaklıklar süreklilik kazandı. Bu gelişme, anonim şirketlerin kurulması ve hızla denizaşırı ticarete hükmeder hâle gelmesiyle sonuçlandı. Anonim şirketler, kişisel teşebbüslere ve diğer tür ortaklıklara karşı birçok bakımdan üstünlük arz ediyordu. Anonim bir şirket, hükûmetinden özel bazı imtiyazlar koparmayı başarıyordu. Belirli bir bölgede ticari tekel hakkı bağışlanan bu şirketlerin en tanınmışı, 1600’de İngiltere’de kurulan Doğu Hindistan Şirketi idi. Anonim şirketler, çok sayıda kişinin tasarruflarını denizaşırı ticareti desteklemek için harekete geçirebiliyorlardı. Ayrıca şirketlerin hukuki devamlılığı, ticareti kolaylaştırmak için büyük ölçekli ve uzun dönemli projelere girişmelerini mümkün kılıyordu.

Denizaşırı ticaret, taşıdığı risklere rağmen diğer iş teşebbüslerinden daha kârlıydı. Denizaşırı ticaretin kârları; tarım, madencilik ve imalat sektörlerindeki büyümenin sermaye kaynağını oluşturdu. Öte yandan denizaşırı ticaret, hem bu faaliyetlere doğrudan katılanlar için bir eğitim imkânıydı hem de dolaylı olarak katılan sermaye sahiplerine tasarruflarını ticaret şirketleri vasıtasıyla nasıl değerlendirebileceklerini öğreten iyi bir okuldu. 16. ve 17. yüzyıllardaki ticari gelişmelerin önemli sonuçlarından biri, Avrupa ülkelerinde görülen olağanüstü servet birikimiydi. Ancak daha önemli olan değerli ve zengin bir insan sermayesinin oluşmasıydı ki insanlara iş ahlakı, riske girme tecrübesi ve açık fikirlilik sağlamıştı.

8.7. Devlet ve Ekonomi

Modern Çağ’ın başlarında Avrupa ülkelerinin ekonomik politikaları iki amaca yönelikti:

1) Ekonomik gücün kullanılarak devletin güçlendirilmesi.

2) Devletin gücü kullanılarak ekonomik gelişme ve ülkenin zenginleşmesinin sağlanması.

Orta Çağ’da mahallî yönetimler, ekonominin kontrol ve düzenlenmesinde büyük güç sahibiydiler. Onlar, yetki alanlarındaki bölgelere giren ve çıkan malları vergilendiriyorlardı. Mahallî tüccar birlikleri ve loncalar; ücretleri ve fiyatları belirliyor, çalışma şartlarını düzenliyorlardı. 16. yüzyıldan itibaren bu fonksiyonlar, mahallî düzeyden millî düzeye kaydı. Merkezî yönetimler, ülkelerini yalnız siyasi olarak değil, ekonomik olarak da bütünleştirmek

155

istiyorlardı. Avrupa yönetimleri, tüm imkânlarıyla güçlü bir devlet ve millî bir ekonomi inşa etme gayreti içindeydiler.

1500 ile 1800 yılları arasında Batı Avrupa ülkelerinin ekonomik politikalarına yön veren iktisadi fikirler ve yapılan uygulamalar merkantilizm olarak adlandırılmıştır. Her ülkede farklı şekiller alsalar da dönemin ekonomik politikaları bazı ortak özelliklere sahipti.

Orta Çağ’da feodal lortlar, savaşları finanse edebilmek için para ve maden biriktirmeye büyük önem verirlerdi. 16. yüzyılda, mali metotları daha gelişmiş ve karmaşıklaşmış olarak zengin altın ve gümüş stoklarına olan ilgi devam etti. Külçecilik olarak

adlandırılan bu ekonomik politika, ülke içinde mümkün olduğu kadar çok altın ve gümüş biriktirmeyi amaçlıyordu.

İspanya ve Portekiz, bu amaca denizaşırı sömürgeleri aracılığıyla ulaşmaya çalıştılar. Fransa, İngiltere ve Hollanda’nın kolonileri çok az altın ve gümüş ürettiğinden onlar için kıymetli maden elde etmenin tek yolu dış ticaretti. Bu çerçevede lehte bir dış ticaret dengesi büyük önem taşıyordu. Eğer ihracat ithalatı aşarsa bu genel olarak ülkeye altın girişine yol açacaktı. Aksine ithalat ihracatı aşarsa açık altın ihracı ile finanse edilecekti. Çünkü o dönemde altın farklı ülkeler arasında büyük borçların tek ödeme aracıydı.

Ülke içi arzını bollaştırmak için tahıl ve diğer yiyeceklerin ihracı yasaklanırken mamul malların üretimi, yalnız ülkenin kendi kendine yeterliğini güçlendirmek için değil dışarıya satmak amacıyla da teşvik edildi. Yerli üretimi korumak için yabancı mallara yüksek gümrük vergileri uygulandı. Yerli üreticiler, tekel hakları ve ihracat sübvansiyonları ile desteklendi. İthalatı kısma politikasına rağmen ülke içinde temin edilemeyen ham maddelerin gümrüksüz ithaline izin verildi. Yabancı mal tüketimi sınırlanırken yerli malı kullanılması teşvik edildi.

Güçlü bir ekonomiye sahip olmayı amaçlayan merkantilist yönetimlerin tüm uygulamalarının ekonomi üzerinde olumlu etkilerde bulunduğu düşünülmemelidir. Ekonomiye yönelik ilgilerinin önemli bir nedeni de devlet harcamalarını karşılayabilmek için ekonomik faaliyetleri vergilendirerek mümkün olduğu ölçüde çok gelir elde etmek olan merkantilist yönetimlerin üretken faaliyetler üzerinde zararlı sonuçlar doğuran mali uygulama örnekleri de son derece fazlaydı.

Merkantilist politikaların diğer önemli bir uygulaması da büyük ticari filolara özel önem verilmesiydi. Çünkü onlar, taşımacılık yoluyla yabancılardan gelir sağlamakla kalmıyor, ucuz taşıma hizmetleriyle yerli ürünlerin ihracını da kolaylaştırıyordu. Bu yüzden pek çok ülke, malların taşınmasını yalnızca kendi gemileriyle sınırlayan ve ticari filoların gelişmesini teşvik eden Denizcilik Yasaları’na sahipti. Hükûmetler ayrıca balıkçılığı da destekliyorlardı. Çünkü balıkçılık, hem ülkenin yiyecek kaynakları bakımından kendi kendine yeterliğini güçlendiriyor hem de ülkeye bir ihraç malı kazandırıyordu.

Ticari filolara verilen büyük önemin bir nedeni de uluslararası ticaretin sabit bir hacimde olduğu fikriydi. Fransız Maliye Bakanı Jean-Babtiste Colbert’e göre Avrupa’nın tüm dış ticaretini 20.000 gemi taşıyordu. Bu gemilerin dörtte üçü Hollandalılara aitti.

156

Colbert’e göre Fransa’nın payını arttırması, ancak Hollandalıların payının azaltılması ile mümkün olabilirdi. Avrupa’nın Colbert gibi düşünen tüm yöneticileri kontrol alanlarını genişletebilmek ve uluslararası ticaretten daha fazla pay alabilmek için rakip ülkelerle kıyasıya mücadele içine girdiler. Ekonomik milliyetçilik, din farkları ve hanedanlar arası rekabetle birleşince Avrupa’da savaşları körükleyen önemli bir neden oldu.

Tüm ülkelerin teorisyenleri, millî serveti ve gücü arttırmanın bir unsuru olarak sömürgelerin önemini belirtiyorlardı. Sömürgeler, altın ve gümüş kaynaklarına sahip olmasalar bile, yurt içinde üretilmeyen bazı malların ülke içinde kullanılmak ya da ihraç edilmek amacıyla üretilmesini sağlayabilirlerdi.

Merkantilist iktisadi politikalar, her zaman yöneticilerin arzuladıkları olumlu sonuca ulaşmadı ve hatta bazı ülkelerde ekonominin uzun dönemdeki gelişmesi üzerinde zararlı etkilere bile neden oldu. Bu açıdan enteresan iki örnek, Fransa ve İngiltere’dir. Ekonomik

milliyetçiliğin en tipik örneği Fransa’da Colbert dönemi (1665-1683) idi. Uzun bir

merkantilist geleneğe sahip olan Fransa’da Colbert’in etkisi o denli büyük oldu ki zamanla Colbertizm ve merkantilizm kelimeleri eş anlam kazandı. Colbertizm, merkantilizmin aşırı bir örneği olarak nitelenebilir.

Colbert, yönetimi süresince ekonomi üzerinde devlet kontrolünü sistemleştirmeye ve rasyonelleştirmeye, bunun için de vergi sistemini düzeltmeye ve etkinliğini arttırmaya çalıştı. Colbert, ülkenin ekonomik bütünleşmesini sağlamak amacıyla iç gümrükleri kaldırmaya çalıştıysa da krallığın gelir ihtiyacı nedeniyle bu amacında başarılı olamadı.

Fransız ekonomisinin verimliliğini yükseltmeye gayret eden Colbert, sanayinin düzenlenmesi için mamul malların teknik özellikleriyle ve üretimin çeşitli safhalarıyla ilgili oldukça ayrıntılı çok sayıda düzenleme yaptı; tüccarların yönetimi konusunda çok sayıda kural koydu; bu kural ve düzenlemelere uyulması için kalabalık bir müfettişler ve hâkimler ordusu kurdu. Colbert, kalite kontrolünü geliştirmek amacıyla loncaların çoğalmasına destek verdi; devlet fabrikaları kurdu ve onlara mali kaynak sağladı; Fransız ekonomisinin kendi kendine yeterliğini geliştirmek ve lehte bir dış ticaret dengesi sağlamak için çeşitli yasaklar ve yüksek koruyucu gümrük tarifeleri koydu. Bütün bu kontroller, bir yandan üretim maliyetlerini yükseltirken öte yandan da üreticilerin ve tüketicilerin mukavemetine yol açtı, teknik gelişmeyi engelledi. Fransız üreticisi, Fransız yönetiminin koyduğu standartlar yüzünden yeni gelişen taleplere cevap verememesi nedeniyle içte ve dışta sınırlı bir pazara ulaşabildi.

Colbert, geniş bir sömürge imparatorluğu oluşturmaya da gayret etti. Dış ticarette tekelci anonim şirketler kuruldu: Fakat bu şirketler, İngiltere ve Hollanda’da olduğu gibi hükûmetin iş birliği ile özel teşebbüsçe kurulmuş ortaklıklar olmayıp özel şahısların yatırım yapmaya âdeta zorlandığı devlet kuruluşlarıydı.

İngiltere’de ise ekonomik politika, Kıta Avrupa’sından daha farklı bir gelişme çizgisi izledi. 16. ve 17. yüzyıllarda Kıta Avrupa’sı ülkelerinde kralların gücü artarken İngiltere’de 1688 devrimiyle parlamento denetimine dayanan anayasal bir monarşi doğdu. 1688 senesi,

157

İngiltere’nin siyasal tarihinde olduğu kadar ekonomik tarihinde de bir dönüm noktası oldu. İngiltere’de ekonomik politikalar, artık mutlak bir monarşinin talepleri doğrultusunda değil de parlamentoda temsil edilen aristokratlar, toprak sahipleri, zengin tüccarlar ve saray mensupları gibi grupların birbiriyle çatışan menfaatlerine göre şekillendi. Parlamentonun bu gücü, kamu maliyesinde daha iyi bir mali yönetim ve daha rasyonel bir vergileme sistemi sağladı. Parlamento, dış ekonomik ilişkilerde sıkı bir milliyetçilik politikası izledi. Ülke içinde ise parlamento, ekonomiyi kontrol etmek istemesine rağmen bürokrasinin zayıflığı nedeniyle bunu gerçekleştirebilecek güçten yoksun olduğundan İngiliz müteşebbisleri dünyada benzeri bulunmayan bir serbestlikten yararlandılar.

İngiltere’de üretim coğrafi olarak geniş bir alana dağılmıştı. İngiliz yönetimi, Fransızların yaptığı gibi malların kalitesi ile ilgili kurallar ve sınırlamalar getirerek üretimi düzenlemeye çalışmadı. Bu serbestlik, üretim metotları ve malların özellikleri açısından büyük bir çeşitliliğe imkân verdi ve İngiliz üreticisinin daha geniş bir alıcı kitlesine ulaşmasını sağladı.

158

Uygulamalar

159

Uygulama Soruları

160


Modern Çağ’ın başlarında gerçekleşen coğrafi keşifler sonucunda Avrupa, ekonomik kaynak arzını önemli ölçüde arttırarak yeni bir ekonomik dinamizm dönemine girme başarısını göstermiştir.

161

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi 16. yüzyılda Avrupa’ya değerli maden akışının ekonomik sonuçlarından biridir?

a) Fiyatların düşmesi

b) Faiz hadlerinin düşmesi

c) Rantların yükselmesi

d) Ücretlerin yükselmesi

2) Aşağıdakilerden hangisi merkantilizmle ilgili değildir?

a) Colbertizm

b) Denizcilik Yasası

c) Külçecilik

d) Serbest ticaret

3) Aşağıdakilerden hangisi 16. yüzyılda Avrupa’da nüfusun artmasının nedenlerinden biri değildir?

a) İklimin iyileşmesi

b) Reel ücretlerin yükselmesi

c) Evlilik yaşının düşmesi

d) Ortalama insan ömrünün uzaması

4) Avrupa’da 16. yüzyılda görülen fiyat yükselişlerini Yeni Dünya’dan değerli maden akışı ile açıklayan iktisat tarihçisi aşağıdakilerden hangisidir?

a) Earl Hamilton

b) Simon Kuznets

c) I. Fisher

d) Walt Rostow

5) Aşağıdakilerden hangisi merkantilist iktisat politikalarının amaçları arasında yer almaz?

a) Yerli malı kullanımının teşvik edilmesi

162

b) Dış ticaret fazlasına önem verilmesi

c) Gümrük tarifelerinin indirilmesi

d) Sömürgeciliğin teşvik edilmesi

Cevaplar

1)B, 2)D, 3)D, 4)A, 5)C

163

9. AVRUPA’DA EKONOMİK GÜÇ DENGESİNİN DEĞİŞMESİ

164


9.1. İspanya’nın Ekonomik Düşüşü

9.2. İtalya’nın Ekonomik Gerileyişi 9.3. Kuzey Hollanda’nın Ekonomik Yükselişi 9.4. İngiltere’nin Ekonomik Yükselişi

165

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Avrupa’nın güçlü ekonomik aktörleri hangi ülkelerdir?

2. İspanya ve İtalya’nın gerileyişleri benzer midir?

3. Avrupa’nın kuzeyindeki ticari gelişmelerin ekonomik gelişmeye olan etkisi nasıl izah edilebilir?

4. İngiltere’nin bir ekonomik güç olmasında hangi saikler etkili olmuştur?

166



Ekonomik güç dengelerinin değişimi

17. yüzyılda Avrupa’da güç dengelerinde yaşanan değişimleri açıklayabilmek.


Akdeniz ekonomilerinin

yükselişi Akdeniz ekonomilerinin

yaşadığı değer kaybının nedenleri hakkında bilgi vermek.


Kuzey Avrupa’nın en

önemli ekonomik güç hâline

gelmesi

Kuzey Hollanda ve

İngiltere’nin yaşadığı yükselişin sebeplerini ortaya koymak.


167

Anahtar Kavramlar

İspanya ve İtalya’nın düşüşü

Kuzey Avrupa ve ticaret

İngiltere ve deniz aşırı ticaret

168

Giriş

17. yüzyılda Avrupa’da ekonomik güç dengelerinde önemli bir değişme oldu. Akdeniz ekonomileri düşüş içine girerken Atlantik ekonomileri, özellikle önce Kuzey Hollanda ve daha sonra İngiltere, Avrupa’nın yükselen yeni iktisadi güçleri oldular.

İktisat ve tarih literatüründe 16. yüzyıl bir altın çağ, 17. yüzyıl ise bir kriz dönemi olarak değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmenin en büyük eksiği, modern dönemin başlangıcında Avrupa’da geleneksel ekonomik güç dengelerinde ortaya çıkan çok önemli bir değişmeyi görmezlikten gelmesidir. 15. yüzyıl sonunda Avrupa’da en gelişmiş alan, Akdeniz bölgesi özellikle de Orta ve Kuzey İtalya idi. On altıncı yüzyıl boyunca Amerikan hazinelerinin İspanya’ya akışı, Akdeniz’in ekonomik üstünlüğünü sürdürmesini sağladı. Ancak 17. yüzyılın sonuna gelmeden artık Akdeniz, kesinlikle geri kalmış bir bölgeydi. Avrupa ekonomisinin ağırlık merkezi Kuzey Denizi’ne kaymıştı.

169

9.1. İspanya’nın Ekonomik Düşüşü

16. yüzyılda İspanya, Avrupa’nın en geniş imparatorluğuydu. Bu imparatorluk

yalnızca İspanya krallığını değil, Orta Avrupa’daki Hapsburg topraklarını, Aşağı Ülkeleri ve İtalya’nın büyük bir bölümünü kapsıyordu. Ayrıca Amerika’da da geniş bir sömürge imparatorluğuna sahipti. Bu büyük imparatorluğun yeterli bir ekonomik temeli de bulunuyordu. İspanya, zirai kaynaklar bakımından çok zengin olmasa da Müslümanlardan gelişmiş bir bahçe tarımı devralmıştı. Ayrıca onun merinos koyunları tüm Avrupa’da şöhret bulmuştu. Başta kumaş ve demir sanayileri olmak üzere gelişmiş sanayi kolları vardı. Egemenliği altındaki Hollanda, Avrupa’nın en ileri tarımına, en gelişmiş sanayisine sahipti. Orta Avrupa’daki toprakları ise, zirai kaynaklarına ek olarak maden yatakları bakımından da oldukça zengindi. 1530’lardan itibaren Yeni Dünya’dan akmaya başlayan altın ve gümüş, yüzyılın sonunda en yüksek düzeyine ulaşarak İspanya İmparatorluğu’nu Avrupa’nın en zengin ülkesi hâline getirmişti.

Bu elverişli şartlara rağmen İspanyol ekonomisi gelişmeyi başaramadı. Ekonomik gerileme; halkın hayat standartlarının düşmesi, kıtlık ve salgın olaylarının artması ve 17. yüzyılda da nüfusun azalması şeklinde kendini gösterdi. İspanya’nın ekonomik düşüşünde pek çok faktör yanında yöneticilerin yanlış ekonomik politika ve uygulamaları da önemli rol oynadı.

İspanya kralları, Hristiyan Avrupa’yı birleştirme gayretleriyle çok büyük savaşlara giriştiler. Nispi yoksulluğuna rağmen İspanyol halkı, 16. yüzyılda Avrupa’da en ağır vergi yükü altında olan milletti. Ayrıca vergi dağılımı da adaletsizdi. 15. yüzyılın sonunda İspanya topraklarının %97’si kilise de dâhil olmak üzere ailelerin %2 ya da 3’ünün elindeydi. Krallık ailesi ve büyük toprak sahipleri vergiden muaftılar. Bu yüzden vergi yükü esnaf, tüccar ve özellikle de çiftçilerin üzerindeydi.

Krallık, Amerikan altın ve gümüşüyle büyük bir gelir kaynağına kavuştu. 1530’dan önce altın ve gümüş ithalatı önemsizdi. Fakat bundan sonra sürekli yükselerek 1540’larda yılda 1 milyon dukadan 1590’larda 8 milyon dukaya yükseldi. Yalnızca yasal altın ve gümüş girişlerini kapsayan bu rakamların %40’ı devlete gidiyordu. Ancak yine de kıymetli madenlerin krallık gelirleri içindeki payı %20-25’i geçmiyordu.

Durumu daha da kötüleştiren toplam gelirlerin hükûmet harcamalarını güçlükle karşılayabilmesiydi. Bu ise kralları üçüncü bir gelir kaynağı olarak borçlanmaya itiyordu. Borçlanma, olağan bir mali uygulama hâline gelmişti. Bu borçların faizleri sürekli yükseliyordu. Bankerler; zengin tüccarlar ve asiller, verdikleri borçlara karşılık belirli vergi gelirlerinin ya da ertesi yıl gelecek Amerikan gümüşünün kendilerine tahsisini öngören anlaşmalar yapıyorlardı. 1550’lerden sonra düzenli yıllık gelirlerin üçte ikisi, borç ödemelerine ayrılmaya başlandı. 1552’de hükûmet, tüm faiz ödemelerini askıya almak zorunda kaldı. 1557 ile 1680 yılları arasında krallık 8 kez iflasını açıkladı. Her defasında yaşanan mali panik, pek çok banker ve yatırımcının iflasına yol açarak ticari ve mali sistemi

altüst etti.

Yönetimin ekonomiye verdiği zararların tek örneği kötü mali yönetim değildi. Mali

170

ihtiyaçlardan kaynaklanan diğer müdahaleler de aynı ölçüde yıkıcıydı. Krallıkça tanınan çeşitli imtiyazlar, bu kötü uygulamaların örnekleriydi. 1501’de bir krallık emri, sahiplerinin arzusuna bakılmaksızın daha önce sürülerin otlamış olduğu tüm alanları koyunlara çayır olarak tahsis etti. Sürü sahiplerine vergi gelirleri uğruna sağlanan bu imtiyazlar, çiftçilerin menfaatlerini dikkate almıyordu. 1494’te bir tüccar birliğine tüm İspanyol ham yününü ihraç tekeli verildi. Amerika ile yürütülen ticaret de aynı şekilde örgütlendi. Vergi gelirleri uğruna bu tür tekelci uygulamalar yaygınlaştırıldı.

İspanya’da herhangi bir uzun dönemli ekonomik politikanın mevcut olmadığının en canlı örnekleri, tahıl üretimi ile kumaş sanayisidir. Nüfus artışı ve Amerikan hazinelerinin akışından kaynaklanan fiyat yükselişleri nedeniyle 16. yüzyılın ilk üç çeyreğinde tahıl üretimi önemli ölçüde arttı. Fiyat yükselmeleri nedeniyle artan tüketici şikâyetleri karşısında hükûmet, 1539’da ekmeklik tahılların fiyatlarında narh uygulamasını başlattı. Maliyetler yükselmeye devam ettiği için üretici piyasa için tahıl üretmekten vazgeçti. Tahıl kıtlığı daha da artınca hükûmet daha önce yasakladığı ya da yüksek vergiye tabi tutarak sınırladığı tahıl ithaline izin verdi. Bu, tahıl üretimini olumsuz etkiledi ve İspanya düzenli bir tahıl ithalatçısı hâline geldi.

Kumaş sanayisinde de durum aynıydı. 16. yüzyılın başında İspanya, ham yün yanında kumaş da ihraç ediyordu. Talep artışı, fiyatlarla birlikte maliyetlerin de yükselmesine neden oldu ve arz artan talebe cevap veremedi. 1548’de vergisiz olarak kumaş ithaline izin verilirken 1552’de kumaş ihracatı yasaklandı. Sonuçta kumaş sanayisinde büyük bir daralma oldu. İhracat yasağı, 1555’te kaldırıldı. Ancak yabancı pazarların kaybedilmiş olması ve enflasyonist maliyet artışları, İspanya’nın mukayeseli avantajını yok etti. İspanya, uzun bir süre net kumaş ithalatçısı bir ülke olarak kaldı.

Bu geniş imparatorlukta, bir pazar bütünleşmesine imkân verecek bir gümrük birliği de yoktu. Yöneticiler, imparatorluğun çeşitli bölgeleri arasındaki ticarete uygulanan iç gümrüklerin sağladığı vergi gelirlerine büyük önem veriyorlardı. Her bölge, diğer bölgelerin tüccarlarına yabancı muamelesi yapıyordu. Her bölge, diğerine karşı kendi tarife engellerini yükseltmişti. Hatta her biri, ayrı para sistemine sahipti.

İspanyol krallarının dinî politikaları, ülkenin ekonomik gücünü zayıflatıcı diğer bir nedendi. 1492’de Yahudilerin kovulması ile ülke pek çok tüccarını, bankerini, fizikçisini ve esnafını; 1502’de Müslüman Arapların kovulmasıyla zirai işgücünün önemli bir bölümünü yitirdi.

İspanya’nın Amerika’daki topraklarına yönelik politikası da dar görüşlüydü. Hükûmet burada da tekelci ve sıkı kontrole dayalı bir politika izledi. 1501’de yabancıların yeni sömürgelerde yerleşme ve ticaret yapmaları yasaklandı. 1503’te ticari tekel hakkına sahip Casa de Contratacion kuruldu. Tüm tüccar gemilerinin silahlı konvoylar eşliğinde seyretmesi zorunluluğu getirildi. Bu konvoylar, çok masraflı olmasına karşılık etkin de değildi. Bu tekelci ve sınırlayıcı politikalar başarılı olmadı, aksine kaçınmayı ve kaçakçılığı teşvik etti. Sömürgeler arası ticaret de aynı şekilde düzenlendi. İspanya’daki üreticilerin korunması amacıyla sömürgelerde pek çok ekonomik faaliyet sınırlandı. Yerli sanayi düşüş

171

hâlinde olduğundan bu sınırlamalar, İspanya’nın rakiplerinin ürünlerine talep yaratmaktan başka bir işe yaramadı.

Özetle Amerika’dan altın ve gümüş akışı ve sonucunda efektif talebin genişlemesi, ekonomik gelişmeyi uyardı ve İspanya 16. yüzyılda dünyanın merkezi hâline geldi. İspanya’nın zengin bir ülke olarak Avrupa ekonomisi içindeki önemi büyük ölçüde arttı. Ancak bu başarı kısa sürdü. Yeni Dünya’nın yönetiminin ve krallık ordularında hizmetin sağladığı zengin kazançlı fırsatlar, İspanyolları sınai ve ticari faaliyetlerden kopardı. Arapların ve Yahudilerin daha önce kovulmuş olması, ülkenin insan kaynağını zaten büyük ölçüde zayıflatmıştı. İhtisaslaşmış işgücünün azlığı ve devletin isabetsiz politikaları yüzünden ekonomide darboğazlar ortaya çıkmaya başlayınca üretimdeki genişleme durdu, fiyatlar yükseldi ve talebin büyük kısmı yabancı mal ve hizmetlere kaydı.

17. yüzyılda kısmen üretimin düşmesi, kısmen de sömürgelerin daha önce ithal ettikleri bazı malları kendileri üretmeye başlayarak ekonomik bağımsızlık kazanmaları nedeniyle İspanya’ya Amerika’dan kıymetli maden akışı önemli ölçüde azaldı. Böylece İspanyol zenginliğinin kaynağı kurumuş oldu. Sonuçta İspanya, ekonomik gelişmede Avrupa’nın diğer ülkelerinin gerisinde kaldı ve Kuzey Avrupa’nın ekonomik bakımdan daha aktif olan diğer toplumlarıyla karşılaştırıldığında nispeten yoksul bir ülke durumuna düştü.

9.2. İtalya’nın Ekonomik Gerileyişi İtalya nispeten sınırlı bir iç pazara sahip, doğal donanımı yoksul bir ülkeydi. Onun

ekonomik zenginliği, ürettiği mamul malların ve hizmetlerin çok yüksek bir oranını ihraç etmesinden kaynaklanıyordu. Orta Çağ’ın ikinci yarısı boyunca Avrupa ekonomisinin en aktif ve zengin bölgesi Kuzey İtalya idi. Profesyonel, pragmatik ve çıkarlarına düşkün tüccar bir elit tarafından yönetilen Venedik, Cenova, Floransa ve Pisa gibi İtalyan şehir devletleri, mülkiyet haklarını ve sözleşmelerin uygulanabilirliğini garanti eden siyasi ve hukuki müesseseler oluşturarak ticari kapitalizme uygun bir kurumsal yapı geliştirmişlerdi. Bankacılığın, muhasebe sistemlerinin, döviz ve kredi piyasalarının, etkin bir mali sistemin ve uzman bir diplomasinin gelişmesi gibi değişmelerde de öncülük yapan bu şehirlerin mali sistemleri sermaye birikimine elverişliydi. Yerli tüccar kadar yabancı tüccarın da serbestçe faaliyet gösterebildiği hoşgörülü bir yönetim anlayışı vardı.

İtalya, ticaret yoluyla ekonomik bir imparatorluk oluşturma başarısını gösterdi. İtalya, 1000-1500 yılları arasında ticaretin canlanmasında önemli rol oynadı. Karadeniz’deki limanlara kervanlarla Çin mallarının ulaşmasını sağlayan İtalya, Suriye ve İskenderiye yoluyla da Asya ürünlerinin ticaretini yaptı. Bu ticaret, yüksek değerli baharat ve ipekli kumaşların Avrupa’ya ithali açısından önemliydi.

İtalya’da ticaret yanında sanayi faaliyetleri de gelişmişti. İpekli ve pamuklu kumaş, pirinç, şeker kamışı ve cam üretimi teknolojileri Asya, Mısır ve Bizans’tan transfer edildi. 13. yüzyıldan itibaren denizcilerin zaman ölçmekte yararlandıkları kaliteli kum saatleri üretilmeye başlandı. İtalya, Avrupa’da cam üfleme teknolojisinde de öncü oldu. 15. yüzyılın sonuna kadar İtalya kaliteli sabun üretiminde tekel konumundaydı. 14. yüzyılda bir İtalyan icadı olan gözlük imaline başlandı. Asya ile yapılan ham ipek ve ipek ürünleri ticareti, ithal

172

ikamesine yol açtı. İpekli kumaş üretimi, Çin’den Hindistan ve Suriye’ye yayılmıştı. 12. yüzyılda da İtalya’da ipekli kumaş üretimine başlandı. Hükûmet, kaliteyi garanti altına alan düzenlemeler yaptı.

İtalya, gemicilik teknolojisinde de büyük ilerlemeler sağladı. Devlet, en büyük gemi inşacısıydı, ayrıca özel sektöre devlet gemilerini kiralıyor ve filoların organizasyonunu düzenliyordu. İtalya, Akdeniz’deki ticaret şartlarına uygun gemi tipleri geliştirdi. Bu devlet desteği, ticareti daha güvenli hâle getirerek özel tüccarların maliyetini düşürdü ve küçük sermayeli tüccarın da uluslararası ticarete katılmasına imkân verdi.

İtalya, ilk yazma eserler kütüphanelerini kurarak ve kitap yayınına öncülük yaparak Batı Avrupa’nın kültürel ve entellektüel gelişmesine de büyük destek verdi. İtalya, Batı’da klasik Yunan eserlerini yeniden tanıtarak Rönesans hareketinde önemli bir rol oynadı. Ünlü Galile’nin ders verdiği Padova Üniversitesi, Avrupa eğitiminin önemli bir merkeziydi.

İtalya, 15. yüzyılın sonunda Avrupa’nın en müreffeh ülkesiydi. Ancak 16. yüzyılla birlikte, İtalyan ekonomisini problemlerle karşı karşıya getiren önemli değişmeler oldu. İlk önemli olumsuz gelişme, İtalyan tüccarlarının baharat ticaretindeki rolünün büyük ölçüde azalmasıydı. Osmanlı İmparatorluğu’nun yükselişi ile Bizans’ın düşüşü, Doğu Akdeniz’deki haçlı devletlerinin ve Mısır’da Memlük yönetiminin son bulması İtalya’nın Asya ile temasının kesilmesine yol açtı. Bir yandan Osmanlıların Suriye ve Mısır ile ticarete sınırlamalar getirmesi, öte yandan Portekiz’in doğrudan Asya’dan baharat getirerek rekabet etmesi 16. yüzyılın başında İtalyan tüccarlarının Doğu ticaretindeki rolünün önemli ölçüde azalmasına neden oldu.

Deniz taşımacılığında da olumsuz gelişmeler söz konusuydu. Tek direkli gemilerin yerini tam yelkenli ve üç direkli gemiler alınca kürekli İtalyan gemileri demode oldu. İtalyan tersanelerinde üretimin düşmesi sonucunda dışarıdan, artan miktarda gemi ithal edilmeye

başlandı.

16. yüzyıl boyunca Avrupa’nın diğer ülkeleri, özellikle Hollanda, Belçika, Lüksemburg ve İngiltere üretimlerini yeni ölçeklerde ve yeni metotlarla geliştirir ve ürünlerini başarılı bir şekilde uluslararası pazarlara sürerlerken, İtalya ekonomik açıdan daha az etkin olmaya başladı. Yine de 16. yüzyılın sonuna kadar uluslararası pazarlarda talep artma eğiliminde olduğu için İtalyan ekonomisi büyük bir güçlükle karşılaşmadı. 16. yüzyıl, İtalyan ekonomisinin pastırma yazı dönemiydi.

17. yüzyılla birlikte şartlar değişti. Bir dizi faktör, uluslararası ekonomik durumu altüst etti. Amerika’dan kıymetli maden ithalleri azalma dönemine girdi ve bu durum, İspanya’nın ekonomik bir gerileme süreci içine girmesine yol açtı. Orta Avrupa’da 1618’de 30 yıldan daha fazla bir süre Alman devletlerinin bulunduğu bölgeye yıkım ve sefalet getiren yıkıcı bir savaş patlak verdi. 17. yüzyılın başlarında nüfus ve gelirin azalmasına yol açan gerilimli iç durumun bir sonucu olarak Osmanlı mahallî pazarlarında belirgin bir kötüleşme vardı. İspanyol, Alman ve Türk pazarlarındaki bu daralma, uluslararası alanda derhâl etkisini gösterdi. Bu güç rekabet şartlarında, ancak en etkin ekonomiler ayakta kalabildi. Hollandalı,

173

İngiliz ve Fransız malları, İtalyan mallarını yalnız dış pazarlardan değil İtalyan pazarından bile kovdu.

İç ve dış pazarlardaki bu kayıplar, üretimde azalmaya, imalat ve hizmet sektörlerinde önemli ölçüde negatif yatırıma yol açtı. Her şehirde, bütün üretim alanlarında büyük düşüşler görüldü. İtalyan mal ve hizmetlerinin yerini başkalarının almasının temel nedeni, İngiliz, Hollandalı ve Fransız mal ve hizmetlerinin daha düşük fiyatlarla arz edilmesiydi. Bu fiyat farklılığının ilk önemli sebebi, İtalyan mallarının daha kaliteli olmasıydı. İtalyan imalatçıları, kısmen geleneklerinin bir sonucu olarak daha da önemlisi lonca düzenlemelerine bağlılıklarından ötürü eski metotlarla üretmeye devam etmekteydiler. Tekstil alanında İngiliz ve Hollandalı üreticiler, daha parlak renkte, daha ince ve daha az dayanıklı mallar üretmekteydi. Kalite açısından onların malları, İtalyanlarınkinden daha düşüktü, ancak daha ucuzdu.

İtalyan mallarının pahalı olmasının tek nedeni daha kaliteli olmaları değildi. İtalya’da üretim maliyetleri de daha yüksekti. Bunun ilk nedeni, loncaların geniş kapsamlı kontrolünün İtalyan imalatçılarını eski ve geri üretim ve organizasyon tekniklerini kullanmayı sürdürmeye zorlamasıydı. Ayrıca İtalya’da vergi baskısı yüksekti ve vergi sistemi kötü bir şekilde düzenlenmişti.

Üçüncü ve daha önemli bir neden ise İtalya’da ücretlerin rakip ülkelere göre daha yüksek olmasıydı. 16. yüzyılın fiyat ihtilali sırasında nakdî ücretler, İtalya dışındaki ülkelerde fiyatlardaki artışı izleyememişti. İtalya’da ise güçlü lonca teşkilatı yüzünden işçiler, fiyatlardaki artış oranında ücretlerini yükseltmeyi başardılar. İngiltere’de reel ücretler, 17. yüzyılın başlarında yüzyıl öncesine göre daha düşükken İtalya’da 16. yüzyıl boyunca ücretlerde bir kötüleşme görülmedi. İtalya’da ücretler, 17. yüzyılın başlarında diğer ülkelerin çok üzerindeydi. Bu yüksek ücretler, daha yüksek bir işgücü prodüktivitesi ile dengelenmiş olsaydı; İtalya bundan zarar görmeyebilirdi. Ancak İtalyan işçisinin prodüktivitesi de İngiliz, Fransız ve Hollandalı işçiden daha düşüktü.

Bu gelişmeler, İtalyan ekonomik büyümesinin 16. yüzyıla kadar motorunu teşkil eden dış ticarette büyük değişmelere yol açtı. İtalyan ihracatı, hem miktar olarak büyük düşmeler gösterdi hem de daha çok zirai mallar ve yarı mamullerden ibaret olmaya başladı. Zeytinyağı, buğday, şarap, yün ve özellikle de ham ve iplik hâlinde ipek başlıca ihraç malları oldu. İtalya; İngiltere, Fransa ve Hollanda’dan mâmul mal ithal eden bir ülke hâline geldi. Dış ticaretteki

bu değişme, ekonomide yeni oluşumlara yol açtı. Emek ve sermaye, imalat ve hizmet sektörlerinden tarıma kaydı. Çünkü dış talep; zeytinyağı, şarap ve ham ipek üretimini teşvik ediyordu. Denizcilik hizmetlerinde de pasif bir duruma düşen İtalya’nın şehirleri canlılıklarını kaybetti. İtalya, Avrupa’da az gelişmiş bir bölge olarak yeni ekonomik kariyerine başladı.

9.3. Kuzey Hollanda’nın Ekonomik Yükselişi Geleneksel olarak Hollanda, 17 eyaletten oluşan iki bölgeye ayrılır. Bu eyaletler,

siyasi yakınlıkları nedeniyle 16. yüzyılda İspanya İmparatorluğu’nun ticari imkânlarından yararlanıyorlardı. 11. ve 15. yüzyıllar arasında Güney Hollanda, Avrupa’nın ekonomik gelişme merkezlerinden biri olan İtalyan kutbunun hemen ardından geliyordu. 13. ve 14.

174

yüzyıllarda Kuzey Avrupa’nın en önemli uluslararası iş merkezi Bruj’du. 15. yüzyıl ile 16. yüzyılın ilk yarısında Güney Hollanda’daki Antwerp; baharatlar, İngiliz kumaşları, İtalyan ipeklileri, Alman gümüşü gibi değerli mallarda en parlak uluslararası finans ve ticaret

merkeziydi. Flandra’nın tekstil ürünleri, Kuzey ve Orta Avrupa’da en iyi yünlü kumaşlardı.

Kuzey Hollanda ise güney bölgeleri ile aynı seviyede değildi. Kuzey Hollanda ekonomisinin en önemli sektörleri tarım, hayvan yetiştiriciliği ve gemiciliğe bağlı olarak Baltık bölgesi ile ticaret ve balıkçılıktı. Kuzey Hollanda’daki Amsterdam, 16. yüzyılda hububat ve kerestede uluslararası ticaretin ana merkezi olmuştu.

1568’de İspanya’ya karşı isyanla ve bunu izleyen savaşla birlikte Güney Hollanda harap oldu. Savaş yüzünden önemli tekstil merkezleri büyük zarar gördü. 1585’te Antwerp şiddetle yağmalandı. Güney bölgeleri İspanyol egemenliği altına düştü.

1609’da barış yapıldıktan sonra 7 kuzey eyaleti, Hollanda Cumhuriyeti olarak siyasi bağımsızlığını elde etti. Daha şaşırtıcı olan husus, yeni devletin ekonomisinin olağanüstü şekilde canlı olmasıydı. Gerçekten Hollanda; İspanya gibi dev bir ülke ile 40 yıl savaşmasına ve doğal kaynaklar bakımından fakir olmasına rağmen Avrupa’nın en dinamik, en gelişmiş ve en rekabetçi ekonomisi hâline geldi.

Kuzey Hollanda’nın bu ekonomik canlılığında en önemli rolü, Güney Hollanda’dan kaçarak Kuzey Hollanda’ya sığınan insanlar oynadı. Onların arasında pek çok usta, sanatkâr, denizci, tüccar, maliyeci ve meslek sahibi bulunuyordu. Bunlar beraberlerinde Kuzey

Hollanda’ya sanatkârlığı, ticari bilgiyi, teşebbüs ruhunu ve likit sermayelerini götürdüler. Nitekim 17. yüzyılın başında, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi’nde hisse sahiplerinin en güçlü gruplarından biri bu göçmenlerden oluşuyordu. Yine 1609 - 1611 yılları arasında bu göçmenler, Amsterdam’ın en büyük bankasındaki mevduatın yarısının sahibi durumundaydılar.

Daha sonra okyanus ticaretinin gösterdiği gelişmeler, Kuzey Hollanda’nın bir altın çağa girmesine yol açtı. Amsterdam, bütün dünyadan gelmiş malların bulunabileceği uluslararası bir pazar hâline geldi. Amsterdam’daki fiyatlar, diğer Avrupa pazarlarındaki fiyatları da belirliyordu. İtalyanlardan alınan iş teknikleri düzenlenmiş ve daha da geliştirilmişti. Sermaye piyasası doğmuş, modern kapitalizmin bütün özellikleri ortaya çıkmıştı. Hollandalılara dünyanın her tarafında rastlamak mümkündü.

Kuzey Hollanda, 17. yüzyılda gemicilik ve ticarette Avrupa’nın en önde gelen ülkesiydi. Ticari filosu yalnız sayı olarak değil, kalite olarak da Avrupa’nın diğer ülkelerinden mukayese edilemeyecek kadar ileriydi. Hollanda ekonomisinin en dinamik ve görkemli sektörü dış ticaretti. Hollanda, hem denizaşırı uzak mesafeli ticaretten hem de Avrupa sularında yapılan ticaretten büyük kazançlar sağlıyordu. Özellikle Baltık ticaretinde Hollandalılar mutlak bir hâkimiyete sahipti.

Hollanda’nın ekonomik refahı, yalnızca ticari başarıya dayanmıyordu. 17. yüzyılda Hollanda’nın tarım ve imalat sektörleri de oldukça gelişmişti. 1700’de işgücünün sadece

175

%40’ı tarımda faaliyet gösteriyordu. Hollanda, Avrupa tarım uzmanlarının merkezi hâline gelmişti. Avrupa’nın diğer kesimlerinden 2-3 kat daha yüksek zirai verim almayı başarıyordu. İmalat sektörü de belirgin şekilde ve yaygın ölçüde gelişmişti. Hollandalıların imalat faaliyetlerinin bir bölümü uluslararası ticaretle yakından alakalıydı. Bu faaliyetler, ham olarak veya kısmen mamul durumda ithal edilmiş malların bitmiş hâle getirilmesiyle ilgiliydi. İthal tütünün kesilerek paketlenmesi, ithal ipeğin dokunması, ithal şekerin rafine edilmesi önemli ekonomik faaliyetlerdi.

Hollandalılar, rüzgâr enerjisinden de çok geniş ölçüde yararlandılar. Bunu, denizlerde yelkenleri daha bol ve rasyonel şekilde kullanarak karada ise rüzgâr değirmenleri ile başardılar. Bir hesaba göre 17. yüzyıl ortasında Kuzey Hollanda’da 3.000 değirmen işlemekteydi. Bunlar, 50.000 atın kullanılması ile sağlanabilecek miktarda enerji üretiyordu.

Hollandalıların ekonomik başarılarının temelini, dünyanın her yerinde her şeyi diğer ülkelerden daha ucuza satabilmeleri oluşturuyordu. Bu sonuca büyük ölçüde üretim maliyetlerini düşürerek ulaşmışlardı. Aslında Hollanda’da ücretler oldukça yüksekti. Bütün tüketim mallarına ağır vergiler konmuştu. Ancak Hollanda, işçisinin prodüktivitesini bu mukayeseli dezavantajını giderecek şekilde yükseltmişti. Bunun için emekten tasarruf sağlayıcı çok sayıda teknik yaygın ölçüde uygulamaya konmuştu.

Hollandalılar, herhangi bir şekilde maliyeti düşüremediklerinde malın kalitesini düşürüyorlardı. Nitekim yünlü üretiminde düşük kaliteli, fakat parlak renkli kumaşlar yaptılar. Böylece kaliteli kumaş üretenlerin aleyhine olarak pazarlarını genişlettiler. Fiyatı düşürmek için kaliteden fedakârlık yapan Hollandalılar, Orta Çağ’da ve Rönesans dönemi başlarında geçerli bir prensipten ayrılmış oldular. Orta Çağ esnaf ve tüccarı, üretim birimi başına kârını maksimize etmeye uğraşırdı ve bu nedenle yüksek kalitede ısrar ederdi. Hollandalılar ise kitle üretimine yöneldiler ve satış miktarını arttırarak kârlarını maksimize etmeye gayret ettiler. Birim başına düşük kârlarla yetinen Hollandalıların bu tutumu, yeni ve daha geniş sosyal grupların Avrupa’da sosyal merdivende ilerlemesinden ve talebin fiyat elastikiyetinin artan

sayıda mal için yükselmesinden de destek gördü.

Hollanda, modern dönemin başlarında Avrupa’nın ekonomik açıdan en gelişmiş, en yoğun nüfuslu ve en yüksek oranda şehirli nüfusa sahip ülkesiydi. Hollanda, ekonomik

büyümeyi başaran ilk ülke oldu ve uzun bir süre Avrupa’da kişi başına gelir düzeyi en yüksek ülke olma özelliğini korudu. Ancak 18. yüzyılda Hollanda bu üstünlüğünü yitirdi. Onun iki önemli rakibi olan İngiltere ve Fransa, denizlerdeki güçlerini büyük ölçüde geliştirerek Hollanda’nın hükmettiği pazarlardaki egemenliğine son verdiler. 1720-1820 tarihleri arasında İngiltere, dış ticaretini 7’ye katlarken Hollanda’da dış ticaret hacmi beşte bir ve kişi başına gelir altıda bir oranında düştü.

9.4. İngiltere’nin Ekonomik Yükselişi İngiltere, 15. yüzyılın sonunda İtalya, Hollanda, Fransa ve Güney Almanya gibi o

zamanın gelişmiş ülkeleri ile karşılaştırıldığında geri kalmış ve nüfus olarak küçük bir ülke idi. İngiltere ve Galler’de 4 milyondan daha az nüfus yaşıyordu. Oysa Fransa 15 milyon, İtalya 11 milyon, İspanya 6-7 milyon nüfusa sahipti. İngiltere, teknolojik ve ekonomik açıdan

176

da kıta ülkelerinin gerisindeydi. İngiliz dış ticaretinin %40’ı yabancıların elindeydi. İngiltere’nin en büyük ticaret şehri olan Londra, Kıta Avrupa’sının büyük şehirlerinin servet ve büyüklük bakımından oldukça gerisindeydi.

Ancak İngiltere, küçük bir ada devleti olması nedeniyle Kıta Avrupa’sındaki yüksek maliyetli yıkıcı savaşların dışında kalabilmişti. Öte yandan İngiltere, Avrupa’nın en iyi yün yetiştiricisiydi. 1300’lerde İngiltere, yünün ülke içinde işlenmesi için ham yüne ihracat vergisi koyarken kumaş ihracını vergi dışı bıraktı. Böylece İngiliz üreticisi, kıtadaki rakiplerine göre ham maddesini daha düşük fiyatla temin etme imkânını buldu. Bu uygulamanın sonucunda, 14. yüzyıldan itibaren daha fazla yünlü kumaş üretilmeye başlandı. Orta Çağ’ın sonlarında yün ve yünlü kumaş, İngiliz ihracatının büyük bir kısmını oluşturuyor ve bu ihracat içinde yünlü kumaşın ham yüne oranı giderek artıyordu. Ham madde yerine bu maddelerden

yapılmış mamul ürünlerin ihracına doğru geçiş, ekonomide imalat sektörünün artan ağırlığının bir işaretiydi.

Tekstil ihracatındaki canlanma etkisini diğer sektörlerde de gösterdi. Ekili alanlar ham

yün ihtiyacını karşılamak için çayırlara dönüştürüldü. Tekstil sanayisi, tüm kırsal bölgelere yayıldı. İhracatın gelişmesi ithalatın da büyümesini sağladı. Bu dönemde İngiltere’nin önemli özelliklerinden biri, kapılarını dünyanın her tarafından gelmiş sermaye ve teşebbüse açmış olmasıydı.

İngiltere, süratle kıtanın en gelişmiş ülkeleriyle aynı çizgiye yükseldi. 16. yüzyılın ortalarından itibaren ekonomide yeni sektörler de genişleyerek önem kazandı. Demir, kurşun, teçhizat, yeni tip kumaşlar, cam ve ipek üretimi 16. yüzyılın ikinci yarısında şaşırtıcı ölçüde arttı. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak 1688 ile 1801 yılları arasında millî gelir içinde tarımın payı %40’tan 32,5’e düşerken madencilik imalat ve inşaat sanayilerinin payı %21’den 23,6’ya, ticaret ve taşımacılığın payı %12’den 17,5’e yükseldi.

İngiltere’nin ekonomik büyümesinin en önemli nedeni, dış ticaretinde görülen büyük genişlemeydi. İngiltere’nin toplam ihracatı, 17. yüzyılın başları ile 18. yüzyılın başları arasında altı katına çıktı. 17. yüzyılın sonunda İngiltere, Hollanda’dan sonra kişi başına dış ticaret değeri en yüksek olan ülkeydi. Bu genişleyen dış ticaret içinde, Avrupa dışında yürütülen ticaret ile reeksport ticaretinin önemi giderek arttı. Nitekim 1640’larda reeksport ticareti, toplam ihracatın %18’i iken yüzyılın sonunda %31’ine yükseldi.

Bu gelişen dünya ticaretinin merkezi olan Londra’nın nüfusu 17. yüzyılın sonuna doğru 500.000’i aştı. Londra, dünyanın en büyük, en zengin ve en aktif metropolü oldu. Londra para piyasası, dünyanın en zengin ülkesinin ulusal kredi sisteminin merkeziydi. Londra, büyük hacimlere varan liman ticareti sayesinde tüm dünyanın kredi merkezi hâline gelmiş ve Fransız savaşları ile durumları kötüleşen Amsterdam ve Paris’in yerini almıştı.

İngiltere’nin bu dünya çapındaki ticaret ağını geliştirmesini mümkün kılan başlıca kaynakları şunlardı:

1) İyi gemicilerin ve riske girme yeteneğine ve gerekli fonlara sahip tüccarların

177

çokluğu.

2) Fiziki ve mali kapitalin nispi bolluğu.

3) Gelişmiş bir kredi, ticaret ve sigorta organizasyonunun varlığı.

4) Tüccar sınıfının isteklerine karşı duyarlı bir yönetimin varlığı.

5) Krallık deniz gücünün üstünlüğü.

Uluslararası ticaret, İngiltere’nin ekonomik gelişmesine büyük katkılarda bulunmuştur. Bu katkılar özetle şöylece sıralanabilir:

1) Dış ticaret, İngiliz sanayisinin ürünlerine talep yaratmıştır. Çoğu sanayi öncesi ekonominin karşılaştığı problemlerden biri, iç satın alma gücü düzeyinin sınai ihtisaslaşmaya imkân vermeyecek kadar düşük olmasıdır. İhtisaslaşma olmadan ölçek ekonomisinden

yararlanmak ve bir ürünün nüfusun büyük bir kesimi tarafından elde edilebilecek ölçüde maliyet ve fiyatını düşürebilmek mümkün değildir. İngiltere dünya pazarından yararlanarak bu kısır döngüyü kırmıştır.

2) Uluslararası ticaret, İngiliz sanayi ürünlerinin sayısını arttıran ve ucuzlatan ham

maddeleri elde etme imkânını sağlamıştır.

3) Uluslararası ticaret, yoksul ve az gelişmiş ülkelere İngiliz mallarını satın alma gücünü sağlamıştır. Ticaret iki yönlü bir süreçtir. İngiliz ithalatçıları, yabancılardan mal satın

alarak onlara İngiliz sanayiinin ürünlerini satın alabilecekleri kredi ve dövizi vermiş oldular.

4) Uluslararası ticaret, sınai ve zirai gelişmeyi finanse etmeyi kolaylaştıran ekonomik bir fazla yarattı. Uluslararası ticaretin kazançları tarıma, madenciliğe ve imalata

aktı. Bu olmaksızın müteşebbislerin yeni fikirleri, rotasyon sistemlerini ve makineleri üretken teşebbüslere dönüştürmeleri güç olurdu.

5) Uluslararası ticaret, dış ticaretin olduğu kadar ülke içi ticaretin de gelişmesinde etkili olan kurumsal yapı ve iş ahlakının doğmasına yardımcı oldu. Dış ticaretin gereklerinden doğan düzenli pazarlama, sigorta, kalite kontrol ve ürünün standartlaştırılması sistemleri ülke içinde verimliliğin yükselmesine önemli ölçüde katkıda bulundu. Herhangi bir alanda sürekli ekonomik gelişmenin temel şartları olan sağlam iş ahlakı ölçüleri, ticari atılımcılık ve riske girmeye hazır maceracı bir tutum uluslararası ticaret alanında nispeten daha süratle gelişti. Çünkü onlar olmaksızın dış ticaret mümkün olmazdı.

6) Son olarak uluslararası ticaretin genişlemesi büyük şehirlerin ve sanayi merkezlerinin gelişmesinin ana nedeniydi. Londra, Liverpool, Manchester, Birmingham ve Glasgow büyümelerinin önemli bir kısmını dış ticarete borçluydular.

Bu dönemde İngiliz ekonomisinin gösterdiği yüksek performansın temelinde İngiliz toplumunun karşılaştığı güçlükleri yeni gelişmelere bir başlangıç hâline

178

getirebilme gücü yatıyordu. Bu sayede İngiliz ekonomisi, karşılaştığı çeşitli meydan okumalara sağlıklı bir organizma gibi başarılı ve yaratıcı cevaplar verebilmişti.

İngilizler 1550’lerden sonra yünlü dokuma sektöründe artan ölçüde dış rekabetle karşılaştıklarında yenilgiyi kabul etmediler. İspanyol baskısından kaçarak İngiltere’ye yerleşen Güney Hollandalıların da yardımıyla süratle Hollandalıların üretim metotlarına kayan İngilizler, yabancı tüccarın İngiltere’ye gelip yün ve yünlü kumaş almasını beklemeyerek Kuzey Afrika ve Orta Doğu’da yeni pazarlara girdiler.

İngiltere, karşılaştığı ciddi kıtlıklara karşı ise sahip olduğu daha bol kaynaklardan

yararlanmasını mümkün kılan yeni teknikler geliştirdi. Enerji probleminin çözümü, bunun en güzel örneğidir. İngiltere, hiçbir zaman bol ormanlı bir ülke değildi. Sahip olduğu ormanlar da 16. yüzyıl boyunca nüfusun, inşa faaliyetlerinin, ısınma için odun kullanımının ve pek çok sanayi dalı için bilinen tek yakıt olan odun kömürü üretiminin artışı nedenleriyle tahrip olmakta ve İngiliz orman rezervleri süratle erimekteydi. Nitekim 1530 ile 1620 arasında odun kömürü fiyatlarındaki artış, genel fiyat seviyesindeki yükselmeyle aynı düzeydeydi. Oysa 1620 ile 1690’lar arasında fiyatların sabit kaldığı ya da küçük düşmeler gösterdiği bir dönemde odun kömürü fiyatları iki katına çıkmıştı. Nispi fiyatlardaki değişme, İngiltere’de yakıt krizinin had safhaya ulaştığını göstermekteydi. Bu kriz, pek çok sanayide üretimin düşmesine yol açtı. 16. yüzyılın ortalarından itibaren silah imalatçısı ve ihracatçısı bir ülke hâline gelen İngiltere, 1630’lara doğru, kendi ihtiyacına yetecek miktarda bile silah üretemiyordu.

İngiltere, bu enerji krizine iki şekilde cevap verdi. İlk olarak orman bakımından zengin olan İskandinav ülkeleri ile ticaretini güçlendirdi. İkincisi ve daha önemlisi, İngiliz adalarında bol olarak bulunan yakıtlara başvurdu. 16. yüzyılın başlarından itibaren kok kömürü, gerek evde ısınmak için gerekse sanayide enerji kaynağı olarak kullanılmaya başlandı. Bütün bu başarılarının bir sonucu olarak 1700’lerden itibaren İngiltere, Kıta Avrupa’sının önde gelen ekonomisi Hollanda’yı geride bıraktı. Artık İngiltere, dünyanın en etkin ve en hızlı gelişen ekonomisiydi. Bu durum, ona yüzyıl sonra Sanayi Devrimi’ni ilk başaran ülke olmanın da yolunu açtı.

179

Uygulamalar

180

Uygulama Soruları

181


Bu bölümde, 17. yüzyılda Avrupa’da ekonomik güç dengelerinde ortaya çıkan önemli değişme ele alınmıştır. Akdeniz ekonomileri düşüş içine girerken Atlantik ekonomileri Avrupa’nın yükselen yeni iktisadi güçleri olmuşlardır.

182

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi 17. yüzyılda İspanya’nın ekonomik güç kaybına uğrayışının nedenlerinden değildir?

a) Avrupa’yı birleştirme amacıyla girişilen savaşlar

b) İktisat politikası uygulamaları

c) İnsan kaynağının yetersizliği

d) Gemicilik teknolojisinde geri kalınmış olması

2) Aşağıdakilerden hangisi 17. yüzyılda İtalya’nın ekonomik güç kaybına uğramasının nedenlerinden değildir?

a) Osmanlıların Suriye ve Mısır ile ticarete sınırlamalar getirmesi

b) Portekiz’in baharat ticaretine girmesi

c) Nüfusun düşmesi

d) Uluslararası piyasalarda talebin daralması

3) Aşağıdakilerden hangisi 17. yüzyılda İtalyan üreticisinin dış piyasalarda rekabet gücünün zayıflamasının nedenlerinden değildir?

a) Gümrük tarifelerinin yüksek olması

b) Loncaların politikaları

c) İşçi ücretlerinin yüksekliği

d) İşçi verimliliğinin düşük olması

4) Orta Çağ’ın sonlarında İngiltere’de giderek önem kazanan imalat sektörü aşağıdakilerden hangisidir?

a) Pamuklu dokuma sanayi

b) Silah sanayi

c) Yünlü dokuma sanayi

d) Cam sanayi

5) 17. yüzyılda İtalya’da işçi ücretlerinin diğer ülkelere göre daha yüksek olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

183

a) Loncaların gücü

b) Nüfusun yetersiz olması

c) Sendikaların çabası

d) Hükûmet politikaları

Cevaplar

1)D, 2)C, 3)A, 4)C, 5)A

184

10. SANAYİ DEVRİMİ

185


10.1. Sanayi Devrimi’nin Açıklamaları 10.2. Sanayi Devrimi’nin Zamanı 10.3. Zirai Değişmeler 10.4. Sınai Teknoloji ve Yenilikler 10.4.1. Yeniliğin Kaynakları 10.4.2. Buharlı Makine

10.4.3. Pamuklu Dokuma Sanayi

10.4.4. Demir Sanayisi

10.5. Sanayi Devrimi’nin Sonuçları

186

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Sanayi Devrimi ve ekonomik gelişmeler nasıl açıklanabilir? 2. Sanayi Devrimi gerçekten bir devrim miydi?

3. Hangi ekonomik gerekçeler Avrupa’nın bazı ülkelerinin Sanayi Devrimi’ne geç intibak etmeleri sonucunu doğurmuştur?

187



Sanayi Devrimi ve

özellikleri

İnsanlık tahihinde yaşanan ikinci önemli ekomomik devrim olan Sanayi

Devrimi’ni ayrıntılı bir şekilde kavrayabilmek.


Sanayi Devrimi ve nüfus Bu süreçte yaşanan nüfus artışının nedenlerini ortaya koyabilmek.


Sanayi Devrimi ve teknoloji Sanayi devrimi sürecinde yaşanan zirai değişimlerin ve teknoojik yeniliklerin

anlaşılması.


188

Anahtar Kavramlar

Sınai üretim

Teknolojik gelişmeler Nüfus

Nitelikli iş gücü

189

Giriş

İnsanlığın ekonomik tarihindeki ikinci önemli dönüm noktası olan Sanayi Devrimi ile

birlikte ilk kez nüfus artışı ile sürekli gelir artışı bir arada gerçekleşmiştir.

Sanayi devrimi, modern iktisat tarihçileri tarafından insanlık tarihinin ikinci önemli dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. 1750 ile 1830 arasında ilk kez İngiltere’de başlayan bu gelişme, Batı insanının hayat tarzını ve seviyesini köklü biçimde değiştirmiştir.

Sanayi ve devrim kelimelerinin yan yana getirilmesi, değişimin ani ve yıkıcı olduğu izlenimini uyandırabilir. Ancak sürekliliğin ekonomik sürecin temel bir özelliği olduğu dikkate alınırsa devrim kavramıyla dönüşümün büyüklüğünün ve derinliğinin vurgulanmak istendiği açıktır.

Sanayi devrimi ile birlikte dünya tarihinde ilk kez nüfus artışı ile hayat standartlarındaki yükselme birlikte gerçekleşmiştir. Sanayi öncesi bir ekonomiyi

sanayileşmiş bir ekonomiden ayıran en temel özellik, refah ve üretkenlik düzeyinin değişmez olmasıdır. Ancak bu, sanayi öncesi bir ekonomide hiçbir değişmenin ve hatta ekonomik büyümenin olmadığı anlamına gelmez. Fakat böyle bir gelişme ortaya çıksa bile ya çok yavaş veya geçici ya da kolaylıkla geriye çevrilebilir bir niteliktedir.

Sanayi öncesi toplulukların kişi başına gelirlerinde ortaya çıkan değişmeleri belirleyen temel faktör nüfus artış oranıydı. Nüfus arttığı zaman kişi başına üretim düşmekteydi. Yeni bir üretim tekniğinin veya yeni bir kaynağın keşfi ya da yeni bir pazarın açılması gibi herhangi bir nedenle üretim artarsa nüfus hemen onu izliyor ve kişi başına gelirlerde ortaya çıkan kazancı sonuçta yok ediyordu.

Sanayi öncesi ekonomilerde nüfus ve gelirler arasındaki bu denge, yüzünden nüfus artışı ekonomik büyümeyi sınırlamaktaydı. Sanayi Devrimi, bu sınırlamayı aşmanın tarihteki tek başarılı örneğini teşkil etmektedir. İngiltere’de başlayan ve daha sonra diğer ülkeleri de etkileyen Sanayi Devrimi, daha çok insanın daha fazla mal ve hizmet elde etmesini sağlamıştır. Bu özelliğiyle Sanayi Devrimi’ni başarılı bir ekonomik büyüme örneği olarak görmek mümkündür.

Sanayileşmenin en orijinal örneği İngiltere’de gerçekleşmiştir. Çünkü İngiltere’deki Sanayi Devrimi, ilk Sanayi Devrimi idi ve daha sonraki sanayileşme örneklerinden farklı olarak dış yardım ve hükûmet desteği olmaksızın kendiliğinden ve hür teşebbüs ekonomisi kuralları içinde ortaya çıkmıştı.

190

10.1. Sanayi Devrimi’nin Açıklamaları Aslında Sanayi Devrimi, pek çok özel ve istisnai şartın İngiltere’de son derece uygun

bir şekilde bir araya gelmesinin sonucuydu. Ancak yine de iktisat tarihçileri, bu büyük değişimi anlayabilmek için tek nedene dayalı pek çok açıklama ileri sürmüşlerdir:

Resim 13: Sanayi Devrimi (Kaynak)

1) Sermaye teşkili oranındaki artışı, Sanayi Devrimi’nin nedeni olarak ileri

süren bazı iktisat tarihçileri, bu artışı da ya yatırımları teşvik eden düşük faiz oranlarına ya da muhtemel yatırımcılara tesadüfi kazançlar sağlayarak zorunlu tasarruflar yaratan kâr enflasyonuna bağlamışlardır.

2) Bazı iktisat tarihçileri ise Sanayi Devrimi’ni, 16. yüzyıldaki coğrafi genişlemenin bir sonucu olarak dünya ticaretinde modern zamanlarda meydana gelen artışla açıklamışlardır. Dünya ticaretindeki artıştan en büyük payı İngiltere almış ve bu da İngiliz ihracat sanayisini uyararak genel ekonomik büyümeyi sağlamıştır.

3) Sanayi devriminin diğer bir açıklamasını teknolojik değişmeler teşkil etmektedir. Bilim alanında ortaya çıkan gelişmelerin sağladığı bilgi birikiminin sınai makinelere ve iş organizasyonuna uygulanması ekonomik verimliliği yükseltmiştir.

4) Sosyal davranışlarda ortaya çıkan köklü değişmeler, Sanayi Devrimi’nin

açıklanmasında kullanılan bir başka nedeni oluşturmaktadır. Felsefi ve dini düşüncelerdeki değişmelerin bir sonucu olarak çalışma ve tutumluluk, insani erdemler olarak yüceltilmiş, servete karşı daha rasyonel bir ahlak anlayışı doğmuş ve serbest ekonomi gelişmişti. Bütün bu değişmeler, kapitalist teşebbüs ruhunun canlanmasına neden olmuştu.

5) İktisadi gelişme, uygun bir kurumsal çerçeve içinde gerçekleşebilir. Hukuki ve

sosyal çevre, doğal çevre gibi maddi gelişmeyi teşvik edici ya da engelleyici rol oynayabilir.

19. yüzyıl İngiltere’sinde ekonomik faaliyetlerin çerçevesini oluşturan kurumsal yapı kişisel girişimciliğe ve teşebbüslere geniş imkân tanıyan, mesleki özgürlük ile coğrafi ve sosyal hareketliliğe izin veren, özel mülkiyete ve yasaların üstünlüğüne dayanan, maddi amaçlara ulaşmak için bilim ve aklı esas alan özellikleriyle ilk Sanayi Devrimi için uygun bir ortam oluşturmuştur.

191

Bütün bu faktörlerin Sanayi Devrimi olarak nitelenen büyük değişimde belirli bir rol oynadığı açıktır. Ancak sanayileşme, teknolojik değil daha çok sosyokültürel bir değişim hadisesidir. Sanayileşmede rol oynayan diğer bütün faktörler, uygun bir sosyokültürel ortamda ortaya çıkabilir. İlk sanayileşen ülkelerin İngiltere ile sosyal ve kültürel özellikleri itibarıyla en çok benzeyen ülkeler olması bir tesadüf sonucu değildir.

10.2. Sanayi Devrimi’nin Zamanı Sanayi devriminin kronolojisi, iktisat tarihi literatüründe verimli bir tartışma kaynağı

olmuştur. Bu tartışmaların asıl amacı; temel değişim sürecinin sebepleri, niteliği ve sonuçlarını değerlendirebilmek için İngiliz sanayileşme tarihinin bir kronolojisini çıkarmaktı.

İngiliz sanayileşme tecrübesini devrim kavramı çerçevesinde ele alan ilk iktisat

tarihçisi Arnold Toynbee’ye göre 1750’lerde İngiliz ekonomisinde köklü bir değişim başladı ve bunu 1850’lere doğru tamamlanan hızlı ve genel bir sanayileşme süreci izledi.

Daha sonra pek çok iktisat tarihçisi, Toynbee’nin önerdiği tarihlere itirazda

bulundular. Bir yanda onun başlangıçlarını organize olmuş imalat sanayinin başlangıçlarına kadar götürenler, diğer yanda ise İngiltere gibi tamamen sanayileşmiş bir ülke için bile henüz sürecin bitmediğinde ısrar edenler yer almaktadır. J.H.Clapham, 1850’lerde sanayileşmenin pamuklu dokuma ve demir sanayileri ile sınırlı olduğunu; makineleşmenin ve fabrika sisteminin diğer alanlara yayılması suretiyle genel bir sanayileşmenin çok daha ileri tarihlerde tamamlandığını ileri sürdü.

Öte yandan John U. Nef ise tarihte devamlılığın esas olduğunu belirterek büyük ölçekli sanayinin ve teknolojik değişmenin başlangıçlarının 16 ve 17. yüzyıllara kadar götürülebileceğini, bu dönemdeki ekonomik gelişmelerin 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın ilk yarısındaki değişmeler kadar önemli olduğunu savundu. Nef’e göre Büyük Britanya’nın sanayileşmesi, 18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılın başları ile ilişkilendirilen ani bir olay olarak değil de 16. yüzyılının ortalarına kadar uzanan ve 19. yüzyılın sonuna doğru sınai devletin doğuşuyla sonuçlanan uzun bir süreç olarak değerlendirilmelidir. Hatta bir görüşe göre sanayileşme, Orta Çağ’da Batı Avrupa’da ortaya çıkan yeniliklerin birikimli bir uzantısıdır. Dolayısıyla sanayileşmenin başlangıçları, 1000 yıllarına kadar götürülebilir. Sonuç olarak 1750, sanayileşmenin başlangıcı için geç; 1850 ise değişimin tamamlanması açısından erken bir tarihtir.

Yakın zamanlarda yapılan çalışmalarda ise Sanayi Devrimi’nin zamanı ile ilgili yorumlara, ekonomik büyüme hızıyla ve dış ticaretin gösterdiği gelişmeyle ilgili istatistik bilgiler yön vermektedir. Bu yeni yaklaşım, ilk Sanayi Devrimi’ni İngiliz uluslararası ticaretinin yukarıya doğru önemli bir sıçrama gösterdiği 1780’lerden başlatmaktadır. Hatta Prof.W. Rostow, Sanayi Devrimi’ni uzun bir süreçten çok, Toynbee gibi ani ve hızlı bir değişme olarak görmüş ve onu 1783-1802 gibi çok kısa bir döneme sıkıştıran bir teori geliştirmiştir.

Rostow, 20. yüzyılın sanayi öncesi ekonomilerinin problemleriyle ilgilenenlere stratejik politika önerileri sunabilecek bir şekilde İngiliz ekonomik tarihini yorumlamaya

192

çalışmış ve bu yaklaşım, onu Sanayi Devrimi’ni bir süreçten çok bir vaka olarak görmeye sevk etmiştir. Rostow, ekonomik gelişmenin safhalarıyla ilgili modelinde 1783-1802

dönemini, İngiliz ekonomisinin sürekli büyüme için kalkışa geçtiği, modernleşmeye dönük güçlerin kesin başarı kazandığı ve ekonomik gelişmeye doğru otomatik ve geri dönülmez bir değişimin başladığı bir zaman olarak tanımlamıştır.

10.3. Zirai Değişmeler

Başarılı sanayileşme ile yüksek zirai verimlilik arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Nüfusun bir bölümünün tarım dışında çalışmasına imkân verecek şekilde bir yiyecek fazlası üretilmesi, tarım dışı sektörlerin gelişebilmesinin ön koşuludur. Sanayileşmenin ortaya çıkmasına izin verecek olan yiyecek fazlası, ham maddeler, pazarlar ve sermaye için sanayi öncesi bir ekonomi tarıma bağımlıdır.

İngiltere’de 17. ve 18. yüzyıllarda, eski malikâne ilişkilerinde giderek yoğunlaşan değişmeler ortaya çıktı. Açık tarla sisteminin yol açtığı güçlükler ve şehir pazarlarının yarattığı yeni imkânlar geleneksel şekilde tarım yapılan toprakların süratle azalmasına yol açtı. Çevirme işlemleri (enclosure) sonucunda, açık tarla sistemi süratle tasfiye olmaya başladı. 1830’lara gelmeden çevirme hareketi büyük ölçüde tamamlandı. Yüzlerce hektardan oluşan büyük çiftlikler yaygın işletme hâline geldi. Böylece üretken olarak kullanılan toprakların alanı genişledi ve daha önemlisi açık tarla sisteminin teknolojik değişmeye getirdiği sınırlar ortadan kalkmış oldu.

İngiliz tarımında beş önemli değişme olmuştur. Öncelikle çiftçilik, Orta Çağ’ın ortak

yararlanılan açık tarlaları yerine büyük ölçekli işletmelerde yapılmaya başlanmıştır. İkinci olarak bitkisel üretim, daha önce işlenmeyen alanlara doğru genişlemiş; yoğun hayvan besiciliği benimsenmiştir. Üçüncü olarak daha önce gelenekler ve topluluğun ortaklaşa kararları ile yürütülen tarımsal faaliyetlere artık bilim ve deneye dayalı metotlar uygulanmaya başlanmıştır. Dördüncü olarak kendi kendine yeterli bağımsız küçük üreticilerin yerini, temel hayat standartları bakımından hava şartlarından çok, ulusal ve uluslararası pazar şartlarına bağımlı hâle gelen tarım işçileri almıştır. Son olarak da tarımsal verimlilikte büyük bir artış olmuştur.

İngiltere’de tarım artan nüfusu ve özellikle de sanayi merkezlerinin kalabalık nüfusunu besleyerek İngiliz sanayisinin ürünlerine olan satın alma gücünü arttırarak, sanayileşmeyi finanse etmek için gerekli kaynağın önemli bir kısmını sağlayarak ve sanayide istihdam edilebilecek bir işgücü fazlasını serbest bırakarak sanayileşmeye önemli katkı sağlamıştır. Tarım başarılı olamasaydı ilk Sanayi Devrimi’nin İngiltere gibi doğal kaynakları sınırlı olan bir ülkede ortaya çıkabilmesi güç olacaktı.

10.4. Sınai Teknoloji ve Yenilikler

Tarımdaki gelişmeler, çiftlik araçlarının daha iyi düzenlenmesi ile desteklenmişti. Ancak teknolojik değişmeler, asıl tarım dışı alanlarda, özellikle de sanayide daha büyük önem taşıyordu. 17. yüzyıl boyunca Hollanda, sanayi ve teknoloji alanında Avrupa’nın lideri durumundaydı. 18. yüzyılda ise İngiltere liderliği eline geçirdi.

193

10.4.1. Yeniliğin Kaynakları Modern ekonomik büyüme ile ilgili kesin olan bir husus, sürekli teknik değişime bağlı

olmasıdır. Sanayi öncesi ekonomilerde üretim teknikleri, normal olarak değişmeksizin ya da değiştirme düşüncesi olmaksızın kuşaktan kuşağa aktarılır. Buna karşılık teknolojik gelişme, istisnai ve kesintilidir. Sanayi Devrimi’nin başarısı, yeniliklerin hızını arttırmak ve onu sürekli bir akım hâline çevirmekti.

Bir ülkede yeniliklerin hızlanabilmesi için ekonomik teşvik ve teknik imkân en temel koşullardır. Genişleyen bir pazarın varlığı, üreticileri yeni metotları denemeye teşvik eder. 19. yüzyılda İngiliz mallarına olan iç ve dış talep artışı, üreticilere arzlarını arttırmaları yönünde önemli bir teşvik sağlamıştı. Yenilik için ekonomik koşulların elverişli olması önemlidir fakat

yeterli değildir; teknik imkânın da bulunması gerekir. Üretim metotlarında yenilikler için teorik ya da pratik bilgi alanında ortaya çıkan orijinal buluşlara ihtiyaç vardır. Ancak buluş, kendi başına ekonomik olarak etkin bir sonuç doğurmaz. Üretim imkânlarını genişleten, üretim faktörlerinin yeni bileşimlerini gerekli kılan ve yeni maliyet yapıları ortaya çıkaran şey, buluşun yeniliğe dönüşmesidir.

Bir buluşun ekonomik önemi, üretimde mevcut bir darboğazı kaldırdığı ya da daha önce karşılanamayan bir talebe cevap verdiği ölçüde artar. İngiltere’de 18. yüzyılın ortasından itibaren üretim sürecine uygulanmaya elverişli buluş ve fikirlerin akışında önemli bir artış olmuştur.

Buluşların yeniliğe dönüşmesini teşvik eden bir değişme fabrika sistemine geçişti.

Üretim kararları girdilerin yapısını değiştirmenin kâr açısından sonuçlarını değerlendirmeye alışkın profesyonel kapitalist müteşebbisin tam kontrolüne geçince, kazançlı olabilecek yenilik imkânlarının belirlenmesi ve uygulanması ihtimali büyük ölçüde yükseldi.

İngiliz Sanayi Devrimi’nde teknolojik gelişme, daha sonraki sanayileşme örnekleriyle karşılaştırıldığında daha yavaş bir hızla oldu. El çıkrığından enerjiyle çalışan iplik makinelerine ve demir ocaklarında yakıt olarak odun yerine kömür kullanımına geçiş oldukça süratli oldu. Ancak bunlar tipik örnekler değildi. İngiliz sanayisi, metotlarını modernleştirirken yavaşlığıyla dikkat çekmişti.

Yeniliklerin sanayide derhâl yaygın şekilde kabulünün önünde çok çeşitli engeller vardı. Bir yeniliğin başkalarınca kullanımını yasaklayan patent hakları, imalatçıların geliştirdikleri yeni metotları rakiplerinden sır gibi saklamaları ve pek çok makinenin başlangıçta yetersiz ve verimsiz olması yeniliğin yaygınlaşmasını önemli ölçüde geciktiriyordu. Yeni tekniklerin yayılmasını yavaşlatan diğer bir faktör de eski lonca sınırlamalarıydı. Ayrıca hükûmetlerin yeni endüstrileri teşvik etmek ya da eskilerini korumak için yaptıkları ayrıntılı üretim düzenlemeleri, uyguladıkları yüksek gümrük tarifeleri ve kurdukları devlet destekli tekeller teknolojik değişimi geciktirici bir etki yaratıyordu.

10.4.2. Buharlı Makine

Sanayi öncesi bir ekonomide yararlanılabilir enerji kaynakları kas, su ve rüzgâr gücüydü. Bunların hiçbiri, modern bir sınai ekonomiyi destekleyebilecek bir şekle dönüşme

194

imkânına sahip değildi. Su ve rüzgâr değirmenlerinden yüzyıllarca yararlanılmış ve onların yapılış şekillerinde pek çok iyileştirme sağlanmıştı.

Resim 14: Buharlı Makine (Kaynak)

Su ve rüzgâr gücü, hava şartlarına bağlı olduğundan yararlananların kısmen denetimleri altındaydı ve çok sınırlı bir enerji üretme potansiyeline sahipti. Ortalama bir su ve rüzgâr değirmeni, 5-10 beygir gücü enerji üretebiliyordu.

İlk buharlı makine, bir su pompası olarak düşünülmüştü. İngiltere’de sanayide kömür kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte üretimde büyük bir artış oldu. 1550’lerde 200 bin ton olan kömür üretimi 1700’de 3 milyon, 1800’de ise 10 milyon tona yükseldi. Bu çapta bir artış daha derinlere inmeyi gerektirdiğinden madenlerde toprak seviyesinin altında biriken suyu dışarı atabilmek için pompalara ihtiyaç vardı. Bu sorunu çözmek için buharlı makine icat edildi. Önce 1706’da Thomas Newcomen, kaba ve etkin olmayan bir makine yapmıştı. Bu makinenin en büyük eksiği, yaptığı işe göre yakıt tüketiminin çok fazla olmasıydı. 1760’larda James Watt, Newcomen’in makinesini önemli ölçüde geliştirdi. Birkaç yıl sonra Watt, pistonun karşılıklı hareketlerini dönme hareketine çeviren araçları icat edince buharlı motorlar, tekstil fabrikalarının temel güç kaynağı hâline geldi.

Buharlı makine, geniş bir alanda derhâl uygulama imkânına sahipti. Su pompalama makinesine uygulanarak daha derin damarlardan ucuz olarak kömür çıkartılmasına imkân verdi. Körüklü ocaklara uygulanarak odun kömürü yerine, kok kömürünün yakılmasına imkân verecek güçte hava basıncı sağladı. Böylece demir ocakları, mevsime ve bölgeye göre değişen su arzına bağımlı olmaktan kurtularak kömür ve demir kaynaklarının bulunduğu yerlerde sürekli işleyebildi. Buhar gücü; sanayi makinelerine uygulanarak iplik ve dokuma fabrikalarına, bira imalathanelerine, un değirmenlerine ve kâğıt fabrikalarına enerji sağladı ve çok çeşitli sanayi dallarında büyük ölçekli işletmeler kurulmasını sınırlayan önemli bir engeli

ortadan kaldırdı. 19. yüzyılda lokomotiflere uygulanan buharlı makine; demir ve kömür gibi ağır ham maddelerin ülkenin her tarafına taşınmasını mümkün hâle getirdi. Demir gemilere uygulanmasıyla Yeni Dünya’dan ucuz yiyecek ithalatını sağladı ve böylece sanayileşme sürecinin nihai sonucu olan uluslararası ihtisaslaşmayı teşvik etti.

Buharlı makine, ucuz ve kolaylıkla kontrol edilebilen bir güç kaynağı idi. Kömürden sağlanan kimyasal enerjiyi, mekanik enerjiye dönüştürüyordu. Sınai teşebbüslerin artık nehir

195

kenarlarında kurulması gerekmiyordu. Bunun yerine, yakında bir kömür madeninin bulunması sanayinin yerini tayin eden temel bir faktör oldu. Bu gelişme, nüfusun ve üretimin geniş ölçüde coğrafi olarak yer değiştirmesine yol açtı ve Avrupa’nın kömür bulunan alanları, başlıca nüfus yığılma merkezleri oldu.

10.4.3. Pamuklu Dokuma Sanayi

Sanayi devrimi öncesinde önem kazanan ve putting-out sistemi çerçevesinde organize olan dokuma sanayisi, finansman ve dağıtım açısından büyük ölçekli sanayiye elverişli bir altyapıya sahipti. Ancak önemli olan, yünlü kumaş üretimiydi. İngiliz çayırlarında yetişen koyunlar yüksek kaliteli bir yün sağlıyordu. İngiliz yünlü kumaşları soğuk boylamlarda çok tutuluyordu. İngiliz üreticisi, çok kaliteli yünlü kumaşlar üretmesini mümkün kılan hünerler geliştirmişti. İngiliz yünlü kumaş ihracatı, 1770’te İngiltere’nin yerli ürünlerinden yapılan ihracatın yarısını meydana getiriyordu.

Pamuklu sanayisi ise yünlü kumaş sanayisine göre çok önemsiz bir sanayi koluydu: Koruma altına alınmadığı takdirde Hint pamuklu kumaşları ile kalite ve fiyat olarak rekabet edebilecek durumda değildi. Ham pamuk dışarıdan ithal ediliyordu ve ham pamuğun kilosu en iyi İngiliz yününden bile daha pahalıydı. Pamuk ve keten karışımından üretilen nihai mal

kaba, dikmesi ve yıkaması güç bir kumaştı. Pamuklu kumaş üretimi miktar olarak önemsizdi. Onun genişlemesi, bu düşük kaliteli pamuklular için talebin yetersiz olması ile sınırlandırılıyordu. Aynen yünlü kumaş sanayisinde olduğu gibi bütün aile üyelerinin yer

aldığı üretim faaliyetleri ev içinde elle yapılıyordu. İşgücünün verimliliği oldukça düşüktü.

Pamuklu dokuma, yeni ve önemsiz bir sanayi kolu olduğundan diğer sanayilerdeki sınırlayıcı düzenlemelere ve lonca kontrollerine ve dolayısıyla teknik değişimi engelleyen geleneksel uygulamalara daha az bağımlıydı.

Kumaş üretimi, önce iplik yapımı ve daha sonra da dokuma olmak üzere iki önemli safhada gerçekleşir. 17. yüzyılın başlarında iplik yapımı dokumaya göre daha emek yoğundu. Bir dokuyucuya yeterli iplik üretmek için 3-4 iplik işçisine ihtiyaç vardı. Gerek iplik yapma, gerekse dokuma safhasında işgücünden tasarruf sağlayacak makineler icat etme çabaları daha 1730’larda başlamıştı. 1733’te John Kay, bir dokuyucunun iki kişinin işini yapmasına imkân veren uçan mekiği icat etti. Bu gelişme iplik talebini daha da arttırarak iplik yapma dalında teknolojik buluşları teşvik etti. 1764’te James Hargreaves’in icat ettiği iplik yapma makinesi, mekanik güç gerektirmeyen basit bir alet olmasına rağmen iplik işçisinin verimini önemli ölçüde arttırdı. Makinenin ilk şeklinde 8 iğ vardı. Yüzyılın sonunda büyük iplik makineleri, 100 ile 120 iğlik bir güce ulaşmıştı. Makine tek bir işlemle bükülebilecek iplik miktarını büyük ölçüde arttırdı. İşgücünden, tam kıt olduğu bir noktada önemli bir tasarruf sağlanmıştı. Yeni makine, mükemmel olmasa da ürettiği iplik dokumaya elverişliydi; eve yerleştirilebilecek kadar küçük olanları ucuzdu; mekanizması çocuklar tarafından çalıştırılabilecek kadar basitti. Fabrika tipi büyük makineleri, birkaç çocuğun yardımıyla bir yetişkin insan çalıştırıyordu. Yeni makine kısa sürede başarılı oldu.

Fakat pamuklu alanındaki büyük değişimi sağlayan en önemli yenilik, 1769’da patenti alınan Richard Arkwright’ın su gücüyle çalışan pamuk ipliği makinesiydi. Böylece keten

196

ipliği kadar dayanıklı bir pamuk ipliği elde edilebildiğinden artık pamuklu kumaşların keten ipliği kullanılmadan üretilmesi mümkün oldu. Ayrıca Arkwright’ın makinesi, Hargreaves’in

makinesinden farklı olarak ağır ve pahalı bir makine olduğundan fabrika sistemine geçilmesi sonucunu doğurdu. İplik yapımı ile ilgili en önemli son yenilik, Samuel Crompton’un çıkrık makinesiydi. 1774 ile 1779 arasında icat edilen ve Arkwright ile Hargreaves’in makinelerinin özelliklerini bir araya getiren bu makine, yalnız işgücünden tasarruf sağlamakla kalmadı; aynı zamanda insani hünerlerin yerini aldı ve nispeten daha hünersiz işgücü ile daha dayanıklı ve kaliteli iplik üretimine imkân verdi. İngiliz üreticisi, bu makine ile Hintli üreticiyi kumaş kalitesi açısından geçti. Bu makine, 1790’larda buhar gücüyle çalıştırılmaya başlanmasından sonra pamuk ipliği yapımının temel aracı oldu. Böylece yeni bir üretim organizasyonu şekli olarak büyük ölçekli fabrika sistemine geçildi ve pamuk ipliği fabrikaları, kömürün ucuz ve işgücünün bol olduğu şehirlerde kurulmaya başlandı. Bu fabrikalarda, hünerli işgücü olarak az sayıda erkek işçi yeterli olduğu için daha ucuz ve daha uysal olan kadın ve çocuk işgücünün de geniş ölçüde istihdamına başlandı. 1835’te pamuklu dokuma fabrikalarında çalışan işçilerin %48’i kadınlar ve %13’ü 14 yaşın altında çocuklardı.

Yeni makinelerle iplik yapımı alanında emeğin verimliliği 18. yüzyılda 150 kat arttı. 1825’e gelindiğinde, verimlilik artışı 300 katı bulmuştu. Yeni üretim yöntemleri işçi başına daha fazla sermaye gerektirdiğinden maliyetlerdeki düşüş, aynı oranda olmasa da yüksekti. Yüzyıl içinde üretim maliyeti, yüzyılın başındaki oranın kalın iplikte %2’sine, ince iplikte ise %3’üne inmişti.

Yeni iplik yapma makineleri iplik yapma ve dokuma safhaları arasındaki dengeyi tersine çevirdiğinden mekanik dokuma ihtiyacı daha da şiddetli hâle geldi. Bu sanayi dalında dokuma işini mekanikleştiren tezgâhların el tezgâhlarının yerini alması, ancak 1850’lere doğru mümkün oldu. 1820-1880 arasında dokuma safhasında işgücünün verimliliği 12 kata yakın artış gösterdi.

Tarihte ilk kez büyük bir temel sanayi, ithal bir ham maddeye dayalı olarak kurulmuştu. Pamuklu dokuma; yalnız pazar için değil, aynı zamanda ham madde için de uluslararası ticarete bağımlıydı. Pamuklu kumaş üretimindeki artış, beraberinde ham pamuk talebi artışını getirdi. İngiltere’de pamuk üretilmediğinden ham pamuk ithalatındaki artış, sanayinin gelişme hızının iyi bir göstergesidir. 1700’lerde 500 tondan az olan ithalat, 1770’lerde 2.500 tona ve 1800’de 25.000 tona yükseldi. Ham pamuk talebindeki bu artış, Amerika’nın güney bölgelerinde pamuk üretimini teşvik etti. Ancak kısa elyaflı Amerikan pamuğunu köle emeğiyle de olsa ayırmanın yol açtığı yüksek maliyetler nedeniyle 1793’te Eli

Whitney tarafından mekanik çırçırın icadına kadar önemli bir artış görülmedi. Bundan sonra ABD’nin güney bölgeleri, İngiliz pamuklu sanayisine en çok pamuk sağlayan bölge oldu. 1860’ta İngiltere, 500.000 tondan fazla ham pamuk ithal etmişti.

ABD’de yüksek verimli yeni pamuk üretim alanlarının açılması ve çırçır makinesinin icadı, İngiltere’de fabrika sistemi ve dokuma alanındaki buluşlar ile maliyetler düşerken üretim ve ihracat miktarları süratle arttı. 1803’te pamuklu ürünlerin ihracatı, yünlü ürünler ihracatını aştı. Pamuklu sanayisinin 1760’larda yarım milyon sterlinden daha az olan millî

197

gelire katkısı 18. yüzyılın sonunda 5 milyon sterlini aşmıştı. Pamuklu dokuma üretimi, modern anlamda ilk ‘büyüme sanayisi’ oldu.

10.4.4. Demir Sanayisi

18. yüzyılın son çeyreğinde teknolojisi önemli ölçüde değişen bir diğer İngiliz sanayi kolu demir sanayisi idi. Pamuklu dokumadaki gibi çok uzun zamandır mevcut olan bir ihtiyaç, teknolojik değişmenin sonucu olarak fiyatı ve kalitesi tamamen farklı bir malla karşılandı. Demir sanayisinde ortaya çıkan değişmeler, pamuklu dokumada olduğundan daha az radikaldi. Çünkü dokuma sanayisi, hem teknolojik hem de kurumsal olarak değişti ve ev içinde elle yapılan bir üretim tipi giderek kapitalist bir fabrika sistemine dönüştü. Oysa demir sanayisi, zaten kapitalist olarak organize olmuştu. Demir alanındaki değişmenin pamuklu dokuma sanayisinden ayrılan bir diğer özelliği de yerli ham maddelerin önemini arttırmasıdır. Pamuklu dokuma sanayisi, büyük çaptaki maliyet düşüşlerini işgücünden tasarruf ederek

başardı. Oysa demir sanayisi, aynı sonuca ham maddelerde tasarruf sağlayarak yani kıymetli ve kıt olan kaynaklar yerine bol ve ucuzlarını kullanarak ulaştı.

Demir sanayisinin pamuklu dokumadan bir diğer farkı, talebi dolaylı olan bir yatırım malı olması ve kısmen bu nedenle esnek olmayan bir talebe sahip bulunmasıdır. Bir yatırım malı sanayisinin genişlemesi, genel ekonomik şartlara ve ürünlerini tüketen sanayilerin

gelişmesine bağlıdır. Bu nedenle 19. yüzyılın ortalarına doğru demir yolları, lokomotifler, gemiler ve makineler demire talep yaratıncaya kadar demir fiyatı önemli ölçüde düştüğü hâlde, demir talebindeki artışlar sınırlı kaldı. Demir sanayisinin gelişerek pamuklu dokuma sanayisine benzer bir hız kazanabilmesinden önce sanayileşmenin belirli bir düzeye gelmesi gerekliydi.

18. yüzyılın başlarında, demiri kok kömürü ile eritme metodu keşfedildi. Daha önce ham kok kömürün ihtiva ettiği maddeler, onun kömür eritme işlerinde kullanılmasını güçleştiriyordu. Demir yapımında kömür kullanmak için ilk patent 1589’da alındı. Benzer patentler, 17. yüzyılda da alınmaya devam etti. Ancak onların hiçbiri, Abraham Darby’nin kok kömürü ile demiri eritmeyi başardığı 1709’a kadar ticari olarak elverişli bir ürün elde edemedi. Darby’nin buluşu, odun kömürüne dayalı demir sanayisi için sonun başlangıcı oldu. 1750’lerden sonra Darby’nin tekniğinin yaygınlaşmasıyla demir, daha ucuz olarak üretilmeye başlandı.

Demir sanayisi, İngiliz sanayileşmesinde hem geniş kapsamlı hem de teşvik edici bir rol oynadı. Modern sanayinin ihtiyaç duyduğu bir malı bol ve ucuz olarak sağladı. Sanayileşme, 18. yüzyılın sonunda dokuma alanındaki yeniliklerle başlamıştı. Fakat sanayileşmenin sürdürülebilmesi, demir sanayisindeki gelişmelerle mümkün oldu. 20. yüzyılda geri kalmışlıktan kurtulmak isteyen ülkeler, çelik sanayisini kurmayı ekonomik başarının temel bir şartı olarak görmüşlerdir. Onların İngiltere’de gerçekleşen Sanayi Devrimi

tecrübesinden niçin bu dersi çıkardıklarını anlamak güç değildir.

198

10.5. Sanayi Devrimi’nin Sonuçları Sanayi Devrimi, tarım devriminden farklı olarak kısa sayılabilecek bir sürede önemli

sonuçlara yol açtı. Bu sonuçlar şöylece özetlenebilir:

1) Nüfus çok hızlı oranda artmaya başladı. Nüfus artışının nedenleri; insanların daha az hastalığa yakalanması, doğum oranlarının yükselmesi ve insan ömrünün uzamasıydı. Hayat süresindeki artış, daha iyi ilaçtan çok temizlikten kaynaklandı. Sanayi Devrimi, ucuz ve

yıkanabilir pamuklu kumaş ve bitkisel yağlardan bol sabun üretilmesini mümkün kıldı. İlk defa sıradan insanlar iç çamaşırı giyebildi, sabunla yıkanabildi. Kişisel hijyen şartları kökten değişime uğradı.

2) Batı dünyası geçmişte benzeri olmayan bir hayat düzeyine ulaştı. Ortalama

zenginlikte bir şehirli, daha önceki toplumların zenginlerinin bile elde edemediği lüks mallara sahip oldu. Hayat düzeylerindeki bu yükselme, geçmiş dönemlerdekinden farklı olarak istikrar ve süreklilik kazandı.

3) Batı dünyasında tarım, hâkim ekonomik faaliyet olmaktan çıktı. İşgücü, temel mallar üretiminden mamul mallar üretimine kaydı; sanayi ve hizmet sektörleri daha önemli hâle geldi. Bu netice, zirai verimlilikte olağanüstü bir artışla sağlandı. Nitekim sanayi öncesi bir ekonomide faal nüfusun %60 ile %80’i arasında değişen bir bölümü tarımda çalışmak zorundadır. Oysa sanayileşmiş bir ülkede faal nüfusun %5 ile %10’undan da azı tüm nüfusun yiyecek ihtiyacını karşılayabilmektedir.

4) Batı dünyası, bir şehir toplumu hâline geldi. Kırdan şehre göç oldu ve bu

nüfus gelişen fabrika sisteminde çalışan işgücü kitlesini oluşturdu.

5) Sürekli teknolojik değişme bir kural hâline geldi. Modern bilim ve deneysel

bilginin pazar için üretim sürecine geniş ölçüde ve sistematik olarak uygulanmasıyla yeni ürünler ve yeni üretim süreçleri ortaya çıktı. Üretimde daha çok makineden yararlanılması nedeniyle sabit maliyetlerin önemi arttı. Cansız enerji, hayvan ve insan kaynaklı canlı enerjinin yerini aldı. İnsan ihtiyaçları için yeni pek çok madde üretimde kullanılmaya başlandı. Sentetik ham maddeler doğal ham maddelerin yerini aldı.

6) Gelir ve servet dağılımında önemli değişmeler oldu. Avrupa’da Sanayi

Devrimi öncesinde servet ve gelir eşitsizliği aşırı düzeydeydi. Sanayileşmenin ilk safhalarında gelir bölüşümü daha da eşitsiz hâle geldi. Ancak zamanla sanayileşen toplumlarda insanlar arasında nispeten eşit dağılan, toprak ve sermaye gibi devralınarak biriktirilemeyen tek gelir kaynağı olan emeğin önemi arttı. Böylece gelir ve servet eşitsizliği azaldı. Öte yandan Sanayi

Devrimi, sanayileşen toplumlarda daha eşitlikçi bir gelir dağılımı sağlarken toplumlar arasındaki gelir eşitsizliğini ise önemli ölçüde arttırdı.

7) Ekonomik faaliyet, aile içi veya mahallî kullanımlardan çok ülke çapında ve uluslararası pazarlar için üretime doğru ihtisaslaşmaya yöneldi. Tipik üretim birimi genişledi, şahsi esaslı olmaktan çıktı; böylece aile ve akrabalığa daha az, ortaklık ve kamu teşebbüslerine daha fazla dayalı hâle geldi.

199

8) Toprak dışındaki üretim araçları yani sermaye sahipliğinin ya da bu araçlarla

ilişkinin belirlediği yeni sosyal ve mesleki sınıflar doğdu.

200

Uygulamalar

201

Uygulama Soruları

202


Bu bölümde, insanlığın ekonomik tarihindeki ikinci önemli dönüm noktası olan Sanayi Devrimi ele alınmıştır. Sanayileşme sonucunda, dünya tarihinde ilk kez nüfus artışı ile sürekli gelir artışı bir arada gerçekleşmiştir.

203

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi sırasında önemli değişmelerin yaşandığı dokuma faaliyetidir?

a) Yünlü

b) İpekli

c) Pamuklu

d) Keten

2) Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi döneminde önemli bir değişme görülen sektörler arsında yer almaz?

a) Demir sanayisi

b) Pamuklu dokuma sanayisi

c) Enerji üretimi

d) Kimya sanayisi

3) Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi’nin sonuçları arasında yer almaz?

a) Hayat standartlarının yükselmesi

b) Teknolojik değişmenin hızlanması

c) Tarımsal verimliliğin düşmesi

d) Gelir dağılımının değişmesi

4) Walt Rostow, Sanayi Devrimi’nin hangi dönemde gerçekleştiğini ileri sürmüştür?

a) 1700-1900

b) 1750-1850

c) 1783-1802

d) 1835-1855

5) Aşağıdakilerden hangisi Sanayi Devrimi’nin nedeni ile ilgili açıklamalar arasında yer almaz?

a) Uluslararası ticaretin gelişmesi

204

b) Serbest ekonominin gelişmesi

c) Teknolojik değişmeler

d) İngiliz hükûmetinin sanayileşme politikası

Cevaplar

1)A, 2)D, 3)C, 4)C, 5)D

205

11. ON DOKUZUNCU YÜZYILDA EKONOMİK DEĞİŞMELER

206


11.1. Nüfus ve Sosyal Yapı 11.2. Taşıma ve Haberleşme Alanındaki Gelişmeler 11.3. Zirai Gelişme ve Organizasyon 11.4. Sınai Teknoloji ve Organizasyon 11.5. Uluslararası Ticaret ve Dünya Ekonomisinin Gelişmesi 11.6. Devlet ve Ekonomik Hayat

207

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. 19. yüzyılda Avrupa’da nüfus ve sosyal yapı değişiklikleri hangi doğrultuda

gerçekleşmiştir?

2. Teknolojik gelişmelerin ulaşımı nasıl kolaylaştırdığı iddia edilebilir?

3. Tarımsal faaliyetletin organizasyonunda 19. yüzyıla has ne gibi değişiklikler gerçekleşmiştir?

4. Uluslararası ticaret nasıl gelişmiştir?

208



Sanayi Devrimi ve etkileri 19. yüzyılda, Sanayi

Devrimi’nin günlük yaşama olan etkilerinin artmasının nedenlerini kavramak.


Hızlı nüfus artışı ve etkileri 19. yüzyılda yaşanan hızlı nüfus artışının nedenlerini ve sonuçlarını saptayabilmek.


Ulaşım ve haberleşme Ulaşım ve haberleşmenin özellikle bu yüzyılda önemli ölçüde gelişmesinin nedenlerini kavrayabilmek.


Devletlerarası iktisadi

münasebetler Bu yüzyılda devletlerin ekonomi politikalarında yaşanan değişimlerin nedenleri hakkında bilgi sahibi olmak.


209

Anahtar Kavramlar

Ulaşım

Haberleşme

Hızlı bilgi edinme

Nüfusun artışı

210

Giriş

19. yüzyıl sanayinin Avrupa’da, özellikle de Batı Avrupa’da bir hayat tarzı olarak kesin zaferine şahit oldu. Sanayi Devrimi, ortaya çıktığı her yerde önemli bazı değişmelere yol açtı. Hızlı nüfus artışı, ulaşım ve haberleşmenin büyük ölçüde kolaylaşması, zirai prodüktivitede ve sınai teknolojide büyük bir gelişme bu değişmelerin en göze çarpanlarıydı. Bu değişmeler, ortaya çıktığı ekonomilerde zirai ve sınai üretimin organizasyonu ile sosyal

yapıyı da derinden etkiledi.

211

11.1. Nüfus ve Sosyal Yapı 17. yüzyılın ortasından 18. yüzyılın ortasına kadar süren durgunluktan sonra, Avrupa

nüfusu 1740’lardan itibaren yeniden artmaya başladı. 1800’de 200 milyona ulaşan Avrupa nüfusu, 900 milyonluk dünya nüfusunun beşte birinden daha fazlasını meydana getiriyordu. 19. yüzyılda bu nüfus artışı hızlandı ve 1900’de Avrupa nüfusu, 400 milyonu aşarak 1,6 milyara ulaşan dünya nüfusunun dörtte birini oluşturmaya başladı. Avrupa ve bir bütün olarak dünya için bu artış oranları daha önce görülmemiş şeylerdi. Kısa dönemli dalgalanmalar dışında dünya nüfusu, tarımın ortaya çıkışından 18. yüzyılın sonuna kadar her bin yılda ikiye katlanmıştı. Oysa 19. yüzyılda Avrupa nüfusu, yüzyıldan daha kısa bir sürede ikiye katlandı.

19. yüzyılın son çeyreğinde, deniz aşırı bölgelerden büyük miktarlarda tahıl ithaline imkân verecek şekilde taşımacılığın gelişmesinden önce, Avrupa’da nüfus artışını sınırlayıcı önemli bir faktör zirai kaynakların yetersizliğiydi. 19. yüzyılda ekim alanlarının genişlemesi ve zirai prodüktivitenin yükselmesi yiyecek kaynaklarını zenginleştirerek nüfus artışının önündeki engelleri kaldırdı.

Ucuz ulaşım, aynı zamanda göç hareketlerini de hızlandırdı. Göçler; hem ülkelerin içinde hem de uluslararası ölçülerde cereyan ediyordu. 1815 i1e 1914 yılları arasında 35 milyonu Amerika’ya olmak üzere 60 milyon insan Avrupa’yı terk etti. Bunların 18 milyonu, İngiliz adalarından göç etti. Ayrıca Avrupa içinde ülkeler arası göç hareketleri de oldu.

19. yüzyıldaki ekonomik gelişme sürecinde, daha önemli bir göç hareketi ülkelerin içinde cereyan ediyordu. Tüm ülkelerde, nüfusun bölgesel dağılımında önemli değişmeler oldu. Fakat en önemli değişme, şehir nüfusunun büyümesiydi. 19. yüzyılın başında, şehirleşme oranının yüksek olduğu İngiltere’de, nüfusun %30’u 2.000 ya da daha fazla nüfuslu merkezlerde yaşıyordu. Aşağı Ülkeler’de de durum aynıydı. İtalya, Batı Almanya ve Fransa’da şehirli nüfusun oranı, dörtte bir ya da beşte birden daha fazla değildi. Avrupa’nın diğer ülkelerinde ise şehirli nüfusun oranı %10’un altındaydı.

Şehirleşme, sanayileşme ile birlikte 19. yüzyılda hız kazandı. 1850’de İngiliz nüfusunun yarısı 2.000 ya da daha fazla nüfuslu şehir veya kasabalarda yaşıyordu. 1900’de bu oran dörtte üçe yükseldi. Bu tarihte diğer sanayileşen ülkelerde de bu oran, en azından %50’ye yükselmişti.

Şehirleşmeyle birlikte ortaya çıkan diğer bir sonuç da büyük şehirlerde yaşayan nüfusun artışıydı. 1800’de Avrupa’da 100.000’den fazla nüfuslu 20 şehir bulunuyordu. 1900’de ise Avrupa ve Kuzey Amerika’da bu büyüklükte 150 şehir vardı ve 1950’de bu sayı 600’den fazlaydı. 20. yüzyılın ortasında 1 milyon nüfuslu şehirlerin sayısı, 1800’de 100.000 nüfuslu şehirlerin sayısından daha fazlaydı.

Sanayileşme ve şehirleşme, nüfusun sosyal özelliklerinde de değişmelere yol açtı. Fransız İhtilali’nin etkilerine rağmen 19. yüzyılda hâlâ toprak sahibi, aristokrasisini, sosyal prestijini ve gücünü koruyordu. Ancak hızla büyüyen orta sınıflar, onların liderliklerini tehdit etmeye başlamışlardı. Yüzyıl içinde Avrupa ülkelerinde orta sınıflar önemli güç ve prestij kazandı.

212

19. yüzyılda köylüler, sınıf olarak en kalabalık gruptu. Yüzyılın sonunda Avrupa’nın bütününde hâlâ çoğunluğu teşkil etmelerine rağmen sanayileşmiş bölgelerde nispi oranları önemli ölçüde azalmıştı.

Tarımdan sanayiye kayış ve şehirlerin gelişmesi yeni sosyal sınıfların doğmasına neden oldu. 19. yüzyılın başında şehirli işçiler, nüfusun oldukça küçük bir bölümünü oluşturuyordu. Fakat sanayinin yayılması, onlara sayısal üstünlük getirdi. Bu sınıfı oluşturan grupların aralarında önemli farklar bulunmakla birlikte, ortak özellikleri geçimlerini sağlamak için emeklerini satmak zorunda olmalarıydı. Artık kişinin sosyal hiyerarşideki yerini, büyük ölçüde hayatını nasıl kazandığı belirliyordu.

19. yüzyılda sanayileşmenin yol açtığı sosyal yapıyla alakalı bir diğer değişme de eğitimin yaygınlaşmasıydı. Avrupa ülkelerinin sanayileşme konusunda kazandıkları başarı ile nüfusun okuryazarlık düzeyi arasında büyük bir paralellik bulunuyordu. En ileri derecede

sanayileşmiş Batı Avrupa ülkeleri, 1850’lerde %70-80’lere varan bir okuma yazma oranına sahipti. 1900’lerde bu oran %90’ları aşmıştı. 1850’lerde Doğu ve Güney Avrupa’da İspanya, İtalya ve Rusya gibi daha düşük ölçüde sanayileşmiş ülkelerde ise, okuma yazma oranı %10-

20 arasında iken 1900’lerde %30-50’lere yükselmişti.

11.2. Taşıma ve Haberleşme Alanındaki Gelişmeler

Sanayileşmiş bir ekonomiyi sanayi öncesi bir ekonomiden ayıran en önemli özelliklerden biri de daha zengin bir sermaye stokuna sahip olmasıdır. Bu sosyal sabit

sermayenin büyük bölümü; limanlar, yollar, köprüler, kanallar, demir yolları gibi taşıma tesislerine yatırılmış sermayeden oluşur. Bu tür sermaye yatırımları olmaksızın bir ekonominin en zengin doğal kaynakları bile yararlanılamaz durumda kalabilir.

Sosyal sabit sermaye yatırımları, kişisel teşebbüsün normal olarak finanse edebileceğinden çok daha fazla sermaye harcamasını gerektirir. Bunların tamamlanması ve yeterli bir kazanç getirmesi uzun zaman alır ve yatırımı gerçekleştiren müteşebbisten çok dolaylı şekilde bir bütün olarak topluma yarar sağlar. Bu nedenlerle sosyal sabit sermaye yatırımları, kişilerden çok hükûmetler ve uluslararası kuruluşlar tarafından yapılır ve gerekli olan büyük sermaye, en kolay olarak vergileme ya da dış borçlanma yoluyla sağlanır.

Yollar ve kanallar, 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyılın başlarında çoğu Avrupa ülkelerinde sürekli bir gelişme gösterdi. Mallar ve insanlar, bu yollarda ve kanallarda daha süratli bir şekilde ve daha ucuza taşınmaya başlandı.

Sanayileşme; güvenilir, yüksek kapasiteli ve ucuz maliyetli bir taşıma sistemine gerek duyuyordu. 1830’da ilk başarılı buharlı tren demir yolu açıldı. 19. yüzyılda sanayileşme, kömür ve demire dayalı olarak gelişmişti; demir yolları bu hacimli ham maddelerin süratle ve ucuz olarak taşınabilmesi için gerekliydi.

Buharlı lokomotif; 19. yüzyılda sanayileşmenin yalnız sembolü değil, aynı zamanda onun en önemli aracıydı. Demir yollarından önce yetersiz taşıma imkânları, sanayileşmenin ana engelini teşkil ediyordu. Demir yolları ucuz, hızlı ve güvenilir bir taşıma imkânı

213

sağlamakla kalmadı; demir, kömür, kereste, tuğla ve makinelere yarattığı taleple bunları sağlayan sanayilere önemli bir teşvik unsuru oldu.

1840’lardan sonra demir yolları, İngiltere’nin başlıca şehirlerini birbirine bağlar hâle geldi. 1840’a kadar 2.390 km demir yolu açılmışken 1871’de bu rakam 21.558 km’ye ve 1914’te de 32.623 km’ye yükseldi. İngiliz tecrübesinde ilginç olan bir husus, ulaşım sistemine yapılan yatırımların hemen hemen tamamıyla yerli özel teşebbüs tarafından yapılmış olmasıdır. Kıta Avrupa’sında da demir yolu inşası, İngiltere’deki kadar erken başladı. 1870’lerde Batı Avrupa, oldukça yoğun bir demir yolu şebekesi ile kaplanmıştı.

Demir yolu inşasının sonuçları büyük oldu. Yalnız hafif mallar ve insanlar değil, aynı zamanda kömür, buğday ve demir cevheri gibi hacimli ve ağır malların da ucuz ve hızlı olarak kara üzerinden taşınması mümkün hâle geldi. Daha önce taşıma güçlükleri yüzünden kısmen işletilen demir ve kömür alanları zengin sanayi merkezleri oldu. Ticari ziraat yaygınlaştı. Artık uzak köyler bile demir yolu sayesinde şehir pazarlarına kolaylıkla mallarını taşıyabiliyorlardı.

Büyük demir yolu şirketleri, yeni bir yönetim modelini de ortaya çıkardı. Bir demir yolu sistemini işletmenin pek çok karmaşık teknik, idari ve mali problemin çözümünü zorunlu kılması profesyonel yöneticiliğin doğmasına zemin hazırladı. Böylece bu tür şirketlerde yönetimle mülkiyet birbirinden ayrıldı.

Buharlı gemiler, lokomotiflerden daha önce gelişmekle birlikte yüzyılın sonuna kadar sınai ve ticari genişlemede daha sınırlı bir rol oynadılar. İlk başarılı buharlı gemi, l807’de yapıldıysa da uzun yıllar ancak kısa mesafeler arasında kullanılabildi. Çünkü öylesine çok kömür sarf ediyorlardı ki aldıkları yakıtla yalnızca kısa mesafeler arasında sefer yapabiliyorlardı. l850’lere doğru buharlı gemiler, insan ve posta taşıma aracı olarak yelkenli gemilerin yerini aldı. Ancak bu gemilerde makineler ve kömür çok yer kapladığından yelkenli gemiler, çok uzak mesafelerde yük taşıma aracı olarak üstünlüklerini korudular. 1870’lere doğru buharlı gemilerde makineler küçültüldü ve kömür tüketimleri azaltıldı. Daha önemlisi, l839’da demir ve 1879’da çelik iskeletlerin yapılmaya başlanmasıyla gemilerin büyüklüğü önemli ölçüde arttırıldı. 19. yüzyılın sonuna doğru yelkenli gemiler tamamen tasfiye oldu.

Haberleşme alanında da önemli gelişmeler oldu. Düzenli posta hizmetleri kuruldu. 1832’de telgrafın icadından sonra kısa sürede Amerika ve Avrupa’daki büyük şehirlerin önemli bir bölümü telgrafla birbirine bağlandı. l866’da Kuzey Amerika ile Avrupa arasında anında haberleşme imkânı doğdu. l876’da patenti alınan telefon, haberleşmede önemli bir adım oldu. l895’te telsiz haberleşme mümkün hâle geldi.

11.3. Zirai Gelişme ve Organizasyon

Hızlı nüfus artışına rağmen bir bütün olarak alınırsa Kıta Avrupa’sı, 1870’lere kadar yiyecek bakımından kendi kendine yeterliğini korudu. Eski malikâne tarımının değişime uğradığı bölgelerde teknikte de önemli yenilikler görüldü. Çeşitli rotasyon sistemleriyle toprakların sürekli ürün vermesine rağmen verimliliğini koruması sağlandı. Bilimsel tarımın gelişmesinden önce gerçekleştirilen en önemli zirai yenilik, toprakların ekili arazi ve çayır

214

olarak ayrılmasının yerine, aynı topraklara sırasıyla tarla ürünleri ve çayır bitkileri ekilmesi uygulamasının başlamasıydı. Bu yeni uygulama, önemli gelişmelere sebep oldu. Baklagilleri de içeren gelişmiş rotasyon şekilleri, toprağın verimliliğinin yenilenmesine yardımcı olurken beslenen hayvan sayısının artışı daha çok et, süt ve yün elde edilmesine imkân verdi. Ayrıca pek çok çiftçi ve toprak sahibi hayvan besiciliğine başlamıştı. Gelişmiş rotasyon sistemlerinin ve hayvan besiciliğinin temel şartı, açık tarla sisteminin tasfiye edilerek tarlaların toplulaştırılmasıydı. Açık tarla sisteminde çok sayıda çiftçinin zirai faaliyetleri ortaklaşa olarak yürütmesi, yeni ürün ve rotasyon şekillerinin denenmesini; ortak çayırlarda hayvanların otlatılması da besicilik çalışmalarını imkânsız kılıyordu.

Yeni ürünler, ileri tarım metotları, tohum geliştirme ve hayvan besiciliği çalışmaları ile etkin rotasyon sistemleri Batı Avrupa’da yiyecek üretiminin büyük ölçüde artmasını sağladı. İki yeni ürün, tarımdaki üretim artışında önemli rol oynadı. Patates, bir dönüm topraktan elde edilebilen ürünün kalori miktarını 4 katına çıkardı. Şeker pancarı ise insanlar için şeker sağlamakla kalmadı, artık ve posaları ile değerli bir sığır besi yemi oldu.

Avrupa’da zirai üretim, çeşitli kimyevi gübrelerin kullanılışıyla da arttı. Toprağın verimliliğinin sürekli ekime rağmen korunması mümkün oldu.

Serflik, Fransız İhtilali’nin başlangıcında Fransa’nın çok sınırlı bir bölümünde hukuki olarak varlığını sürdürmekteydi. Ancak Doğu Avrupa’ya doğru gittikçe yaygınlık kazanıyordu. Fransız İhtilali, Fransa’da serfliğe son verirken 1810’da Prusya’da, 1848’de

Avusturya’da, 1861’de de Rusya’da serflik son buldu. Böylece serfin içinde bulunduğu birtakım hukuki sınırlamalar kaldırıldı. Topraklar ise toprak sahipleri ile eski serfler arasında her hükûmet tarafından konmuş farklı esaslara göre paylaştırıldı. Serfliğin kaldırılmasının uzun dönemdeki sonucu, toprakların köylülerin eline geçmesi oldu.

11.4. Sınai Teknoloji ve Organizasyon

Sanayi Devrimi ile birlikte insan, sistematik olarak ve bilerek fen bilimleriyle ilgili

teorileri ekonomik üretim süreçlerine uygulamaya başladı. Artık “insan, icat etmenin metodunu keşfetti”. Teknolojinin bilimsel tecrübeler ışığında sürekli olarak geliştirilmesi fikri bir anda doğmadı. Ancak bilimin ekonomik süreçlere uygulanması, 18. yüzyılda ve hatta 19. yüzyılın ilk yarısında çok sınırlıydı. Nitekim 18. yüzyılın sınai yenilikleri, fen bilimleri ile çok az yakınlığı olan sanatkâr esnaf ve müteşebbislerce geçekleştirilmişti.

19. yüzyılda bu durum değişti. Teori ve pratiğin bir araya geldiği mühendis okulları açıldı. Bilim adamları, sanayi ve tarımın pratik problemlerine daha fazla ilgi göstermeye başladı. Bilimsel ilerleme, teknolojik ilerlemenin ön şartı hâline geldi. Bilim adamları ve mühendisler ile müteşebbisler arasında sıkı bir iş birliği doğdu.

19. yüzyılda sanayide teknolojik gelişmelerin en önemli alanlarından birisi enerji üretimiydi. Watt’ın patent hakkı 1800’de sona erdiğinde, İngiltere’de işleyen buharlı motorların sayısı 500’den daha azdı. Watt’ın motorunun sınai güç kaynağı olarak pek çok eksikliği vardı. Öncelikle ısı etkinliği çok düşüktü; tüketilen ısı enerjisinden teorik olarak elde edilebilecek gücün ancak yirmide birini üretebiliyordu; ağır ve hantaldı; çok düşük basınçla

215

çalışması etkinliğini sınırlıyordu. 19. yüzyılın ilk yarısındaki teknolojik gelişmeler sonucunda buharlı motorların gücü sürekli arttı.

Sanayi alanındaki diğer bir gelişme elektrik enerjisiyle ilgiliydi. Elektrik enerjisi üretiminde, 19. yüzyılın başlarında önemli gelişmeler oldu. Fakat ekonomik olarak etkin bir elektrik üretiminin gerçekleştirilememesi onun sınai kullanımını engelliyordu. 1873’te hidrolik türbinin dinamoya bağlanması yoluyla elektrik üretilmesi, su kaynakları zengin fakat

kömür yatakları yetersiz bölgelerin de enerji ihtiyaçlarını sağlayabilmelerine imkân vererek uzun dönemde önemli sonuçlara yol açan bir icat oldu. Daha sonra buhar türbinlerinin icadı, elektrik üretimini su kaynaklarına bağımlı olmaktan kurtardı ve enerji dengesini yeniden

kömür ve buhara kaydırdı. Ancak hidroelektrik enerji, kömür kaynakları bakımından yetersiz ülkeler için önemini korudu.

Elektrik enerjisinin pratik kullanımıyla ilgili de önemli gelişmeler oldu. Elektrikten ilk önce fabrikalarda, mağazalarda, kamu binalarında aydınlanma amacıyla yararlanıldı. Ancak kısa süre içinde elektriğin aydınlanma dışında kullanımı da yaygınlaştı. 1879’da elektrik lambası ile elektrikli tramvay icat edildi. Elektrik motorları, pek çok sınai kullanım alanı buldu. Elektrikten ısı kaynağı olarak yararlanılmaya başlandı. Böylece madenlerin eritilmesinde elektrik kullanıldı.

Petrol, 19. yüzyılın ikinci yarısında önem kazanan bir diğer enerji kaynağı idi. Ticari kullanımı 1860’larda başlayan petrolün çeşitli petrol ürünleri önce aydınlanmada, ısınmada ve makinelerin hareketli parçalarının yağlanmasında kullanıldı. Benzin veya mazotu yakıt olarak kullanan içten yanmalı motorların icadı, petrole yepyeni bir önem kazandırdı.

19. yüzyılda, ticari kullanıma yönelik pek çok yeni maddenin üretimine başlandı. Suni soda, sülfürik asit ve dokuma sanayisinde kullanılan pek çok kimyevi madde daha önce ortaya çıkmıştı. 1856’da bir İngiliz kimyacısı, sentetik kinin elde etmeye uğraşırken tesadüfen mor boyayı elde etti. Yirmi yıl içinde sentetik boyalar, sanayide doğal boyaların yerini aldı. Sentetik boyalar, organik kimya sanayisinin de başlangıcı oldu. İlaçlar, patlayıcılar, fotoğraf malzemeleri ve sentetik dokuma ham maddeleri gibi çok çeşitli ürünler elde edildi.

Kimya, metalürji sanayisinde de önemli gelişmelere neden oldu. 19. yüzyılın başlarında ekonomik önemi olan madenler İlk Çağ’da bilinenlerden ibaretti: Demir, bakır, kurşun, kalay, civa, altın ve gümüş. 18. yüzyılın büyük kimyacısı Antoine Lavosier’ye atfedilen kimya devriminden sonra çinko, alüminyum, nikel, magnezyum ve krom gibi pek çok yeni maden keşfedildi. Bilim adamları ve sanayiciler, bu madenler için yeni kullanım alanları ve daha ekonomik üretim metotları buldular. Pek çok maden alaşımı elde edildi.

Metalürji alanındaki ana değişme; çeliğin ucuzlaması ve bunun sonucu olarak kullanımının yaygınlaşmasıydı. Çelik, yüzyıllardan beri üretilmekteydi, fakat yüksek maliyetli olduğu için kullanımı sınırlıydı. 1856’da Henry Bessemer adlı bir İngiliz mucit, eritilmiş demirden doğrudan çelik üretme metodunun patentini aldı. Yeni metotla eritilmiş madenin içine hava üflenerek fazla karbonun yanması sağlanıyordu. Böylece tavlama işine gerek kalmıyor ve kalite olarak daha üstün bir ürün elde ediliyordu. Üretimi süratle artan yeni çelik,

216

çeşitli kullanımlar için demirin yerini aldı.

Makineleşme sınai organizasyonu da etkiledi. Enerjiyle çalışan makinelerin yaygınlaşması ile fabrikalar, sınai organizasyonun hâkim şekli oldu. Buna karşılık, el imalatı ve putting-out sistemi önemini yitirdi.

Sanayileşme, sabit sermayenin önemini arttırdı. Değişken sermayenin avantajı, daha kolaylıkla paraya çevrilebilir ve bundan dolayı da kullanım alanları arasında daha seyyal olmasıydı. 19. yüzyıl öncesinde bir müteşebbis, ticaretin veya sanayinin bir dalından diğerine kısa bir süre içinde kolaylıkla geçebilirdi. Çünkü o, sermayesinin küçük bir bölümünü belirli bir sanayi dalına ait pahalı binalara ve makinelere yatırmıştı. Yeni sistem altında ise müteşebbis, artan ölçüde ihtisaslaşmak ve yatırım kararlarını alırken daha büyük riskler üstlenmek zorunda kaldı. Öte yandan sabit sermaye değişken sermayeye göre çok daha uzun bir sürede geri döneceği için uzun dönemli finansman araçlarına ihtiyaç doğdu ve bu da

yatırım bankalarının önem kazanmasına neden oldu.

Sınai organizasyonla ilgili diğer bir gelişme, ilk sınai gelişme safhalarını karakterize eden ortakların tüm mal varlıklarıyla sorumlu olduğu anonim ortaklıkların ve kişisel firmaların yerini sınırlı sorumluluğa dayalı şirketlerin almasıydı. Yapılan düzenlemelerle şirketlere hukuki bir şahsiyet kazandırıldı ve yatırımcıların sınırlı sorumluluğu esası getirildi. Böylece şirketin iflas etmesi hâlinde bütün borçlardan sorumlu olma riski altına girmeksizin küçük yatırımcıların tasarrufları ile hisse senedi satın alarak sanayiye ortak olmaları sağlandı. Bu ise sanayiye sermaye akışını kolaylaştırdı.

Şirketlerle ilgili değişmenin diğer bir yönü ise büyüklüklerinin artmasıydı. Güçlü şirketler arasında piyasayı daha iyi denetlemek için yatay birleşmeler ve ham madde arzı ile ürünlerin satışını kontrol etmek için dikey birleşmeler oluştu. Birinci Dünya Savaşı’na yakın zamanlarda özellikle petrol ve kimyevi maddeler alanlarında uluslararası karteller teşekkül etti.

11.5. Uluslararası Ticaret ve Dünya Ekonomisinin Gelişmesi Uzak mesafeli ticaret, çok eski zamanlardan beri mevcut olmakla birlikte onun

önemi 19. yüzyılda hızla ve büyük ölçüde arttı. Bir bütün olarak dünyanın 1913’teki kişi başına ticaret hacmi 1800’de olduğunun 25 katıydı. 19. yüzyıl boyunca Avrupa, bu ticaretin %60’ına hükmetti. En hızlı büyüme, 1840’ların başları ile 1873 arasında meydana geldi. Bu dönemde dünya ticareti yılda %6 oranında büyüdü. Bu oran, nüfus artış hızının 5, üretim artış hızının ise 3 katı idi. 20. yüzyılın başlarında artık bir dünya ekonomisinden söz etmek mümkündü ve Avrupa, bu sistemin dinamizm merkezini oluşturuyordu.

19. yüzyılın başında uluslararası ticaretin serbestçe cereyan etmesini engelleyen biri tabii, diğeri suni iki engel bulunuyordu. Yüzyıl ilerledikçe bu iki engel de önemini yitirdi. Yüksek taşıma maliyetlerinden kaynaklanan tabii engeli, demir yolları ile deniz taşımacılığında meydana gelen ilerlemeler hafifletti. Öte yandan ithalat ve ihracat üzerine konan tarifeler ve bazı mallara uygulanan ithalat yasakları gibi suni engeller de azaldı.

217

Serbest uluslararası ticaret için fikrî temeller Adam Smith’den önce atılmıştı. Smith, serbest ticareti savunurken ülkeler arasındaki mutlak üretim maliyetlerinin farklılığından hareket ediyor ve kişiler arasında olduğu gibi milletler arasında da iş bölümü ve ihtisaslaşmanın yararlı olacağını belirtiyordu. Daha sonra David Ricardo, mukayeseli üstünlük teorisiyle modern uluslararası ticaret teorisinin temelini attı. Her iki açıklama teorik iddialardı. Politik olarak güç kazanabilmeleri için serbest ticaretten yararlanacak geniş ve etkili gruplarca benimsenmeleri gerekliydi. İşte uluslararası ticaretle uğraşan tüccar, bu desteği sağladı. Ayrıca hükûmetler de yasaklamaları ve yüksek tarifeleri gözden geçirmek gereğini duyuyorlardı.

Serbest ticarete doğru önemli bir adım da 1860 tarihli Fransız-İngiliz anlaşmasıyla atıldı. Anlaşmaya göre İngiltere, şarap dışında Fransız mallarına uyguladığı tarifeleri kaldıracaktı. Fransa ise İngiliz dokuma ürünlerinin ithaline izin verecek ve İngiliz mallarına uyguladığı tarifeleri indirecekti. Böylece Fransa, aşırı koruyuculuktan ılımlı koruyuculuğa geçiyordu. Bu anlaşmanın önemli bir özelliği “en çok korunan millet olma” ilkesinin

benimsenmesiydi. Yani taraflardan biri, üçüncü bir tarafla anlaşma yaparak daha düşük tarifeler bağışlarsa karşı taraf da otomatikman bu yeni şartlardan yararlanacaktı. 1860’larla 1870’ler arasında pek çok Avrupa ülkesi, en çok korunan millet olma ilkesini içeren karşılıklı ticaret anlaşmaları yaptılar. Bu yüzden yapılan her yeni anlaşma, tarifelerde genel bir indirime yol açtı. Böylece Avrupa, tam bir serbest ticarete oldukça yaklaşmış oldu.

19. yüzyılın başlarında Avrupa’da fiyatlar, savaş döneminin problemleri nedeniyle doruk noktasına ulaşmıştı. Daha sonra yüzyılın ortasına kadar teknik yenilikler ve ekonomik etkinliğin artışı nedeniyle uzun dönem eğilim fiyatların düşmesi yönündeydi. 1850’lerde özellikle California ve Avustralya’daki altın keşifleri yüzünden fiyatlar yeniden tırmanmaya

başladı. 1873’ten sonra birkaç yıl süren bir canlanmanın ardından Viyana ve New York borsalarında mali bir panik baş gösterdi ve süratle diğer sanayi ülkelerine yayıldı. Bunu izleyen fiyat düşüşleri, 1890’ların ortalarına, hatta sonlarına kadar devam etti ve 1930’ların Büyük Bunalım’ına kadar en büyük ekonomik felaket olarak bilindi.

1873’ten sonraki 20 yıl içinde uluslararası ticaretin büyüme hızı, biraz yavaşladıysa da Birinci Dünya Savaşı’ndan önceki 20 yıl içinde yeniden hızlandı. Savaş öncesi 10 yılda dünya ticaretinin yıllık büyüme hızı %4,5 civarındaydı. Ülkeler, özellikle de Avrupa ülkeleri, dünya ticaretine daha bağımlı hâle geldiler. İngiltere, Fransa ve Almanya gibi büyük ülkelerde ihracatın millî gelire oranı %15-20 arasındaydı. Belçika ve İsviçre gibi bazı küçük ülkelerde ise bu oran daha da yüksekti.

1913’te 1750’ye göre uluslararası mal piyasaları daha bütünleşmişti; dünya ticareti dünya gayrisafi hasılasının daha büyük bir oranını oluşturuyordu; hacimli malları da kapsamak üzere çok daha geniş bir mal yelpazesi kıtalar arasında taşınıyordu. Bu gelişmeler, dünya ölçeğinde kaynak dağılımında ve iş bölümünde köklü bir değişime neden oldu. Sanayi ürünleri ile temel mallar üreten ülkeler arasında keskin bir farklılık oluştu. Kıtalararası ticaret,

artan bir ölçüde sanayi ürünlerinin yiyecek ve ham maddelerle değiştirildiği bir yapıya dönüştü. Afrika ve özellikle de Asya ülkelerinin önceki yüzyıllara göre sanayi ürünleri üretimi

218

ve ihracatı azaldı. Artık onların ihracatının önemli bir bölümü, sanayileşmiş ülkelere gönderilen temel mallardan oluşuyordu.

Uluslararası gelir eşitsizliği, 19. yüzyıl boyunca önemli ölçüde arttı. 1820’de dünyanın en zengin bölgesi olan Batı Avrupa’nın kişi başına geliri, dünya ortalamasının %81

üzerindeydi. Buna karşılık en yoksul bölge olan Afrika’nın kişi başına geliri, dünya ortalamasının üçte ikisi civarındaydı. Batı Avrupa’nın kişi başına geliri, Afrika’nınkinin üç katından daha azdı. 1913’te ise durum çok farklıydı. 1913’te Batı Avrupa’nın kişi başına geliri, dünya ortalamasından %127 daha yüksekti. Dünyanın en zengin bölgesi hâline gelen Kuzey Amerika’nın kişi başına geliri, dünya ortalamasının %243 üzerindeydi. Kuzey Amerika’nın kişi başına geliri, Afrika’nın kişi başına gelirinin 8 katına ulaşmıştı. 1820-1913

arasındaki büyük gelir farklılaşmasının temel nedeni; ekonomik açıdan geri kalmış ülkelerin yoksullaşması değil, Avrupa ve Kuzey Amerika’daki çok hızlı ekonomik büyüme ve gelir artışıydı. 1820-1913 döneminde sanayileşmenin bir sonucu olarak hayat standartları, Batı Avrupa’da üçe ve Kuzey Amerika’da dörde katlanmıştı.

Sanayileşme, ekonomik eşitsizlikle birlikte mevcut politik ve askerî asimetriyi de büyüttü: 19. yüzyıl boyunca Avrupa’nın politik ve askerî gücünde önemli bir artış oldu. Geniş Asya ve Afrika kıtası, 19. yüzyıla kadar ticari genişlemeye çok sınırlı ölçüde katılmışlardı. Asya’nın yalnızca bir bölümü, 16. yüzyılın başında Avrupalıların istilasına uğramıştı. Asyalılar, kendilerinden daha aşağı saydıkları Avrupa medeniyetinden uzak kalmayı tercih

ediyorlardı. Afrika ise iklimi, hastalıkları ve ulaşım güçlükleri nedeniyle Avrupalıların fazla nüfuz edemediği bir kıta idi. Bu olumsuz özelliklere rağmen gelişmeler, 19. yüzyılın sonuna gelmeden Asya ve Afrika’nın da dünya ekonomisiyle bütünleşmesine yol açtı. 1914’e gelindiğinde Avrupalı milletler, Afrika’nın hemen hemen tamamını, Asya’nın ise çok büyük bir bölümünü sömürge olarak paylaşmışlardı.

19. yüzyılın sonunda sömürgecilik faaliyetlerinin hız kazanmasının arkasında yatan nedenler çok çeşitli ve karmaşıktır. Emperyalizm teorisi; sömürgecilik faaliyetlerini kapitalist ülkelerin ekonomik ihtiyaçları ile açıklamıştır. Bu görüşe göre aşırı rekabet sonucu ekonomiye hâkim konuma gelen büyük ölçekli işletmelerin elinde biriken mal ve sermaye için yeni pazarlar ve daha yüksek kârlı yatırım alanları bulma ihtiyacı, kapitalist ülkeleri dünyanın çeşitli bölgeleri üzerinde politik kontrol kurmaya sevk etmiştir. Sömürgecilik faaliyetlerinin bu açıklaması, önemli eleştirilere uğramıştır. Öncelikle kapitalist ülkelerin politik kontrol kurmadan da bütün bu ekonomik amaçlara ulaşmaları mümkündü. Öte yandan sömürgelerin üretim fazlaları için bir pazar oluşturma potansiyelleri nüfusun seyrek ve yoksul olması nedeniyle oldukça sınırlıydı. 1914’ten önce Fransız ihracatının yalnızca onda birinden biraz fazlası ayrıcalıklı statülerine rağmen Fransız kolonilerine yapılmıştı. Koruyucu tarifelere rağmen kapitalist ülkelerin dış ticaretinin büyük bölümü kendi aralarında cereyan ediyordu. İngiltere ve Almanya, birbirlerinin en önemli pazarıydı. Sömürgelerin kapitalist ülkelerin sermaye fazlaları için bir yatırım alanı olarak önemi de iddia edildiği kadar büyük olmamıştır. Dönemin en fazla sermaye ihraç eden ülkesi olan İngiltere’nin dış yatırımlarının yarısından fazlası bağımsız ülkelere gitmişti. Fransa, yatırımlarının önemli bir bölümünü başta Rusya olmak üzere diğer Avrupa ülkelerine

219

yapmıştı. Almanların sömürgelerine yatırımları önemsiz düzeydeydi. Rusya, İtalya, İspanya, Portekiz, Japonya ve ABD gibi diğer kapitalist ülkeler ise borç alan ülke konumundaydı.

Sömürgecilik faaliyetlerinin ekonomik gerekçeleri yanında, politik ve askerî nedenleri de önemliydi. Devletler arası rekabet, sömürgecilik faaliyetlerini besleyen ana kaynaklardan biriydi. Sömürgeciliğin kültürel nedenleri de söz konusuydu. Avrupalılar, tarihleri boyunca ahlaki ve kültürel üstünlük iddiasıyla daima yayılmacı bir eğilim içinde olmuşlardı.

19. yüzyılda malların serbestçe dolaşımı yanında insan ve sermayenin uluslararası dolaşımı da büyük artış gösterdi. 19. yüzyıl boyunca 60 milyon insan Avrupa’dan ayrıldı. Bunların 35 milyonu ABD’ye, 12 ya da 15 milyonu ise Latin Amerika’ya gitti. Bu göçlerin olumlu sonuçları oldu. Göçler, Avrupa ülkelerinde nüfus baskısını hafifletirken kaynakları zengin fakat işgücü kıtlığı çeken ülkelerin emek arzını arttırdı. Ekonomik bağlar yanında, insani ve kültürel araçlarla da uluslararası ekonomik bütünleşme güçlenmiş oldu.

Sermaye ihracı da uluslararası ekonomik bütünleşmeyi güçlendirdi. Bu yatırımlar, 18. yüzyılda ve öncesinde de vardı. Ancak 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başında çok büyük boyutlara ulaştı. 1914’te dünyanın en fazla dış yatırıma sahip ülkesi İngiltere idi. Bu tarihte İngiltere’nin dış yatırımları dünya toplamının %43’ünü oluşturuyordu. Sermaye ihracında dünya ikincisi Fransa (payı %20), üçüncüsü ise Almanya (payı %13) idi. Bu yatırımların yapıldığı kıtalar itibarıyla dağılımında da Avrupa %27 payı ile ilk sırayı alıyordu. Sırasıyla Kuzey Amerika’nın payı %24, Latin Amerika’nın payı %19 ve Asya’nın payı ise %16 idi.

Bu sermaye ihracının bir bölümü, madencilik ve plantasyon işletmeleri gibi ekonomik bir teşebbüsün finansmanı için yapılıyordu. Diğer bir bölümü ise bazı ekonomik olmayan amaçlarla kullanılmak üzere çoğunlukla da hükûmetlere veriliyordu. İlk türdeki borç vermeler, iki taraf için de yararlı oluyordu. Nitekim ABD ve Almanya’nın sanayileşmesi, İngiliz sermaye ihracından büyük ölçüde yararlanmıştı. Böylece ekonomik büyüme, yalnız ülke içi tasarruflara bağımlı kalmaktan kurtuluyordu. Hükûmetlere verilen ve prodüktif

şekilde kullanılmayan borçlanmalar ise borç alan hükûmetlerin çoğunlukla iflası ile sonuçlanıyor ve borç verenler, iflas eden ülkeyi borcunu ödemeye zorlamak için kendi hükûmetlerinin askerî ve diplomatik güçlerini harekete geçiriyorlardı. Böylece sermaye ihracı, siyasi kontrol kurmanın bir aracı olarak da kullanılıyordu. Orta Doğu ve Balkanlar, Avrupa hükûmetlerinin siyasi müdahalelerine maruz kalan başlıca bölgelerdi.

11.6. Devlet ve Ekonomik Hayat

19. yüzyılın başları, hâlâ ekonomik milliyetçiliğin zirvede bulunduğu bir dönemdi. Ancak 18. yüzyılın sonlarında, bu politikaya karşı cereyanlar da doğmaya başlamıştı. 1760’larda fizyokratlar, ekonomik serbestliğin ve rekabetin yararlarını savunmaya başlamışlardı. 1776’da Adam Smith, kişisel ekonomik özgürlüğü savunduğu Milletlerin

Zenginliği adlı kitabını yayınlamıştı. Adam Smith, kişisel teşebbüse konan sınırlamaların kaldırılması hâlinde ekonomide rekabetin artacağını ve bunun da milletleri zenginleştireceğini savunuyordu. Onun kitabı, ölümüne kadar 5 baskı yaptı, çok sayıda dile çevrildi. 1820 ve 1830’larda İngiltere’de Smith’in fikirleri, yapılan yasaları etkilemeye başladı.

220

Ekonomik liberalizm, serbest ticaret yanında ekonomide devletin rolünün azaltılmasını da öngörüyordu. Buna göre vergi sistemi basitleştirilmeli; Dernekler Yasası, Denizcilik Yasası ve Faiz Yasası gibi müdahaleci sistemin tüm düzenlemeleri kaldırılmalıydı. Devlet yalnızca toplumu şiddet ve istilaya karşı korumalı, adalet hizmetlerini yerine getirmeli ve kişilerin ilgi göstermeyeceği bazı kamu işlerini yürütmeliydi. Laissez-faire olarak

adlandırılan bu ekonomik felsefeye göre tüm kişiler, özellikle de müteşebbisler, ceza yasalarının suç saydığı eylemler dışında herhangi bir resmî sınırlamayla karşılaşmaksızın

menfaatleri peşinde serbestçe koşma serbestliğine sahip olmalıydı.

Ekonomik düşünce alanındaki bu değişmeler, 19. yüzyılda değişen derecelerde olmak üzere ekonomik hayatın kontrolünde devletin rolünün azaltılmasına neden oldu. Ancak bu

azalma, Kıta Avrupa’sında İngiltere’ye göre daha sınırlı kaldı. İngiltere, genellikle laissez-

fairenin vatanı olarak bilinir. 1815’te sona eren Napolyon Savaşları’ndan sonra, 19. yüzyıl boyunca İngiltere’de merkezî hükûmetin harcamalarının millî gelire oranı %10’un altında kalmıştı. İngiltere’de sanayi, son derece yavaş gelişmişti. İngiltere, güçlü bir merkezî bürokrasiye sahip değildi ve daha önemlisi de en geçerli ekonomik fikirler, kişisel menfaatlerin uzun dönemde toplumun bir bütün olarak iyiliğini sağlamaya yeterli olacağı inancını doğurmuştu. Bütün bunların bir sonucu olarak İngiliz hükûmeti, başlangıçta ekonomik ilişkilere mümkün olduğu kadar az müdahale etmeye çalıştı. Ancak zamanla İngiliz hükûmeti, çalışma şartlarından ve sanayi işçilerinin refahından sorumlu olduğunu kabul etti ve işverenlerin gücünü sınırlayıcı tedbirler aldı. Çalışma şartları ve süreleri ile ilgili yasalar, bu yeni tutumun en önemli ürünleriydi.

Öte yandan İngiliz hükûmeti, gümrük tarifeleri ve devlet işletmeciliği konusunda da

liberal bir politika izledi. Koruyucu gümrük tarifeleri, 19. yüzyılın ikinci yarısında törpülendi. Bunun en belirgin sonucu, l846’da Hububat Yasaları’nın kaldırılmasıydı. Böylece İngiliz tarımının devlet tarafından korunması sona ermiş oluyordu. Devlet işletmeciliği alanında da İngiliz hükûmeti, liberal bir politika izledi. Demir yollarının ve çeşitli belediye hizmetlerinin özel teşebbüsçe üstlenilmesine izin verildi. Hatta şehirlerin su ve kanalizasyon idareleri bile başlangıçta hükûmetin görev alanı içinde düşünülmedi. Fakat gelişen sanayi şehirlerinin ihtiyaçları, bu tutumun değişmesine yol açtı. Zamanla büyük kasaba ve şehir belediyelerince su ve kanalizasyon idareleri ile parklar gibi şehir hayatının ihtiyaçlarını karşılamaya dönük çeşitli hizmetler verilmeye başlandı.

Kıta Avrupa’sında da laissez-faire taraftarları vardı ve ekonomiye devlet müdahalesinin azaltılması söz konusuydu. Ancak Kıta Avrupa’sında ekonomik liberalizmin

başarısı İngiltere’ye göre daha sınırlı oldu. Bunun nedeni; çoğu Kıta Avrupa’sı ülkesinin uzun bir devletçilik geleneğine sahip bulunmasıydı. Bir kısmında ormanlar ve madenler devlet mülkiyetindeydi. Fransa’da ve diğer ülkelerde devlet fabrikaları askerî malzeme yanında porselen, kristal, halı ve kilimler de üretiyorlardı. İngiltere teknolojik olarak çok önde olduğundan Kıta Avrupa’sında pek çok kişi, bu teknolojik açığın kapanmasında devletin desteğini bir zorunluluk olarak görüyorlardı.

Kıta Avrupa’sındaki devletçi tutumun önemli bir uygulama alanı demir yollarıydı.

221

Hızla gelişen taşıma teknolojisi özellikle de demiryolları, tüm hükûmetleri bu alana müdahale etmek zorunda bıraktı. İngiltere’de demir yolu inşası ve işletmesi tamamen özel teşebbüse bırakılmıştı. Ancak İngiltere’de bile 1844 tarihli Demir Yolları Yasası, bir dizi kural ve düzenleme getirmişti. Kıta Avrupası ülkelerinde ise hükûmetler, demir yollarına karşı daha büyük bir ilgi gösterdiler.

Kıta Avrupa’sındaki devletçi geleneğin en çarpıcı örneğini ise Almanya teşkil ediyordu. Alman hükûmetinin idari geleneği, İngiliz hükûmetinden çok farklıydı. Alman bürokrasisi, etkinliğiyle meşhurdu. İngiliz sanayileşmesinde hemen hemen hiç rol oynamayan askerî düşünceler, Alman hükûmetinin yöneticilerinin temel hareket noktalarından biriydi. Bu yüzden 1850’lerde Almanya’da sanayileşme başladığı zaman resmî görevliler oldukça aktif bir rol oynadılar. Yeni gelişen sanayileri İngiliz rekabetinden korumak için devlet tarafından koruyucu gümrük tarifeleri kondu. Demir yollarının inşasında, sermayeye kâr garantisi veren ve belirli tekel hakları bağışlayan devletin katkısı büyük oldu. Alman demir yollarının büyük bir bölümü özel şirketlerce yapıldı. Ancak demir yollarının önemli bir bölümü, devlet mülkiyetindeydi ve resmî olarak işletiliyordu. Bu durum, hükûmetin elinde ekonomiyi etkilemek için önemli bir araç oldu.

19. yüzyılda devletin ekonomiye müdahalesinin örnekleri bunlardan ibaret değildi. Ancak 19. yüzyılda genel olarak hükûmetler, daha önceki yüzyıllara göre daha az müdahaleciydi.

222

Uygulamalar

223

Uygulama Soruları

224


19. yüzyılda sanayileşme, ortaya çıktığı her yerde önemli bazı değişmelere yol açtı. Hızlı nüfus artışı, şehirleşme, ulaşım ve haberleşmenin büyük ölçüde kolaylaşması, zirai prodüktivitede ve sınai teknolojideki büyük bir gelişme bu değişmelerin en göze çarpanlarıydı. Sanayileşme; zirai ve sınai üretimin organizasyonu ile sosyal yapıyı da önemli ölçüde etkiledi. 19. yüzyılda uluslararası ekonomik ilişkilerde ve devletlerin ekonomik politikalarında da büyük değişmeler oldu.

225

Bölüm Soruları

1) 19. yüzyılda en hızlı şekilde kalabalıklaşan sosyal kesim aşağıdakilerden hangisidir?

a) İşçiler

b) Esnaf

c) Toprak sahipleri

d) Köylüler

2) Hangisi sosyal sabit sermaye yatırımlarının bir özelliği değildir?

a) Büyük sermaye harcamasını gerektirmesi

b) Gerçekleşmesinin uzun zaman alması

c) Borçlanma yoluyla finanse edilmesi

d) Daha çok özel sektör tarafından yapılması

3) 1914’te dünyada en fazla dış yatırıma sahip ülke aşağıdakilerden hangisidir?

a) İngiltere

b) ABD

c) Almanya

d) Fransa

4) Aşağıdaki ülkelerden hangisinde serflik hukuken en geç son bulmuştur?

a) Prusya

b) Avusturya

c) Fransa

d) Rusya

5) Aşağıdaki gelişmelerden hangisi liberalizmin güçlenmesinin bir sonucu değildir?

a) Gümrük vergisi oranlarının düşürülmesi

b) Teşebbüs özgürlüğünün genişlemesi

226

c) Devlet tekellerinin yaygınlaşması

d) Denizcilik Yasaları’nın kaldırılması

Cevaplar

1)A, 2)D, 3)A, 4)D, 5)C

227

12. SANAYİLEŞMENİN YAYILMASI

228


12.1. İngiltere

12.2. ABD

12.3. Almanya

12.4. Rusya

12.5. Japonya

229

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Sanyinin yayılması nasıl gerçekleşti?

2. İngiltere ve ABD’nin güç dengeleri ekonomik açıdan nasıl bir sonuç doğurdu?

3. Asya’daki ülkelerin ekonomik gelişmesi üzerine neler söylenebilir?

230



İngiltere’den yayılan sanayileşme anlayışı

İngilterede 19. yüzyılda zirve yapan sanayileşme hareketinin bu ülkeden sonra diğer ülkelerde ne ölçüde yankı bulduğunun anlaşılması.


Sanayileşmenin yayılma unsurları

Sanayileşmenin yayılma alanlarının ve yayılma yollarının detaylı bir şekilde ortaya konulması.


Avrupa dışı sanayi gelişimi Avrupa kıtası dışında sanayileşmenin ne ölçüde geliştiğinin anlaşılması.


231

Anahtar Kavramlar

İngiltere ve sanayinin yayılması Avrupa dışı sanayi merkezleri ABD

232

Giriş

Sanayi Devrimi 18. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de başladı ve 19. yüzyıl boyunca Avrupa’nın diğer kısımlarına yayıldı. Sanayileşme, farklı bölgeleri değişik zamanlarda etkiledi. Sanayi Devrimi’nin özünü oluşturan mekanizasyon, iki yüzyıl boyunca sürekli olarak yeni coğrafi alanlara ve yeni sanayilere girdi.

Resim 15: Sanayileşme (Kaynak)

Sanayi Devrimi, tarım devriminin aksine çok kısa sürede yayılma gösterdi. Nitekim 1850’ye kadar Belçika, Fransa, Almanya, İsviçre ve ABD; 1900’lere doğru ise Rusya ile Japonya sanayileşmeye başladı.

19. yüzyıldaki sanayileşme tecrübeleri arasında önemli bölgesel farklılıklar görülmüştür. Bu yarışa katılan ülkelerin sanayileşme hızı; sanayileşme potansiyelleri ile sanayileşme düzeyleri arasındaki farka bağlı olmuştur. Geri kalmışlığın avantajını iyi kullanabilen disiplinli ve özverili toplumlar çok daha hızlı ve başarılı bir sanayileşme süreci yaşamışlardır.

Sanayileşmeye İngiltere’den daha sonra başlayan ülkeler, hem avantajlı hem de dezavantajlı bir durumdaydılar. Avantajları, önlerinde izleyecek açık bir örneğe sahip olmalarıydı. Bir ülke sanayileşmeye geç başladığı ölçüde yararlanabileceği teknolojik bilgi hacmi daha geniş ve kendinden önce gelenlerin başardığı üretkenlik düzeyine ulaşmak için katlanacağı zaman alıcı ya da boşa giden tecrübenin maliyeti çok daha azdır. Öte yandan ilk sanayileşen ülke olarak İngiltere, rekabetin mevcut olmadığı bir ortamda bunu başarmıştı. Yeni sanayileşen ülkelerin dezavantajları, İngiltere gibi büyük bir sınai güçle rekabet etmek zorunda kalmalarıydı. Buna rağmen 1870’lere doğru Almanya, İngiltere’ye rakip bir sınai güç olarak ortaya çıktı. ABD de 1890’lara doğru Almanya gibi güçlü bir sanayi ülkesi hâline geldi.

233

12.1. İngiltere

İlk sanayi devleti olan İngiltere, 19. yüzyılda dünyanın en önde gelen sınai ve ticari gücüydü. 1815’te İngiltere, toplam dünya sınai üretiminin dörtte birini gerçekleştiriyordu; toplam uluslararası ticarette dörtte bir ile üçte bir arasında değişen bir paya sahipti. İngiltere, 19. yüzyılın büyük bir bölümünde bu sınai ve ticari üstünlüğünü korudu.

1870’lerde hâlâ uluslararası ticaretin ve dünya üretiminin üçte biri İngiltere’nin elinde idi. Ancak 1880’lerde ABD ve 20. yüzyılın başında Almanya, toplam sınai üretimde İngiltere’yi geride bıraktı. Birinci Dünya Savaşı arifesinde ticari liderliğini korumakla birlikte artık İngiltere’nin toplam dünya ticaretindeki payı altıda bire düşmüştü ve Almanya ile ABD onu yakından izliyordu.

Resim 16: İngiltere (Kaynak)

İngiliz refahının temelleri olan dokuma, kömür, demir ve makine imalatı sanayileri 19. yüzyılda durumlarını korudular. 1880’lerde İngiltere’nin pamuklu iplik ve kumaş üretimi, tüm Avrupa’nınkinden daha fazlaydı; 1913’te ise toplam Avrupa üretiminin üçte birini gerçekleştiriyordu ve bu oran en yakın rakibinin iki katıydı. İngiltere demir sanayisinde de doruk noktasına dünya ham demir üretiminin yarısından fazlasını ürettiği 1870’lerde ulaştı. Ancak 1890’larda ABD ve 20. yüzyılın başında da Almanya öne geçti. Kömür üretiminde 20. yüzyılın başında ABD ilk sıraya yükseldi. İngiltere ise Avrupa’daki liderliğini sürdürdü: Onun kişi başına kömür üretimi, Avrupalı rakipleri olan Belçika ve Almanya’nın iki katıydı.

İngiltere’nin öncü olduğu bir diğer sanayi kolu, 18. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan makine imalatı sanayisi idi. Dokuma, demir ve kömür sanayilerinde gerek duyulan makineler, bu sanayinin hızla genişlemesine neden oldu. Taşımacılık alanındaki gelişmeler ise buharlı motorların ve demir yollarının yaygınlaşmasına yol açtı. Demir yolları, 19. yüzyılda en önemli yeni sanayi idi. İngiltere’nin demir yollarının gelişmesindeki öncü rolünün sonucu olarak tüm dünyadan büyük bir dış talep vardı.

İngiltere, sınai üstünlüğünün doruk noktasına 1850 ile 1870 yılları arasında ulaştı. Daha sonra İngiltere, hem kişi başına hem de toplam üretim itibarıyla liderliği rakiplerine kaptırdı. Bunun nedenleri, iktisat tarihçileri tarafından çok tartışılmıştır. Toplam üretim itibarıyla İngiltere’nin geride kalışını açıklamak güç değildir. İngiltere, sınai zaferini sınırlı bir

234

kaynak donatımı ile başarmıştı. Dünyanın daha az gelişmiş, fakat daha zengin kaynak donatımına sahip diğer ülkeleri sanayileşmeye başlayınca İngiltere’nin nispi olarak geride kalması kaçınılmazdı. ABD ve Almanya gibi geniş kaynaklara ve hızla artan bir nüfusa sahip ülkelerin İngiltere gibi küçük bir ada devletini toplam üretimde geride bırakması tabiiydi. Öte yandan bol işgücüyle, başta toprak olmak üzere sınırlı doğal kaynaklarıyla, düşük tasarruf ve yatırım eğilimiyle ve ekonomik gelişmeyi özel teşebbüsün serbest faaliyetine bırakmayı tercih eden hükûmetiyle İngiliz ekonomisi, daha sonra sanayileşen çoğu ülkeye göre oldukça yavaş bir büyüme hızıyla Sanayi Devrimi’ni başarmıştı. Ancak izlemek için önlerinde bir örneğe, yatırım ve yenilik yapma konusunda daha güçlü nedenlere sahip olan ve daha hızlı büyüyen rakiplerinin üretim maliyetlerini düşürerek İngiltere’nin dünya piyasalarındaki kesin tekeline son vermesi çok zaman almadı. Bu rakipler, sanayileşme sürecine aktif olarak yardımcı olmaya hazır hükûmetler buldukları zaman, bu destek ithalat vergi tarifelerini yerli üreticinin lehine olarak kullanma düzeyinde kalsa bile İngiliz sınai üstünlüğünün sona ermesi kaçınılmazdı.

Asıl açıklanması güç olan problem, İngiltere’de 1870’lerden sonra kişi başına üretimin de oldukça düşük bir oranda artmasıdır. İngiltere’nin bu nispi düşüşünün bir nedeni müteşebbis başarısızlığıdır. 18. ve 19. yüzyıllarda İngiltere dinamik ve atılgan müteşebbislere sahipti. Ancak 19. yüzyılın ilerleyen dönemlerindeki İngiliz müteşebbisi, babalarının dinamizmine sahip değildi. Aile firmalarının kurucularının oğulları ve torunları, aylaklığı bir hayat tarzı olarak seçmişler ve firmalarının işlerini maaşlı idarecilere bırakmışlardı.

Organik kimya, elektrik, optik ve alüminyum gibi yüksek teknolojili sanayilerde yeniliklerin çoğu İngiliz mucitlere ait olmasına rağmen İngiltere’ye gecikmeli ve gönülsüz bir

şekilde aktarılması, bu müteşebbis başarısızlığının bir göstergesiydi. İngiliz sınai gelişme hızının yavaşlığı ve teşebbüs yetersizliği, kısmen İngiliz eğitim sisteminin geriliğiyle de alakalıydı. Bütün bunlara rağmen 1850 ile 1914 yılları arasında İngilizlerin kişi başına reel gelirleri 2,5 katına çıkmıştı. 1914’te ortalama gelir düzeyinde bir İngiliz, Avrupa’nın en yüksek hayat standardına sahipti.

12.2. ABD

19. yüzyıldaki en çarpıcı ekonomik büyüme örneklerinden birisi ABD idi. 1790’da 4 milyon insanın yaşadığı bu ülke, 1870’te 40 milyon nüfusa ulaşmıştı. Bu, Rusya dışında Avrupa’nın tüm ülkelerinin sahip olduğundan daha büyük bir nüfustu. 1915’te ise nüfus 100 milyonu aştı.

Nüfus artışının nedeni, oldukça yüksek hızlı doğal nüfus artışı yanında Avrupa’dan yapılan kitlesel göçlerdi. Ülkeye gelen göçmenlerin sayısı, 1820-1825’lerde yıllık olarak 10.000’den daha az iken 20. yüzyılın başlarında 1 milyonu aşmıştı.

235

Resim 17: ABD(Kaynak)

Ülkenin gelir ve serveti, nüfusundan daha hızlı arttı. Ülkede toprağa ve diğer kaynaklara göre emeğin nispi kıtlığı, yüksek ücretlere ve dolayısıyla Avrupa’dan daha yüksek bir hayat standardına yol açtı. Geniş topraklar ve zengin tabii kaynaklar, ABD’nin Avrupa’dan çok daha yüksek bir kişi başına gelir düzeyine sahip olması için yeterliydi. Hızlı teknolojik gelişme ve artan bölgesel ihtisaslaşma, ABD’nin ekonomik büyüme oranı itibarıyla da Avrupa’yı geride bırakmasına yol açtı.

Amerikalılar, kıt işgüçleri ve göçmen bir toplumun özelliği olan müteşebbis tutumlarıyla emekten tasarruf sağlayıcı gelişmeleri kabule son derece yatkındılar. Amerikalılar, makineleşmeye daha kolay uyum sağladılar. Çünkü onlar hem emekten tasarruf sağlayıcı teknikleri benimsemek için daha fazla nedene sahiptiler hem de uzun bir sınai

geleneğin kökleşmiş muhafazakârlığından nispeten daha uzaktılar.

Emeğin kıtlığı ve yüksek maliyeti, işgücünden tasarruf sağlayıcı yeni tekniklerin sanayide olduğu kadar tarımda da benimsenmesini kolaylaştırıyordu. Avrupa’da dönüm başına zirai verimlilik, ABD’den daha yüksekti. Fakat nispi olarak daha düşük maliyetli araçlar kullanan Amerikan çiftçisi, işçi başına daha yüksek verim elde ediyordu. Aynı durum, sanayi için de geçerliydi.

ABD’nin genişliği, ikliminin çeşitliliği ve kaynak zenginliği Avrupa ülkelerinden daha ileri düzeyde bir bölgesel ihtisaslaşmaya imkân veriyordu. Ülkenin coğrafi büyüklüğünün bir diğer avantajı; suni ticaret sınırlamalarından uzak, geniş bir pazarın var olmasıydı. Ancak bu potansiyel imkândan yararlanmak için geniş bir taşıma ağı gerekliydi. 19. yüzyılın ilk yarısında pek çok yol ve kanal açıldı. Ancak onların çoğu, demir yolunun rekabeti yüzünden başarılı olamadı. ABD’de demir yolu çağı, İngiltere ile hemen hemen aynı tarihlerde başladı. 1840’larda ABD’de tamamlanmış demir yollarının uzunluğu, yalnız İngiltere’nin değil, tüm Avrupa’nın sahip olduğundan daha fazlaydı. İngiltere’de olduğu gibi ABD’de de demir yolları, yalnız taşıma hizmetlerindeki maliyet düşüşleri bakımından değil, başta demir ve çelik olmak üzere diğer sanayilere sağladığı teşvik açısından da önemliydi. 1860’lardan sonra demir yollarının yarattığı talep, demiri katma değer itibarıyla en büyük Amerikan sanayisi hâline getirdi.

236

Sanayinin gösterdiği hızlı gelişmeye rağmen 19. yüzyılda ABD bir tarım ülkesi olma özelliğini sürdürdü. Şehirli nüfusun sayısı, Birinci Dünya Savaşı sonrasına kadar kırsal nüfusun altında idi. Bunun kısmi bir nedeni, sanayi faaliyetlerinin büyük ölçüde kırsal bölgelerde cereyan etmesiydi. Demir sanayisi, 1860’larda bile kırsal bölgelerde yaygındı. Ucuz ve etkin su enerjisinden yararlanan diğer sanayilerde de durum aynıydı. Buharlı motor giderek su gücünün yerini almakla birlikte, kırsal sanayinin çöküşü ancak elektrik kullanımının yaygınlaşmasından sonra oldu.

Tarım, Amerikan sanayileşme sürecinde pek çok şekilde dinamik bir rol oynamıştır. Amerikan tarımının önemli bir özelliği, Avrupa tarımına göre olağanüstü yüksek bir işgücü verimliliğine sahip olmasıydı. Tarım, diğer sektörlere yiyecek ve hammadde sağlaması yanında, Amerikan ihracatının büyük bölümünü oluşturmuştur. Tütün, pirinç, çivit karşılığında, ihtiyaç duyulan mamul mallar ithal edilebilmiştir. Balık, un ve diğer yiyecekler; şeker ve Amerikan para sisteminin temelini oluşturan İspanyol gümüş dolarları ile değiştirilmiştir. Toplam üretimin %80’i dışarı satılan pamuk, 19. yüzyılın ilk yarısında ihracatın en önemli kalemi olmuştur. Aynı yüzyılın ikinci yarısında buharlı gemilerin ve demir yollarının gelişmesiyle taşıma maliyetlerinin düşüşünden sonra mısır ve buğday temel ihraç ürünleri arasına katılmıştır. Yüzyılın sonunda sanayi mallarının yalnızca %5’i ihraç edilirken toplam tarımsal üretimin %20-25’i arasındaki bir oranı dış pazarlara gönderiliyordu.

Amerikan tarımı, daha başlangıçtan itibaren pazara dönük üretim yapmıştır. 1830’larda toplam tüketim harcamalarının dörtte üçünden fazlası, kırsal kesimdeki haneler tarafından yapılıyordu. Tarım araçları için talebin büyüklüğü, Amerikan makine sanayinin gelişmesinin önemli bir nedeniydi. Hızla artan kırsal nüfus, tarım dışı sektörlere işgücü sağlayarak da ekonomik gelişmeye destek olmuştur. Tarım sektörü, ABD’nin sınai dönüşümüne önemli bir katkı sağlamıştır.

19. yüzyıl boyunca zirai ürünler Amerikan ihracatına hâkimdi. Ancak 1880’lerde tarım dışı işgücü, tarımda çalışanların sayısını ve daha sonraki 10 yıl içinde de sınai gelirler zirai gelirleri aştı. 1890’larda artık ABD dünyanın en güçlü sanayi ülkesiydi.

12.3. Almanya

Almanya; İngiltere, ABD, Belçika ve Fransa’dan daha sonra sanayileşme yarışına giren bir ülkeydi. Almanya, 19. yüzyılın ilk yarısında politik olarak bölünmüş; geri ve yoksul bir tarım ülkesiydi. Bazı küçük sanayi merkezleri vardı. Ancak bunlar el sanayisi düzeyindeydi.

Taşıma imkânlarının yetersizliği, ekonomik gelişmeyi engelliyordu. Politik bölünmüşlüğün sonucu olan ayrı para sistemleri ve para politikalarıyla diğer ticari engeller gelişmeyi daha da geciktiriyordu. 19. yüzyıl başında Almanya, 40 civarında gümrük tarifesi bölgesine ayrılmıştı.

237

Resim 18: Almanya(Kaynak)

19. yüzyıl Alman ekonomik tarihi, kabaca üç döneme ayrılabilir. İlki yüzyılın başından 1833’te Zollverein’in teşekkülüne kadar süren dönemdir. Bu dönemde İngiltere, Fransa ve Belçika’da olan ekonomik değişmelerin farkına varıldı ve modern sınai düzene geçişin fikrî ve hukuki şartları oluşturuldu. 1870’lere kadar süren ikinci dönemde bilinçli bir taklit ve ödünç alma politikası ile sanayi, taşımacılık ve maliye alanlarında modern bir yapının maddi temelleri atıldı. Son dönemde ise Almanya, Kıta Avrupası’nın sınai liderliğine yükseldi.

Almanya’nın ekonomik gelişmesi açısından önemli bir dönüm noktası, 1833’te Prusya’nın önderliğinde Alman devletleri arasında kelime olarak gümrük birliği anlamına gelen Zollverein’in kurulmasıydı. Bu sayede ülke içinde tüm iç gümrük engelleri kaldırılmış, bir Alman ortak pazarı yaratılmış ve dışa karşı ortak bir gümrük tarifesi uygulanmaya başlanmıştı.

Birleşik bir Alman ekonomisini mümkün kılan Zollverein’di. Ancak onu fiilen gerçekleştiren demir yollarıydı. Alman devletleri arasındaki rekabet, demir yollarının hızla gelişmesini sağladı. Demir yolları ülkeyi bütünleştirmesi, iç ve dış ticaretin gelişmesini teşvik etmesi yanında sanayinin gelişmesine de büyük katkıda bulundu. Almanya, l840’lara kadar Fransa’dan ve hatta Belçika’dan daha az kömür üretiyordu; l860’lara kadar demir üretiminde Fransa’nın gerisindeydi. Ancak bu tarihten sonra demir yolları, hem kömüre ve demire talep yaratarak hem de bu ürünleri kullanan diğer sanayiler için taşıma maliyetlerini düşürerek bu sanayilerin hızla genişlemesine yol açtı. Alman kömür, demir ve çelik üretimi hızla arttı.

Almanya’nın ekonomik gelişmesinde, yaygın ilkokul eğitimi ile sanayi işletmelerindeki laboratuvarlar ve araştırma merkezleriyle desteklenmiş eğitim kurumları ve teknik üniversiteler önemli rol oynamıştır.

1870-1871’deki Fransa-Prusya savaşı, daha önce ekonomik birliğini tamamlamış olan Almanya’nın bir imparatorluk olarak siyasi birliğini de gerçekleştirdi. Savaş sonunda zengin demir rezervlerine sahip Alsace-Lorraine bölgesinin ele geçirilmesi, Alman ekonomik gelişmesine önemli katkı sağladı. 1870-1913 yılları arasında Almanya, toplam gayrisafi hasılasını yıllık %2,8 arttırarak Kıta Avrupa’sının en hızlı büyüyen ekonomisi oldu.

238

Alman sanayisinin en dinamik sektörleri, yatırım ve ara malları üreten sektörlerdi. Kömür, demir ve çelik yanında, kimya ve elektrik en hızlı genişleyen iki yeni sanayi dalı olmuştu. Almanya’da yatırım ve ara mallarına verilen bu ağırlık, Alman sanayinin önemli bir özelliğiydi.

Alman sanayisinin bir diğer özelliği de işletmelerin büyüklüğüydü. Demir, kömür ve çelik endüstrilerinde olduğu gibi kimya ve elektrik sanayilerinde faaliyet gösteren pek çok firmada çalışanların sayısı binleri buluyordu. Alman sanayisi ile bankacılık sistemi arasındaki sıkı iş birliği, firmaların büyümesini sağlayan temel unsurdu. Alman bankaları, müşterilerinin uzun dönemli sabit yatırımlarını finanse eden yatırım bankaları niteliğindeydi. Bankalar, işletmelere yalnız borç vermekle yetinmemiş, ortak olarak da katılmışlardı.

Alman sanayisinin nihai bir özelliği de kartellerin hâkimiyetiydi. Almanya’da firmalar arasında zararlı rekabeti önleyen iş birliği geleneği gelişmişti. Karteller; fiyatların tespiti, üretimin sınırlandırılması, pazarların paylaşılması gibi tekelci uygulamaların gerçekleştirilebilmesi için bağımsız firmalar arasında yapılmış anlaşmalardı. Bu tip anlaşmalar, ABD ve İngiltere’de yasaklanmıştı. Oysa maliyet düşüşüne imkân veren veya topluma bir şekilde yarar sağlayan kartel anlaşmaları ve tekeller, Almanya’da tamamen hukuki idi ve hatta yasal uygulama imkânına sahipti. Kartellerin sayısı, 1875’te 4 iken 1890’da 100’ün üstüne ve 1914’te de yaklaşık olarak 1.000’e yükseldi. Karteller, maliyetin bile altında satışlara imkân vererek Alman sanayisine özellikle dış pazarlarda büyük bir rekabet gücü kazandırdı. Bu sayede Alman ihracatı, dünya pazarlarında süratle artış gösterebildi.

Birinci Dünya Savaşı arifesinde Birleşmiş Alman İmparatorluğu, Avrupa’nın en güçlü sanayi ülkesiydi. Almanya; demir, çelik, elektrik, makine ve kimya gibi alanlarda en geniş ve modern sanayilere sahipti. Kömür üretiminde İngiltere’nin hemen ardından geliyordu. Cam, optik araçlar, çeşitli madenler, dokuma ve diğer pek çok mamul malların en önde gelen üreticisi durumundaydı. Yaygın bir demir yolu şebekesine ve yüksek bir şehirleşme oranına sahipti.

12.4. Rusya

20. yüzyılın başında Rus İmparatorluğu, nüfus ve toprakları itibarıyla Avrupa’nın en önde gelen ülkesiydi. Toplam rakamlar ölçü alındığında, ekonomik olarak da oldukça büyüktü. Toplam sınai üretim bakımından dünyada ABD, Almanya, İngiltere ve Fransa’nın ardından beşinci sırada bulunuyordu.

Başta pamuk ve keten olmak üzere yaygın bir dokuma sanayisi yanında kömür, ham demir ve çelik gibi ağır sanayilere sahipti. Petrol üretiminde, ABD’nin hemen ardından geliyordu. Bu mutlak büyüklükler, Rusya’nın ekonomik gücünün yanıltıcı bir göstergesiydi.

239

Resim 19: Rusya(Kaynak)

Rusya, hemen hemen tüm alanlarda kişi başına üretim itibarıyla çok gerideydi. Rusya’nın kişi başına kömür üretimi ve tüketimi, Avusturya’nın bile gerisindeydi. Rusya hâlâ bir tarım ülkesiydi: İşgücünün üçte ikisi tarımla uğraşıyor ve millî gelirin yarısından fazlası tarımdan sağlanıyordu. Rusya’nın kişi başına geliri; Fransa ve Almanya’nın yarısından, ABD’nin ve İngiltere’nin üçte birinden daha azdı. İlkel teknoloji ve sermaye kıtlığı nedeniyle ekonomik verimlilik düzeyi düşüktü.

Rus sanayileşmesinin başlangıcı, 18. yüzyıla kadar götürülebilir. Ural Dağları’ndaki demir sanayisi dışında bu ilk sınai teşebbüsler, Rus devletinin ihtiyaçlarından kaynaklanan verimsiz ve iğreti kuruluşlardı. 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren, özellikle de 1830’lardan sonra sanayileşme, çok daha belirgin bir nitelik kazandı. Sanayi işçilerinin sayısı, yüzyılın başında 100.000’in bile altında iken 1860’ta 500.000’i aştı.

Kırım Savaşı, Rus sanayi ve tarımının geriliğini ortaya koydu ve başta 1861’de serfliğin kaldırılması olmak üzere pek çok reformun başlatıcısı oldu. Aynı tarihlerde hükûmet, yabancı sermaye ve teknoloji yardımıyla bir demir yolu inşa programı başlattı ve Batılı mali tekniklerin ülkeye girişine imkân vermek üzere bankacılık sistemini yeniden düzenledi. Yeni politikaların sonucu, 1880’lerin ortalarında alınmaya başladı. 1890’larda sınai üretimde görülen ortalama %8’lik artış, Batı ülkelerinde gerçekleştirilen en yüksek oranların bile üzerindeydi. Bu büyük sınai patlamanın temelinde, demir yolu inşası programları ve bundan kaynaklanan madencilik ve metalürji sanayilerindeki genişleme yatıyordu. Metalürji ve

madencilik sanayilerindeki gelişmeler ise yabancı teşebbüs ve sermayeye çok şey borçluydu.

Hükûmet, Rusya’da sanayileşmeyi çeşitli şekillerde teşvik etti. Devlet, demir yolu inşası için gerekli mali kaynakları sağlamak üzere dışarıdan borç aldı; şirketlere ait demir yollarının tahvillerine kâr garantisi verdi; kendisi pek çok demir yolu yaptı ve özel şirketleri de buna teşvik etti. Çelik ve demir ithaline yüksek gümrük tarifeleri uygulanırken demir ve çelik ürünleri imalatı için gerekli makine ve araçların girişi kolaylaştırıldı. I. Dünya Savaşı öncesi yarım yüzyılda Rus ekonomisi, daha modern ve teknolojik olarak daha etkin bir sisteme ulaşma yolunda önemli değişmeler geçirmiş olsa da hâlâ ileri Batı ekonomilerinin çok gerisindeydi. Onun ekonomik güçsüzlüğü, savaş sırasında açıkça görüldü.

240

12.5. Japonya

19. yüzyılda sanayileşme yarışına katılan bir diğer ülke Japonya idi. Japonya’yı sanayileşme tecrübesi açısından ilginç kılan özelliği, tamamen Batı geleneği dışında olduğu hâlde oldukça erken bir tarihte sanayileşmeyi başaran tek ülke olmasıydı.

1853 ve 1854’te ABD’nin askerî tehdidiyle Japonya, Batı ülkeleriyle diplomatik ve ticari ilişki kurmak zorunda kaldı. Bu ülkelere tanınan imtiyazlar, Japon hükûmetinin %5’ten daha fazla gümrük vergisi koymasını yasaklıyor ve yabancılara Japon yasalarına tabi olmama imkânını tanıyordu. Batı nüfuzu karşısında hükûmetin çaresiz kalması, ülkede yaygın yabancı düşmanı ayaklanmalarına yol açtı. Siyasi gelişmeler sonucunda daha önce temsilî bir nitelik taşıyan imparator, yönetimin en güçlü kişisi durumuna geldi. 1867’de genç, ihtiraslı ve akıllı bir imparator olan Mutsihito iktidarı eline geçirdi. Modern Japonya, 1912’ye kadar hüküm süren bu imparatorun yönetimi döneminde (Meiji dönemi) doğdu.

Resim 20: Japonya(Kaynak)

Yeni hükûmet, yabancı düşmanlığı hareketinin mahiyetini değiştirdi. Yabancıları kovmak yerine, onlarla dikkatli ve seviyeli bir iş birliği başlattı. Eski feodal sistem tasfiye edilirken yerine Fransız modeline uygun merkezî bürokratik bir yönetim, Prusya tipi bir ordu ve İngiliz örneğine uygun bir deniz filosu kuruldu. En etkin sınai ve mali metotlar, başta ABD

olmak üzere çeşitli ülkelerden alındı. Akıllı genç adamlar politika, yönetim, askerlik, sınai teknoloji, ticaret ve maliye alanında en etkin metotları araştırmak üzere dışarı gönderildi. Batılı modellere uygun olarak yeni okullar kuruldu. Mali alanda pek çok reform yapıldı.

Hükûmet, Batılı tipte sanayiler kurmaya çalıştı; tersaneler, makine parkları açtı ve işletti; dokuma ürünleri, cam, kimyevi maddeler, çimento, şeker, bira ve daha pek çok malın üretimi için örnek niteliğinde fabrikalar kurdu; Batılı teknisyenler getirerek yerli işçi ve yöneticilerin Batılı araçların kullanımını öğrenmeleri için eğitim yaptırdı.

Devletin girişimleri, Batı teknolojisinin kabulü açısından önemliydi. Ancak Japon hükûmetinin bu çabaları, özel teşebbüsü sınırlayıcı bir amaç gütmedi. Aksine hükûmet, sanayiyi geliştirirken özel teşebbüsü de destekledi. Madenler, model fabrikalar ve diğer modern kuruluşlar tatminkâr bir gelişme gösterdiğinde hükûmet onları özel teşebbüse sattı.

Sanayileşme için gerekli makinelerin ithali ve yabancı teknisyenlerin maaşlarının ödenebilmesi için kaynaklar bulunmalıydı. Oysa Japonya, sınırlı kaynaklara sahip küçük ve dağlık bir ülkeydi. Pirinç, temel tarım ürünüydü. Pirinç, balık ve diğer deniz ürünleri temel

241

beslenme araçlarıydı. Japonya, bazı kömür ve bakır yataklarına da sahipti. 1920’lerden önce, bunlardan iç tüketimde olduğu kadar ihracatta da yararlanıldı. Ancak sanayileşme için gerekli ithalatı karşılayacak ihracat gelirlerini sağlama yükü tarım sektörüne düştü. Önemli bir zirai ihraç malı çaydı. Ancak ülke içinde nüfus ve gelir artışı, giderek bu ihracatın azalmasına yol açtı. Aynı durum, pirinç için de geçerliydi.

Tarım, sanayileşmede başka hiçbir ülkede Japonya’da olduğu kadar önemli bir rol oynamamıştır. 1870’lerde 30 milyon nüfusuyla Japonya, Batı standartlarına göre yoğun nüfuslu bir ülkeydi. Birinci Dünya Savaşı öncesinde nüfus, 50 milyona ulaşmıştı. Ekilebilir arazi kıtlığına rağmen Japon tarımı, hem bu kalabalık nüfusu beslemiş hem de ihracatın büyük bir bölümünü sağlamıştır. Tarım sektörü, hükûmet harcamalarının büyük kısmını karşılamış ve böylece dolaylı da olsa sermaye birikimine katkıda bulunmuştur. Japon köylüsü, yoksulluğuna rağmen sanayinin en büyük pazarını oluştururken sanayi için gereken işgücü de yine kırsal kesimden sağlanmıştır.

Japonya’nın yerli ham maddelere dayalı geleneksel iki sanayi kolu; ipekli ve pamuklu dokumaydı. Japonya’nın dışa açılmasından sonra, bu iki sanayinin gösterdiği gelişmeler farklı oldu. Mevcut yerli pamuklu sanayisi, Batı’dan akan makine imalatı malların rekabeti ile tamamen tasfiye oldu. Oysa ipek sanayisi ayakta kaldı. Özellikle ham ipek üretimi canlandı. Fransa’dan getirilen modern cihazlarla ham ipek üretimi, 1868 ile 1893 yılları arasında 5 katına ve Birinci Dünya Savaşı arifesinde de 15 katına yükseldi. Bu üretimin büyük bir bölümü ihraç edildi. Pamuklu dokuma sanayisi de kısa süre sonra hızla gelişerek çöken sanayinin yerini aldı. Pamuklu sanayisi, 1890’larda iç pazarı yeniden ele geçirdi. 1900’de pamuklu iplik ve kumaş ihracatı, toplam ihracatın %13’ünü meydana getiriyordu.

1850’lerin geri ve geleneksel Japon ekonomisinin Birinci Dünya Savaşı öncesinde büyük bir sınai güç hâline gelmesi şaşırtıcı bir olaydır. Japonya’nın gayrisafi millî hasılasında 1870’lerden savaş arifesine kadar görülen ortalama yıllık %3 oranındaki büyüme, Avrupa ülkelerinin üzerinde ya da en azından onların düzeyindeydi. Ayrıca bu büyüme, nispeten istikrarlıydı. Bazı dalgalanmalar görülmekle birlikte ABD’de ve Avrupa’daki şiddetli depresyon ve durgunluklarda olduğu gibi ekonomik büyüme oranı, Japonya’da hiçbir zaman sıfıra inmedi.

242

Uygulamalar

243

Uygulama Soruları

244


Bu bölümde, 19. yüzyıl boyunca sanayileşme yarışına katılan ülkelerin sanayileşme

tarihleri değerlendirilmiştir.

245

Bölüm Soruları

1) Aşağıdaki ülkelerden hangisi 20. yüzyıl başında sanayi üretimi bakımından Avrupa’da ilk sırada yer alıyordu?

a) İngiltere

b) Fransa

c) Almanya

d) Rusya

2) Aşağıdakilerden hangisi 19. yüzyıl Alman sanayinin bir özelliğidir?

a) İşletmelerin küçüklüğü

b) Tüketim malı üretimine ağırlık verilmesi

c) İthal ham maddelere dayalı olması

d) Kartel anlaşmalarının yasal kabul edilmesi

3) Aşağıdakilerden hangisi 19. yüzyıl Japon sanayileşmesinin bir özelliği değildir?

a) Sanayileşme için gerekli kaynakların büyük ölçüde tarım sektöründen sağlanması

b) Devletin sanayileşme konusunda aktif rol üstlenmesi

c) Ekonomik büyümenin dalgalı seyretmesi

d) Hükûmetin özel teşebbüsü desteklemesi

4) Aşağıdaki üretim alanlarından hangisi Japonya’da 19. yüzyılda ithal ürünlerin rekabetine rağmen ayakta kalabilmiştir?

a) Yünlü dokuma

b) İpekli dokuma

c) Pamuklu dokuma

d) Hiçbiri

5) 19. yüzyılda kişi başına sanayi üretimi itibarıyla en geride olan ülke aşağıdakilerden hangisidir?

246

a) Rusya

b) Almanya

c) Belçika

d) Fransa

Cevaplar

1)C, 2)D, 3)C, 4)B, 5)A

247

13. YİRMİNCİ YÜZYILDA DÜNYA EKONOMİSİ: YAPISAL DEĞİŞMELER

248


13.1. Nüfus ve Ekonomik Kaynaklar 13.2. Sınai Teknoloji ve Organizasyon

13.3. Uluslararası Ekonomik İlişkiler 13.4. Devlet ve Ekonomik Hayat

249

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. 20. yüzyılda yapısal değişmeler nelerdir?

2. Teknolojik gelişmelerin seyri hangi sektörleri doğrudan etkilemiştir?

3. Devletlerin ekonomik rolleri nasıl değişmiştir?

250



20. yüzyılda sanayileşme evreleri

Sanayi Devrimi’nin izlerini

20. yüzyılda sürebilmek ve sanayileşmenin bu zaman dilimi içinde geçirdiği evreleri ortaya koyabilmek.


Sanayileşememe nedenleri

ve gelişmişlik farklılıkları 20. yüzyıla kadar gelinen süreçte, ülkeler arasındaki mevcut ekonomik

gelişmişlik ve geri kalmışlık düzeylerinin farklılık göstermesinin nedenlerini açıklayabilmek.


251

Anahtar Kavramlar

Sanayileşememe

Gelişmişlik düzeylerindeki farklılıklar

252

Giriş

İki dünya savaşı ve ihtilaller, 1914 sonrası Avrupa tarihine yön verdi. Bu değişmeler, ekonomik hayatı da derinden etkiledi. Savaşın neden olduğu kayıplar, Batı Avrupa’nın 19. yüzyıl boyunca dünya ekonomisi üzerinde uyguladığı hegemonyanın sona ermesine yol açtı.

Avrupa medeniyetinin doğuşundan 20. yüzyıla kadar 1.000 yıla yakın bir süre, Avrupa’nın gelişmesi büyük ölçüde Avrupa’ya özgü kurumların, tekniklerin, fikirlerin,

olayların ve şahsiyetlerin karşılıklı etkileşimlerine bağlıydı. 16. yüzyıldan başlayarak Avrupa medeniyetinin gücü ve ihtişamı, Avrupalılara dünyanın diğer bölgelerini ve halklarını derinden etkileme imkânını vermişti. 20. yüzyılın başında dünya ölçeğinde güçlü 6 devlet vardı ve bunların tümü Avrupa’daydı.

Ancak 20. yüzyılda Avrupa, gücünü ve otonomisini kaybetti. 1914’ten sonra Avrupa tarihi, Avrupa dışından gelen güçlerin etkisini daha fazla yansıtmaya başladı. ABD’nin ve Sovyetler Birliği’nin ortaya çıkışı, bu değişmenin bir yönü; dünyanın Avrupalı olmayan milletlerinin Avrupa’nın siyasi ve ekonomik kontrolüne karşı başkaldırması ise diğer yönüydü.

Yüzyılın ikinci yarısı da önemli siyasal gelişmelere sahne oldu. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Birinci Dünya Savaşı sonrasından farklı olarak uluslar arasında ortak davranma ve barışı koruma arzusu oldukça güçlüydü. Bu iş birliği arzusunun bir sonucu olarak bir yandan dünya barışına katkı sağlamak üzere uluslararası bir kuruluş olarak Birleşmiş Milletler, öte yandan da Avrupa ülkeleri arasında ekonomik ve siyasi iş birliğini geliştirmek amacıyla ulusal egemenlik haklarını sınırlayıcı uluslar üstü bir kuruluş olarak Avrupa Birliği doğdu. Yüzyılın sonuna doğru Sovyetler Birliği’nin parçalanması ve Doğu Bloku’nun dağılması ile soğuk savaş dönemi sona erdi ve ABD dünyanın tek süper gücü hâline geldi. Günümüzde az sayıdaki bölgesel savaşa rağmen geçmişin soğuk savaş döneminin ortaya çıkardığı global çatışma tehlikesi önemli ölçüde azalmıştır.

253

13.1. Nüfus ve Ekonomik Kaynaklar

19. yüzyılda Avrupa nüfusu, yaklaşık olarak ikiye katlandı. Buna karşılık, Avrupalıların yerleşmiş olduğu alanlar dışındaki dünya nüfusu %20’den biraz daha fazla bir artış gösterdi. Oysa 20. yüzyılda Avrupa’da nüfus artışı dururken dünyanın diğer bölgelerinde nüfus hızla çoğalmaya başladı. Bu artışın büyük bölümü, II. Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleşti.

Avrupa dışında ortaya çıkan hızlı nüfus artışının nedeni, ölüm oranlarındaki büyük düşüştü. Batılı milletlerin yüksek doğum ve ölüm oranlarından düşük doğum ve ölüm oranlarına geçişi, 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında gerçekleşti. Batılı olmayan milletler, aynı geçişi hâlen yaşamaktadırlar. Kamu sağlığı, hıfzıssıhha, tıbbi bakım ve zirai üretimle ilgili Batı teknolojisinin yayılmasının bir sonucu olarak Üçüncü Dünya Ülkeleri’nde, ölüm oranları büyük ölçüde düşerken doğum oranlarında benzer bir düşüş daha yavaş gerçekleşmektedir.

Ölüm oranlarındaki düşüşün önemli bir sonucu, belirli bir yılda doğan insanların yaşamaları beklenen ortalama yıl sayısı olarak hesaplanan hayat ümidinin önemli ölçüde uzamış olmasıdır. 20. yüzyılın başında ortalama hayat süresi, gelişmiş ülkelerde bile 50 yılın altında idi. Mesela İsveç’te 1881-1890’da ortalama hayat süresi kadınlar için 51,5, erkekler

için 48,5 yıldı. 1931’de Hindistan’da ortalama hayat süresi yalnızca 26.8 yıldı. Bu son rakam, Roma İmparatorluğu dönemindeki ortalama hayat süresinin biraz üzerindedir.

20. yüzyılın ortasında gelişmiş Batılı ülkelerde hayat süresi ümidi 60 yılı aşmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan beri tüm ülkelerde ortalama hayat süresi yükselmeye devam etmektedir. 21. yüzyılın başında gelişmiş ülkelerde hayat ümidi 80 yıla yaklaşmıştır. Ortalama hayat süresindeki artış; kişi başına gelir, beslenme düzeyi ve tıbbi bakım şartlarındaki iyileşmelerle yakından alakalıdır.

19. yüzyılda Avrupa’da hız kazanan ve 20. yüzyılda da devam eden şehirleşme hareketi dünyanın diğer bölgelerine yayılmıştır. İleri sanayileşmiş ülkelerde şehirler, genellikle refahın daha yaygın olduğu merkezlerdir. Çünkü şehirlerde verimlilik ve gelirler, kırsal bölgelerden daha yüksektir. Ancak bu husus, Üçüncü Dünya Ülkeleri için her zaman doğru değildir. Bu ülkelerde şehirli nüfusun önemli bir bölümü, kenar mahallelerde yoksulluk içinde yaşayan işçi ya da yarı işsiz kitlelerden oluşmaktadır.

20. yüzyılda uluslararası göç hareketlerinin niteliği de değişmiştir. 19. yüzyıldaki göçlerin büyük bir bölümü, ekonomik nedenlere dayanıyordu. 20. yüzyılda savaş ve ihtilallerden kaynaklanan siyasi baskılar da önemli bir göç nedeni olmuştur.

20. yüzyılda nüfusun hızla çoğalması ve dünyanın en azından bir bölümünde refahın artması ekonomik kaynaklara büyük bir talep yarattı. Savaş zamanlarındaki bazı geçici kıtlıklar dışında, dünya ekonomisi bu talebi karşılamakta güçlük çekmedi. Bu başarının temelinde, ekonomi ile bilim ve teknoloji arasındaki yakın iş birliği yatıyordu. Böylece zirai verim arttırılmış, maden kaynakları geliştirilmiş, mevcut kaynaklarla yeni kullanım şekilleri ortaya konmuş ve sentetik ürünler şeklinde yeni kaynaklar elde edilmiştir.

254

20. yüzyılda ekonomik kaynaklar açısından en önemli gelişme, enerji alanında olmuştur. 19. yüzyılda kömür, sanayileşen ülkelerde temel enerji kaynağı iken 20. yüzyılda başta petrol ve doğal gaz olmak üzere yeni enerji kaynakları büyük ölçüde onun yerini almıştır. Petrol, ticari olarak 19. yüzyılda üretilmeye başlandığı hâlde, yalnızca aydınlanma ve yağlama amacıyla kullanılmaktaydı. 19. yüzyılın sonunda içten yanmalı motorların gelişmesi, petrolün kullanım imkânlarını olağanüstü ölçüde arttırdı. Ayrıca petrol, elektrik enerjisi üretiminde ve ısınmada yaygın şekilde kullanılmaya başlandı. 20. yüzyılın ikinci yarısında ise petrol; sentetik ve plastik ürünlerin ham maddesi olarak yeni bir önem kazandı.

20. yüzyılın başında, enerji kaynağı olarak kömürün üstünlüğü tartışma götürmezdi. 1928’de dünya enerji üretiminin %75’i kömürden elde edilirken petrolün payı %17, hidrolik

enerjinin payı %8 idi. 1950’lerde hâlâ kömür toplam enerjinin hemen hemen yarısını sağlarken, petrol ve doğalgazın payı %30’a yükselmişti. Ancak 1980’lerde bu oranlar tersine dönmüştür. Kömürün payı %27’ye düşerken petrol ve doğal gazın payı %64’e yükselmiştir.

Bu gelişmeler, petrole bir doğal kaynak olarak büyük jeopolitik önem kazandırmıştır. Petrol rezervleri tüm dünyaya dağılmış olmakla birlikte, üretimin büyük bölümü oldukça küçük bir bölgede toplanmıştır. Avrupa, kömür kaynakları bakımından zengin olmasına karşılık, Sovyetler Birliği bir yana bırakılırsa petrol kaynakları sınırlı bir bölgedir. 1950’lere kadar toplam dünya üretiminin %60’ını gerçekleştiren ABD, günümüzde dünya petrolünün yarısını üretmesine rağmen net ithalatçı bir ülke durumundadır. Günümüzde Basra Körfezi’ni çevreleyen Orta Doğu ülkeleri, dünya pazarına en çok petrol arz eden bölgedir.

13.2. Sınai Teknoloji ve Organizasyon

19. yüzyılda sanayileşmenin ardındaki temel itici güç olan teknolojik değişme, 20. yüzyılda bu rolünü oynamaya devam etti. Hatta bu değişmenin hızı daha da arttı. Yeni teknoloji, her insanın hayatını derinden etkiledi. Geçmiş çağlarda toplumların başarısının ölçüsü, çevrelerine uyabilme yetenekleriydi. 20. yüzyılda ise başarı, çevreye hükmetmekle ve onu toplumun ihtiyaçlarına göre şekillendirebilmekle mümkündü. Çevreye hükmetmenin temel aracı ise teknoloji, özellikle de modern bilime dayalı teknolojiydi.

Yakın zamanlarda taşıma ve haberleşme alanındaki gelişmeler teknolojik değişmelerin hızlanmasının en canlı örneğidir. 19. yüzyılın başına kadar seyahatin hızı açısından İlk Çağ’a

göre büyük bir değişme olmadı. Oysa 20. yüzyılın başında insanlar buharlı lokomotiflerle saatte 120 km hızla seyahat edebiliyorlardı. Otomobillerin, uçakların ve roketlerin gelişmesi ile yalnız hız artışı olmadı, tercih imkânları da son derece genişledi.

Telgrafın gelişimine kadar uzak mesafeler arasında haberleşme hızı, insanın hızına bağlıydı. Telefon, radyo ve televizyon uzak mesafeli haberleşmede rahatlık, esneklik ve güvenirlik kazandırdı. Dünyanın yoğun nüfuslu bölgeleriyle anında iletişim yaygınlaşırken

güneş sisteminin diğer gezegenleriyle haberleşme imkânı bile doğdu. Bütün bu gelişmeler, temel bilimlerin teknolojiye uygulanmasıyla başarıldı.

Modern sanayinin bilimsel bir temele oturması, pek çok yeni ürün ve ham maddenin

ortaya çıkmasını sağladı. Daha 19. yüzyılda kimyacılar, çok sayıda sentetik ilaç ve boya

255

keşfetmişlerdi. 1898’de suni ipeğin keşfi ile çeşitli suni dokuma ham maddeleri ortaya çıktı. 20. yüzyılda petrol ve diğer hidrokarbonlardan yapılan plastik maddeler; pek çok kullanım için ağaç, maden, toprak ve kâğıdın yerini aldı. Elektrik ve mekanik güçten artan ölçüde yararlanılması, emekten tasarruf sağlayıcı pek çok yeni aracın ortaya çıkması ve otomatik kontrol araçlarının gelişmesi yaşama ve çalışma şartlarında büyük değişmelere yol açtı.

Bilim ve teknolojinin hızlı değişme yeteneği, bir dizi yan gelişmeyle de desteklenmişti. Bunun en iyi örneği, saniyeden daha kısa bir sürede binlerce karmaşık hesaplamayı yapabilen elektronik bilgisayarlardır. İlk hesap makinesi, 1830’larda icat edildi. 20. yüzyıl başlarında, ticari amaçlarla birkaç kaba mekanik alet kullanılmaktaydı. Elektronik bilgisayar çağı, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hızla gelişti. Bilgisayar olmaksızın uzayın keşfi gibi pek çok bilimsel ilerleme mümkün olamazdı.

Bilgisayar örneği, bilimsel araştırmanın ekonomik gelişmedeki rolünü ve bu araştırmaların finansman kaynağı problemini akla getirmektedir. Kimya ve biyolojiyle ilgili pek çok yenilik; tarım, sanayi ve tıp alanındaki ticari uygulamalardan teşvik gördü. Ancak çok büyük harcamalar gerektirdiği ve kısa vadede büyük bir kazanç vaat etmediği için pek çok araştırmayı doğrudan ya da dolaylı şekilde hükûmetler finanse etmek zorunda kaldı. Ayrıca milletlerarası savaş ve rekabet, hükûmetleri askerî amaçlarla bilimsel araştırma ve geliştirme çalışmalarına büyük kaynaklar ayırmaya itti. Askerî programlar; radarlar ve diğer elektronik iletişim araçlarının, uzay roketlerinin, suni uyduların ve atom enerjisinin doğuşuyla ve başarılı kullanımıyla sonuçlandı.

Bilimsel ve teknik ilerlemenin ön şartı, eğitilmiş bir insan gücü yani beyin gücü havuzunun varlığıdır. 20. yüzyılın başında tüm Batılı ülkeler, yüksek okuma yazma oranına sahiptiler. Buna karşılık, dünyanın diğer bölümlerinde okuma yazma oranı çok düşüktü. Gelişmiş ve geri kalmış bölgeler arasındaki büyüyen teknik açığın önemli bir nedeni, eğitim düzeylerinin farklılığıdır. Okuma yazma, ekonomik gelişme açısından önemli olmakla birlikte, 21. yüzyılın başlarındaki yüksek teknoloji dünyasında yeterli bir unsur değildir. Kişilerin yeni bilimsel-teknolojik medeniyet matrisine etkin olarak katılabilmeleri için üniversite düzeyinde eğitim görmeleri gerekli hâle gelmiştir.

Bilime dayalı teknoloji, insan emeğinin verimini büyük ölçüde arttırmıştır. Ekonomik

etkinliğin en iyi ölçüsü, işçi başına ya da iş saati başına üretimdir. Batı ülkelerinde tarımda verim; bilimsel gübreleme teknikleri, tohum seçimi, besicilik, zararlı böceklerle mücadele ve mekanik güç kullanımı sayesinde büyük ölçüde artmıştır. Yüzyılın ortasında ABD’de tarımda işçi başına üretim, pek çok Asya ülkesinin 10 katı, pek çok Afrika ülkesinin ise 25 katı idi. 1960’larda yeni tekniklerin özellikle tropikal bölgelere yaygınlaştırılması yeşil ihtilal olarak adlandırılmış ve bazı Asya ülkelerinde zirai prodüktivite önemli ölçüde yükselmiştir. Ancak zengin ve yoksul ülkeler arasındaki verimlilik farkı hâlâ devam etmektedir.

Enerji üretimindeki artış daha belirgindir. Dünya enerji üretimi 1900 ile 1950 yılları arasında 4; 1950’den yüzyılın sonuna kadar 3 katından daha fazla artış göstermiştir. Elektrik

enerjisi üretimindeki artış ise, daha çarpıcıdır. Nitekim 1950’de 1 trilyon kilovat/saatten az olan dünya elektrik enerjisi üretimi, 1982’de 8.5 trilyon kilovat/saate yükselmiştir.

256

20. yüzyılın en karakteristik yeniliklerinden diğer ikisi de otomobil ve uçaklardı. 19.

yüzyılın sonunda birkaç otomobil yapılmıştı. 1913’te hareketli montaj bandı sistemiyle kitle üretimine geçildikten sonra otomobil sanayi, ABD ve Avrupa imalat sanayilerinin en geniş istihdam alanlarından biri oldu. Buharlı lokomotif, 19. yüzyılın ekonomik gelişmesini sembolize ederken otomobil, 20. yüzyılın başarısını ifade ediyordu. Otomobil sanayii yarattığı geniş istihdam imkânı yanında diğer pek çok sanayiye de talep doğurdu. Lokomotiflerin raylara ve demire talep yaratması gibi, otomobiller de yollara ve çimentoya talep doğurdu. Oto sanayisi çelik, kauçuk ve cam sanayilerinin en büyük tüketicisi oldu.

Hareketli montaj bandı, diğer sanayilere ve İkinci Dünya Savaşı sırasında uçak sanayisine girdi. Savaş sırasında Almanlar, jet motorlu uçakları ve roketleri denemeye başladılar. Böylece havacılık alanında ve uzayın keşfinde yeni bir döneme girilmiş oldu. Savaştan sonra Ruslar ve Amerikalılar, bu alanda gelişmeleri hızlandırdılar. 1960’ta jet motorlu uçaklar, ticari yolcu trafiğinde uçakların yerini aldı.

Bilimin teknolojiye uygulanmasının en çarpıcı nihai örneği uzayın keşfi oldu. 1940’lara kadar insanlı uzay uçuşu, kurgu bilimin konusuydu. İkinci Dünya Savaşı sırasında bilim adamları, jet motorları ve askerî roketler hakkında önemli tecrübeler edindiler. Daha sonra daha güçlü roket motorlarının ve elektronik bilgisayarların gelişmesi uzay uçuşlarını mümkün hâle getirdi. Milletlerarası rekabet gelişmeyi daha da hızlandırdı.

1969’da insan ilk kez aya ayakbastı. İnsanoğlu böylece yeni bir çağı başlattı. Bu olay, insanoğlunun haberleşme alanında aldığı mesafenin de çok açık bir göstergesiydi. Kolomb,

Amerika’ya ulaştığı zaman, bu keşfini yalnızca beraberindekiler izleyebildiler. Bu haberin daha geniş kitlelere ulaşması aylar, hatta yıllar aldı. Aya ilk insan ayağının basışı ise tüm dünyada televizyonlarda yüz milyonlarca insan tarafından anında izlendi.

Sınai ve ticari organizasyon alanında 19. yüzyılın sonlarında başlayan gelişmeler 20. yüzyılda hızlanarak devam etti. Sınırlı sorumlu anonim şirket tipi, 20. yüzyılın başında önde gelen sanayi ülkelerinde tam anlamıyla kurulmuştu. Fakat o, daha çok büyük ölçekli, sermaye yoğun endüstrilerde görülmekteydi. Toptan ve perakende ticarette, esnaf üretiminde, hizmet sektöründe ve özellikle de tarımda şirketleşmemiş aile işletmeleri hâkimiyetini sürdürüyordu. Uzun dönem eğilim, şirketleşmenin daha geniş alanlara yayılması yönündeydi. Çok şubeli işletmeler yani mağazalar zinciri, taze ürünlerden yüksek teknolojili elektronik aletlere kadar perakende ticaretin tüm alanlarına girdi. Onlar, pek çok durumda toptan ticaret fonksiyonunu tamamen ortadan kaldırarak üretim safhasına kadar geriye doğru bütünleştiler. Dikiş makinesi, tarım makineleri ve otomobil üreticileri gibi bazı işletmeler ise perakende ticareti

yetkili temsilcilerine bırakarak ileriye doğru bütünleştiler.

20. yüzyılda sanayi hayatıyla ilgili nihai bir gelişme de çoğu Batı ülkesinde işçilerin örgütlenme ve toplu pazarlık haklarının artık tanınmış olmasıydı. İngiltere ve Almanya gibi bazı ülkelerde örgütlenmiş işgücü, emek piyasasında önemli bir güç hâline gelmişti. Ancak bu ülkelerde bile örgütlenmiş işgücü, toplam işgücünün beşte biri ya da dörtte birinden daha fazla olmayan bir azınlık durumundaydı. İki savaş arasındaki yıllar; sanayi ülkelerinde

sendika üyeliğinin artması ve işçi sendikalarının az gelişmiş ülkelere de yayılması şeklinde

257

yeni gelişmelere şahit oldu.

13.3. Uluslararası Ekonomik İlişkiler

1914 öncesinde dünya ekonomisine Avrupa, özellikle de Batı Avrupa ile ABD hükmediyordu. Batı Avrupa milletlerinin imparatorlukları Çarlık Rusya’sının geniş topraklarıyla birlikte, dünyanın dörtte üçünü kontrol ediyorlardı. Ekonomik olarak Avrupa ve ABD, toplam dünya üretim ve ticaretinin yarısından çok fazlasını gerçekleştiriyordu.

Birinci Dünya Savaşı ve 1917 Rus İhtilali, önemli değişmelere yol açtı. Çarlık Rusya’sı yerini Sovyetler Birliği’ne bıraktı. Doğu ve Orta Avrupa’daki Habsburg İmparatorluğu sona erdi. Almanya deniz aşırı sömürgelerini kaybetmekle kalmadı, Avrupa’daki toprak ve nüfusunun bir bölümünü de yitirdi. Diğer Avrupa imparatorlukları, denizaşırı kolonilerini artan bir milliyetçi iştahla sömürdüler. Savaş öncesinde küçük bir imparatorluk olan Japonya büyüdü ve önemli bir ekonomik güç hâline geldi. 20. yüzyılda Avrupa’nın dünya ticareti ve üretimindeki payı azalırken ABD ve Japonya’nın payı büyük ölçüde arttı.

Tablo 4: Dünya Ticaretinin Kıtalar Arası Dağılımı (%), 1913 ve 1999 (Kaynak)

İkinci Dünya Savaşı da uluslararası ilişkilerde önemli bir değişime neden oldu. Avrupa, artık politik ve ekonomik hegemonyasını önemli ölçüde kaybetti. Avrupa’nın büyük güçleri arasındaki rekabet, yerini iki yeni süper güç olan ABD ve Sovyetler Birliği arasındaki rekabete bıraktı. Bu rekabetin sonucunda Avrupa, doğu ve batı olarak ikiye bölündü. Doğu Bloku, Sovyetler Birliği’in egemenliği altına girerken demokratik batı ülkeleri politik ve

ekonomik olarak ABD’ye bağlandı.

İkinci Dünya Savaşı, sömürgeciliğe de önemli bir darbe vurdu. 1960’ların ortalarına gelmeden eski Avrupalı sömürgeciler, Asya ve Afrika’daki tüm sömürgelerinin bağımsızlıklarını tanımak zorunda kaldılar. Ancak yeni ülkeler, aşırı derecede yoksuldu. Üç

Bölgeler 1913 1999

Avrupa 58,4 46,2

ABD ve Kanada 14,1 18,0

Asya 12,1 26,5

Latin Amerika 8,3 4,5

Afrika 4,4 1,8

Okyanusya 2,7 3,0

Dünya 100,0 100,0

258

yüzyıllık sömürgecilik döneminde Avrupalı milletler, ülkelerine maden ve diğer kaynaklar şeklinde büyük servetler aktardılar. Ancak bu servetlerini, sömürge halklarıyla paylaşmadılar. Yeni sömürge hükûmetleri, ekonomik gelişme için yeterli kaynaklardan ve özellikle de beşerî sermayeden yoksundular.

Sömürgelerin bağımsızlığını kazanması, yeni ulusların doğuşu ve Üçüncü Dünya Milletleri’nin modernleşme ve ekonomik gelişmeyi gerçekleştirme gayretleri, uluslararası ekonomik ilişkilerde Doğu-Batı çatışması yanında ekonomik açıdan gelişmişlerle gelişmemişlerin karşı karşıya geldiği Kuzey-Güney boyutunu ortaya çıkardı. Bu yeni iki grup arasında yapıcı iş birliğini geliştirmek ve düşmanlığı önlemek için yeni uluslararası kuruluşlar doğdu. 19. yüzyılda pek az uluslararası kuruluş mevcutken 20. yüzyılda pek çok yeni kuruluş ortaya çıktı. Ancak kâğıt üzerinde çok sayıda uluslararası kuruluş olmasına rağmen ekonomik önemi olanlar çok azdı.

Milletler Cemiyeti’nin ekonomik şubesi çok yararlı istatistik ve teknik raporlar yayınladı; standart hesaplama metotları geliştirdi; fakat savaş arası dönemdeki ekonomik meselelerin çözümünde başarısız oldu. Birleşmiş Milletler, ekonomik konularla ilgili özel kuruluşlar oluşturmakta daha başarılıydı. Bunlardan ikisi (Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası), bugün de dünya ekonomisinde önemli rol oynamaktadır.

13.4. Devlet ve Ekonomik Hayat

20. yüzyılda tüm milletleri etkileyen diğer önemli bir değişme, ekonomide büyük ölçüde genişleyen devlet rolüydü. Ancak bu, 19. yüzyıl laissez-faire ideallerinden kesin bir

geri dönüş anlamına gelmiyordu. Ekonomik milliyetçiliğin altın çağı olan 17. yüzyılda mutlakıyetçi krallar ekonomiyi kendi arzularına göre yönetmek istiyorlardı. Fakat onların kaynakları ve ekonomik araçları etkili olmaları için yetersizdi. Öte yandan 19. yüzyılda klasik iktisatçıların etkisiyle hükûmetler, genellikle ekonomiye müdahalelerini bilinçli olarak önemli ölçüde sınırladılar. 20. yüzyılda ise devletin ekonomide rolünün artması, kısmen iki dünya savaşının mali gereklerinden kaynaklanıyordu. Ancak bu, sebeplerden yalnızca biriydi.

Sovyetler Birliği’nde ve diğer Sovyet tipi ekonomilerde hükûmetler, geniş kapsamlı bir ekonomik planlama ve kontrol sistemiyle ekonominin tüm sorumluluğunu üstlendi. İki dünya savaşı sırasında savaşan uluslar da çok çeşitli kontrol ve müdahaleleri benimsediler. Fakat bazı istisnalar dışında, ileri sanayi demokrasilerinde barış zamanlarında ekonomik açıdan üretken alanlar özel şahıs ve şirketlerin faaliyet sahası olarak kaldı.

Savaşlar arası dönemde bütün hükûmetler, ekonomik iyileşme ve istikrar programları izlediler. Ancak bunda çok az başarılı olabildiler. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra daha bilinçli ve istekli olarak aynı yolu izlediler. Bu kez daha başarılı olan hükûmetlerin çoğu, Sovyetler Birliği’ndeki gibi kapsamlı ve zorlayıcı olmamakla birlikte ekonomik planlamadan

geniş ölçüde yararlandılar. Batı Avrupa milletlerinde bu uygulamalar karma ekonomi olarak

adlandırıldı.

19. yüzyılda mahallî idareler sular idaresi, hava gazı ve benzeri teşebbüsleri kurup işlettiler. Millî hükûmetler ise demir yolları inşa ettiler ya da daha önce kurulmuş olanları

259

devletleştirdiler. 20. yüzyılda devlete ait sınai işletmeler daha da yaygınlaştı. Bunun nedeni, bazen özel teşebbüsün başarısızlığı, bazen de iktidar partisinin ideolojik tutumuydu.

Kamunun büyümesinin diğer bir nedeni olan transfer ödemeleri de 19. yüzyılın sonlarında doğdu. Fakat İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar yaygınlaşmadı. 1880’lerde Almanya’da, işçiler için zorunlu olarak hastalık ve kaza sigortası ile yaşlı ve sakatlar için emeklilik uygulaması başlatıldı. Bu uygulamalar, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra diğer ülkelere yayıldı. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra güçlü politik baskıların sonucu olarak pek çok demokratik hükûmet, sosyal güvenlik sistemlerini ve diğer transfer ödemelerini yaygınlaştırdılar. Bu nedenle de onlar refah devleti olarak adlandırıldılar.

Kamu sektörünün büyümesinin istatistik ifadesi devlet harcamalarının artışıydı. 19. yüzyılda barış zamanında hükûmet harcamalarının millî gelire oranı genel olarak %10’un altındaydı. Birinci Dünya Savaşı arifesinde, İngiltere’de, Almanya’ya karşı silahlanma yarışının yürütüldüğü bir dönemde, hükûmet harcamaları millî gelirin yalnızca %8’ini teşkil ediyordu. Ancak savaş sırasında pek çok Avrupa ülkesinde bu oran %50’yi aştı. Savaştan sonra da hükûmet harcamaları eski oranlara inmedi. 1950’lerde ise Batı Avrupa’da hükûmet harcamaları, millî gelirin %20 ile 30’u arasında bir orana yükseldi. Ancak bu oranın çeşitli kamu teşebbüslerinin yaygınlığına bağlı olarak %30-40 ve hatta daha fazlasına ulaştığı ülkeler de bulunuyordu. 20. yüzyılın ikinci yarısında hükûmet harcamalarının gayrisafi hasılaya oranındaki artış süreci devam etmiştir.

260

Uygulamalar

261

Uygulama Soruları

262


20. yüzyılda sanayileşme ve teknolojik değişim hızlanarak sürmüştür. Ülkeler arasındaki ekonomik gelişmişlik ve geri kalmışlık farkları daha da belirgin hâle gelmiştir.

263

Bölüm Soruları

1) Aşağıdaki kavramlardan hangisi 20. yüzyılda ortaya çıkmamıştır?

a) Yeni merkantilizm

b) Ekonomik planlama

c) Refah devleti

d) Liberalizm

2) 20. yüzyılın başında en önemli enerji kaynağı aşağıdakilerden hangisidir?

a) Petrol

b) Doğalgaz

c) Elektrik

d) Kömür

3) 20. yüzyılda dünya ticaretindekini payını arttıran bölgeler aşağıdakilerden hangileridir?

a) Kuzey Amerika ve Asya

b) Avrupa ve Kuzey Amerika

c) Afrika ve Asya

d) Asya ve Latin Amerika

4) Aşağıdaki kavramlardan hangisi 20. yüzyılla ilgilidir?

a) Yeni merkantilizm

b) Mesta

c) Latifundia

d) Zollverein

5) Aşağıdaki kavramlardan hangisi devletin iktisadi alandaki rolünün artışı yönünde bir etkide bulunmamıştır?

a) Ekonomik planlama

b) Liberalizm

264

c) Transfer ödemeleri

d) Refah devleti

Cevaplar

1)D, 2)D, 3)A, 4)A, 5)B

265

14. YİRMİNCİ YÜZYILDA DÜNYA EKONOMİSİ: SAVAŞLAR VE EKONOMİK PERFORMANS

266


14.1. Birinci Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları 14.2. Barışın Ekonomik Sonucu

14.3. Büyük Bunalım

14.4. İkinci Dünya Savaşı ve Dünya Ekonomisinin Yeniden İnşası 14.5. Yirminci Yüzyılın İkinci Yarısında Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler

267

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular 1. Savaşların ekonomi üzerine olan etkisi nasıl cereyan etmiştir?

2. Büyük Bunalım’ın etkileri nelerdir?

3. Günümüzde ekonomik gelişmeler nelerdir?

268



20. yüzyıl ekonomisinin genel özellikleri

20. yüzyılda dünya ekonomisinin genel seyrinin

ne yönde geliştiği konusunda bilgi sahibi olmak.


Dünya savaşları ve ekonomi Birinci ve İkinci dünya savaşlarının ekonomiye olan olumsuz etkilerini

açıklayabilmek.


Günümüz ekonomileri Yüzyılın ikinci yarısında yaşanan ekonomik büyümenin nedenlerini

ortaya koyabilmek.


269

Anahtar Kavramlar

Büyük Bunalım

Dünya savaşları Ekonomik geri kalmışlık

270

Giriş

Bu bölümde 20. yüzyılın ilk yarısında dünya ekonomisinde yaşanan gelişmelere yer verilmiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında yaşanan iki dünya savaşının dünya ekonomisini nasıl etkilediği incelenmiştir. Yüzyılın ikinci yarısında ekonomide yaşanan büyüme sürecinin nedenleri üzerinde durulmuştur.

271

14.1. Birinci Dünya Savaşı’nın Ekonomik Sonuçları Savaş, 10 milyon askerin ölümüne, 20 milyon insanın yaralanmasına neden oldu. Sivil

ölümler, 10 milyonu bulurken 20 milyon insan açlık ve hastalıkların kurbanı oldu. Savaş için yapılan askerî harcamalar, 1914’teki satın alma gücüyle 180-230 milyar dolar arasındaydı. Savaşın dolaylı maliyeti yani evlere, sınai tesislere, madenlere, hayvanlara, tarım araçlarına, taşıma ve haberleşme sistemlerine verdiği zarar ise 150 milyar dolardan fazlaydı. Okyanus denizciliği, denizaltı savaşından zarar görmüştü. Savaşın maliyeti ile ilgili bütün bu tahminler eksiktir. Ayrıca sanayide işgücü ve ham madde yetersizliği, sınai tesislerin bakımsızlığı ve yenilenmeme nedeniyle aşırı aşınmasıyla tarımda gübre ve çekim hayvanı eksikliğinin yol açtığı zararlar bu hesaplara dâhil değildir.

Ekonomik açıdan uzun dönemde fiziki yıkımdan daha zararlı olan, normal ekonomik

ilişkilerin bozulmasıydı. 1914 öncesinde dünya ekonomisi, serbestçe ve etkin bir şekilde işlemekteydi. Koruyucu tarifeler, özel tekeller ve uluslararası karteller şeklindeki bazı sınırlamalara rağmen, gerek ülkelerin içinde gerekse uluslararası planda ekonomik

faaliyetlerin önemli bir bölümü serbest pazarlarda cereyan ediyordu. Savaş sırasında devletler fiyatlara, üretime ve işgücü dağılımına müdahalelerde bulundular. Bu kontroller, bazı sektörleri suni olarak teşvik ederken bazılarını sınırladı. Savaş sonunda bu sınırlamalar kaldırılmakla birlikte, savaş öncesi ilişkiler kolaylıkla ve süratle yeniden kurulamadı.

Daha ciddi bir problem, dış ticaretin altüst olmasından ve savaşan ülkeler -özellikle de Almanya ve İngiltere- arasındaki ekonomik savaştan kaynaklanıyordu. Savaştan önce İngiltere, Almanya, Fransa ve ABD dünyanın önde gelen sınai ve ticari ülkeleri olarak birbirlerinin en iyi alıcı ve satıcısıydı. Savaş başlayınca Almanya ile diğerleri arasındaki ticari temaslar derhâl kesilirken ABD, ilişkilerini korumaya çalıştıysa da İngiltere ve Almanya’nın misilleme gayretleri karşısında başarılı olamadı.

Uluslararası ticaretin kesintiye uğraması ve devlet müdahalelerinin ortaya çıkması kadar dış pazarların kaybedilmesi de uzun ömürlü etkilere yol açtı. Almanya, denizaşırı pazarlarını tamamen yitirdi. Savaşan ülkeler, kaynaklarını normal kullanımlardan savaşın gerek duyurduğu alanlara doğru kaydırdılar. 1918’de İngiltere’nin sınai mal ihracatı, savaştan önceki düzeyinin yarısına düştü. Sonuçta denizaşırı ülkeler, Avrupa’dan satın aldıkları malları ya kendileri üretmek ya da başka ülkelerden satın almak zorunda kaldılar.

Savaş dünya tarımının dengesini altüst etti. Bazı bölgeler, üretim faaliyetlerine son verirken ya da pazarın dışında kalırken yiyecek ve ham madde taleplerinin artışı diğer bölgelerde üretimi teşvik etti. Bu durum, 1920’lerde üretim fazlasına ve dolayısıyla fiyatların düşmesine yol açtı. Buğday, şeker, kahve ve kauçuk üreticileri, en çok zarar gören ülkeler oldu.

Savaşan ülkeler, dış pazarları yitirmelerine ek olarak gemicilik ve diğer faaliyetlerdeki gelir kayıplarından da zarar gördüler. Londra ve Avrupa’nın diğer mali merkezleri, savaş sırasında bankacılık, sigortacılık gibi mali ve ticari hizmetlerinden elde ettikleri gelirlerin bir kısmını New York ve diğer merkezlere kaptırdılar. Savaşın yol açtığı diğer bir kayıp da dış yatırım gelirleriydi. Savaştan önce İngiltere, Fransa ve Almanya önemli ölçüde dış yatırımı

272

olan ülkelerdi. İngiltere ve Fransa, ihraç ettiklerinden daha fazla ithalat yaptıklarından dış yatırım gelirleri ithalat fazlalarını ödemelerine yardımcı oluyordu. Her ikisi de acil olarak ihtiyaç duydukları savaş harcamalarını finanse edebilmek için dış yatırımlarının bir bölümünü satmak zorunda kaldılar; bir bölümü ise enflasyon ve ilgili döviz problemleri nedeniyle önemli ölçüde değer yitirdi. Ayrıca yatırımın yapıldığı ülkelerin dış yatırımları tanımayı reddetmesiyle de zararlar ortaya çıktı. Savaşan ülkelerdeki Alman yatırımlarına savaş sırasında el konuldu.

Millî ve milletlerarası düzeyde nihai bir ekonomik problem de enflasyondu. Savaşın maliyetinin baskıları, savaşan ülkeleri savaş öncesinde fiyat hareketlerinin istikrarını koruyan ya da en azından uyumlu hâle getiren altın standardının dışına itti. Savaşan ülkeler, büyük

ölçekli borçlanmalara başvurdular ve savaşı finanse etmek için kâğıt para bastılar. Bu uygulamalar, her ülkede aynı ölçüde olmamakla birlikte fiyatları yükseltti. Savaş sonunda ABD’de fiyatlar, 1914’te olduğunun yaklaşık 2,5 katıydı. Aynı dönemde fiyatlar İngiltere’de 3, Fransa’da 5,5 ve Almanya’da 15 katına yükselmişti. Fiyat düzeyleri arasındaki bu dengesizlik ve bunun sonucunda doğan döviz değerlerindeki farklılıklar, uluslararası ticaretin yeniden başlamasını güçleştirdi.

14.2. Barışın Ekonomik Sonucu

Savaş sonrasının önemli problemleri; ekonomik milliyetçiliğin doğuşu ile parasal ve mali problemlerdi. Birinci Dünya Savaşı sonunda yapılan Paris Barış Antlaşması sonucunda Almanya, savaş öncesi ekili alanlarının %15’ini, demir rezervlerinin 3/4’ünü, kömür yataklarının 1/4’ünü yitirdi. Afrika ve Pasifik’teki Alman sömürgeleri, müttefiklerce işgal edildi. Ayrıca Almanya, savaş tazminatı ödemeye de mahkûm edildi.

Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla bölgede pek çok yeni küçük devlet doğdu. Bu imparatorluk, Tuna bölgesinde geniş bir serbest ticaret bölgesi oluşturarak yararlı bir ekonomik işlev görmekteydi. Yeni ülkeler, ekonomik alanda kendi kendilerine yeterli olma gayreti içindeydiler. Sınır anlaşmazlıkları nedeniyle tren seferlerine izin verilmemesi, ulaşım sisteminin işlemesini engelleyerek ticareti âdeta durma noktasına getirdi. Daha sonra yapılan anlaşmalarla ekonomik milliyetçiliğin bu aşırı örnekleri düzeltildiyse de diğer sınırlamalar devam etti.

Ekonomik milliyetçilik, yalnız imparatorlukların parçalanması ile doğan yeni devletlerle sınırlı değildi. Rusya, sivil savaş sırasında uluslararası ekonomiden tamamen çekildi. Sovyet rejimi altında yeniden ortaya çıktığında, Rusya’nın ekonomik ilişkileri yeni bir tarz aldı. Devlet, uluslararası ticarette tek alıcı ve satıcı oldu: Yalnızca siyasi yöneticilerin stratejik olarak gerekli gördükleri şeyleri satın aldı ya da sattı.

Batı’da daha önce uluslararası ticarete ileri ölçüde bağımlı olan ülkeler de yalnızca koruyucu tarifeleri değil, ithalat kotaları ve ithalat yasakları gibi daha katı tedbirleri de kapsayan çeşitli sınırlamalar uygulamaya koydular. Aynı zamanda ihracat sübvansiyonlarını ve diğer tedbirlerle ihracatlarını teşvike başladılar. Serbest ticaretin şampiyonluğunu yapan İngiltere, savaşın finansmanı amacıyla savaş sırasında gümrük tarifelerine başvurdu. Savaştan sonra geçici olarak uygulanmaya devam edilen ve sayısı ile oranı artan tarifeler, 1932’den

273

sonra resmî korumacı politikaya dönüştü.

Yeni merkantilizm olarak adlandırılan bu uygulamalar, diğer devletlerin mukabil tedbirler getirmesiyle yaygınlaşarak ticaretin daha da sınırlanmasına yol açtı. Nitekim savaştan önceki 20 yıl içinde iki katından daha fazlaya yükselen toplam dünya ticareti, savaşı izleyen 20 yılda bu seviyesini güçlükle koruyabildi. Savaş öncesi 20 yılda ikiye katlanan Avrupa ülkelerinin dış ticareti, aynı dönem içinde yalnızca 1929 yılında savaş öncesi düzeyine ulaşabildi; 1932 ve 1933 yıllarında ise 1900’de olduğu seviyenin de altında kaldı. Bu aşırı ekonomik milliyetçilik, savunucularının amaçladıkları sonucun tersine olarak daha düşük gelir ve üretim düzeylerine yol açtı.

Savaşın doğurduğu ve barışın şiddetlendirdiği mali ve parasal problemler ise uluslararası ekonominin tamamen dağılmasına yol açtı. Bu karışıklığın temelinde, tazminat meselesi ile savaş dönemindeki borçlanmaların geri ödenmesi problemi yatıyordu. 1917’ye kadar İngiltere, müttefiklerin yürüttüğü savaşın en büyük finansman kaynağıydı. Bu yıla kadar İngiltere, müttefiklerine 4 milyar dolar borç vermişti. ABD, savaşa girince savaşın finansmanında İngiltere’nin yerini aldı. Savaş sona erdiğinde müttefiklerin toplam borcu 20 milyar doları bulmuştu. Bunun yarısı ABD’den alınmıştı. İngiltere, 7,5 milyar dolar borç vermiş; bunun yarısı kadar ABD’den borç almıştı. Fransa’nın borç aldığı ve verdiği miktar ise birbirine aşağı yukarı eşit olup 2,5 milyar dolar civarındaydı. Avrupalı müttefikler, birbirlerine olan borçlarını savaş sonrasında karşılıklı olarak tasfiye etmeyi umuyorlardı. Aynı şeyi, Amerikan borçları için de düşünüyorlardı. Fakat ABD, borçları tamamen ticari bir gözle görüyordu. ABD, savaştan sonra faiz oranını indirmeyi ve geri ödeme süresini uzatmayı kabul etmekle birlikte tüm borçların ödenmesinde ısrarlıydı.

Diğer bir problem, savaş tazminatı meselesiydi. Fransa ve İngiltere, Almanya’dan yalnız sivil şahıslara verilen zararları değil, müttefik hükûmetlerin tüm savaş masraflarını da ödemesini istiyorlardı. Almanya’nın ödeyeceği tazminat miktarı, 33 milyar dolar olarak belirlendi. Bu miktar, Alman millî gelirinin iki katı civarındaydı.

Almanya tazminat ödemesine 1919 Ağustos’unda başladı. Avrupa ekonomilerinin zayıflığı ve uluslararası ekonominin kritik durumu nedeniyle Fransa, İngiltere ve diğer müttefik ülkelerin ABD’ye olan borçlarını ödeyebilmeleri tazminat olarak alacakları miktarlara, Almanya’nın tazminat ödeme kapasitesi ise ödemelerini yapabileceği dövizi ve altını elde edeceği ihracat fazlasına bağlı bulunuyordu. Oysa müttefiklerin uyguladıkları ekonomik sınırlamalar, Almanya’nın ödemelerini yapabileceği böyle bir ticaret fazlasını elde etmesine imkân vermiyordu. 1922 yaz sonlarında Alman markının değeri, tazminat ödemelerinin ağır baskısı altında hızla düşmeye başladı. Yılın sonuna doğru baskı o denli artmıştı ki Almanya, ödemeleri tamamen durdurmak zorunda kaldı.

Fransa ve Belçika orduları, 1923 Ocak ayında Ruhr bölgesini işgal ederek kömür madenleri ile demir yollarını kontrollerine aldılar ve Alman maden sahiplerini ve işçileri kömür teslim etmeye zorladılar. Almanlar pasif direnişe geçti. Hükûmet, işçilerin ve maden sahiplerinin tazminat ödemelerini karşılayabilmek için çok büyük miktarda kâğıt para bastı. Bu durum, hızlı bir enflasyon dalgasına yol açtı. 1914’te doların değeri 4,2 Alman altın

274

markına eşitti. Savaş sona erdiğinde 351-2 kâğıt mark 1 dolar değerindeydi. 1922’de bu değer 493 ve Ocak 1923’te ise 17.792 marka düştü. Bundan sonra markın değer kaybı çok hızlı oldu. 15 Kasım 1923’te son resmî işlemde doların değişim kuru 4,2 trilyon marktı. Markın değeri, basıldığı kâğıdın değerinden daha düşüktü. Alman otoriteleri, markın yerine 1 trilyon marka eşit olan yeni bir para birimi çıkardılar.

Probleme çare bulmak için kurulan uluslararası bir komisyon Almanya’nın yıllık tazminat ödeme yükünün azaltılmasını, Alman Merkez Bankası’nın yeniden organize edilmesini ve Almanya’ya 200 milyon dolar dış borç verilmesini tavsiye etti. Dış borçlanma, 1924’te Almanya’nın yeniden tazminat ödemelerine başlamasını ve altın standardına dönmesini mümkün kıldı. Bu gelişmeler, Amerikan sermayesinin özel yatırımlar şeklinde Almanya’ya akışını sağladı. Böylece Alman sanayisi teknik olarak modernleşirken Alman hükûmeti de tazminatları ödemek için gerekli dövizi elde etti.

Savaş sonrası İngiltere’de ekonomik problemler büyüdü. Savaş sırasında İngiltere

yabancı pazarlarını, dış yatırımlarını, ticari filosunun büyük bir bölümünü ve dış ticaret gelirlerini yitirdi. Buna karşılık, yiyecek ve hammadde ithaline daha önce olduğundan daha fazla bağımlı hâle geldi. İngiltere’nin ihracatını arttırması gerekirken tam tersine fabrikalar ve

madenler kapandı; işsizlik arttı. Hükûmetin ekonomik problemlere karşı aldığı tedbirlerse yetersizdi. İşsizliğe karşı başvurulan tedbir yoksulluk ödemeleriydi. Bu ödemeler, bütçeye büyük yük getirmesine karşılık işsiz ailelerin desteklenmesinde yetersiz kaldı. Hükûmetin bir başka uygulaması da bütçe harcamalarını kısmaktı. Bu ise ülkenin şiddetle ihtiyaç duyduğu kamu hizmetlerindeki genişleme ve modernleşmeden yoksun kalmasına neden oldu.

İngiltere, savaşın finansmanı için bir önlem olarak 1914’te altın standardını terk etmişti. Londra’nın dünyanın mali merkezi olması nedeniyle savaş boyunca altın standardına dönülmesi için ağır baskı vardı. Fakat bunun için İngiltere Merkez Bankası’nın yeterli rezervleri yoktu. 1920’lerin ortasında yeterli birikim sağlanmıştı. Ancak daha önemli bir problem, sterlinin değeriyle ilgiliydi. Savaştan önce 1 sterlin 4,86 dolara eşitti. Ancak savaş sırasında ABD altın standardını sürdürürken İngiltere’de yüksek bir enflasyon yaşanmıştı. Savaş öncesi parite ile altın standardına dönülmesi, İngiliz sanayiinin rekabet gücünü zayıflatacaktı. Çoğu İngiliz dış yatırımı altın ya da sterlin olarak yapılmış olduğundan daha düşük parite ile altın standardına dönmek, bu yatırımların önemli ölçüde değer kaybetmesine neden olacaktı. Öte yandan İngiltere’de maliye gibi önemli konularda gelenekleri koruma eğilimi hâkimdi. Bu yüzden 1925’te İngiltere, savaş öncesi parite ile altın standardına döndü. İngiliz sanayisinin rekabet gücünü zayıflatmamak için ücretlerin %10 civarında düşürülmesi gerekli oldu. Altın standardına dönüş yüzünden ücretlerde yapılan bu indirim üzerine kömür madencileri greve gittiler ve diğer sendikaların çoğunu da genel bir grev için ikna ettiler. Ancak grev, 10 gün sürdü ve sendikaların yenilgisi ile sonuçlandı.

İngiltere’nin problemlerine karşılık, Avrupa’nın çoğu ülkesi 1920’lerin sonlarında refaha kavuşmuştu. 1924 ile 1929 yılları arasındaki 5 yılda normal duruma dönülmüş, fiziki hasarlar büyük ölçüde onarılmış ve savaş sonrasının en acil problemleri çözümlenmişti. ABD, Almanya ve Fransa başta olmak üzere çoğu ülkeler bir refah dönemine girmişti. Ancak bu

275

refah, Amerika’dan Avrupa’ya fon akışının devamına bağlı her an bozulabilir bir denge üzerine kurulmuştu.

14.3. Büyük Bunalım

Avrupa ülkelerinden farklı olarak ABD, savaştan çok daha güçlü olarak çıktı: Ekonomik olarak net borç alan bir ülke iken net borç veren bir ülke durumuna geldi. İçeride ve dışarıda Avrupalı üreticiler aleyhine pazarlarını genişleterek oldukça iyi bir dış ticaret dengesine kavuşan ABD; genişleyen pazarı, artan nüfusu ve hızla ilerleyen teknolojisi ile sürekli refahın altın anahtarını ele geçirmiş gibi görünüyordu.

1928 yılı yazında Amerikan bankaları ve yatırımcıları yabancı tahvil almaktan vazgeçerek mali fonlarını New York borsasında değerlendirmeye başlayınca borsada hızlı bir yükselme görüldü. Bu spekülatif hareketten yararlanmak isteyenler, kredi ile hisse senedi alma yarışına girdiler. 1929 yaz başlarına gelmeden Avrupa, Amerikan yatırımlarının kesilmesinin sancısını hissetmeye başlamıştı. Amerikan ekonomisinde de genişleme durmuştu. Nitekim ABD’nin gayrisafi millî hasılası, 1929’un ilk çeyreğinde en yüksek noktasına ulaşmış ve daha sonra düşmeye başlamıştı. Avrupa’da başta İngiltere, Almanya ve İtalya olmak üzere pek çok ülke bunalımın eşiğindeydi.

1929 yılının Ekim ayında New York borsasında yaşanan kriz, hisse senedi fiyatlarının düşmesine yol açtı. Bankalar, verdikleri kredileri geri istediler. Bu, pek çok yatırımcıyı senetlerini ellerinden çıkarmaya sevk etti. Avrupa’da yatırım yapan Amerikalılar da yeni yatırım yapmadıkları gibi, mevcut fonlarını da çektiler. 1930’lar boyunca Avrupa’dan sermaye çekişi devam etti. Daha sonra mali piyasalar duruldu, fakat mal fiyatları düşmeye başlamıştı.

Borsa krizi; depresyonun sebebi değildi, fakat depresyonun açık bir işaretiydi. 1931’in ilk üç ayında toplam uluslararası ticaretin hacmi, 1929’un aynı dönemine oranla üçte ikisinin bile altına düşmüştü. 1931 yılının Mayıs ayında Viyana’da, Orta Avrupa’nın en büyük ve önemli bankalarından biri ödemelerini durdurdu. Panik Macaristan, Çekoslovakya, Romanya, Polonya ve özellikle de Almanya’yı etkisi altına aldı. Almanya’da işsiz sayısı 2 milyona yükseldi. Haziran ayında büyük ölçüde mevduatların çekilmesi, pek çok bankanın iflası ile

sonuçlandı. Panik, İngiltere’ye sıçradı ve 21 Eylül’de Merkez Bankası altın ödemelerini durdurdu.

Temel malların fiyatlarındaki düşme, pek çok ülkeyi güç durumda bıraktı. 1931 Eylül’ü ile 1932 Nisan’ı arasında 24 ülke altın standardını terk etti. Diğer pek çok ülke de altın standardını sürdürmekle birlikte fiilî altın ödemelerini askıya aldı. Para değerleri arz ve talebe göre büyük dalgalanmalar gösterdi. Uluslararası ticaret, 1929 ile 1932 yılları arasında büyük ölçüde düştü. Üretim, istihdam ve kişi başına gelirlerde de düşme görüldü. Kriz

sonrasında ABD’de gayrisafi hasıla %30 oranında düştü. 1929’daki üretim düzeylerine dönülebilmesi, İngiltere ve Almanya’da 6, Fransa ve ABD’de 10 yılda mümkün oldu. Bunalımı çözmek için yapılan çeşitli uluslararası konferans teşebbüsleri başarılı olamadı.

1929 krizini başlatan ülke ABD oldu. Fakat krizin yayılmasında uluslararası

276

sorumluluk da söz konusuydu. Her ülke, krizi derinleştirici politikalar izledi. Öte yandan depresyonun nedenleri konusu tartışmalıdır. Bazılarına göre sebep başta ABD olmak üzere sanayi ekonomilerindeki para arzında görülen büyük düşme idi. Diğerlerine göre tüketim ve yatırım harcamalarındaki otonom bir düşüş ekonomileri bunalıma götürmüştü. Bazılarına göre ise bunalımın nedenleri; tarımda daha önce başlayan bir daralma, Üçüncü Dünya Ülkeleri’nin temel malları için istikrarsız bir pazara aşırı şekilde bağımlı olmaları ve dünya altın stoklarının kıtlığı ya da dengesiz dağılımıydı. Uzlaşmacı bir yaklaşımla tek sebep yerine, parasal ve para dışı faktörlerin bir araya gelmeleriyle bunalımın doğduğu ve olayın sebeplerinin Birinci Dünya Savaşı’na kadar götürülebileceği söylenebilir. Altın standardından vazgeçilmesi, uluslararası ticaretin büyük ölçüde kesintiye uğraması ve 1920’lerin milliyetçi ekonomik politikaları da bunalımın sebepleridir.

Krizin kaynağı konusunda ihtilaf varsa da onun şiddetinin ve uzunluğunun nedenleri üzerinde uyuşma vardır: Bu neden, İngiltere ve ABD’nin politikalarının farklılığı idi. Savaştan önce İngiltere, dünyanın en önde gelen ticari, mali ve 19. yüzyılın sonuna kadar da sınai ülkesi olarak dünya ekonomisinin istikrarı konusunda hayati bir rol oynuyordu. Onun serbest ticaret politikası sayesinde dünyanın her tarafından gelen mallar orada pazar bulabiliyordu. Onun büyük dış yatırımları, ülkelere önemli dış ticaret açıklarına rağmen ödemelerini dengeleme imkânını veriyordu. Londra’nın bir para piyasası olarak önderliği ile birlikte altın standardına bağlılığı, geçici ödemeler dengesi sıkıntısı olan ülkelerin bu problemlerini çözmelerini sağlıyordu. Savaştan sonra İngiltere, böyle bir liderlik rolünü oynayabilecek durumda değildi. ABD ise bu rolü üstlenmeye isteksizdi. Eğer ABD daha açık politikalar izleseydi bunalım daha kısa süreli ve hafif olabilirdi.

Bunalımın uzun dönemdeki en önemli sonucu ise, ekonomide devletin rolünün artması ve Üçüncü Dünya Ülkeleri’nde ithal ikamesine dönük sanayilerin geliştirilmesi çabaları oldu. Kriz sonrasında döviz rezervlerinin korunması, ithalat talebinin kısılması ve sermaye kaçışının önlenmesi amacıyla uluslararası sermaye hareketlerine 1980’lere kadar devam edecek olan çeşitli sınırlamalar getirildi. Bu politikanın uygulama araçları ise döviz kontrolleri ile ithalat kotaları oldu.

14.4. İkinci Dünya Savaşı ve Dünya Ekonomisinin Yeniden İnşası İkinci Dünya Savaşı, tarihin en yıkıcı ve yaygın savaşıydı. Askerî harcamalar

bakımından savaşın maliyeti, günümüzün satın alma gücüyle 1 trilyon dolardan fazlaydı. Savaşın yol açtığı ölümler, Batı Avrupa’da 15 milyondu. Milyonlarca insan yaralandı, evsiz kaldı, açlıktan ve hastalıktan öldü. Rusya’da 15 milyon, Çin’de 2 milyon, Japonya’da 1,5 milyon asker ve milyonlarca sivil hayatını kaybetti. Hava bombardımanları, pek çok şehri yerle bir etti. Demir yollarına, köprülere, limanlara ve rıhtımlara yapılan saldırılar nedeniyle ulaşım tesisleri harap oldu. Savaşın sonunda, Avrupa’da ekonomik manzara oldukça kötüydü. 1945’te sınai ve zirai üretim, 1938’deki düzeyinin yarısının da altına düşmüştü. Problemi daha da kötüleştiren, ekonominin kurumsal çerçevesinin ağır şekilde yara almış olmasıydı. Ekonominin yeniden inşası, kolay bir mesele olarak görünmüyordu.

Savaş sonunda Avrupa ekonomisi, tamamen felç olmuş durumdaydı. Savaştan önce

277

Avrupa ihraç ettiğinden daha fazla mal, özellikle yiyecek ve ham madde ithal etmekte ve

aradaki farkı ise dış yatırımlarından, deniz taşımacılığından ve mali hizmetlerinden elde ettiği gelirlerle kapatmaktaydı. Savaştan sonra ticari filosu tahrip olmuş, dış yatırımları tasfiye edilmiş, mali piyasaları bozulmuş, dış pazarlarını başka ülkelere kaptırmış olan Avrupa, nüfusunun temel ihtiyaçlarını bile karşılayamıyordu. Gerçekten de tüm Avrupa büyük bir yoksulluk içinde bulunuyordu.

1930’ların parasal ve mali kargaşasında pek çok ülke döviz kontrolü uygulamaya başlamıştı: Yani onların paraları diğer paralara çevrilebilir değildi. Mal ticareti, karşılıklı olarak dengeleniyor ve bu da ticaret hacmini daraltıyordu. Bu kontroller, savaş sırasında zorunlu olarak uygulandı. Savaştan sonra mal kıtlıkları kontrollerin devamını gerektiriyordu. Kıtlıkların çaresi ise Kuzey ve Güney Amerika’da bulunuyordu. Fakat bunların satın alınabilmesi için dolar gerekliydi ve Avrupa’daki en büyük kıtlık ise dolar kıtlığıydı.

Problemin çözümünü, Marshall Planı çerçevesinde Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü (OEEC) aracılığıyla Avrupa’ya akan yardımlar sağladı. Marshall Planı’nda toplam yardım miktarı, 23 milyar dolar olarak saptanmıştı. Avrupa’ya 1947 sonu ile 1952 başları arasında ABD’den borç ve hibe şeklinde fiilen yapılan yardım 13 milyar dolar oldu. Bu sayede Avrupa

ülkeleri, dolar bölgesinden ihtiyaç duydukları malları alabildiler. Programın uygulanmaya başladığı ilk yılda bu malların üçte biri yiyecek, yem ve gübreydi. Ancak daha sonra ağırlık, Avrupa sanayilerinin yeniden kurulmasını sağlayacak sermaye mallarına, ham maddelere ve

yakıta kaydı.

Marshall Planı, 1952’de sona erdi. Plan sayesinde yalnızca Batı Avrupa’nın ekonomik canlanması başarılmış olmadı, aynı zamanda ekonomik gelişmeleri teşvik edecek OEEC gibi yeni kurumlar doğmuş oldu. Bu kurumlar arasında en önemlisi, Avrupa Ödemeler Birliği (EPU) idi. Daha önce değinildiği gibi savaş sonrası yıllarda ticaretin gelişmesinin ana engeli döviz, özellikle de dolar kıtlığı ve dolayısıyla ticaretin karşılıklı olarak dengelenmesinin zorluklarıydı. 1950’de kurulan EPU, OEEC ülkeleri arasında ticaretin çok taraflı dengelenmesini sağlayarak bu ülkelerin birbirlerine ihracatlarını arttırmalarına ve ABD’ye ve diğer ülkelere bağımlıklarını azaltmalarına imkân verdi.

EPU’nun kurulmasından sonraki 20 yıl içinde dünya ticareti yıllık olarak %8 büyüdü. Bu 1860’larda ticaret anlaşmalarından sonraki birkaç yıl bir yana bırakılırsa tarihteki en yüksek oranlardı. EPU, o denli başarılı oldu ki 1958’de OEEC ülkeleri paralarının konvertibilitesini yeniden kurabildiler. 1961’de OEEC, ABD ve Kanada’yı ve daha sonra da Japonya ve Avustralya’yı içine alarak Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD)

şekline dönüştü. Kuruluşun yeni amacı; ileri sanayi ülkelerinin az gelişmiş ülkelere yardımlarını koordine etmek, makro ekonomik politikalar üzerinde uzlaşma imkânları aramak ve karşılıklı problemlerin çözümlenmesine yardımcı olmaktı.

Avrupa ekonomisinin yeniden inşası, ekonomik ve sosyal hayatta devletin savaş öncesi dönemde olduğundan daha fazla rol almasını gerektirdi. Tüm ülkelerde politik, sosyal

ve ekonomik reformlar için çok geniş bir kamu talebi vardı. Bu taleplerin ekonomik alandaki sonuçları ulaşım, enerji ve bankacılık gibi hayati sektörlerin millîleştirilmesi, emeklilik

278

maaşları ve ücretsiz tıbbi bakım gibi sosyal güvenlik sistemlerinin yaygınlaştırılması ve ekonomik performansın yükseltilmesinde hükûmetlerin daha büyük sorumluluklar yüklenmesi oldu.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra uluslararası iş birliği arzusu oldukça güçlüydü. İki taraflı anlaşmalar yerine, uluslararası düzeyde çok taraflı anlaşmalar yoluyla dünya ticareti sisteminin yeniden canlandırılması çabaları savaş sırasında başlamıştı. 1944’te bu alanda iki uluslararası kuruluşun temeli atıldı: Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası (IBRD).

IMF, çeşitli dünya paraları arasındaki değişim oranının düzenlenmesi ve ülkeler arasındaki kısa dönemli ödemeler dengesi problemlerinin çözümlenmesi görevini üstlenmişti. Dünya Bankası ise hem savaştan zarar gören ekonomilerin yeniden inşası hem de yoksul ülkelerin gelişmesi için uzun dönemli krediler verecekti. İki kuruluş uzun süre etkinlik kazanamadı. Ancak dünya ekonomisinin yeniden inşası için en azından bir temel atılmış oldu.

Avrupa ekonomisinin bir mucize olarak adlandırılan bu yeniden inşasında rol oynayan ilk önemli faktör Amerikan yardımlarıydı. Bu sayede teknolojik modernleşmenin başarılması, bu ekonomik mucizenin temelini oluşturuyordu. Diğer önemli bir faktör, hükûmetlerin yapıcı tutum ve rolleriydi. Hükûmetler doğrudan veya dolaylı şekilde ekonomik hayata çok geniş ölçüde katılarak bazı temel sanayileri millîleştirdiler, ekonomik planlar uyguladılar ve çeşitli sosyal hizmetler yerine getirdiler. Savaş sonrasında Batı Avrupa’nın ekonomik sistemleri, 19. yüzyıl kapitalizminden ve Doğu Avrupa sosyalizminden farklıydı. Batı demokrasilerinin özelliği olan karma ya da refah devleti ekonomilerinde hükûmetler, genel istikrarı sağlama ve ekonomik büyümeye elverişli bir ortam yaratma görevini yerine getiriyor, mal ve hizmet üretimini özel teşebbüse bırakıyordu. Uluslararası düzeyde hükûmetler arası iş birliği de ekonomik performanstaki etkinliğin bir diğer önemli nedeniydi.

Son olarak fiziki ve mali kapital bu kalkınmanın sağlanması için gerekliydi, fakat hiçbir zaman yeterli değildi. Uzun dönemde Avrupa’nın beşerî sermaye gücü de önemliydi. Onun yüksek okuma yazma oranı ve ihtisaslaşmış eğitim kurumları, yeni teknolojilerin işlerlik kazanmasını mümkün kılan hünerli işgücü ile beyin gücünü sağlamıştı.

14.5. Yirminci Yüzyılın İkinci Yarısında Dünya Ekonomisindeki Gelişmeler

20. yüzyılın ikinci yarısı, dünya ekonomisinin geçmişte gösterdiği en yüksek ekonomik performansa şahit oldu. 1950 ile 1998 arasında yılda %3,9 büyüyen dünya gayrisafi hasılası 6’ya katlandı. Büyüme oranı, 1820-1950 yılları arasında yılda %1,6 ve 1500-1820

döneminde sadece %0,3 düzeyindeydi. Hızlı ekonomik büyümeye rağmen yüksek nüfus artışı nedeniyle 1950-1998 yılları arasında kişi başına gelirlerdeki artış, yıllık %2,5 düzeyinde kaldı. Ancak bu oran, 1500-1820 dönemindeki artışın 42; 1820-1950 yılları arasındaki artışın ise 2 katından fazlaydı.

279

Tablo 5: Dünya Gayrisafi Hasılası, 1500-1998 (1990 uluslararası milyar dolar) (Kaynak)

Dünya ekonomisinin çeşitli bölgeleri arasındaki ilişkiler, daha da yoğunluk kazanmıştır. Dünya mal ticaret hacmi, üretimden daha hızlı artmıştır. Bu gelişmenin bir sonucu olarak dünya ihracatının gayrisafi hasılaya oranı 1950’de %5,5 iken 1998’de

%17,2’ye yükselmiştir.

Uluslararası ticarette, haberleşmede ve diğer hizmet işlemlerinde olağanüstü bir artış olmuştur. Bu durum, uluslararası iş bölümünü geliştirmiş, bilgi ve teknolojilerin yayılmasını hızlandırmış ve gelişmiş ülkelerin yüksek taleplerini dünyanın diğer bölgelerine aktarmıştır.

Yabancı sermayenin Afrika, Asya (Japonya hariç) ve Latin Amerika gibi yoksul bölgelere akışı, 20. yüzyılın ilk yarısına göre çok hızlı bir şekilde artmıştır. Yabancı sermaye stokunun gelişmekte olan ülkelerin toplam gayrisafi hasılasına oranı, 1950’de %4,4 iken

1998’de %21,7’ye yükselmiştir. Ancak bu oran, 1914’teki %32,4’lük oranın üçte ikisi düzeyindedir.

Uluslararası göç hareketleri, yeniden hız kazanmıştır. 1949’a kadar Batı Avrupa, göç veren bir bölge iken 1950’den sonra bu durum tersine dönmüştür. 1950 ile 1998 arasında Batı Avrupa ülkelerine 20 milyon; ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda’ya 34 milyon insan göç etmiştir.

Dünyada kişi başına gelirlerin ortalama olarak yılda %2,93 oranında arttığı 1950-1973

dönemi, dünya ekonomisinin büyüme performansının en yüksek olduğu dönem oldu.

Sanayileşmiş ülkelerde İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki çeyrek yüzyılda, yüksek oranlı ve istikrarlı ekonomik büyüme tam istihdam ve fiyat istikrarı ile birlikte gerçekleşti. Bir bütün olarak sanayileşmiş ülkelerde (OEEC ülkeleri, ABD, Kanada ve Japonya) çalışan kişi

Bölgeler 1500 1820 1950 1998

Batı Avrupa 44,3 163,7 1.401,6 6.960,6

ABD, Kanada, Avustralya ve Yeni

Zelanda 1,1 13,5 1.635,5 8.456,1

Japonya 7,7 20,7 161,0 2.581,6

Asya (Japonya hariç) 153,6 390,5 824,7 9.953,0

Latin Amerika 7,3 14,1 423,6 2.941,6

Doğu Avrupa ve Eski Sovyetler Birliği 14,7 60,9 695,3 1.793,3

Afrika 18,4 31,0 194,6 1.039,4

Dünya 247,1 694,4 5.336,1 33.725,6

280

başına ortalama gayrisafi yurt içi hasıla 1950’den 1973’e kadar her yıl %4,5 civarında arttı. Sanayileşmiş ülkeler arasında ABD, Kanada ve İngiltere gibi savaş sonunda en yüksek kişi başına gelir düzeyine sahip ülkelere göre Avrupa ülkeleri ve Japonya gibi kişi başına gelir düzeyi daha düşük ülkeler, daha yüksek bir büyüme hızı gerçekleştirdiler.

Öte yandan dünyanın gelişmiş ve gelişmekte olan bölgelerinin kişi başına gelirlerindeki artışın aynı oranda gerçekleştiği 1950-1973 döneminde en yoksul (Afrika) ve en zengin (Kuzey Amerika) bölge arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 15:1’den 13:1’e inmiştir.

1973’ten yüzyılın sonuna kadar devam eden ve neo-liberal düzenin uygulandığı yıllar dünya ekonomisinin ikinci en iyi ekonomik performans dönemidir. 1973 sonrasında liberalleşme sürecinin etkisiyle uluslararası ekonomik ilişkilerde hızlı bir gelişme görülmesine karşılık, ekonomik büyüme hızı yavaşlamış, işsizlik artmış ve dünya ekonomisinin çeşitli bölgelerinin ekonomik performansında ciddi bir farklılaşma ortaya çıkmıştır. Bu farklılaşmanın bir sonucu olarak en zengin ve en yoksul bölge arasındaki kişi başına gelir düzeyi farkı 1973-1998 döneminde 13,1’den 19,1’e kadar yükselmiştir.

1998 yılı itibarıyla dünya ekonomisinin 34 gelişmiş ekonomisi (ABD, Kanada, Japonya, Avustralya, Yeni Zelanda ve Batı Avrupa ülkeleri) dünya üretiminin yarıdan fazlasını (%53,4) gerçekleştirirken bu ülkelerin dünya nüfusu içindeki payı yalnızca %14,2’dir. 1973-1998 döneminde Çin, Hindistan, Pakistan, Malezya ve Güney Kore’nin de yer aldığı dünya ekonomisinin en hızlı gelişen 15 Asya ülkesi ise dünya nüfusunun yarısını oluştururken üretimin dörtte birini gerçekleştirmektedir. Hızlı gelişen Asya ülkelerinin başarıları olağanüstü olup gelişmiş ülkelerin düzeyini yakalama konusunda daha önce Japonya’nın gerçekleştirdiği başarının bir tekrarı niteliğindedir. Bu yüksek başarı; kaynaklarını harekete geçirerek etkin bir şekilde dağıtan, insani ve fiziki sermayesi ile ileri

teknolojilere uyum sağlayabilen düşük gelirli ülkelerin ekonomik geri kalmışlığı bir avantaja dönüştürerek hızlı bir ekonomik kalkınmayı gerçekleştirme ve gelişmiş ülkeleri yakalama şansına sahip olduklarının açık bir göstergesi olarak da önemlidir.

Öte yandan yine 1998 yılı itibarıyla 40 Asya, 44 Latin Amerika, 27 Doğu Avrupa ve eski Sovyetler Birliği ülkesi ile 57 Afrika ülkesinden oluşan dünyanın ekonomik açıdan geri kalmış 168 ekonomisi, dünya üretiminin beşte birini (%21,4) gerçekleştirirken dünya nüfusu içinde üçte birlik (%34,9) bir oranı meydana getirmektedir. Bu ülkelerin ekonomik performansında, 1973 sonrasında önemli bir nispi kötüleşme söz konusudur. 1973-1998

döneminde kişi başına gelirlerin %1,1 düzeyinde düştüğü eski Sovyetler Birliği’nin yerini alan ülkelerde ekonomik durum daha da kötüleşmiştir.

1973’ten sonra, farklı zamanlarda dünyanın çeşitli bölgelerini farklı derecelerde etkileyen ve büyüme hızını düşüren 4 büyük ekonomik şok yaşanmıştır. İlk şok, 1970’lerde

hızla yükselen enflasyondan, uluslararası para düzeninin çöküşünden ve OPEC’in ham petrol fiyatlarını 3-4 katına yükseltmesinden kaynaklanmış ve özellikle gelişmiş ülke ekonomilerini etkilemiştir. İkinci şokun nedeni, 1980’lerin başlarında Latin Amerika ekonomilerini sarsan

borç kriziydi. Üçüncü şok, 1990’larda Japon senetlerinin fiyatlarının düşmesinin dünyanın bu

281

en dinamik ekonomisinde yarattığı deflasyonist etkiden doğmuştu. Sonuncu şoka ise 1991’de Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla Doğu Avrupa ülkelerinin üzerindeki Sovyet kontrolünün son bulması, COMECOM ticaret anlaşmalarının geçerliğini yitirmesi, Varşova Paktı’nın dağılması ve Sovyetler Birliği’nin yerine 15 ayrı devletin kurulması neden olmuştu.

282

Uygulamalar

283

Uygulama Soruları

284


Bu bölümde ele alınan 20. yüzyılın ilk yarısında dünya ekonomisine iki dünya savaşı yön vermiştir. Yüzyılın ikinci yarısında ise dünya ekonomisi, yeniden büyüme sürecine girmiştir.

285

Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Büyük Bunalım’ın başlangıç tarihidir?

a) 1945

b) 1873

c) 1929

d) 1913

2) Aşağıdakilerden hangisi 20. yüzyılda ortaya çıkan kuruluşlar arasında yer almaz?

a) IMF

b) OECD

c) EPU

d) MESTA

3) Aşağıdakilerden hangisi İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa ekonomisinin

yeniden inşasında rol oynayan faktörlerden değildir?

a) Yabancı yatırımlar

b) Hükûmet politikaları

c) Amerikan yardımları

d) Avrupa’nın beşerî sermaye gücü

4) 1973-1998 döneminde dünyanın en hızlı ekonomik büyüme gerçekleştiren bölgesi aşağıdakilerden hangisidir?

a) Latin Amerika

b) Kuzey Amerika

c) Avrupa

d) Asya

5) Dünya ekonomisinin en yüksek ekonomik performansı gösterdiği dönem aşağıdakilerden hangisidir?

a) 1973-1998

286

b) 1950-1973

c) 1500-1820

d) 1820-1913

Cevaplar

1) C, 2)D, 3)A, 4)D, 5)B

287

KAYNAKÇA

Güran, T. (2009). İktisat Tarihi. Cameron, R. ve Neal, L. (2003). A Concise Economic History of The World-From Paleolithic

Times to the Present.

Hansen, E. D. (2001). European Economic History- From Mercantilism to Maastricht and

Beyond.

Heaton, H. (1985). Avrupa İktisat Tarihi.

Documents

İktisat Tarihi - auzefkitap.istanbul.edu.trauzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/iktisattarihiau235.pdf · iktisat tarihi akımı; başta iktisat teorisi olmak üzere toplum bilimlerinin