Milovan Mitrović Sociologija sela

I Nastanak, razvoj i problemi sociologije sela

1. Pojam i zadaci sociologije kao nauke

Sociologija je opšta, teorijska i osnovna nauka i ljudskom društvu kao celini svih društvenih pojava (društvenih delovanja, društvenih odnosa i kolektivnih društvenih tvorevina).

Priilkom određenja pojama neke nauke uvek se ukazuje na njen predmet, metod i zadatke.

1. Prema predmetu nauke se dele na opšte i posebne.Sociologija je opšta društvena nauka zato što se bavi strukturom i

promenama globalnog društva, kao relativno trajne i složene celine povezanih društvenih pojava.

Sociologija sela je deo sociologije. Za razliku od posebnih nauka, koje se bave vrstama unutar celine, posebne sociologije se bave delom celine koju sačinjava globalno društvo kao sveukupnost međusobno povezanih društvenih pojava.

2. U sociologiji se u potrebljava globani sociološk pristup što znači da se svaka posmatrana pojava dovodi u vezu sa celinom pojava sa kojima je u neposrednoj ili posrednoj vezi, uzročnoj ili funkcionalnoj.

Metod je uslovljen predmetom proučavanja i, sa druge strane, saznajnim ciljevima nauke. Pošto je cilj sociologije da dođe do naučnih zakona i anučnih teorija na osnovu kojih bi mogla da ponudi opšte i celovito objašnjenje međusobnih odnosa raznih vrsta društvenih pojava – ona se smatra i teorijskom naukom.

Istorijske nauke daju opis pojave.3. Ako se za kriterijum razlikovaja nauka uzme saznajni cilj vezan za

praktični zadatak može se uspostaviti razlika između: osnovnih (fundamentalnih) i primenjenih (tehničkih) nauka.

Sociologija sela nije tipična primenjena nauka, ali poseduje osobine na osnovu kojih bi to moogla biti.

Sociologija u celiin jeste sociološka sinteza posebnih rezultata posebnih sociologija.

2. Sociologija između “društvene inženjerije”, revolucionarnog projekta i racionalne istorijske samosvesti.

Saznajni ciljevi su na neposredan ili posredan način povezani sa praktičnim zadacima i očekivanjima onih koji se zalažu za zasnivanje određene discipline. Ta praktična očekivanja se u odnosu nasociologiju u izvesnoj meri

formulišu pod uticajem odgovarajućeg fiozofkog pogleda na društvo kao osobenu stvarnost, a često i pod uticajem poltičkih interesa i ideoloških stavova.

Prema svemu do sada su se uobličila tri glavna stanovišta:1) pozitivističko, “kao pozitivna teorij društvenog reda i poretka”;2) kritičko (marksističko), “ kritička teorija revolucionarnog prevrata”;3) istoristiko, “neutralno i sa razumevanjem objašnjenje” onoga što se

stvarno dešavau nekom konkretnom društvu.

Požitivizam je ustanovio Ogist Kont: “socijalna fizika” i “sociologija”. Sociologija kao prirodna nauka i sociologija kako sredstvo za postepeno popravljanje društva.

Emil Dirkem smatra da je društvo realnost koja postoji nezavisno od pojedinca (i od prirode). Polazeći od metodološkog pravila da “društvene činjenice treba proučavati kao stvari” on se zalagao da sociologija treba da teži objektivnom saznanju poput prirodnih nauka.

Pozitivisti zanemaruju činjenicu da se društvo sastoji od svesnih jedinki koje se međusobno razikuju, oje nikada jednoznačno ne reaguju i da se slobodno opredeljuju i deluju shodno svojim unutrašnjim potrebama, vrednostima i ciljevima.

Marksizam je tipično kritičko stanovište. Marks se zalaže da društvena eorija mora da bude kritička analiza suprotnosti postojećeg društva i da bude misaoni putokaz i idejni podstrek za njihovo prevazilaženje.

Istorizam je u sociologiju uveo Maks Veber. On je smatrao da sociologija treba da bude “vrednosno neutralna nauka” kooja je u stanju da racionalno shvati suštinu društvenog delovanja, “da ga objasni putem njegovog racionalnog razumevanja” unutarnjeg smisla društvenog delovanja. Iza fasade fenomena postoji njegova unutrašnja suština, odnosno stvarno značenje koje pojedinci pridaju postupcima drugih ljudi. Njegovo stanovište karakteriše istorijski relativizam koji onemogućava saznavanje opštevažećih zakona društva.

3. Nastanak i razvoj sociologije sela

FancuskaFizokrati (druga polovina 18. veka) Žak Tirgo “zakon opadajućih prinosa”.Frderik Le Plej ustanovljava tradiciju monografskih istraživanja.Emil Dirkem: mehanička i organska solidarnost, tipovi podele rada i razlika

društvenih ustanova, kolektivna svest, socijalna konrola i društvena patologija.

SAD – pragmatički duh“čikaška škola” grad je tražio antipod. Neposredna veza između nje sa

sociologijm sela je Vilijam Tomas i Florijan Znaniecki Poljski selak u Evropi i Americi. Upotrebljavali su lična dokumenta biografski metod.

Pritisak praktičnih problema farmerske prizvodnje izazvao je potrebu proučavanja sociologije sela i uvođenje u poljoprivredne škole. Črals Geplin osnovao je prvo odeljenje za proučavanje sseoskog stanovništva i načina

njegovog života pri američkom ministarstvu za poljoprivredu. On je stvorio pojam “rurban” kao metodološko sredstvo kojim je označeno prožimanje sela i grada u graničnim zonama. Socilogija sela je prvi put uvedena u univerzitetsku nastavu 1894/95 u Čikagu. Udžbenici: Pitirim Sorokin i Karl Cimerman, Sorokin, Cimerman i Geplin, Tomas Lin Smit, Pol Lendis i sistematsko delo Čarlsa Lumisa i Alena Bigla.

Engleska

Tadicionalnu osnovu za kasniji razvoj sociologije sela čine radovi Adama Smita i Roberta Maltusa.

Adam Smit je pobijao stavove fiziokrata o poljoprivredi kao jedinoj prozvodnoj grani pokazujući da podela rada znatno povećava produktivnost jer povećava veštinu radnika, skraćuje vreme rada, omogućuje lakše inoviranje koje je brže u industriji nego u poljoprivredi. On je tvrdio da zemljišnarenta proističe iz vlasništva nad zemljom i da predstavlja osnovu za konstituisanje klase zemljoradnika koji oduzimaju od svojih prihoda da bi uložiili u radnike.

Robert Maltus u Eseju o stanovništvu izaziva “pesimistički šok”.Socijalno-antropološke studije.

Nemačka

U Nemačkoj soc sela ima veliko uporište u “agrarizmu”, kao ideologiji koja naglašava prvorazredni značaj sela, seljaštva i poljjoprivrede za društvo. Tako je svaka nemačka pokrajina čvrsto kontrolisala kretanje sopstvenih poljoprivrednih proizvoda. Vremenom su se te oblasti širile a to jepooogodovalo stvaranju idejne klime iz koje je izrasla agrarna teorijska misao i konačno soc sela.

Drugo uporište je nemačka istorisko-fenomenološka škola mišljenja. On pomera sociologiju od pozitivne ka duhovnim naukama. Najznačajniji autori su Ferdinand Tenis i Maks Veber.

Tenis je uspostavio dihotomiiju zajednica – društvo. Ovaj nemački formalista razliikuje dva oblika društvenosti: prirodnu zajednicu (npr. porodica) i veštačko društvo (preduzeće – interesno udruženje). Ovde pojam društvo ima uže značenje. U zajednici odnosi su prisni, prožeti snažnim emocijama, ispunjeni solidarnošću. Društvo traje dok postoje interesi na kojima je zasnovano.

Rusija

Sukob narodnjaka (Čajanov) i marksista (Lenjin, Trocki, Buharin, Kamenjev) okončan je 1929 kada je Josif Visarionović Staljin sproveo radikalnu industrijalizaciju.

Zaključak

Soc sela nastaje neposredno posle ili iz prihvatanje soc kao dr nauke u nekom društveno-kulturnom sklopu, ali uvek uz neku starju naučnu disciplinu

koja se bavila sličnim predmetom proučavanja i koja je sa naraslim problemima mogla lakše da se suoči uz teorijsko-metodološki pristup sociologije.

4. Predmet sociologije sela i njen odnos sa drugim naukama

Predmet soc sela jeste selo kao društveno-prostorna skupina, kao ljudsko naselje i lokalna dr zajednica – sa svojim osobenim načinom dr živ, sa specif soc (ruralnom) strukturom i odgovarajućim (ruralnim) razvojem.

Ona se samo po obimu razlikuje od sociologije i od drugih posebnih sociologija. To je razl u obimu a ne u vrsti, koje spaja zajednički pristup i saznajni cilj. Da bi naglasili da nije reč o nekoj posebnom nauci Tomas Lin Smit govori o “sociologiji ruralnog života” a Mendra o “sociologiji seoske sredine”.

Sa druge strane, soc sela dolazi u dodir sa drugim naukama i disciplinama koje imaju za predmet selo, seosko stanovništvo i poljoprivredu.

Dok se opšta soc bavi glob dr, njegovom strukt, promenama i razvojem, soc sela se bavi samo jednim njegovim delom – tradicionalnim seljačkim društvo, njegovom strukturom i razvojem i uopšte promenama u seoskom prostoru.: promenama u načinu privređivanja, načinu stanovanja i oblikovanja srodničkih i susedskih odnosa i organizovanju lokalne seoske zajednice, promenama načinu društvenog delovanja, ponašanja, mišljenja i verovanja raznih kategorija seoskog stanovništva i uopšte seljačkim i seoskim načinom društvenog života. Kao i svaka druga teži teorijskom uobličenju svoga predmeta, ali ima i mogućnost primenljivosti.

Soc sela je naročito bliska soc grada sa kojom deli isti predmet: proučavanje raznih tipova ljudskih naselja kao prostornih dr skupina. Zato se one u početku i pojavljuju zajedno kao soc naselja.

Soc sela najdublje veze mora imati sa istorijom na osnovu činjenice da je selo prošlost koja se zadržala u sadašnjosti.

Zajednički predmet sa socijalnom antropologijom i etnologijom.

Snažan podsticaj soc poljoprivrede kao grani soc sela dala je agro-ekonomika posebna ekonomska disciplina. Sa industrijalizacijom poljoprivrede agrarna soc se delimino udaljila od ruralne soc.

5. Osnovne kategorije i teorijske vizije u soc sela

Da bi se jedna disciplina stvarno konstituisala kao zaseban oblast istraživanja, ona pored osobenog predmeta i metoda mora da stvori mrežu povezanih pojmova, različitog stepena opštosti, koji služe kao svojevrsna pojmovna aparatura za saznavanje proučavanih pojava. Soc sela proučava nastajanje i promene strukture seljačkih društava i seljački način drštvenog života, uobičajenim sociološkim metodama.

Glavna ontološka kateogrija u soc sela je seljačko (ruralno) društvo. Glavna gnoseološkak kategorija je seljački način života, koji se analitički prikazauje kao osobeno “seljačko delovanje, ponašanje, mišljenje i verovanje”.

Soc sela pozvana je da proučava detrminante seljačkog načina života i seljačkog dr kao takvog. Te determinante mogu da s posmatraju kao unutrašnje i spoljašnje.

Autohtone (unutrašnje) determinante selj nač živ jesu seljački radovi i privređivanje, seljačko stanovanje i komuniciranje u srodničkim grupama, susedskim skupinama i organizovanom lokalnom seoskom kolektivu, skup usvojenih i nasleđenih kulturnih obrazaca kulturnog mišljenja i verovanja seljaka.

Spoljne determinante jesu posredni uticaju prirodnih uslova na seljačke radove, privređivanje, stanovanje, komunikacije i lokalno organizovanje, pa i na mišljenje i verovanje, kao i naglašeno heteronomni uticaju “globalnog” i “gradskog” društva na selo. Otuda je važno proučavati prirodne uticaje i uticaj globalnih društvenih procesa na selo i seljaštvo.

Pri ustanovljavanju definicija osnovnih pojmova prvo je neophodno izbeći grešku circulus vitiosus gde se u obliku raznih sintagmi koristi atribut “seljačko” ili “seosko”. Ovaj rizik se smanjuje kada se čitav sklop pojava definiše kao celina.

Teorijske vizije koje su se do sada uobličile u sociološkom proučavanju sela mogu se uslovno označiti kao organske, konfliktne ili interkacijske.

Organske vizije preovladavaju u soc sela i pojavljuju se u klasičnom integralističkom vidu gde se i globalno društvo i selj druš u sklopu globalnog posmatraju kao manje ili više uravnotežene tvorevine sa vertikalno uređenim odnosima između celine (gl dr) i dela (sela), sa komplementarnim funkcijama delova gl dr (poljopr – industr), sa međusobno usklađenim odnosima svih vitalnih funkc selj društava.

Konfliktne vizije sela pojavljuju se u dva oblika. Prvi i stariji je teorijski model model spoljnih sukoba (stoč – rat, polop – ind) gde se uzroci sukobanačaze u spoljnjem, drugom svetu, dok su unutarnji odnosi vide kao beskonflitni i harmonični. Marksisti kao pristalice druge varijante odnose u selu i selj dr posmatraju u sklopu globalnih suprotnosti u dr podeli rada ali i u lokalnoj konstelaciji prilika u zaostalim selima i bednih uslova života seoske sirotinje, naspram privilegovanih zemljolasnika i seoskih bogataša.

Inerakcijske vizije vide selo kao jedan osoben soc prostor u kojem različiti akteri na različite načine deluju jedni na druge i oblikuju specifičnu mrežu međuljudskih društvenih odnosa specifičnu za seosku zajednicu. Unutar sela oni deluju jedni na druge a prema spolaj ispolajvaju zajedničke karakteristike nastale unutrašnjom interakcijom.

6. Osnovni teorijsko-metodološki pristupi u soc sela