Stetocine i Bolesti Vinove Loze

maj / svibanj 2010.

TETOCINE I BOLESTI VINOVE LOZE

Autori:

Alberto Moia, agronom, CEFA Mostar

Nedim Maric, strucno osoblje Projekta, CEFA Mostar

Ivica Sivric, agronom, Centar za ruralni razvoj i poljoprivredu, Mostar

Himzo Tule, agronom, Centar za ruralni razvoj i poljoprivredu, Mostar

Izdavac:

CEFA Mostar

Tira:

500 primjeraka

Design i tampa:

IC tamparija, Mostar

tetoine i bolesti vinove loze

Projekat za zatitu i valorizaciju poljoprivrednih tradicionalnih proizvoda od vrijednosti za Hercegovinu

Finansiran od strane Ministarstva vanjskih poslova Italije

maj / svibanj 2010.

2tetoine i bolesti vinove loze

sADRAJ

BOLESTI ......................................................................................................... 5GLJIVICE .............................................................................................................5Zatitni ili kontaktni ili fungicidi povrinskog djelovanja ............................6Sistemici (nakon infekcije) ..............................................................................6Polusistemici ...................................................................................................7PLamEnJaa (Plasmopara viticola) ................................................................7Simptomi .........................................................................................................8Bioloki ciklus ................................................................................................. 10Prevencija i zatita ......................................................................................... 11Strategije zatite: .......................................................................................... 12PEPELnICa (Uncinula necator) ........................................................................13Simptomi ....................................................................................................... 14Bioloki ciklus ................................................................................................. 16Prevencija i zatita .........................................................................................17Strategije zatite: ......................................................................................... 20BotrItIS (Botrytis cinerea) ........................................................................... 20Simptomi ....................................................................................................... 21Bioloki ciklus .................................................................................................23Prevencija i zatita ....................................................................................... 24Hemijska zatita ............................................................................................25Crna PJEGaVoSt ILI EkSkorIoZa (Phomopsis viticola) ..............................27Simptomi .......................................................................................................27Cvasti i grozdovi .............................................................................................29Bioloki ciklus ................................................................................................30ESka ili aPoPLEkSIJa ili kaP VInoVE LoZE (Esca) ..........................................31Simptomi .......................................................................................................32Prenoenje bolesti .........................................................................................36Prevencija .......................................................................................................36

TETOINE .....................................................................................................37Groani moljci ............................................................................................. 37Bioloki ciklus i teta .................................................................................... 37Prevencija i zatita ....................................................................................... 40neuobiajene i povremene tetoine manjeg znaaja: ptice i sisari ................................................................................................... 42oPtE InFormaCIJE o korItEnJU ZatItnIH SrEDStaVa U PoLJoPrIVrEDI ............................................................................................. 44Pravilan postupak pri mijeanju i prskanju zatitnih sredstava ................. 48


Loza je biljka podlona napadima velikog broja tetoina i bolesti. Ipak, stepen podlonosti mijenja se u zavisnosti od nekoliko faktora: sorta, klima i agrotehnika u vinogradu.

kada govorimo o tEtoInama mislimo na ivotinje: insekte, grinje, nematode koje napadaju lozu i izazivaju tetu. Isto tako ptice i sisari mogu se smatrati tetoinama u nekim situacijama; npr. u australiji se ptice smatraju tetoinama jer mogu otetiti vinograd u vrijeme berbe hranei se zrelim bobama.

BoLEStI ukljuuju biljne i primitivne oblike ivota: gljivice, bakterije i viruse.

kada se ne provodi zatita od tetoina, tete mogu biti velike. tetoine i bolesti mogu napasti sve dijelove biljke, unitavajui plodove, lie, to dovodi do propadanja kompletne biljke.

Slike 1 do 5: teta na listovima, grozdovima, lastarima i itavoj biljci, uzrokovana razliitim bolestima


Zatita od tetoina i bolesti je glavni zadatak za vinogradare. Potrebno je znati i prepoznati tano uzronika prisutnog u vinogradu i djelovati poznavajui njegovu biologiju, njegovo ponaanje i osobine. Pored toga, dobro razumijevanje agrotehnike je veoma vano.

Zatita od tetoina i bolesti provodi se na dva naina: prevencijom odnosno izvoenjem agrotehnikih mjera i zatitom odnosno upotrebom hemijskih sredstava.

Brzo, tano prepoznavanje tetoina u vinogradu je kljuno za spreavanje snanog napada bolesti i gubitaka u prinosu i kvalitetu. meutim, prisustvo uzronika ili bolesti ne znai uvijek da je potrebno tretiranje. Jaina bolesti mijenja se iz godine u godinu i najvie zavisi od vremenskih uslova, prisustva inokuluma (istorija bolesti) i podlonosti loze. ovo znai da bolest moe biti razorna jedne godine, a beznaajna naredne godine. Iz tog razloga, mjere koje treba preduzeti da bi se sprijeili gubici mogu se razlikovati od sezone do sezone. neophodno je dobro poznavanje groa i bolesti/tetoine.

Zatita mora uzeti u obzir biologiju tetoine ili uzronika bolesti, karakteristike vinograda, okolinske uslove kao i mnogo drugih elemenata. Izbor i koritenje zatitnih sredstava mora biti vrlo precizno.

Uzmite u obzir da se svaki organizam koji se nalazi na lozi ne smatra tetoinom ili parazitom; samo u sluaju jaeg napada ili rizika od napada i tete na lozi, organizam koji je uzronik moe se smatrati tetoinom ili boleu.

Postoji mnogo tetoina i bolesti koje mogu napasti vinovu lozu. ovdje emo opisati one koji su najvaniji za podruje Hercegovine.


bolesti

BoLEStI se zovu i PatoGEnI zato to izazivaju bolest na organizmu koji napadaju (biljka). kao to je reeno ranije, ova grupa obuhvata gljivice, bakterije i viruse. napad gljivica se moe sprijeiti usvajanjem odgovarajuih agrotehnikih preventivnih mjera (odabir sorte, pravovremena zelena rezidba, razmak izmeu trsova itd) i kontrolisati prskanjem zatitnih sredstava, dok se bakterijske i virusne infekcije mogu sprijeiti samo hemijskom zatitom.

najee bolesti vinove loze su: GLJIVICE: plamenjaa (Plasmopara viticola), pepelnica (Ucinula

necator), trule ili siva plijesan (Botrytis cinerea), kisela trule, Esca, ekskorioza crna pjegavost (Phomopsis viticola), trule korijena, Eutypa;

BAKTERIJE:rak(Agrobacterium tumefaciens), Pirsova bolest; VIRUSI:uvijenostlistaloze,virusnainfektivnadegeneracijaloze.

GLJIVICE

Gljivice su najei uzronici bolesti kod vinove loze. Postoji nekoliko vrsta gljivica koje napadaju lozu; ako se ne kontroliu, gljivina oboljenja mogu jako uticati na prinos ili ga potpuno unititi ili dovesti ak do suenja trsa.

kako je i reeno ranije, gljivina oboljenja mogu se sprijeiti primjenom razliitih agrotehnikih preventivnih mjera i mogu se kontrolisati zatitnim sredstvima koje nazivamo FUnGICIDI.

Fungicidi imaju komercijalne nazive, ali vano je znati koju aktivnu tvar ili tvari sadre jer to su hemijski sastojci koji u stvari djeluju na uzronika bolesti. Fungicid moe sadravati jednu ili vie aktivnih tvari koje kontroliu jedan ili vie uzronika bolesti. Vano je znati tano karakteristike aktivne tvari i nakon toga odluiti koju koristiti u skladu sa stepenom infekcije, klimom i svim uslovima u vinogradu.

Da uradimo jedan primjer:manCoZEB je aktivna tvar u irokoj upotrebi protiv plamenjae i koja

je ugraena, sama ili sa drugim tvarima, u vie proizvoda sa razliitim komercijalnim nazivima. naprimjer oba proizvoda, DItHan i CaDILLaC sadre samo mancozeb.


aCroBat sadri mancozeb i Dimetomorph, oba djeluju protiv plamenjae.

CUrZatE F sadri Cymoxanyl i Folpet; koristi se za plamenjau ali Folpet ima i dodatno dejstvo protiv Botrytisa (trulei).

Fungicidi se obino dijele na grupe prema svome nainu djelovanja:

Zatitni ili kontaktni ili fungicidi povrinskog djelovanja Pokrivaju povrinu vegetacije stvarajui neku vrstu prepreke. ovi

fungicidi moraju biti na biljci prije same zaraze (infekcije); zbog toga se koriste u preventivnim programima zatite. to znai da ako je infekcija zapoela ova sredstva je ne mogu zaustaviti ili djelovati na nju.

kia ispire zatitne fungicide; ako imamo velike koliine padavina nakon prskanja, biljke nisu zatiene. Smatra se da 30 mm kie spere sredstva bazirana na mancozebu i slinim tvarima, dok 40 do 50 mm kie spere derivate bakra.

Zatitni fungicidi imaju efekta u prosjeku 5 do 8 dana, zavisno od klimatskih uslova.

Veinom imaju irok spektar djelovanja; neki su u manjoj mjeri fitotoksini to znai da mogu otetiti biljku ukoliko se koriste u visokim koncentracijama ili u periodu kada je biljka osjetljivija (cvjetanje i zametanje ploda).

neki primjeri aktivnih tvari u zatitnim fungicidima: Captan, mancozeb, Ziram, bakar, sumpor.

Sistemici (nakon infekcije)Prodiru u tkivo biljke sa razliitim stepenom prodiranja; zbog toga ih ne

moe isprati kia ukoliko imaju vremena da prodru u biljku (od 20 minuta do nekoliko sati, zavisno od aktivne tvari i vremenskih uslova). Veina njih su lokosistemici to znai da ne krue kroz itavu biljku nego samo u okolini mjesta na koje su naneseni, recimo u itavom mladaru.

razliite tvari imaju razliitu duinu djelovanja, a maksimum je 12 do 13 dana.

Veina sisteminih fungicida ima iskorjenjavajue i kurativno dejstvo (lijei bolest), znai da mogu zaustaviti razvoj bolesti nakon izbijanja infekcije ukoliko se nanesu na vrijeme (najkasnije 2 dana nakon poetka infekcije).

Sistemici se obino mijeaju sa zatitnim fungicidima da bi se diferenciralo dejstvo na uzronika bolesti i da se ne bi razvila rezistentnost.

neki primjeri aktivnih tvari u sistemicima: metalaxyl-m, Fosetyl-al, Iprovalicarb.


Polusistemici Veinom su translaminarni sistemici, prodiru u listove i prolaze kroz njih

ali ne krue kroz biljku. kao i sistemici vrlo su otporni na ispiranje jednom kad uu u biljku. obino se mijeaju sa zatitnim fungicidima. mogu imati dobro iskorjenjavajue dejstvo.

neki primjeri aktivnih tvari u polusistemicima: Strobilurin, Cymoxanyl, Dimetomorph, Penconazol.

ISPraVNa uPOTrEBa FuNGICIda JE kLJuNa da BI SE uSPJENO SPrIJEILE I kONTrOLISaLE INFEkCIJE.

PLaMENJaa (Plasmopara viticola)

Plamenjaa koju izaziva Plasmopara viticola, je glavna bolest vinove loze. Bolest se pojavljuje u itavom svijetu, na mjestima gdje je vrijeme vlano I kiovito tokom vegetacije.


Direktni gubici u prinosu uzrokovani su truljenjem cvasti i grozdova. Indirektni gubici nastaju zbog prijevremenog opadanja lia sa trsa zbog infekcije. ovo prerano opadanje listova je ozbiljan problem jer dovodi do oteenja loze u zimskom periodu.

Simptomi

Uzronik bolesti napada sve zelene dijelove loze.

na gornjoj strani lista, uzronik izaziva grube okrugle ukaste mrlje koje se zovu uljane mrlje (slika 7). ako se bolest ne kontrolie ova oteenja e se umnoiti i narasti. Jako zaraeni listovi mogu postati suhi i krhki i na kraju otpasti.

Slika 7: Uljane mrlje

nekoliko dana nakon pojave uljanih mrlja dolazi do sporulacije uzronika bolesti na naliju lista (gljivica proizvodi spore); vidljiva je bijela prevlaka (slika 8).

Slika 8

Vrhovi zaraenih mladara se savijaju i pojavljuje se bijela prevlaka na stabljici (sporulacija gljivice).

Slike 9 i 10: Simptomi na mladarima i detalj sporulacije


Cvasti su veoma podlone infekcji. U toku jake zaraze mogu postati ute pa smee (slika 11), onda dolazi do djelominog ili potpunog suenja cvasti i mladih grozdova (slike 12 i 13). moe doi i do njihovog uvrtanja uoenog kod zaraenih mladara.

Slika 11: Uvijena cvast

Slike 12 i 13: Djelomino i potpuno sasuen mladi grozd

kada bobice dostignu veliinu zrna graka, mladi plod postaje svijetlo sme i mekan (slika 14), lako se rasipa i po vlanom vremenu esto je prekriven bijelom prevlakom (slika 15).

Slika 14 Slika 15

moe se razviti drugi period infekcije. Bobice zaraene u ovom periodu uglavnom ne omekaju i ne formiraju prevlaku. Umjesto toga prestaju rasti, postaju koaste, tamno zelene, onda tamno smee do smekasto ljubiaste, neto naborane i lako se mrve ostavljajui suhi oiljak na peteljci (slika 16).

10


U teim sluajevima itav grozd moe istruliti. Zaraene bobice mogu se smeurati i postati crne i tvrde.

Slika 16

Bioloki ciklus

Patogenprezimikaooosporauopalomliu. U proljee, kada su mladari (nova vegetacija) dugi 10 cm i vie,

za oslobaanje spora u zemljitu potrebno je najmanje 10 mm kie sa temperaturom viom od 10C u periodu od 24 sata.

Zoosporeseraznoseprskanjemkapljicakienatkivolozegdjeplivajuu blizini stome, zatim zaraze tkivo loze formirajui kline cijevi koje ulaze u stomatu i odatle napadaju unutranja tkiva biljke rastui izmeu elija (uljane mrlje).

OVO JE PRIMARNA INFEKCIJA, i ona je izvor nastanka narednihsekundarnih infekcija.

Lisnamasamoraostativlananajmanje23satadabiseinfekcijapojavila.

Infekcijeuzrokovaneoosporamasumoguetokomcijelesezone;njihov broj i intenzitet je proporcionalan broju oospora u vinogradu.

Nakonprimarneinfekcije,utoploj,vlanojnoisporeserazvijajusdonje strane uljanih mrlja nakon najmanje 4 sata mraka sa temperaturom iznad 13C i vlanou preko 98%. Spore se raznose na druge dijelove loze koju napadaju tako irei infekciju.

11


Liemorabitivlanonajmanje2-3-satadabisepojavilainfekcija. Optimalna temperatura za infekciju je 20 25C; preko 29 - 32C

infekcija prestaje (ali uzronik bolesti ne ugiba). Moguejeimatinekolikoinfekcijatokomsezone,kojesepreklapaju

sa primarnim infekcijama. Na kraju sezone uzronik bolesti se vraa u neaktivne oospore i

ponovo prezimljuje.

Crte 1: ivotni ciklus Plasmopare viticole

na osnovu navedenih biolokih karakteristika moemo zakljuiti sljedee:

- nema smisla nanositi sredstva za zatitu od plamenjae ako vegetacija nije duine oko 10 cm,

- broj oospora zavisi od intenziteta bolesti iz prethodne godine, - to je jaa zaraza na kraju sezone (avgust-oktobar), to e vie oospora

biti sljedee godine, - izgleda da sekundarne infekcije napadaju obino blie mjestu gdje je

poela zaraza, - ak i bez simptoma bolesti, oospore mogu klijati kasno u sezoni ako

su uslovi povoljni (infekcija), - kao opte pravilo, vrlo je vano paljivo posmatrati i drati nizak

nivo zaraze tokom cijele sezone (nikad ne umanjujte oprez).

Prevencija i zatita

Prevencija primjenom agrotehnikih mjera i prakse je veoma korisna i vana. Svaka intervencija kojom se smanjuje vlanost smanjuje vjerojatnost infekcija i njihovu jainu.

12


Glavni preventivni postupci su: odabirdobroprozraenogmjestazasadnjuvinograda, odgovarajuirazmaksadnje, odgovarajuisistemuzgoja, odgovarajua ishrana i navodnjavanje (= ograniavanje pretjerane

bujnosti), obezbjeenjeprotokazrakaunutartrsa (sviaspektizelenerezidbe:

usmjeravanje mladara, uklanjanje listova, pinciranje mladara).

Zatita se vri upotrebom fungicida. kako je ve reeno, fungicidi imaju razliite naine djelovanja: zatitni-kontaktni, sistemici ili polusistemici. naizmjenina upotreba ovih tipova proizvoda je opte prihvaena strategija.

Vidjeli smo da se zatitni-kontaktni fungicidi koriste da bi stvorili zatitnu prepreku na povrini biljke. ova hemijska prepreka spreava gljivicu da ue u biljku. navedeno je slino ulozi boje koja se nanosi na drvo da sprijei ulazak vode. Jednom kad gljivica prodre u biljku zatini-kontaktni fungicid je ne moe kontrolirati. Poto zatitna prepreka popusti jer listovi brzo rastu ili nastaju novi listovi, potrebno je izvriti dodatna tretiranja da bi se odrala zatitna prepreka.

Programi zatite sa zatitnim fungicidima bili su i jo su vrlo djelotvorni; meutim oni imaju za rezultat dosta intenzivnu upotrebu fungicida. Zatitni-kontaktni fungicidi se obino nanose po planu svako 7 do 10 dana na poetku vegetativnog perioda i svako 10 do 14 dana kasnije u sezoni. oito je da odravanje zatitne barijere na povrini biljaka kroz uzgojnu sezonu zahtjeva mnogo tretiranja.

S druge strane, fungicidi sistemici ulaze u tkivo biljke gdje mogu zaustaviti razvoj gljivice nakon to je ona prodrla u biljku. Zbog toga se ovi fungicidi mogu nanositi ak i nakom poetka infekcije ali prije nego to se razviju simptomi (najkasnije 3 dana nakon infekcije); ipak ova strategija je rizina i zahtjeva vrlo dobro poznavanje uzronika bolesti i paljivo osmatranje vinograda.

U suhim sezonama sa malo ili bez perioda infekcije, program nakon infekcije treba rezultirati smanjenom upotrebom fungicida.

ovi proizvodi se mogu koristiti i kao preventivna zatita posebno od cvjetanja do nakon zametanja ploda.

Strategije zatite:

U praksi se veinom primjenjuje kombinovani pristup.U skladu sa vremenskim uslovima, na poetku vegetativnog perioda,

na mladarima duine najmanje 10 cm, vri se jedno ili vie tretiranja zatitnim fungicidom.

13


U vrijeme cvjetanja i zametanja ploda bolje je koristiti sistemike zbog osjetljivosti biljke na napad patogena. takoe, due djelovanje (12 do 13 dana) sistemika dozvoljava manji broj tretiranja u ovoj osjetljivoj fazi vegetativnog ciklusa, da se ne bi poremetilo zametanje ploda.

nakon zametanja ploda do pojave arka, mogu se koristiti obje vrste proizvoda. Sistemici i polusistemici se koriste u sluaju kada je infekcija zapoela kao kurativni, ili u sluaju potpune infekcije kao iskorjenjavajui sa dva tretiranja sa punim doziranjem u jednoj sedmici.

U ovom periodu vrijeme moe biti vrue i suho sa temepraturama iznad 30 C; ipak u trsu je mikroklima zasjenjena i relativno vlanija, te moe pogodovati razvoju uzronika bolesti.

Nakon arka u odraslim vinogradima bobe vie ne mogu biti napadnute pa obino nema potrebe za tretiranjem, osim ako je vegetacija toliko napadnuta da postoji ozbiljno ogranienje fotosinteze. U rasadnicima i mladim vinogradima (mlai od 4 godine) vano je kontrolirati bolest dokle god su listovi zeleni i rastu, zato to mlade biljke moraju biti u stanju da uu u period mirovanja, a da su razvile pupoljke i drvo lastara.

PEPELNICa (Uncinula necator)

Pepelnicu uz-rokuje gljivini patogen Uncinula necator. to je jedno od najrairenijih gljivinih oboljenja loze u svijetu.

karakterie je pepeljasto siva do bijela prakasta prevlaka na zelenom tkivu loze.

ako se ne kontrolie moe uzrokovati ozbil-jan gubitak prinosa i ugroziti kvalitet vina.

14


Simptomi

Bijeli mladari su zakrljali mladari djelomino ili u cjelosti prekriveni pepeljasto sivom do bijelom prevlakom sa iskrivljenim listovima koji se uvru nagore (slika 17). ovi mladari postaju vidljivi dvije do etiri sedmice nakon bubrenja pupoljaka. oni su pokazatelji rizika od zaraze.

Slika 17

Listovi su najpodloniji zarazi kada se razvijaju. male uto-zelene mrlje pojavljuju se u proljee na licu lista, imaju prenik 2 10 mm i nepravilan rub (slika 18). Formiraju pepeljasto-sivu do bijelu prevlaku; mrlje se uveavaju i mogu se spojiti i pokriti cijeli list.

Slika 18 Slika 19

najranije inficirano lie se uvre i gubi boju (slika 20), ponekad dajui lozi uvenuo izgled. Jako oboljeli listovi pocrne, osue se i rano opadnu na vruem vremenu (slika 21).

Slika 20 Slika 21

15


Pepeljasto-siva do bijela prevlaka razvija se mjestimino na mladarima, sve dok ne prekrije itav mladar (slika 22). Jako oboljeli mladari se oslabljeni, zakrljali i mogu odumrijeti.

Smee do crne nepravilne mrlje koje mogu narasti i do nekoliko centimetara, prate postepenu degeneraciju gljivice tokom sezone (slika 23).

Slika 22 Slika 23

Grozdovi veine kultivara su podloni zarazi izmeu cvjetanja sve do 5 sedmica kasnije. Pepeljasto-siva do bijela prevlaka razvija se na nezrelim bobicama i peteljkama grozda (slika 24). Jako zaraene bobice mogu dobiti nepravilan oblik, pui ili se racijepiti i istrunuti (slika 25).

Usljed jakog napada pepelnice dolazi do raspucavanja bobica, a one time postaju podlone napadu botritisa (slike 26 i 27).

Slika 26 Slika 27

Slika 24 Slika 25

16


nakon aranja, bobice dobiju smeu mreastu aru na povrini, koja je vrlo primjetna na bijelim sortama (slika 28).

Slika 28

Pepelnica je bolest mladog tkiva i raste samo na zelenim dijelovima loze. meutim, nisu sve faze razvoja gljivice pepelnice na zelenoj masi.

Gljivica preivljava zimski period na dva naina:1. kao zaraen pupoljak. Gljivica raste u pupoljcima izmeu ljuspica, na

zaraenim mladarima u rano proljee i ostaje u pupoljcima tokom zime. 2. kao kleistotecij (vrsta neaktivne spore). Zreli kleistotecij se ispere

u pukotine kore i druga zaklonjena mjesta kao to su ostaci lia i drugih dijelova biljke i ostane tamo tokom zime.

Crte 2: ivotni ciklus Uncinule necator

U proljee obje forme gljivice proizvedu spore koje se raznose vjetrom i zaraze zelene dijelove loze. Spore mogu zaraziti lozu u roku od 24 sata od momenta raznoenja. Za klijanje, infekciju i razvoj novih zaraznih spora potrebno je oko 5 do 12 dana zavisno od temperatura. U toku uzgojne sezone moe se pojaviti nekoliko infektivnih ciklusa, a uestalost infekcije

17


se brzo poveava ako se ne vre tretiranja ili ako ista nisu djelotvorna nakon infekcije.

to se tie klimatskih uslova, pepelnici pogoduje: umjerenooblanovrijeme; slabadoumjerenasvjetlostkakvajeuzasjenjenimdijelovimatrsaili

vinograda optimalnetemperatureod22Cdo28Csaopsegomod6Cdo33C;i odreen stepen vlanosti zraka (pospjeuje sporulaciju) ali ne

slobodna voda. Zbog ovakvih zahtjeva moemo generalno odrediti podruja prema

riziku: - podruja malog rizika od infekcije hladna i sa dugim vlanim

periodima u proljee/ljeto (npr. sjeverna Italija, Bosna); u ovim podrujima plamenjaa uzrokuje najvee tete kod groa,

- podrujasavisokimrizikomodinfekcije visoka temperatura i malo padavina u proljee/ljeto (npr. juna Italja, Hercegovina); ovdje je pepelnica glavni patogen, plamenjaa moe uzrokovati znaajne tete ako imamo neuobiajeno kiovito i vlano proljee.

Prevencija i zatita

ako je pepelnica predstavljala problem u prethodnoj sezoni vrlo je vjerovatno da e veliki broj zaraenih pupoljaka i kleistotecija koji su preivjeli zimu, biti u vinogradu. U ovoj situaciji vrlo je vana zatita na poetku sezone.

kao i za plamenjau, preventivne mjere koje omoguuju dobru cirkulaciju zraka, prodiranje zatitnog sredstva i izloenost sunevom svjetlu su veoma korisne.

Prilikom planiranja i uspostavljanja vinograda uzmite u obzir orijentaciju redova u pravcu najjaih vjetrova; odaberite sorte i klonove koji imaju otvorene grozdove; razmotrite sadnju na podlogama koje smanjuju bujnost; planirajte razmak tako da ne dobijete veliku gustou; odaberite sistem naslona koji otvara trs.

operacije formiranja trsa kao to je prorjeivanje mladara, uklanjanje listova i usmjeravanje mladara su vrlo korisne.

18


mora se vriti zatita fungicidima, ali imajui u vidu sljedee: u periodima brzog rasta loze mogu biti potrebna tretiranja u

razmacima od 7 do 10 dana da bi se zatitio novi prirast, ukolikosutemperature35Civieusporavaserazvojbolestiirazmaci

izmeu tretiranja mogu biti dui od 14 dana, tretiranjafungicidimauoicvjetanjaitokom5sedmicanakonpoetka

cvjetanja su najznaajnija jer tite bobice u periodu kada su najosjetljivije na pepelnicu,

sumpor treba koristiti prilikom ranih tretiranja da bi se sprijeile tete od grinja; ako se iz programa zatite iskljue tretiranja sumporom moe doi do veih problema sa grinjama,

nakonarkapotrebnasudodatnatretiranjasamoakodoedojakepojave bolesti na listovima i peteljkama.

najee upotrebljavani proizvodi su:

SuMPOr Vrlo je djelotvoran protiv pepelnice ako se koristi u programu zatite sa

minimalno 7 do 14 dana razmaka izmeu tretiranja. Djeluje kao plin; poinje djelovati na 10 12C u malom preniku, a na 18 - 20C ima najire dejstvo. Ukoliko je vrijeme vrue i vlano (temperatura via od 32C) moe izazvati oegotine na lozi (slike 29 i 30).

Slike 29 i 30: Listovi i grozdovi sa oegotinama od sumpora

Sumpor je dostupan u prahu ili kao teni rastvor.

Sumpor u prahu se obino koristi na poetku vegetacije, prije cvjetanja i prije arka. Doziranje je od 30 kg/Ha do 50-60 kg/Ha pred kraj sezone, u

19


sluaju da postoji jaa zaraza. tretiranje se mora obaviti rano ujutro ili kasno popodne da bi se izbjegla pojava oegotina (slika 31), ukoliko je mogue u danu bez vjetra.

Slika 31: Grozd sa oegotinama od sumpora

teni sumpor se obino u tanku mijea sa fungicidima koji djeluju protiv plamenjae. U skladu sa razliitim formulama (razliiti proizvodi), jainom napada patogena i razliitim stadijima razvoja loze, doziranje se kree od 2 do 4 kg/Ha.

OSTaLa ZaTITNa SrEdSTVa Postoje razliite grupe zatitnih sredstava:

- IBS grupa (aktivna tvar: Penconazol, miclobutanil, fenarimol,..), djelomini ili lokosistemici, koriste se i prije i poslije infekcije (kurativni), mogu izazvati razvoj rezistentnosti (otpornosti) uzronika bolesti na fungicide; KOMERCIJALNINAZIVI:Topaspostalon;

- Quinoxifen (aktivna tvar: Postalon), dobro prijanjanje na lie, izuzetno otporan na ispiranje, ograniena translokacija (kruenje kroz biljku), koristi se prije i poslije infekcije;

- Spiroxamina: sistemik, koristi se prije i poslije infekcije, iskorjenjavajue dejstvo, 4 razliita dejstva na gljivice, tee razvija otpornost (ali mogue);

- Strobilurin lokalni sistemik, lako razvija rezistentnost pa je neophodno kombinirati strobilurinske fungicide sa fungicidima drugaijeg hem. sastava koji djeluju protiv pepelnice da bi se dobila prihvatljiva zatita; kOMErCIJaLNI NaZIVI: Flint, Stroby, Quadris

- Boscalid (Cantus, Signum): djeluje protiv pepelnice i botritisa, obino se mijea sa strobilurinima, listovi ga apsorbuju ali ne krui kroz biljku.

20


ako koristite sistemike, mijenjajte ih i esto mijenjajte aktivnu tvar da biste izbjegli selekciju otpornih rodova patogena (vidi Dodatak).

Strategije zatite: U vinogradima u kojima su bili jaki napadi bolesti prethodne godine,

treba izvriti dva ili tri tretiranja sumporom u prahu pri bubrenju pupoljaka i 7 do 10 dana nakon toga, da bi se smanjio potencijal za infekciju.

kada mladari dostignu duinu od 10 cm, dodaje se teni sumpor prilikom prskanja protiv plamenjae kao redovna mjera zatite.

U vrijeme cvjetanja i zametanja ploda bilo bi bolje koristiti neki sistemik zbog toga to oni imaju veu efikasnost i dui razmak izmeu prskanja.

nakon ovoga, do arka, moe se koristiti sumpor ili sistemik, prema jaini napada. Uzmite u obzir da su neki sistemici iskorjenjavajueg dejstva to znai da se mogu koristiti nakon poetka infekcije da zaustave dalje razmnoavanje patogena. naravno da ovo nee umanjiti ve nastalu tetu ali e sprijeiti gljivicu da izazove nove infekcije.

Uobiajen raspored za ova tretiranja je dva prskanja u 7 dana.

BOTrITIS (Botrytis cinerea)

Botritis trule groa (siva plijesan) uzrokuje gljivica Botrytis cinerea. Gljivica izaziva pale lista, mladara i cvasti i pojavljuje se u itavom svijetu.

Gljivica koja izaziva bolest raste i razmnoava se na starom ili mrtvom tkivu biljke.

21


Botritis trule groa je naroito jaka na kultivarima groa sa zbijenim grozdovima. Isto tako moe biti krivac za tete u skladitima, na grou ubranom za prodaju u svjeem stanju i moe uzrokovati velike tete na sadnicama u rasadnicima.

Simptomi

Iako su simptomi najuoljiviji na bobicama, botritis moe napasti sve zelene dijelove loze naroito u kiovitim, vlanim sezonama.

ako je proljee vlano i kiovito botritis moe napasti zelene listove i uzrokovati pojavu uto-zelenih mrlja obino oko nerava lista (slika 32), koje brzo postaju smee trouglaste nekrotine lezije (slika 33).

Slika 32 Slika 33

Cijeli list moe odumrijeti ako patogen napadne peteljku (slika 34).

Slika 34

Infekcija se pojavljuje na listovima samo ako je proljee veoma vlano i kiovito kao to je bilo u Hercegovini u 2009. godini; u stvari u nekoliko vinograda na podruju mostara i Stoca uoen je laki do srednji stepen infekcije botritisom na listovima.

22


na zelenim mladarima moe se pojaviti meka smea trule, mladari pucaju i odumiru.

Slika 35: Zeleni mladar sa nekrozom uzrokovanom botritisom

Cvasti isto tako mogu biti zaraene, to uzrokuje suenje ili razvijanje skrivenih infekcija koje su vidljive samo u vrijeme arka (slika 36). Peteljkovina i male bobe mogu istruliti i odumrijeti (slika 37).

Slika 36 Slika 37

Zaraene bobice kao i ostatak zaraenog cvijeta otpadnu sa peteljke, ali mogu se zaglaviti u grozdu koji se razvija. Poto je vlanost u grozdu visoka, oni predstavljaju arite nove zaraze.

Zaraene bobice u razvoju i peteljkovinu prekriva sivkasta vunasta tvar koja se sastoji od spora gljivice (slike 38 i 39). U ovoj fazi Botrytis cinerea moe direktno zaraziti bobice i peteljkovinu grozdova, koje postaju podlonije bolesti kako sazrijevaju te im se poveava sadraj eera.

Slika 38 Slika 39

23


Bobice i grozdovi su osjetljiviji poslije arka kada se infekcija moe brzo rairiti kroz grozd. Zaraene bobice bijelih kultivara esto dobiju smeu boju i smeuraju se, a kod crnih sorti dobiju crvenkastu boju. Pod odgovarajuim vremenskim uslovima gljivica proizvodi paperjaste sivo-smee izrasline koje sadre spore to je tipian simptom infekcije (slike 40 42).

Slika 40

Slika 41 Slika 42

Botritis izaziva gubitke u proizvodnji kao i pogoranje kvalitete groa i vina. Lezije koje izaziva patogen olakavaju razvoj drugih vrsta trulei, naroito kisele trulei koja moe pokvariti kvalitetu vina.

Bioloki ciklus

24


Gljivica prezimljuje na ostacima na tlu u vinogradu i na lozi. ona proizvodi otporne strukture nazvane sklerocija, otporne na nepovoljne vremenske prilike, koje obino klijaju u proljee.

Proklijala sklerocija proizvodi spore koje se zovu konidija i koje ire bolest. Peteljke grozda koje ostanu nakon berbe ili isueni i smeurani plodovi su takoer izvor irenja bolesti.

Zeleno tkivo oteeno gradom, vjetrom, pticama, drugim bolestima ili insektima lako kolonizira botritis. nove spore se proizvode na lezijama. Spore se ire vjetrom i izazivaju nekoliko novih ciklusa zaraze, omoguavajui gljivici da ostane u vinogradu. Spore botritisa su obino prisutne u vinogradu tokom cijele vegetacije.

Zrele bobice koje pucaju zbog unutranjeg pritiska ili zbog rane infekcije pepelnicom, ili bobice napadnute larvama groanog moljca (slika 43) su posebno osjetljive na zarazu botritisom.

Slika 43: Bobice sa otvorima koje je napravila larva groanog moljca (A i B) zaraene botritisom

Vlaga u obliku magle ili rose i temperature od 15 do 25C su idealne za proizvodnju konidija i infekciju. kia nije potrebna za razvoj bolesti, iako kini periodi veoma pogoduju njenom razvoju.

Prevencija i zatita

kontrola faktora okoline i sorte je kljuna za prevenciju zaraze. Vie nego za plamenjau i pepelnicu, bitno je usvojiti mjere kojima e se prozraiti trs i kontrolisati vegetativna bujnost loze.

25


agrotehnike mjere koje se provedu prilikom sadnje i uzgoja loze moraju biti odgovarajue:

- paljiv odabir mjesta (izbjegavati vlane nizine) i pravac pruanja redova;

- izbor podloga koje nisu bujne; - izbor sorte (sorte sa stitsnutim bobicama i tankom pokoicom su

osjetljivije na infekcije); - odgovarajui razmak izmeu trsova da bi se izbjeglo preklapanje

vegetacije i pretjerana bujnost; - ispravna fertilizacija (ishrana biljaka) i navodnjavanje; duik i

organska ubriva podstiu vegetativni porast, nemojte pretjerivati s ovim hranjivima;

- sve operacije formiranja trsa doprinijee prozraivanju dijela gdje su grozdovi i sprijeiti stvaranje guste vegetacije tako smanjujui vlanost u i oko grozdova;

- poto svako oteenje na bobicama i vegetaciji predstavlja mjesto ulaza za patogen, vrlo je vano sprijeiti napade insekata; u sluaju pojave grada treba odmah dezinficirati oteenja i posjekotine na lozi prskanjem bakra.

Paljivo osmatranje vinograda je vrlo vano naroito tokom i nakon arka. redovno uklanjanje trulih grozdova (vrsta fitosanitarnog uklanjanja grozdova) smanjuje intenzitet narednih infekcija.

Hemijska zatita Prskanje je samo zavretak gore navedenih svih mjera prevencije;

prskanje bez prevencije, nije potpuna zatita od infekcije botritisom.

kao opti pokazatelj, broj tretiranja potrebnih da bi se kontrolirao botritis zavisi od napada bolesti u vinogradu i od vremenskih uslova, kao i od drugih faktora kao to je osjetljivost na bolest. moe biti potreban manji broj tretiranja ukoliko je vrijeme jako suho i/ili imamo slabije napade bolesti. koristite puni program zatite u vinogradima gdje je trule grozdova bila ozbiljan problem prethodne godine i gdje je sezonska klima pogodna za razvoj patogena. Broj tretiranja moe se smanjiti ili eliminirati u vinogradima koji nisu imali jae napade bolesti u prethodnim godinama, a u sunim godinama rijedak je sluaj pojave ove bolesti pa samim tim i broj tretiranja je manji ili tretiranje uopte nije potrebno.

kljuni momenti za primjenu fungicida protiv botritisa su: 1 cvjetanje, 2 neposredno prije zatvaranja grozda, 3 arak i 4 prije berbe.

26


Zatita od botritisa postaje tea kako loza sazrijeva zato to veliki rast trsa i zatvaranje grozdova oteava dopiranje fungicida tamo gdje je potrebno.

U podrujima s velikom mogunosti zaraze gdje proljee i ljeto mogu biti vlani i kioviti, preporuuje se prskanje u periodu 2 i 4; ako su postojale jake infekcije u prethodnim godinama i sezona je definitivno kina i vlana, bolje je izvriti tretiranje u periodu 3. Zatita u periodu 1 preporuuje se ako je proljee kiovito ili ako su prethodnih godina postojale infekcije na zelenim listovima, mladarima i cvasti.

neki proizvodi koji se koriste za zatitu od plamenjae i pepelnice imaju aktivnu tvar sa usputnim djelovanjem na botritis (npr. Folpet, Boscalid); mogu se koristiti u vrijeme cvjetanja, ime se utedi na kupovini proizvoda za zatitu od botritisa (proizvodi za zatitu od ovog patogena su obino skupi).

U suhim podrujima bez kinih razdoblja, moete rizikovati i ne izvriti tretiranje pod uslovom da ste proveli minimum preventivnih mjera (formiranje trsa, kontrola bujnosti putem pravilnog doziranja vode i hranjiva) i da paljivo osmatrate situaciju u vinogradu. U svakom sluaju, preporuuje se preventivno tretiranje u vrijeme zatvaranja grozdova.

Pojava infekcije u ovima krajevima je ipak mogua ako vremenski uslovi pogoduju patogenu: moemo uzeti za primjer proljee 2009. kada je su dugotrajne padavine u kasno proljee uzrokovale rane infekcije na listovima i cvasti.

raspoloiva zatitna sredstva za botritis djeluju preventivno i nisu sistemici; nemaju kurativno dejstvo pa upotreba sredstva nakon poetka infekcije ne iskorjenjuje bolest. kljuno je mijenjati sredstva jer lako dolazi do pojave rezistentnosti.

Prilikom prskanja, naroito nakon zatvaranja grozdova, koncentriite prskanje na grozdove i njihovu blizinu sa velikim koliinama vode, tako da se rastvor moe slivati i doi na unutarnje bobice. Poprskajte sve redove u vinogradu s obje strane.

uPOZOrENJE: Strogo potujte karencu (propisano vrijeme izmeu prskanjaiberbe):nekiostacifungicidasprjeavajufermentaciju!

27


Crna PjegavoSt ili ekSkorioZa (Phomopsis viticola)

Crna pjegavost ili ekskorioza je bolest koja moe napasti sve dijelove biljke ali naroito pogaa zelene mladare i lastare. Uzronik je gljivica Phomopsis viticola i poznata je u itavom svijetu; izgleda da je uzronik agresivniji u hladnijim predjelima i hladnijim godinama kada je proljee kiovitije.

Simptomi

Simptomi na listovima pojave se u proljee na listovima u osnovi mladara, u vidu malih tamno smeih pjega obino manjih od 1 mm, koje su okruene utim prstenom od 2 3 mm (slika 44). Pjege se uglavnom ne poveavaju ali se pojavi mnotvo pjega na listu. Pjege mogu postati nekrotine, potamniti i otpasti. takvi listovi imaju izreetan izgled (slika 45).

Slika 44 Slika 45

28


Listovi sa peteljkama jako pogoenim boleu mogu poutjeti i otpasti.

na zelenim mladarima razvijaju se male pjege sa crnim centrom, obino na niim internodijima, postepeno se irei i izduujui da bi formirale crne lezije sline pukotinama, duine 5 6 mm (slika 46). Veliki broj spojenih pjega na jako zaraenim mladarima moe stvoriti krastavu ili plutastu povrinu koja moe pui te nastaju rane (slike 47 49). Prstenovani mladari mogu da se ne razviju ili da zakrljaju i odumru.

Jake infekcije mogu dovesti do krljavosti, deformacije i odumiranja zaraenih mladara koji se odlome u osnovi. oslabljeni stariji mladari (duine 30 60 cm) mogu se slomiti na jakom vjetrom, obino na mjestu gdje ima mnogo lezija.

Slika 46 Slika 47

Slika 48 Slika 49

na lastarima, bijeli dijelovi naroito oko vorova postaju areni sa malim crnim pjegama (pycnidia) koje sadre spore (slike 50 51). ove pjege su

29


najoitije na kori zaraenih jednogodinjih lastara, na kondirima, peteljkama grozdova i bobica i na raeljkama.

Iako pobijeljeli lastari asociraju na ekskoriozu, bijeljenje mogu uzrokovati i drugi faktori, zato sama ova pojava ne moe da se koristi za dijagnosticiranje zaraze ekskoriozom.

Slika 50 Slika 51

Cvasti i grozdovina peteljkovini cvasti, mogu se razviti pjege kakve se pojavljuju na

listovima (slike 52-53).ako padne kia neposredno prije berbe, ranije nezaraene bobice mogu

dobiti svijetlo smee pjege koje narastu, pocrne i lue ukastu masu sa sporama. ove bobice se smeuraju i sasue (slike 54 56).

Slika 52 Slika 53 Slika 54

Slika 55 Slika 56

30


Bioloki ciklus

Uzronik crne pjegavosti prezimi kao micelij u pupovima, kori i lastarima zaraene loze.

U proljee, kada je vrijeme vlano najmanje 10 sati i relativna vlanost zraka 96% i via, gljivica oslobaa spore u obliku elatinastih konia. Spore se prenose kinim kapima na zelene mladare i ulaze u lozu kroz pore na liu ili peteljkama.

Spore se ne raznose direktno vjetrom, iako se mogu prenositi kapima vode rasprenim sa zaraenih loza; zbog toga su infekcije uglavnom ograniene na pojedini vinograd.

Infekcije uzrokuju pojavu crnih lezija na mladarima i pjega na listovima. Pjege na listovima (smee sa utim obodom), obino se pojavljuju oko 21 dan nakon infekcije dok je za pojavu simptoma na peteljci potrebno 28 ili vie dana.

Gljivica je relativno neaktivna u vruim sunim ljetnim mjesecima (temperature iznad 30C). rizik od infekcije ekskoriozom je nizak ako imamo nekoliko duih kinih perioda u proljee.

micelij je odriv i stalan u lozi nekoliko sezona ukoliko postoje odgovarajui uslovi, a ako se ne vre tretiranja zaraeni lastari i kondiri mogu proizvoditi spore oko 3 godine.

Uopteno govorei, prirodno irenje infekcije je prilino ogranieno; meutim patogen se lako prenosi makazama pri rezidbi.

kalemljenje je najvaniji nain irenja ekskorioze; kalemovi dobijeni od zaraenih lastara prenose bolest na sadnice, a odatle u nove vinograde.

Prevencija i zatita

Vano je osmatrati vinograd u cilju procjene mogueg rizika od zaraze. Provjerite ranije infekcije tokom zime, prilikom rezidbe: zaraeni lastari imaju sivkasto-bjeliastu koru sa mnotvom crnih taaka (slika 57). Patogen napada sva tkiva lastara, izazivajui znaajne nekroze i kora je obino uzduno ispucala.

Slika 57: Zdrav lastar (gore) u usporedbi sa zaraenim (sredina i dolje)

31


najvanija mjera prevencije je koritenje zdravog materijala za kalemljenje u rasadnicima.

tokom rezidbe pokuajte da ne koristite bolesne lastare i kondire za formiranje trsa. odreite i zapalite zaraeno drvo da biste sprijeili prenoenje spora u iduu sezonu.

ako orezujete zaraeno drvo, za to koristite zasebne makaze.

Hemijska zatita je potrebna u vinogradima koji su imali problema u prethodnim godinama.

Vana je zatita na poetku sezone: prvo tretiranje treba uraditi u vrijeme otvaranja pupoljaka (50% pupoljaka otvoreno), a drugo tretiranje 2 sedmice kasnije. U sluaju jake zaraze i loeg vremena ponovno prskajte u razmacima od 2 sedmice do zametanja plodova (takoer i prskanje protiv plamenjae).

Dobro poprskajte sve dijelove biljke sredstvom, naroito u osnovi novih mladara, sa velikom koliinom vode.

ZaTITNa SrEdSTVa: Folpet, mancozeb i metiram, koji se obino koriste protiv plamenjae, djelotvorni su u dozi veoj nego za plamenjau (+ 1/3). U vrijeme otvaranja pupoljaka moete takoe koristiti sumpor pomijean sa bakrom.

NaPOMENa: Poto fungicidi registrovani za zatitu od ekskorioze imaju zatitno dejstvo, nisu djelotvorni ukoliko se primjenjuju nakon pojave simptoma bolesti jer to znai da je infekcija ve zapoela.

eSka ili aPoPlekSija ili kaP vinove loZe (esca)

ono to mi zovemo Eska je viestruka infekcija razliitim gljivicama. obino postoji preklapanje ili niz infekcija sa dva glavna patogena koji se zovu tracheomicosi i bijela trule.

Uzronici Tracheomicosija (2 razliita patogena) napadaju provodne sudove loze naruavajui prenos vode i hranjiva od korijena do stabla. ova dva uzronika mogu odrediti kako oiglednu tako i latentnu (prikrivenu) infekciju biljke; u ovom zadnjem sluaju biljka e imati simptome samo u stresnim situacijama (npr. ljeto, sua).

Uzronik bijele trulei izaziva razaranje debla trsa i starih grana proizvodnjom enzima koji razgrauje lignin (drvenasto tkivo). ova razgradnja proizvodi bijelo-utu masu koja se naziva bijela trule.

32


Starost biljke je presudni faktor za razvoj Eske. Iako loze stare 4 5 godina ponekad imaju simptome Eske na liu, simptomi i oteenja su uobiajeni samo na desetogodinjim i starijim biljkama.

Vjerovatnije je da se uestalija pojava Eske u starim vinogradima moe objasniti jednostavno injenicom da mlade biljke, iako pogoene boleu, jo uvijek ne pokazuju sve unutranje i vanjske simptome Eske zbog sporog razvoja bolesti.

moemo imati pojedine korake u razvoju infekcije, ne uvijek sve istim redoslijedom.

Simptomi

Korak1NekrozasprovodnihilasadniceSadnice mogu imati simptome na listovima ili mogu izgledati normalno,

bez simptoma; ako se uzduno presjeku mogu se vidjeti smee-crne pruge, pojedinane ili grupisane, sa smeim sekretom unutar sprovodnih ila (slike 58 i 59).

Slika 58 Slika 59

na poprenom presjeku sadnice vide se crno-smee take oko sri ili proirene na povrinu reza, odakle se slijeva gusti tamni rastvor (slike 60 i 61).

Slika 60 Slika 61: Zdrava (lijevo) i zaraena biljka

33


Korak2PetrijevabolestUzrokuju je ista dva patogena; moe nastati u mladim vinogradima kao

nastavak nekroze sprovodnih ila sadnice.od prve godine loza moe slabo ili nikako rasti, dolazi do kloroze, nekroze

lista, gubitaka u proizvodnji. U nekim sluajevima biljka umire, esto biljke preive ali vremenom simptomi se razvijaju do mlade ili klasine Eske.

Slike 62 i 63: Dvogodinja biljka sa simptomima Eske

Korak3MladaEskaU ovoj fazi napadnute su mlade biljke, starosti od 3 4 godine, one prvo

imaju slab vegetativni porast, a onda simptome klasine Eske na listovima i bobicama, te smee-crnu nekrozu sprovodnih ila (slike 63 i 64).

Smatra se evolucijom prethodnih koraka, kada oni ne unite biljku, iako mlada Eska isto tako moe biti rezultat zaraze u vinogradu rezidbom na zdravom materijalu.

Slika 64 Slika 65

Simptomi na listovima sastoje se od svijetlo-zelenih ili klorotinih, okruglih ili nepravilnih mrlja izmeu nerava ili po obodu listova, koje se obino ire vani prema perifernim dijelovima mladara. Pjege koje su u poetku malene i razasute preko cijele povrine lista postepeno se ire i spajaju, postaju djelomino nekrotine, na kraju ostavljajui samo uzak pojas

34


nedirnutog zelenog tkiva du glavnih nerava lista. kako klorotino tkivo postaje uto-smee ili crveno-smee, bolesni listovi poprimaju izgled koji podsjea na kou tigra.

Slike 66 i 67: razvoj simptoma na listovima

Pojava pjega na bobicama, ponekad bez prateih simptoma na listovima, je uobiajena na odraslim kao i mladim biljkama naroito kod bijelih kultivara. tamno smee, ljubiaste ili tamno crvene pjege pojavljuju se u velikom broju na pokoici bobice. mnotvo siunih pjega je razasuto naroito prema vrhu bobice, iako su nekada pjege rasporeene u uzdunim trakama. rjee, pjege prekrivaju skoro itavu bobicu koja postaje smea ili ljubiasto-siva. Bobice sa velikim brojem pjega obino imaju ispucalu pokoicu ili se ak rascijepe po duini ili popreno. ovakve bobice se smeuraju ili ih napadne gljivica koja izaziva trule ili bakterija. kao i kod siptoma na liu, simptomi na bobicama ne moraju da se pojave na istoj bolesnoj biljci svake godine. Simptomi se mogu pojaviti samo na nekim bobicama grozda, na svim grozdovima na jednoj grani ili na vie grana.

Slike 68 i 69: Simptomi na bobicama i grozdovima

35


Korak4BijelatruleDrvo debla i stare grane postaju uto-bijela masa spuvastog i mrviastog

(drobljivog) tkiva. ova masa je obino oiviena tamnom linijom i prekriva cijelo deblo do kore, izazivajui duboke pukotine na drvetu (slike 70 i 71).

Slika 70 Slika 71

Korak5KlasinaEskaobino se klasina Eska pojavljuje na starim lozama i predstavlja

evoluciju prethodnih koraka.Simptomi su hronini ili akutni; ovi zadnji (apopleksija slike 72 i 73) se

pojavljuju u kratkom roku obino ljeti, u suhim uslovima i mogu dovesti do iznenadnog uginua biljke.

Ponekad biljke koje imaju hronine simptome na liu jedne godine, nemaju simptoma godinu ili nekolliko godina nakon toga. U ovom sluaju, ak iako lie izgleda zdravo, patogeni se i dalje razvijaju unutar drveta. ovo oteava stvarnu procjenu bolesnih biljaka.

Slika 72 Slika 73

36


Prenoenje bolesti

Gljivica odgovorna za infekciju obino ne proizvodi spore na lozi nego na mrtvom drvetu drugih biljaka. ove spore, od jeseni do proljea, proizvode se tokom kinih perioda i prenose se vjetrom na velike udaljenosti. Spore mogu ui u lozu kroz rezove, pukotine i otvore nastale rezidbom, usljed hladnoe, grada ili iz nekih drugih razloga.

Zaraza se moe prenijeti i u rasadniku upotrebom necertificiranog materijala, kao to su pupoljci sa bolesnih biljaka.

PrEVENCIJa I ZaTITa

Prevencija

kako ne postoji mogunost kontrole bolesti zatitnim sredstvima, prevencija je zaista vana za kontrolu irenja zaraze. Glavne preventivne mjere su:

koristitizdravsadnimaterijal; uklanjatisvostarodrvoizvinograda(mrtvadeblaiorezanilastari); odmah uklanjati i spaljivati umirue biljke i biljke sa jasnim

simptomima Eske; ograniiti irenje velikih rezova tokom rezidbe i zatititi ih

kalemarskim voskom; oznaitibolesnebiljketokomljeta,dabisemogleprepoznatiprilikom

rezidbe i rezati ih dovojeno; istitirezaialatsa70%alkoholomiliizbjeljivaem.

ako infekcija nije zahvatila cijelu biljku moete pokuati odgojiti novi mladar u osnovi loze, ispod granice gdje poinje nekroza (zanoviti trs).

37


tetoine

groani moljci

Groani moljci su najozbiljnije tetoine groa meu insektima; mogu uzrokovati tete od svog stadija larve do odraslog stadija i mogu uzrokovati velike gubitke u prinosu. osim direktne tete za groe, njihovo djelovanje olakava infekcije botritisom i kiselom trulei; prema tome vrlo je vano sprijeiti ozbiljne napade ovih tetoina.

Glavni groani moljci su Lobesia botrana (pepeljasti groani moljac) i Eupoecilia ambiguella (uti groani moljac); prvi je ei u toplim i suhim podrujima dok drugi voli svjeiju klimu, ali esto se mogu nai u istim regijama. Simptomi njihovih napada na lozu su isti tako da samo direktno prepoznavanje moe utvrditi vrstu odgovornu za tetu.

Lobesia botrana Eupoecilia ambiguella

Bioloki ciklus i teta

ovi insekti prezimljavaju kao lutke ispod kore debla i u pukotinama u drvetu u drvetu vinove loze i jo nekoliko vrsta drvea (slike 74 i 75).

38


Slike 74 i 75: Prezimljavanje lutaka

U proljee (april-maj, zavisno od klime) pojavljuju se odrasle jedinke prve generacije; pare se i polau jaja na cvjetove.

Larve (gusjenice) se ispile nakon 10 dana i hrane se cvjetovima i pupoljcima (slike 76 i 77). Larva e obaviti preom nekoliko cvasti i tako napraviti gnijezdo (ahuricu) u kome e prerasti u lutku. ova gnijezda (glomerule) su jasno vidljiva i mogu se koristiti za otkrivanje tetoine.

obino tete nisu znaajne u ekonomskom smislu, osim ako je prethodne godine postojala jaka zaraza koja nije kontrolirana. U ovom sluaju moe doi do velikog gubitka cvasti.

Slike 76 i 77

U roku od dvije sedmice lutke se pretvaraju u odrasle jedinke (druga generacija), pare se (juni-juli) i polau jaja na mlade bobice (slike 78 i 79).

nakon jedne sedmice iz jaja se ispile gusjenice koje se hrane i razvijaju unutar pojedinih bobica prodirui u njih (slike 80 i 81). napad ove i tree generacije su najopasniji, zato to mogu direktno i jako otetiti bobice. Pored toga, plijesan i bakterije kakve su botritis i kisela trule, brzo se razvijaju na ranama koje naine gusjenice, izazivajui trule bobica i grozdova (slike 83 i 84).

39


Slika 78 Slika 79

Slika 80 Slika 81

Gusjenice postaju odrasle jedinke u avgustu-septembru (trea generacija); od njihovih jaja stiu nove gusjenice koje e ui u bobice i u njima se hraniti (slika 82).

Slika 84: teta na grozdu - rezultat napada gusjenice moljca

Slika 82

Slika 83: Razvoj botritisa na mjestu gdje je gusjenica moljjca ula u bobicu

40


Prevencija i zatita

Vlana sredina je optimalan uslov za razvoj jaja; otvaranje trsa prorjeivanjem lia i mladara smanjuje plodnost jaja.

mjere zelene rezidbe dovode do bolje izloenosti grozdova tako poveavajui djelotvornost tretiranja.

Uklanjanje napadnutih grozdova smanjuje napad sljedee generacije.

osmatranje je kljuno, naroito da bi se odredilo vrijeme za tretiranje. Feromonske klopke (slika 85) osiguravaju dobro ali ne savreno praenje

parenja odrasle populacije. Praenje na ovaj nain govori vam manje-vie kada se odrasle jedinke pare.

Slika 85

Feromoni su seksualni hormoni; enke moljaca proizvode ih da privuku muke jedinke na parenje. Postavljanje kapsule koja emituje ove hormone u ljepljivoj kutiji, omoguava redovno hvatanje mukih jedinki. Provjerom kutije u redovnim intervalima (obino svaka 3-4 dana), brojanjem i uklanjanjem uhvaenih jedinki, moete dobiti pokazatelje o ciklusu insekta i periodu sa najveim prisustvom odraslih jedinki koje se pare u vinogradu. Prema tome moete izraunati period kada se polau i kada se pile jaja.

tumaenje ovih podataka je dosta osjetljivo, zahtijeva dobre tehnike vjetine, dobro poznavanje vinograda i negovih osobina i po mogunosti historijske podatke vezano za pojavu tetoina.

Direktna procjena bi trebala objediniti podatke dobijene iz feromonskih klopki; ovo se radi provjerom odreenog broja grozdova (100 ili vie, zavisno od veliine vinograda) u standardnim razmacima, odreenim na osnovu pokazatelja dobijenih iz klopki. odgovorna osoba treba paljivo osmatrati grozdove i statistiki odrediti postotak bilo napadnutih grozdova bilo onih na koje su poloena jaja.

41


ova dva osmatranja trebala bi pruiti dovoljno informacija da biste mogli odluiti treba li i kada provesti zatitne mjere, kao i koju vrstu zatitnih mjera.

Postoje tri metode zatite:1) seksualna konfuzija feromonima; 2) bioloka kontrola sa Bacillus thuringiensis: kada su jaja spremna za

piljenje; 2 tretiranja u 6 7 dana; 3) hemijska kontrola: proizvodi koji djeluju na insekte (gusjenice ili

odrasle jedinke) ili na jaja.

Seksualna konfuzija provodi se rasporeivanjem odreenog broja feromonskih kapsula (slika 86) u vinogradu, tako da mujaci doslovno ne mogu pronai enke te ne dolazi do parenja, pa nema polaganja jaja ili je broj poloenih jaja manji. Pravilno odreeno vrijeme za postavljanje hormona i dobro tumaenje podataka dobijenih osmatranjem, su kljuni faktori za dobre rezultate.

Slika 86: Feromonska kapsula za seksualnu konfuziju

Bioloka kontrola podrazumijeva distribuciju bakterije bacillus thuringiensis, koja napada gusjenice moljca i ubija ih. Primjenu treba izvriti na poetku piljenja jaja, zato odreivanje momenta za primjenu mora biti tano. ovaj sistem se koristi na drugoj i eventualno na treoj generaciji.

Hemijska kontrola se vri insekticidima razliitog djelovanja na gusjenice, odrasle jedinke ili jaja. Bez obzira na to koje zatitno sredstvo se koristi, jednom kad gusjenica ue u bobicu ne postoji mogunost da se ona uniti. Ponavljamo, vano je izvriti tretiranje u pravo vrijeme da bi se uspjelo zatititi od ovog insekta.

obino se tretiranja vre na drugoj i treoj generaciji; izuzetno jaki napadi tokom prethodnih godina mogu zahtijevati tretiranja na prvoj generaciji da bi se ograniile naredne generacije.

42


neuobiajene i povremene tetoine manjeg znaaja: ptice i sisari

Ptice mogu nanijeti veliku tetu listovima kao i grozdovima. kako se bobice primiu arku i zrenju tako je sve vie ptica privueno plodovima; ponekad se velika jata ptica skupe u jednom vinogradu i gubici groa mogu biti vrlo veliki (slike 87 i 88).

Slika 87 Slika 88

U australiji uzgajivai groa obino postavljaju mreu iznad naslona (slika

89). Ukoliko postoji sistem naslona postavljanje mree je lako i treba je samo ukloniti tokom zimske sezone da bi se sprijeila pojava leda. naravno da ovo mnogo kota tako da se isplati postavljati mreu samo ukoliko su ptice glavna tetoina i ako je vrijednost groa velika.

Slika 89

nekoliko mjera se preduzima u vinogradima da bi se sprijeilo hranjenje ptica, ukljuujui vizuelne, zvune i hemijske repelente i ptice grabljivice.

Glodari (mievi, zeevi itd) ponekad jedu koru i mladare sadnica i mlade loze, naroito u jesenskom periodu i rano proljee. koritenje cijevi razliitog oblika i veliine (slike 90 i 91) za zatitu rjeava problem.

43


Slika 90 Slika 91

Jeleni vole brstiti mlado lie u proljee; mogu prouzroiti veliku tetu na mladoj lozi ukoliko se ona ne zatiti.

mirisni repelenti su praktino rjeenje za ovaj problem: psea, ljudska, vuja dlaka i sapun su vodee vrste repelenata koje preporuuje veina uzgajivaa. ograde od iane mree (slika 92) ili elektrine zatitne ograde (slika 93) dobro djeluju ali su skupe.

Slika 92 Slika 93

Divlje svinje su vjerovatno najgore tetoine meu sisarima. Vole slatko zrelo groe i mogu pojesti velike koliine; pored toga pokidaju i slome mnogo lastara dok povlae grozdove. kreu se u krdima, velike su, jake i pametne; nije ih lako zavarati mirisom ovjeka ili grabeljivaca (pored toga ne boje se pasa).

moe se primijeniti kombinacija tehnika odvraanja kao to je naizmjenino irenje mirisa, stvaranje buke nou, ubijanje neke ivotinje i prosipanje njene krvi oko vinograda.

Elektrificirana iana ograda nije djelotvorna, osim ako je veoma jaka. krajnje rjeenje je izgradnja ograde otporne na divlje svinje oko

itavog vinograda, ona mora biti napravljena od eline iane mree, vrlo vrsta, visoka 1,50 m s dodatnih 40 cm ispod zemlje. naravno, ova ograda je veoma skupa, isplati se praviti je samo u sluaju da imamo ekstra kvalitetu i vrijednost proizvodnje groa.

44


dOdaTak 1

oPte inForMaCije o koritenjU ZatitniH SreDStava U PoljoPrivreDi

Da bi se propisno planirala strategija zatite od bolesti i tetoina, prvi korak je tano prepoznavanje tetoine/uzronika odgovornog za infekciju.

Jednom kada se prepozna uzronik i stepen infekcije, da bi se odabralo odgovarajue zatitno sredstvo mora se uraditi opta procjena vezano za razvoj vinograda, mogue prisustvo drugih uzronika bolesti, cijena razliitih dostupnih zatitinih sredstava i njihova oekivana djelotvornost.

na primjer, ako je infekcija plamenjaom u zaetku nekoliko dana prije cvjetanja, a ne oekuje se kiovito vrijeme, dobro bi bilo koristiti zatitni fungicid kao to su bakar ili mancozeb.

nasuprot ovome, ako se infekcija proirila i uznapredovala bilo bi bolje koristiti fungicid iskorjenjavajueg dejstva, moda dva puta u manje od desetak dana; troak e biti vei, ali djelovanje na biljke puno jae.

kada se odabere zatitno sredstvo, morate dobiti potpunu informaciju o njegovim karakteristikama i upotrebi. Prema zakonu, glavne informacije moraju biti napisane na etiketi i na uputstvu za upotrebu zatitnog sredstva; prije upotrebe sredstva morate sve paljivo proitati.

ovdje je primjer etikete jednog zatitnog sredstva:

1 - komercijalni naziv 2 vrsta zatitnog sredstva

3 aktivna tvar(i) 4 oznaka opasnosti

5 registracija

45


Glavne informacije na etiketi su: komercijalni naziv (1) je ime pod kojim se zatitno sredstvo prodaje, vrsta zatitnog sredstva (2) - fungicid, herbicid sastav (3) hemijski sastojci zatitnog sredstva; obino postoji

jedna ili vie aktIVnIH tVarI, a to je hemijski sastojak koji direktno djeluje protiv uzronika bolesti i jedna ili vie PomonIH tVarI koje se koriste da razrijede aktivnu tvar da bi ona prionula na biljku i da bi bila unesena u biljku ili patogena tkiva. Etiketa pokazuje koji je sadraj ovih sastojaka u gramima/100 grama (izraeno u %),

oznaka opasnosti (4) pokazuje toksinost zatitnog sredstva pri jednokratnom izlaganju; toksinost pesticida se ispoljava kroz njihovo korozivno i nadraujue dejstvo ili tetno dejstvo na funkcije ljudskog organizma,

Zatitna sredstva oznaavaju se sljedeim znakovima opasnosti:

Znakom za vrlo jaku otrovnost (T+) i simbolom oznauju se otrovi iz Skupine I. Simbol je grafiki prikaz mrtvake glave s prekrienim kostima, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis "vrlo jaki otrov".

Znakom za otrovnost (T) i simbolom oznauju se otrovi iz Skupine II. Simbol je grafiki prikaz mrtvake glave s prekrienim kostima, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis otrov.

Znakom za tetnost (Xn) i simbolom oznauju se otrovi iz Skupine III. Simbol je Andrijin kri crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis tetno.

Znakom za nadraujue djelovanje (Xi) i simbolom oznauju se otrovi koji trenutnim, produenim ili ponovljenim dodirom s koom ili sluznicom izazivaju upale. Simbol je Andrijin kri, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis nadraujue.

Znakom za nagrizajue djelovanje (C) i simbolom oznauju se otrovi koji u dodiru s organskim i anorganskim tvarima izazivaju njihova oteenja. Simbol je grafiki prikaz dviju epruveta iz kojih kaplje tekuina na ruku i metal. Simbol je crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis nagrizajue.

46


Znakom za eksplozivnost (E) i simbolom oznauju se otrovi koji pod utjecajem plamena ili drugih toplinskih izvora eksplodiraju, ili kod kojih je opasnost od eksplozije zbog udarca, tlaka ili trenja vea nego kod dinitrobenzena. Simbol je grafiki prikaz bombe koja se rasprskava, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis eksplozivno.

Znakom za oksidirajue djelovanje (O) i simbolom oznauju se otrovi koji u dodiru s drugom tvari daju jaku egzotermnu reakciju (oslobaanje topline) ili pri tome nastaju druge promjene koje poveavaju stupanj opasnosti. Simbol je grafiki prikaz plamena iznad prstena, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis oksidirajue.

Znakom za vrlo laku zapaljivost (F+) i simbolom oznauju se otrovi koji se pod normalnim tlakom (1013 mbara) i na normalnoj temperaturi (20C ) mogu zapaliti, dovesti do pojave poara ili potpomagati gorenje (tekuine vrlo niskog plamita i vrelita, te plinovi koji su zapaljivi u dodiru sa zrakom). Simbol je grafiki prikaz otvorenog plamena, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis vrlo lako zapaljivo.

Znakom za laku zapaljivost (F) i simbolom oznauju se otrovi koji se lako zapale u dodiru s izvorom vatre, otrovi koji se pale u dodiru sa zrakom bez posredovanja drugih tvari (samozapaljivi otrovi) te otrovi koji u dodiru s vodom ili vlanim zrakom razvijaju zapaljive plinove. Simbol je grafiki prikaz otvorenog plamena, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis lako zapaljivo.

Znakom opasnosti za okoli (N) i simbolom oznauju se otrovi koji su opasni za biljke i ivotinje, organizme u tlu, pele, ozonski omota i dr. Simbol je grafiki prikaz stabla i ribe, crne boje na naranastoj podlozi. Pokraj znaka stavlja se natpis opasno za okoli.

registracija zatitnog sredstva (5), kod Uprave Bosne i Hercegovine za zatitu zdravlja bilja i Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva FBiH to predstavlja ovlatenje za prodaju proizvoda.

uputstvo za upotrebu je prirunik ili letak priloen uz kutiju ili bocu u kojoj je zatitno sredstvo; opisuje kako se prozvod moe koristiti u skladu s propisima i kako se ne smije koristiti. Uopteno govorei potrebne informacije ukljuuju:

tetoina(e) protiv kojih se zatitno sredstvo moe koristiti, mjesta gdje se zatitno sredstvo moe koristiti, zahtjevane ili preporuene metode primjene, koja koliina pesticida se treba upotrijebiti (doziranje) i koncentracija,

47


postojanje ogranienja prilikom upotrebe vezano za faktore kao to su vrijeme, doba dana, sezona u godini, kontaminacija osjetljivih podruja, izloenost vrsta koje nisu ciljane itd,

naini primjene koji su zabranjeni, koliko esto pesticid treba koristiti, period zabrane ulaska u vinograd nakon tretiranja, maksimalne koncentracije po tretiranju i u godini, karence, skladitenje i odlaganje, bilo koji drugi uslovi ukoliko je potrebno, ukljuujui informacije o

postupanju u sluaju trovanja.

razmotrimo detaljno glavne take:

- Doziranje i vrijeme upotrebe za razliite kulture za koje se zatitno sredstvo koristi. odreeno je doziranje i faza razvoja biljke u kojoj se sredstvo moe koristiti. Doziranje moe biti dato u intervalu, kao npr. od 2 do 3 kg/Ha. Ukoliko se koristi doza manja od naznaene moe se desiti da tretiranje nema efekta; vea doza ne poveava efikasnost sredstva, moe biti tetna za biljku i predstavlja gubitak novca. Pored toga, vea doza moe dovesti do pojave rezidua zatitnog sredstva ak i ako je ispotovana slubena karenca.

napomena: Doziranje zatitnog sredstva obino je dato u gramima (ml) ili kg (lit) na 100 lit vode; ponekad (ne uvijek) moe biti izraeno u kg (ili lit) po Ha. obratite panju: doziranje na 100 lit vode uzima kao standardnu zapreminu vode 1.000 lit/Ha, iako proizvoai ne koriste uvijek ovu koliinu vode. Istovremeno, djelotvorno doziranje za vinograd mora biti doziranje/Ha. to znai da morate uvijek znati koliko vode obino prskate da biste pokrili svoj vinograd i prilagoditi doziranje u tanku na ovu koliinu.

Da uradimo praktian primjer:

recimo da koristite 500 lit vode po hektaru za standardno prskanje. elite da koristite odreeno zatitno sredstvo i na etiketi pie da je doza

0,2 kg na 100 lit vode.odgovarajua doza po hektaru koju morate primijeniti je 2 kg, zato to

je standardna zapremina vode koju predvia proizvoa sredstva 1.000 lit. Zbog toga morate upotrijebiti ukupno 2 kg na 500 lit vode, odnosno na

koliinu koju u stvari koristite pri tretiranju, to znai 0,4 kg na 100 lit vode.

- Maksimalna koncentracija po tretiranju i godinje je izuzetno vana zato to tetoine i uzronici bolesti lako razviju rezistentnost na hemijske sastojke. koritenje istog proizvoda vie puta moe olakati nastanak

48


rezistentnosti tako da prskanje ima smanjen uinak ili ga uopte nema. Svaka strategija zatite mora uzeti u obzir izmjenu zatitnih sredstava (paziti da se ne koriste razliita sredstva ali sa istom aktivnom tvari).

- karenca je najkrai period vremena koji mora proi od zadnje primjene zatitnog sredstva do berbe. U ovom periodu otrovne aktivne tvari zatitnog sredstva pretvaraju se u bezopasne molekule. ovaj proces naziva se degradacija i odreuju ga klimatski uslovi kao to je svjetlo, temperatura itd, te osobine biljke. ako se karenca ne potuje aktivna tvar moe biti otrovna za ljude, ivotinje ili druge biljke. Pored toga, kod vinskog groa hemikalije mogu zaustaviti fermentaciju (npr. sredstvo Switch) ili ostaviti otrovne rezidue u vinu (npr. bakar).

Pravilan postupak pri mijeanju i prskanju zatitnih sredstava

- Izmjerite koliinu proizvoda koju ete koristiti na vagi ili u mjernoj posudi namijenjenoj za ovu svrhu.

- odredite tanu koliinu proizvoda i vode koju ete koristiti za prskanje, tako da vam nakon prskanja ne ostane nimalo rastvora.

- Vodite rauna da ne zagadite izvore vode ili kanale, vodotokove ili rijene slivove dok punite tank.

- nemojte napuniti tank do kraja da ne biste prosuli rastvor kroz otvor na vrhu tanka.

- najee tokom sezone i naroito u vrijeme cvjetanja, nemojte koristiti zatitna sredstva koja su otrovna za pele i druge opraivae. opraivai su neophodni za proizvodnju kod velikog broja biljnih vrsta.

- Strogo potujte sigurnosne procedure za pripremu rastvora i za prskanje, navedene u uputstvu za upotrebu; odjea, postupci itd.

- Izbjegavajte prskanje po vjetrovitom vremenu, naroito na mjestima blizu ljudskih naselja, puteva, kua, gradilita. Prskanje lako stvara oblak koji se moe pojeriti nekoliko metara dalje od tretirane parcele i kontaminirati druge parcele. npr. ako prskate otrovni proizvod sa karencom od 30 dana u svome vonjaku i odmah pored vas susjed ima povre (recimo papriku) i ubere je i pojede dan nakon tretiranja, vjerovatno e neko u njegovoj porodici umrijeti ili e itava porodica imati ozbiljne zdravstvene probleme.

- na kraju, ako morate prskati parcelu koja je blizu kua ili naselja, kontaktirajte stanovnike i obavijestite ih o datumu i vremenu prskanja tako da mogu preduzeti sigurnosne mjere (zatvoriti prozore, drati djecu u kui itd).

CEFA - MostarGojka Vukovica br. 2

tel/fax: 036 / 580 902

e-mail: [email protected]

Documents

Stetocine i Bolesti Vinove Loze