nacional1/ E Diel,29 janar 2012

faqe 21 faqe 8

faqe 2-3

BRENDËSI

faqe7

Në

faqe8

faqe1 6

faqe1 8

faqe2 0

faqe1 5

Protonizmi na inkurajontë gjejmë vlerat

C M Y K

Gjekë Marinaj merr Çmimin“Albanian BookerMan”

E DITORIAL

Marinaj, një mendje mesdy kontinenteve

nacionalGazetë javore, letrare, kulturore, politike

BOTIM I “NACIONAL GRUP” VITI III BOTIMIT, NR. 132 29 JANAR - 5 SHKURT 2012 ÇMIMI 30 LEKË / 0,20 EURO

Gazeta e përditshme online:Gazeta e përditshme online:Gazeta e përditshme online:Gazeta e përditshme online:Gazeta e përditshme online:www.gazeta-nacional.com

Adresa: Ish-kinostudio “Shqipëria e re”, TiranëE-mail: nacionalalbania@yahoo.com, bucpapaj@yahoo.com

Nga Vjollca Tytyni

Protonizmi të mësohetnë universitete

Tre vjet nga publikimi i parë i gazetëskombëtare “Nacional”

Pse në Shqipëri nuk ishte aplikuar më parëteoria dhe filozofia e protonizmit

Imazh ngjyrash të detitdhe dashurisë

Kritikë nga Mustafa Spahiu

I kam prerë lidhjet mezemren

Nacional dhe Marinajthemeluan Protonizmin

Studim nga Zymber Elshani

Studim nga Kristen M. Walker

Kritikë nga Rudina Çupi

Kritikë nga Ilir Paja

Në foto: Frederick Turner

Faqe 9

faqe1 8

faqe1 9

Nacional frymëzuese elëvizjeve të reja letrare

faqe1 7

Struktura e terrorit letrarEsse nga Çerçiz Loloçi

Marinaj pasurues i kritikësbotërore

Nga Shahbaze Vishaj

Poezi nga:

“Nacional grup” dhe gazeta “Nacional” japin çmimin vjetor “Albanian BookerMan”

“Nacional” promovuesjae lëvizjeve të reja letrare

hkrimtari, përk-thyesi dhe studi-uesi shqiptarë,GjekëMarinaj, hyrinatyrshëm dheshprehu në letratshqiptare mendi-min e tij të për-

Faqe 6

paruar kritik. Krijim-taria e tij letrare, poe-tike e studimore, fletbukur, qartë dhek u p t u e s h ë m .Ndonëse i vonë nëkëtë fushë, letërsisësonë i ka sjellur njëpasuri të artë letare,e cila e bën Marina-jn, një kritik të mpre-htë dhe të talentuar.Duke e sjellurdhe përparuar në...

Gazeta javore,letrare, kulturore,politike “Nacio-nal” (Tiranë) meplot gojën mund tathemi se përm-bushë një kërkesë

të rëndësishme të ar-tit në përgjithësi nëShqipëri dhe në Ko-sovë. Edhe pse memoshë të re (sapo kashkelur në vitin ekatërt të botimit), kjojavore letrare e kul-turore bëri për veteshtresa të gjëra lex-uesish të mirëfilltë,pra edhe krijuesish,ku publikojnë...

Tonin Alimhilli, Aleksander Çipa,Flora Rogova, Novruz Xh. Shehu

ww

w.ra

dion

acio

nal.a

l

Poezi nga Musa Vyshka

Natë në mal

Nga Mimoza Erebara

Poezi nga Yllka Filipi

Nacional, gazeta më emadhe kulturore

Marinaj rrëfen emocionet pas marrjes sëçmimit “Albanian BookerMan” faqe 4-5

Çmimi jepet për arritjen më të shquar vjetore në fushë të kritikës

TEGM: +355664062064 @: e.zajmi@bookstore.alT: +355 389 250

2/ E Diel,29 janar 2012nacional INFO

“Nacional grup” dhe gazeta “Nacional” japin çmimin vjetor “Albanian BookerMan,” për

Gjekë Marinaj merr ÇmiminNjë juri e ngritur pranë redaksisë ka menduar që fitues i çmimit “Albanian BookerMan”, për vitin 2011 të jetë Gjekë Marinaj, për promovimin e një lëvizje tëre letrare në botë, të njohur me termin “Protonizëm”

Mujë Buçpapaj

“Nacional grup”, dhe gazeta “Nacional” sipjesë e kësaj sipërmarrje mediatike dhe bot-imesh , nisur nga një praktikë e njohur ndërko-mbëtare kanë vendosur që të japin çmiminvjetor “Albanian BookerMan” , për arritjen mëtë shquar vjetore në fushë të krijimtarisë letrare,studimeve, përkthimeve dhe kritikës.Një juri e ngritur pranë redaksisë ka menduarqë fitues i çmimit “Albanian BookerMan”, përvitin 2011 të jetë Gjekë Marinaj, për promov-imin e një lëvizje të re letrare në botë, tënjohur me termin “Protonizëm”).Marinaj është pedagog i gjuhës dhe komuniki-meve Angleze dhe i lëndës së Letërsisë Botërorenë Richland College në Dallas të Teksasit, (Mas-ter of Arts in Humanities—Studies in Litera-ture) në UT Dallas, ndërsa është Kandidat përPh.D (Doktor i Filozofisë) po në Universitetine Teksasit në Dallas.”Protonism (në shqip “Protonizëm”) është emriqë Marinaj ka propozuar për miratim në Kon-ferencën e Profesorëve të Letërsisë Botërorenë Des Moines, Ioëa, në dhjetor të vitit 2005, sinjë lloji i veçantë këndvështrimi kritik, i njohurzyrtarisht nga ky institucion, në vitin 2011.Së dyti , Marinaj është njëri prej kontribuesvemë të rëndësishëm në suksesin e gazetes “Na-cional”, me shumë kritika dhe studime të njëniveli shumë të lartë, të përfshira edhe në librin“Protonizmi : Nga teoria në praktikë, Vizioneletare”(Shtepia Botuese “Nacional”, Tiranë2011), por edhe pse konsiderohet si ambasa-dor i letersisë shqipe ne SHBA.Marinaj ka ndermjetësuar botimin e disa poet-ëve shqiptarë në SHBA, ka futur Kadarenë nëprogramet universitare amerikane, ka botuar nëanglisht bashkë me Frederik Turner tekstin e“Epika legjendare shqiptare” që do të hyjë sitekst i rekomanduar universitar në vitin 2013, sidhe ka publikuar shumë kritika dhe studime përletërsinë bashkëkohore shqiptare në shtypinprestigjioz, letrar të SHBA-ve. Ka përkthyer ketoditë dhe botuar në anglisht poetin Preç Zogaj,si dhe është duke vijuar me shumë pasionpërkthimin dhe botimin në SHBA të poetëvetjerë shqiptarë.Për të promovuar këtë sukses ndërkombëtar tëzotit Marinaj, gazeta Nacional ka menduar qëkëtë numër t’ia dedikojë këtij evenimenti nëmënyrë të zgjeruar. Me këtë rast më kërkesë tëredaksisë një numër poetësh, shkrimtarësh dhestudiuesish të letërsisë kanë shprehur mendi-min e tyre për këtë vizion të ri të kritikës letrare,

të njohur si protonizëm, si dhe për rolin e zotitMarinaj, në fushë të kritikës bashkëkohore .Gazeta Nacional është shumë e nderuar ngapjesëmarrja në debatin rreth protonizmit, tëshumë kritikëve, studiuesve dhe shkrimtarëvetë mirënjohur nga të gjitha hapësirat shqiptaresi dhe atyre të huaj.

Gjekë Marinaj, ka një meritë të madhe për pro-movimin e një lëvizje të re letrare në botë, tënjohur me termin “Protonizëm”, e cila ka gjeturjehonë edhe në shtypin amerikan.Revista Amerikane “Transparent Eyeball” e cilë-

son Protonizmin si një teori letrare që po të zba-tohet në potencialin e plotë që ka, do të ndih-monte në përmirësimin jo vetëm të fushës sëletërsisë por edhe të shumë fushave të tjera tëartit dhe shkencës. Protonizmi nxit dhe frymëzon një dialog të hapurankoruar në seriozitetin e qëndrimit filozofik tëkritikës në letërsinë globale bashkëkohore.Posaçërisht për kulturën letrare shqiptare Pro-tonizmi thekson fuqishëm faktin se kritika letrareduhet të ketë gjithmonë në mendje ata lexuesdhe studiues të cilët janë të orientuar kundrejtndershmërisë intelektuale dhe impulseve etike.Nisur nga kjo teori e re, Protoniste, pyetja qështrohet është nëse duhet t’i rishikojë kritikaletrare nocionet tradicionale të kulturës dhe kri-teret që përcaktojnë fatin e lexuesit në kulturëstonë? Protonizmi sugjeron një intensitet në rritje kun-drejt përpjekjeve tona për të shqyrtuar, artikulu-ar dhe harmonizuar, një konglomerat idesh nëndihmë të esencën historike të letërsisë së

vendeve të ndryshme të botës. Për shembull, simund t’i shërbejë Protonizmi tërë njerëzimit nëseky sugjerim implimentohet sa e si duhet në tra-jtimin e aspekteve historike të ngjarjeve të tyremë të spikatura? Por Protonizmi është i aplikueshëm edhe në fus-hat e ndjeshme e të mprehta për çështjet e kul-turës së etnicitetit. Për shembull letërsia e eKosovës është thellësisht të përfshirë në pro-cesin e zhurmshëm të këtij përkufizimi. Në këtëkolektiv kombetar të përbashkët historia nuk

është aq e zakonshme. Pyetja është se si mundtë përfitojnë kritika e re shqiptare nëse e vë nëveprim filozofinë e Protonizmit për t’i trajtuar tëgjithë krijuesit dhe lexuesit e tyre në nivelin in-dividual duke u mbështetur në veprimet më tëmira të shoqërisë qoftë edhe duke sakrifikuarqetësinë apo principet personale ? Po kështu intensiteti i veprimtarisë letrare sireflektim kritik mund të marrë zanafillën e vetedhe në artin e muzikës mbarë shqiptare. Sipasteorisë së Protonizmit, muzika është një art ishkëlqyer që mund të luaj një rol instrumentalnë segmentet e edukimit dhe argëtimit të popu-jve. Është e qartë se për arsye praktike dhe logjikerevistat letrare shpesh përputhen me revistatakademike, por është gjithashtu e vërtetë sengushtimi i distancës në mes tyre është nëmënyrë periodike në shënjestër të kritikave.Mendoj se “Nacional” si botuese dhe rekoman-duese e librit të Marinajt “Protonizmi: nga teorianë praktikë” dhe kësaj teorie në përgjithësi i kajustifikuar sa duhet mësimet e Protonizmit në

pikën e ndërthurjes së krijuesve dhe gazetarëvepa emër të madh me ata që janë figura të njohu-ra të letërsisë dhe gazetarisë tonë gjatë këtyre 4viteve të botimit? Protonizmi, në fund të fundit, është një teoriletrare që kërkon nga kritikët letrar të bazohennë veprën e autorit dhe jo në reputacionin qëka ai falë rrethanave të ndryshme në favor apodisfavor të tij. A është aplikuar sa duhet teoriadhe filozofia e Protonizmit në kritikën tonë nëShqipëri dhe hapësirat shqiptare, apo edhe në

artet e tjera shqiptare, kjo mbetët për t’u parë,sidomos a tregojnë Protonizëm ndaj artevepolitikanët e vendeve ku banojnë shqiptarët?Në shumë vende të botës Shkencat Humanedhe Sociale kanë kthyer sytë nga qeveritë etyre respektive për ndihmë financiare dhe rekl-amuese të veprave me të mira të artit. Proton-izmi jep një nxitje indirekte të këtij problemi sinjë kategori analitike që duhet të tërheq vë-mendjen e votuesve për marrëdhëniet e tyre tëbrendshme midis pushtetit dhe krijuesve. Dhe më tej çfarë e bën një kritik letrar apo qoftëedhe një shoqëri të mos gjendet brenda kua-dratit të Protonizmit? Ngatërruar në një grupmë të madh të nocioneve që shpesh gropë sho-qërore ndaj individit, normative kundër tabu,dhe pritet kundër habitshme, kuriozitetegjeneruar pyetje në lidhje me dëshirën, shijet,njohuritë, biles edhe në hetimin ndaj së kalu-arës. Protonizmi shtron nevojën për të interpretuartë kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen letrareme dashamirësi dhe jo vrer. Si mund të Proton-

Gjekë Marinaj (Photo by Richard Chambers)

nacional3/ E Diel,29 janar 2012

INFO

izohet një shtysë për aktivitet letrar dhe një për-shkrim për aktivitetet filozofike në të mirë të jetësgjithënjerëzore?

Nën ombrellën e protonizmit

Gjekë marinaj ka zbatuar më shumë ide të pro-tonizmit se çdo lloj tjetër të kritikës letrare. dhetë shpjegimit te tij si mekanizëm për t’u dhënëjetë ideve të tij në lidhje me vlerat në letërsi,është me vend të shpjegojmë se Marinaj ka njërol individual si një kritik letrar i nivelit boteror,lidhur me tërësinë e letërsisë që prodhohet nëbotë.Sic thote vete Marinaj, “parë nga ky kënd, edhekritika letrare, si fizika, e ka “atomiken” e vet dhekjo “atomikë” është e pranueshme për sa t’upërmbahet ligjeve përkatëse. Pra rreth bërthamëssë letërsisë shqipe, si edhe asaj botërore, kemiparë plot kritikë letrarë që sillen tamam si elek-trone, të predispozuar të përçojnë gjithë jetënvetëm energji negative. Ata shpesh janë të zymtënga pozicioni që gëzojnë profesionalisht, ngashijet që kanë për artin dhe fjalën e shkruar ar-tistike, vuajnë shpirtërisht ngaqë ndërgjegjennuk e kanë kurrë të qetë, dhe më e keqja, nësyrin e shumicës jetojnë nën etiketën e letrarëvetë dështuar. Kjo ndodh se kur shkruajnë për njëlibër, apo komentojnë rreth filanit, jo rreth njëautori, ata nuk shkruajnë duke gjykuar veprën etij, por veten e tyre, smirën që kanë fituar ngasukseset e të tjerëve, dështimet e veta në jetë, enganjëherë, zbulojnë veten duke u orvatur tëtërheqin të tjetër poshtë ngaqë nuk arrijnë dottë ngjiten në nivelin e tyre.Po kështu të gjithë jemi dëshmitarë të asaj pjesetë kritikës që brenda bërthamës letrare vepronme ngadalshmëri pa ndonjë ngarkesë elektrikepozitive apo negative. Ata mundohen të japin etë marrin duke u përpjekur të jenë sa më raciona-listë. Tradicionalisht këta soj kritikësh kanëmbetur si më të respektuarit. Ata mundohen tëgjykojnë sa artin aq edhe autorin. Të zhveshurnga çdo barrierë e jashtme, punojnë me librinduke zgjedhur për lexuesin ato gjëra që ata men-dojnë se kanë më vlera, pa lënë pas asmangësitë.Për fat të mirë, protonistët veprojnë apo reagojnëdrejt letërsisë me ngarkesa të mjaftueshme “ele-

arritjen më të shquar vjetore në fushë të kritikës

“Albanian BookerMan”

ktrike” te karakterit pozitiv sa të mbajnë nëekuilibër apo të barazojnë numrin e “ngarkesave“ negative të “elektroneve”. tek protonistët,mbizotëron thelbi njerëzor, shpirti human, dëshirapër të inkurajuar të tjerët, për të dalluar vetëm tëbukurën në gjithçka e në këdo, pra mbizotëronajo pjesë e shkrimtarit që e ka bërë botën letrarekaq moderne sa ç’e kemi sot.Protonisti gjen diçka të mirë për të thënë për njënumër të konsiderueshëm shkrimtarësh e poet-ësh , si një kritik letrar i tipit të ri, si një kritikprotonist.Kjo, jo se ai nuk është në gjendje ta dallojë tëmirën prej të keqes në letërsi. Kur ai ka ditur tëdallojë të mirën, do të thotë se bagazhi i tij kanjohuri të mjaftueshme për etikën në letërsi. Kurai ka aftësitë të komentojë me aq pasion e ko-mpetencë për të bukurën, do të thotë se hori-zonti kulturor i tij i plotëson kërkesat e njëgjykuesi të denjë të estetikës letrare.Ne e dime se jo të gjithë autorët kanë arriturpërsosje në krijimtarinë e tyre. Por ai është ivetëdijshëm se koha, talenti, e mbi të gjitha shpir-ti madhështor i tij si njeri, janë shumë më efek-tive në kërkim të së bukurës se sa të së shëmtu-arës në letërsi.Në këtë pikë ai do të respektohet jo vetëm ngakrijuesit, por edhe nga kritikët, sidomos nga atakritikë që e gjykojnë letërsinë në aspektin ekokri-tikal (ecocritical). Ekokritikët i kërkojnë rrënjët eveta jo në momentet politike, jashtë sferave tëstudimit të letërsisë, siç bënin marksistët e nga-njëherë feministët, por tek lëvizjet ambientaledhe tek historia e gjatë e letërsisë së shkruar mesubjekt kryesor natyrën. Ajo që do të dëshirojaqë të mbanin mend lexuesit e këtij shkrimi ështëfakti se edhe tek natyra, dhe tek njerëzit, pavar-ësisht nga përzgjedhja e tyre, po të kërkosh nëbrendësi të tyre do të gjesh si gjëra që mbajnëerë të mirë ashtu edhe gjëra që mbajnë erë tëkeqe. Shumica e njerëzve do u bashkohen ekokri-tikëve dhe protonistëve.”

PROTONIZMI SI VIZION LETRAR

Nga Gjekë Marinaj

Protonizmi është një teori e re letrare si për letërs-inë shqipe ashtu edhe për atë botërore. Si per-ceptim linguistik e përshtatje terminologjike ësh-

të bazuar në linjat shkencore të kimisë dhe fiz-ikës, më saktë në fjalën Proton që si pjesë për-bërëse e bërthamës së atomit ka ngarkesë elek-trike pozitive +1. Protonizëm, në kuptimin më tëthjeshtë, do të thotë të shkruash rreth një vepreletrare apo artistike me qëllim pozitiv, i shtyrënga dashamirësia jo nga vreri.Në nivele më të thella letrare, natyrisht, Proton-izmi është interpretimi i hipotezës të së njohurësnë kuptimin metafizik dhe i të njohurës jo deri nëfund në kuptimin filozofik. Ai është pjesë esen-ciale e parametrave të etikës, dhe shërben si ori-entim që i besojmë tek ndërmarrim udhëtime in-stinktive apo të menduara drejt sferave të sëvërtetës objektive në letërsi dhe art.Pikërisht kjo pikë e mendimit e ndanë Protenizminsi vizion letrar nga arti tradicional i kritikës letraree artistike. Protonizmi është degë e arteve dhehumanizmit, jo patjetër degë e shkencës mbiletërsinë dhe artin.Ndonëse të dyja merren seriozisht me analizimine gjithanshëm të veprave letrare e artistike, kriti-ka letrare e traditës tenton ta analizojë dhe tavlerësojë letërsinë e artin nisur nga ana ideorenë bazë të parimeve të miratuara nga një ideologjie caktuar në një kohë të caktuar, duke u përqen-druar si në anët pozitive ashtu edhe në ato neg-ative të një vepre. Protonizmi, në kontrast, ësh-të gjithmonë në ekuilibër jo me ideologjitë poli-tike, por me kërkesat ideore e artistike të kohës,duke mos u ndalur fare tek mangësitë për t’upërqendruar plotësisht vetëm në analizimin dhenxjerrjen në pah të anëve pozitive dhe të së buku-rës në letërsinë dhe artin që trajton.Shpresoj që duke ofruar Protenizmin si një alter-native të re për trajtimin letrar, do të vëmë re semënjanimi i negatives merr kahe pozitive në ro-lin estetik, në subjektivizmin dhe objektivizmine observimit të realitetit, si dhe në molimfesin eshumëfishtë të humanizmit. Përqendrimi im aka-demik ka si epiqendër përpjekjen për t’i dhënëjetë këtij tabani të ri teorik. Një lëvizje e tillë,natyrisht, duhet të mbështetet në njëfarë filozo-fie të para-supozuar, dhe zbulimet e bëra duhettë tërheqin pas vete implikimet metafizike dheepistemologjike që mbart në vetvete Protenizmi.

Gjekë Marinaj, pedagog i gjuhës dhe komuni-kimeve Angleze dhe i lëndës së LetërsisëBotërore në Richland College në Dallas

Gjekë Marinaj (1965) u lind në Brrut të Malësisësë Madhe. Ka botuar disa libra me poezi, prozëdhe përkthime. Në vitin 2001 ka mbaruar Fakul-tetin e Shkencave të Përgjithshme (Associatein Science) në Brookhaven College. Katër vjetmë vonë, mbaroi Shkollën e Arteve dhe Human-izmit (Bachelor of Arts in Literary Studies: Ma-gna Cum Laude) në Universitetin e Teksasit nëDallas. Shkollën e Arteve dhe Humanizmit (Mas-ter of Arts in Humanities—Studies in Literature)e mbaroi në vitin 2008 në UT Dallas. Aktualishtvazhdon Doktoraturën: ku është Kandidat përPh.D (Doktor i Filozofisë) po në Universitetin eTeksasit në Dallas.Në vitin 2003 është nderuar me Çmimin Pena eArtë nga SHSHSHA. Çmimin e Parë në poezi,akorduar nga revista letrare amerikane Sojourn,e pranoi në vitin 2006. QNK (Qendra Ndërko-mbëtare e Kulturës) e nderoi me çmimin PjetërArbnori në Letërsi në vitin 2008. Marinaj ështëpedagog i gjuhës dhe komunikimeve Anglezedhe i lëndës së Letërsisë Botërore në RichlandCollege në Dallas të Teksasit ku jeton me gruane tij Dusita.

Në foto nga e majta në të djathtë:Nikolla Spathari, Gjovalin Shkurtaj, Gjeke Marinaj, Mujë Bucpapaj, Tom Thercaj

4/ E Diel,29 janar 2012nacional INTERVISTA

Studiuesi i letersise Gjekë Marinaj rrefen në “Nacional” emocionet e tij pas marrjes së Çmimit Albanian BookerMan

Marinaj: Çmimin e konsideroj një ndertë madh me përmasa interpersonale

-“Gazeta Nacional është një fenomen imanent në kulturën bashkëkohore shqiptare. Ajo ka gjetur një mënyrë për të tendosur atë pjesë të humanizmit shqiptar qëu tkurrur—më parë nga simptomat epileptike e vonë nga dhënia shpirt—e gazetës Drita.”

Mujë Buçpapaj: Kompania Mediatike dhe eBotimeve “Nacional Grup” ku përfshihet edhegazeta Nacional, nisur nga një praktikë e njo-hur ndërkombëtare kanë vendosur që t’u jap-in çmimin vjetor Albanian BookerMan Prize,për arritjen më të shquar vjetore për vitin 2011në fushë e Kritikës Letrare me librin Proton-izmi: Nga teoria në praktikë. Si e vlerësoni këtënderim?

Gjekë Marinaj: Çmimin Albanian BookerMane konsideroj një nder të madh me përmasa in-terpersonale për dy arsye që në natyrën filozo-fike rezonojnë si centrifugale. Të parën do ekrahasoja me një parabolë matematike. Tëdytën me një hiperbolë letrare.Parabola që të jetë parabolë duhet të jetë sub-jekt tek disa veti specifike. Edhe shkrimtari qëtë jetë shkrimtar duhet të përmbushin kërkesatminimale për t’u konsideruar shkrimtar. Kjodhunti artistike nuk është vetëm një segment izgjatur nga ligjet e natyrës por fitohet në akordme linjat epistemologjike. Edhe unë, gjatërrugës për tek kjo teori letrare jam fuqizuar ngainfluenca e profesorëve të mi shumë të nderu-ar dhe i ndikuar nga forca e gravitetit të tyreakademik kam ndjekur harkun e kësaj“parabole” sa artistike aq edhe shkencore.Ashtu sikur të gjitha parabolat janë të ngjas-hme në aspektin matematik edhe krijuesit kanëtipare të përafërta në kuptimin letrar. Ndaj forcastisëse e një çmimi për shkrimtarët i nënshtro-het një formule kufizuese të ngjashme me lidh-jet që ka parabola me ekuacionin kuadratik.Kurse krahasimi i këtij nderimi me e një hip-erbolë letrare ka të bëje me faktin se çmimivjen nga Kompania Mediatike dhe e Botimeve“Nacional Grup” ku përfshihet edhe gazetaprestigjioze Nacional. Ai vjen nga vendi im,nga kolegët dhe miqtë e mi. Ky aspekt i çmim-

it ka vlera supreme për mua. Nëse jam i sin-qertë me ju dhe lexuesin e kësaj interviste, endjej edhe faktin se hiperbolë, në përkufiziminmë të saktë të fjalës si figurë letrare, do të thotë“zmadhim”. Edhe nëse kjo fjalë është e ap-likueshme këtu, mendoj se në këtë rast është eligjshme, sepse është pjesë e natyrës së çmi-meve letrare. Ndryshe çmimi do të individuali-zohej, pra do tkurrej në një çmim vetjak; vetëmpër mua dhe përmasat e mia si krijues i Proton-izmit. Këtë nuk do e shijoja me ndërgjegje tëplotë, sepse këtë çmim e ndaj me të gjithë profe-sorët, me të gjithë kolegët dhe me të gjithë miqtëdhe shokët që më kanë ndihmuar gjatë punëstime me Protonizmin.

MB: Megjithëse e keni bërë të qartë në hyrjen elibrit, a mund ta përkufizoni edhe një herë Pro-tonizmin për ata lexues të gazetës “Nacional” tëcilët akoma nuk kanë gjetur rastin ta sigurojnënjë ekzemplar të librit në fjalë?

GjM: Me kënaqësi. Protonizmi si perceptim lin-guistik e përshtatje terminologjike është bazuarnë linjat shkencore të kimisë dhe fizikës, më sak-të në fjalën Proton që si pjesë përbërëse ebërthamës së atomit ka ngarkesë elektrike pozi-tive +1. Protonizëm, në kuptimin më të thjeshtë,do të thotë të shkruash rreth një vepre letrareapo artistike me qëllim pozitiv, i shtyrë ngadashamirësia jo nga vreri. Në nivele më të thellaletrare, natyrisht, Protonizmi është interpretimi ihipotezës të së njohurës në kuptimin metafizikdhe i të njohurës jo deri në fund në kuptiminfilozofik. Ai është pjesë esenciale e parametravetë etikës, dhe shërben si orientim që i besojmëtek ndërmarrim udhëtime instinktive apo të men-duara drejt sferave të së vërtetës objektive nëletërsi dhe art.

MB: A ka principe filozofike kjo teori. Nëse po,cilat janë ato?

GjM: Megjithëse kapaciteti hapësinor i kësajinterviste nuk është në balancë me potencialine dinamikës interpretive që ofron Protonizmi,po mundohem t’i kondensoj të pesë principetnë pesë paragrafë sa më koherent që të jetë emundur. Ato janë: e Vërteta, Hulumtimi, Resti-tucioni, Protonizmiotika, dhe Etika.Protonizmi pohon se e Vërteta në lidhje meideologjinë letrare është një fenomen i përkohs-hëm dhe është subjekt për të ndryshuar në pa-jtim me strukturën sociale nga e cila është kri-juar dhe me rrethanat epistemologjike në të cilatzhvillohet. Në këtë kuptim, një e vërtetë mundtë zgjasë vetëm aq kohë sa zgjat besimtari i saj,sepse një e vërtetë e përhershme është praktik-isht e pamundur ngaqë gjendet gjithmonë nëprirje të përsosjes dhe zgjerimit të mëtejshëm.Ndër këto kushte ambivalente, gjysmë e vërte-ta apo e vërteta që nuk mund të vërtetohet apomohohet plotësisht nga shkenca ka një shansmë të mirë qëndrueshmërie ndaj përjetësisë sesa e vërteta që shtyhet nga njeriu apo koha qëtë besohet si e vërtet absolute e përbashkët. Netentojmë ta besojmë diçka si të vërtetë, të pak-tën si të vërtetë të përkohshme, sidomos nëseajo na lehtëson apo plotëson nevojat tona indi-viduale apo kolektive në aspektin praktik, teorikose shpirtëror.Protonizmi thekson se Hulumtimi letrar duhettë ketë kërkesa të prera për aftësitë të larta anal-itike. Teoria shkon më tej duke shtruar idenë seshuma e njohurive kontekstuale që një kritik letrarposedon është instrumentale sidomos në kup-timin se si analiza dhe vlerësimi letrar reflekto-het prej tij në vetëdijen e lexuesit. Nisur nga kjo,një verifikim formal i paanshëm për të përcaktu-ar faktet rrethanore të secilës vepër letrare nëshqyrtim është i domosdoshëm. Kritiku letrarduhet të jetë i vetëdijshëm për doktrinat metafiz-ike që marrin jetë në një shoqëri dhe të konsid-erojë ekuilibrimin e konkluzioneve të tij me kush-tet aktuale dhe problemet reale të komunitetevespecifike letrare.Si një substancë teorike që promovon mirëkup-tim kundrejt përpjekjeve letrare dhe filozofikebashkëkohore dhe që paralelisht tenton fuqiz-imin e demokracisë sociale, arsimit bashkëko-hor dhe progresit shkencor, Protonizmi sugjeronnjë shkrirje më empirike të dispozitave filozofikepër një Restitucion të pandërprerë kundrejt vler-ave krijuese të letërsisë nga ana e kritikës letrare.Kritikët letrarë duhet të gjejnë mënyra për tëpasqyruar qëllimet pozitive të autorëve në ve-prat e tyre përkatëse me të njëjtën mirënjohje,por pa kompromentuar moralin apo denigrimine standardeve të profesionalizmit të tyre.Principi i Protonizmiotikës del me idenë sebotëkuptimi kritikal është gjithmonë një uarpëmë e madhe dhe më të rëndësishme se subjektipër të cilin argumentohet. Por këto uarpa zakon-isht përkthehen në imazhe kuptimplote proton-izmiotike vetëm kur filtrohen nga shijet e lexues-it. Ky princip mund të studiohet si një trup gju-hësor me disa njësi të veçanta që përbëhen prej

skicës së shenjave dhe kodeve të strukturësanalitike të kritikut letrar. Pra, Protonizmiotika, ecila mund të përkufizohet si studim i rregullaveqë fuqizojnë fenomenet sociale, e drejton vë-mendjen e lexuesit tek puna e kritikut për të anal-izuar fjalët kyçe në gjuhën e tij dhe që andej përtë zbërthyer kodet që përbëjnë bazën e karak-terit të tij profesional. Nëse arsyetimi i fituar çondrejt interpretimit negativ të kritikës, teoria sug-jeron klasifikimin e saj, jo publik, si një material ipavlershëm dhe ndërprerjen e ecurisë së mëte-jshme të atij diskursi. Në orbitën filozofike botërore etika kakuptime të ndryshme tek filozofët. Për motivet eProtonizmit, principi i Etikës përkufizon kodinmoral të kritikut letrar që përbën thelbin më kola-tik të teorisë. Përmasat e rëndësisë janë të këtil-la, sepse pozicioni i kritikut kundrejt temës qëtrajton ka potencial inventiv në formimin osedeformimin e vizionit të lexuesit, sidomos atij tëpa familjarizuar si duhet me subjektin që i ofro-het. Që andej, standardi moral i kritikut letrarkthehet në një bosht terminalitik rreth të cilitmbështillen njëherësh si efektet qendrore ashtuedhe ato anësore të interpretimit.

MB: Ju e keni propozuar për miratim këtë TeoriLetrare në Konferencën e Profesorëve të Letër-sisë Botërore në Des Moines, Iowa që në dhje-tor të vitit 2005. Por Protonizmi u njoh zyrtarishtvetëm në vitin 2011. Pse mori një kohë kaq tëgjatë ky miratim?

GjM: Teoritë letrare dhe lëvizjet filozofike nëAmerikë gjithmonë kanë qenë subjekt tek ma-turia e akademikëve dhe vonesa e burokratëve.Pragmatizmi, bie fjala, filloi në këtë vend si lëvizjefilozofike që në shkurt të vitit 1870. Ajo që patstresuar dukshëm themeluesit e kësaj lëvizje siCharles Sanders Peirce, William James,Chauncey Wright, e më vonë John Dewey eGeorge Herbert Mead ishte fakti se përdorimi iparë në shtyp i fjalës Pragmatizëm u shënua pas28 vitesh, pra në vitin 1898. Rryma gazetareskeGazetaria e Re (The New Journalism), fushë qëkishte si forcë graviteti emrat e mëdhenj siH.L.Mencken, John Dos Passos dhe ErnestHemingway, kërkoi më se pesë vjet të merrtejetë. Teorisë Formalizmi i Ri, megjithëse kishtenë qendër të saj akademikë si Frederick Feirsteindhe Kenneth Rexroth iu desh gati një dekadë tëaprovohej. Vetëm Lëvizja Biografike, epiqendëre secilës ishin shkrimtarët amerikan të viteve1950 dhe 1960 me në krye Jack Kerouac, AllenGinsberg, William Burroughs, Charles Bukows-ki dhe shumë të tjerë, arriti të zyrtarizohej bren-da 4 vjetësh. Kështu, mund të them se duke ikuptuar afinitetet akademike dhe proceduaratadministrative amerikane nuk prisja të aprovo-hej aq shpejt sa ç’u aprovua. Aq më tepër kurshumë teori letrare, rryma filozofike, e lëvizje ar-tistike që ishin adaptuar më parë në Amerikëkishin ardhur me kohë nga grupe e emra shumëtë fuqishëm të vendeve më me zë të letërsisëdhe artit evropian përfshi këtu, Marksizmin ngaRusia, impresionizmin nga Franca, Ekspresion-izmin nga Gjermania, Feminizmin nga Anglia (me

Në foto: Gjekë Marinaj, Ed Gracia dhe Mujë Buçpapaj

nacional5/ E Diel,29 janar 2012 INTERVISTA

vonë mori jetë edhe në Amerikë) pa përmendurkëtu Rilindjen Italiane, Mitologjizmin Grek etij.etj. Protonizmi vinte nga unë, një pedagog meorigjinë shqiptare, emri i të cilit për shumicëndëgjohej për herë të parë. Them kështu, sepseka qenë një vit më vonë, pasi revista letrare So-journ më nderoi më Çmimin e Parë në Poezi, kurkam filluar të njihem sadopak në Amerikë. Që tëmos e zgjas më tej, megjithëse mori aq gjatë sathoni ju, unë jam shumë i lumtur që Protonizmika afinitetet e tij akademike, historike dhegjeografike me Shqipërinë.

MB: Zoti Marinaj, ju keni dhënë një kontributshumë të rëndësishëm në suksesin e gazetësNacional me shumë kritika dhe studime të njëniveli shumë të lartë akademik. Si e konsideronirolin e gazetës Nacional në promovimin e letër-sisë dhe kritikës bashkëkohore?

GjM: Gazeta Nacional është një fenomen ima-nent në kulturën bashkëkohore shqiptare. Ajoka gjetur një mënyrë për të tendosur atë pjesëtë humanizmit shqiptar që u tkurrur—më parënga simptomat epileptike e vonë nga dhëniashpirt—e gazetës Drita. Me gjithë grabutizminideologjik që vuajti për dekada të tëra nën trys-ninë diktatoriale të asaj kohe, Gazeta Drita ako-ma është e pazëvendësueshme kur gjykojmëatributin e saj në kulturën tonë. Mbaj mend njëkohë kur mendoja se letërsia shqipe pa gazetënDrita po i ngjante një njeriut pas një verbimiakut që më parë i kishte parë materiet në formëndhe detajet reale dhe më vonë vetëm mund t’iimagjinojnë ndryshimet e tyre. Krijimi i gazetësNacional ma ringjalli shpresën e rilindjes së njëembleme nga e cila do reflektohej imazhi i or-vatjeve të talenteve shqiptare për një letërsi tëarrirë. Unë pata kënaqësinë dhe nderin të japkontributin tim në të mirë të kësaj nisme me vleratë mëdha mbarëkombëtare. Sot gazeta Nacio-nal mendoj se plotëson në mënyrë protonis-tike një pjesë të mirë të nevojave intelektualedhe letrare të një kombi të tërë. Parë nga njëkëndvështrim i veçantë, Nacional është si njësofër nga ku mund të ushqehen me dije të veg-jlit dhe të mëdhenjtë pa paragjykime. Kjo filo-zofi protonistike aplikohet edhe në aspektin eautorëve që botohen aty—emrat më të fuqishëmtë letërsisë tonë mbarëkombëtare kompen-sojnë për deficitet që mund të shfaqin hera-herës talentet e reja. Asnjë shkrimtar në botënuk ka lindur shkrimtar i madh. Ata janë rriturfalë talentit dhe punës së tyre, por dikush ua kashtrirë dorën për t’u ngjitur atje ku janë sot.Gazeta Nacional e bën këtë me ndershmërinëmë të madhe. Ajo po bashkon duart e krijuesvetë mëdhenj me ato të talenteve në rritje për të

ndërthurur një urë të qëndrueshme letrare për tëgjithë. Pikërisht për këtë jam shumë krenar qëjam dhe do të mbetëm pjesë e gazetës Nacional.

MB: Zoti Marinaj, siç dihet Ju keni ndërmjetë-suar botimin e disa poetëve shqiptarë në SHBA,keni futur Kadarenë në programet universitareamerikane, keni botuar në anglisht bashkë mepoetin e mirënjohur Frederik Turner studimindhe përkthimin “Epika Gojore Shqiptare” që dotë hyjë si tekst i rekomanduar universitar në vitin2013, si dhe keni publikuar shumë kritika dhestudime për letërsinë bashkëkohore shqiptarenë shtypin prestigjioz letrar të SHBA-ve. Pokështu keni përkthyer këto ditë dhe botuar nëanglisht poetin Preç Zogaj, si dhe jeni dukevijuar me shumë pasion përkthimin dhe botiminnë SHBA të poetëve tjerë shqiptarë. Në takimetqë kam patur në SHBA me shumë profesorë tëshquar universiteti, poetë dhe kritikë të njohuramerikanë ju kanë cilësuar si ambasador i letër-sisë shqiptare në Amerikë. Si e përjetoni këtëpërkufizim si Protonist që jeni?

GjM: Perspektiva e letërsisë dhe kulturës nukduhet lënë kurrë në hije. Promovimet e penavetona janë indikativ i shtimit të njohurive të rejanë Amerikë. Letërsia jonë, në respektin cilësor,nuk është inferiore tek asnjë letërsi tjetër. Librijuaj, Mujë, Fitore e Padukshme, libri i Preç Zoga-jt Ngjarje në Tokë, edhe poezitë e Epikës tonëpo priten nga lexuesi Amerikan me një dashamirë-si që shtrihet përtej istilës së imagjinatës time.Kur i kushtuam një nunër të veçantë të revistësTranslation Review letërsisë shqipe, disa ngaanëtarët e bordit të panjohur sa e si duhet meletërsinë tonë e quajtën atë një veprim lëmpatik.Pas leximit të materialeve dhe shitjes së plotë tërevistës brenda muajit të parë të daljes nga sh-typi ata e pranuan veten si të gabuar dhe nauruan për nismën duke e kuptuar se klasifikimii letërsisë në fragmente të izoluara nuk është mëurtësi. Kjo u provua edhe me hyrjen e Kadaresënë programet akademike. Disa studentë tashmëe konsiderojnë Kadarenë si një nga majat e tëlarta të letërsisë së sotme botërore. Vetëm dhje-torin që sapo kaloi u hodhën 11,134 firma në njëpropozim që studentët amerikan i bënë organi-zatës së Çmimit Nobël për të konsideruar Ka-darenë si fitues të këtij çmimi për vitin 2012. Atëqë unë e konsideroj si një nder që më bëjnë dukeshijuar Kadarenë, studentët e konsiderojnë sinjë privilegj akademik për ta. Unë jam duke iruajtur, të paktën në Kolegjin tim, esetë më tëmira të studenteve për librin Ura me Tri Harqetë cilat besoj t’i botoj një ditë me të gjithë emrate studentëve në kopertinë si autorë të librit (nëseprocedurat akademike na lejojnë, kuptohet). Pra

çdo prezantim i letërsisë shqipe në Amerikë e katheksuar nevojën për një letërsi të tillë në këtëvend, dhe për mua ky është një Protonizëm nëvetvete.

M.B: Si e parashikon të ardhmen e Protonizmit,si dhe ndikimin e kësaj teorie të re në botën letrareartistike dhe më gjere?

Gj.M: Pyetje e vështirë për tu përgjigjur mepërgjegjësi. Por nisur edhe nga puna që kambërë, mbështetja që kam nga profesorët dhespecialistët e institucioneve të ndryshme, pormbi të gjitha nisur nga noririteti pozitiv që kanëteoria dhe filozofia e Protonizmit në vetvete, kamshpresë se Protonizmi do të mbetet pjesë e kon-siderimeve aplikative të njerëzve që e duan artindhe njerëzimin.

MB: Pas botimit të Protonizmit, çfarë do të pres-in së shpejti lexuesit tuaj të shumë në Shqipëri,por edhe në të gjitha hapësirat shqiptare?

GjM: Protonizmi po zhvillohet nga një teoriletrare në një lëvizje filozofike amerikane. Kyproces okupon një pjesë të rëndësishme të ko-hës time. Përveç kësaj, kam disa projekte në dorëtë cilat të paktën në nivelin personal i konsid-eroj shumë të rëndësishme. Për mua si protonist,projektet akademike dhe letrare janë esencë evet-krijimit, dhe secili ka për detyrë, të paktënmorale, të mundohet ta sistemojë fuqinë letrarenë atë mënyrë që vetë krijuesit, sado të vegjëlnë numër, të nxjerrin në krye të grupeve të tyreindividualitete me potenciale të fuqishme, vi-tale dhe dinamike. Unë nuk jam i interesuar përpromovimin e elitës autoriale në veçanti, poredhe për fuqizimin e të gjithë krijuesve qëpunojnë me ndjenjën dhe mendimin se një ditëpuna e tyre do të jetë instrumentale në përmirë-simin e jetës të së gjithë racës njerëzore. Në këtëvorbull mbështillen shumë nga projektet e miatë së ardhmes.

Zoti Buçpapaj, me lejo që me këtë rast të falën-deroj nga zemra Ju personalisht, personelin eNacional Grup, redaksinë e gazetës Nacional dheJurinë e çmimit Albanian BookerMan për nder-imin e madh që më keni bërë duke më dhënë këtëçmim. Uroj që të jem në gjendje ta justifikoj nder-imin tuaj me punën time si një shërbyes i denjë,në çdo anë që të jetë e mundur, i kulturës tonëmbarëkombëtare.

Intervistoi: Mujë Bucpapaj

Në foto: Gjekë Marinaj dhe Frederick Turner gjatë promovimit të librit

6/ E Diel,29 janar 2012nacional ESSE

GAZETA “NACIONAL” PROMOVUESE ENJË LËVIZJEJE TË RE LETRARE

si “Protonizmi”

Gazeta javore, letrare, kulturore, politike “Na-cional” (Tiranë) me plot gojën mund ta themise përmbushë një kërkesë të rëndësishme tëartit në përgjithësi në Shqipëri dhe në Kosovë.Edhe pse me moshë të re (sapo ka shkelur nëvitin e katërt të botimit), kjo javore letrare ekulturore bëri për vete shtresa të gjëra lexue-sish të mirëfilltë, pra edhe krijuesish, ku pub-likojnë krijimet e tyre (shkrimet) nga fushat endryshme të artit në përgjithësi. Gjeografia kri-juese që defilon nëpër faqet e kësaj gazete ësh-të e gjerë, është një hartë e përfaqësuar nga tëgjitha llojet e krijimtarisë artistike: letërsi, muz-ikë, arte pamore, kritikë, shkencë, teatër, film,publicistikë e fusha dhe lloje të tjera të krijim-tarisë, në radhë të parë nga bota shqiptare, epastaj edhe nga ajo e përbotshme, apo siç qu-het edhe botërore.Duke shfletuar këta 131 numra të “Nacionalit”sa u botuan deri më sot, lexuesi ballafaqohetme një zgjedhje dhe redakturë ku dominon njëfrymë e re që përshkon artet në përgjithësi ko-hëve të fundit, e kjo lëvizjeje e re letrare në botënjihet me emrin Protonizëm. Nisur nga kjo filo-zofi, gazeta “Nacional” afroi dhe afron përherëvlera të dëshmuara artistike, duke na përballurme të arriturat më kulmore në secilën fushë tëartit veç e veç, pra duke u nisur gjithnjë ngavlerat pozitive që afron poezia apo proza, kriti-ka apo studimi, opera apo baleti, drama në skenëapo filmi në celuloid, piktura në pëlhurë aposkulptura në bronz e deri të intervistat e përher-shme ku krijues të ndryshëm shprehin idetë dhemendimet e veta për artin në përgjithësi.

Ky edhe është synimi i pozitivizmit në art, kunëpërmjet vlerave pozitive ta përvetësojë lex-uesin, ta edukojë shijen e tij vërtet për vlera tëdëshmuara, për vlera të shëndosha, në mënyrëqë të krijohet një frymë e re pozitive e të vlerë-suarit dhe të shijuarit të arteve të bukura. E “Na-cional” ia ka arritur kësaj. Po, po! Ia ka arritur mesukses të plotë. Autorët që defilojnë nëpër faqete kësaj gazete shtrihen nga të gjitha viset sh-qiptare: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi,Lugina e Preshevës dhe Diaspora. Pra, “Nacio-nal” është gazetë gjithëshqiptare (jo e një grupitë ngushtë krijuesish e mendimesh dhe vlerësim-esh për njëri-tjetrin), ku nëpërmjet të frymës pro-toniste mbillet cilësia, vlera, e bukura, e dashu-ra... Kur them kështu, kam parasysh gjithë atopoezi e tregime të bukura, fragmente romaneshdhe reportazhe, vlerësimet për libra dhe ekspozi-ta, qoftë me tematikë shqiptare, qoftë edhebotërore. Me këtë rast nuk po i përmend autorëte shumtë me emër dhe mbiemër, por vetëm para-qitjet e figurave dhe portreteve letrare të nobe-listëve të letërsisë që prijnë në formimin e shijessë bukur, qoftë duke mbjell artin e vërtetë tëleximit, qoftë duke interpretuar vlerat universaletë artit në përgjithësi. Kjo pra, është gazeta “Na-cional”, që në Shqipëri dhe në Kosovë mbuloizbraztësirën që lanë gazetat simotra: “Drita” nëTiranë dhe “Fjala” në Prishtinë. Andaj, nuk ësh-të për t’u çuditur kur pohoj se gazeta “Nacio-nal” hap një portë të madhe në mesin e një kësh-tjelle, ku nga njëra anë hyjnë vlerat nga Tirananë rrugëtimin e tyre për në Prishtinë dhe ngaana tjetër, ato nga Prishtina për në Tiranë.

“Nacional”, gazetë e elitës gjithëshqiptare

“Kjo pra, është gazeta “Nacional”, që në Shqipëri, në Kosovë dhe rajon mbuloi zbraztësirën që lanë gazetat simotra: “Drita” në Tiranë dhe “Fjala” nëPrishtinë. Andaj, nuk është për t’u çuditur kur pohoj se gazeta “Nacional” hap një portë të madhe në mesin e një kështjelle, ku nga njëra anë hyjnë vlerat ngaTirana në rrugëtimin e tyre për në Prishtinë dhe nga ana tjetër, ato nga Prishtina për në Tiranë. Pikërisht kjo ka bërë që lexuesit në Kosovë, ta presin ditën ehënë para kioskave ku shitet gazeta “Nacional”. Në Prishtinë është i njohur qoshku para Radio Kosovës ku shitësi Ibrahim Gashi me një dashamirësi pret dhepërcjell krijuesit (shkrimtarët) që kthejnë ta marrin “Nacionalin”. Madje, ky burrë nganjëherë e ndien veten ngushtë, kur me ndonjë rast vonohet kjo gazetë.”

Nga Shahbaze VISHAJ, Studiuese -Prishtinë

Pikërisht kjo ka bërë që lexuesit në Kosovë, tapresin ditën e hënë para kioskave ku shitetgazeta “Nacional”. Në Prishtinë është i njohurqoshku para Radio Kosovës ku shitësi IbrahimGashi me një dashamirësi pret dhe përcjell kri-juesit (shkrimtarët) që kthejnë ta marrin “Nacio-nalin”. Madje, ky burrë nganjëherë e ndien vet-en ngushtë, kur me ndonjë rast vonohet kjogazetë. Kjo që po them nuk është ndonjë kurtu-azi, por një dëshmi vlerash që brumos në vetegazeta “Nacional”, që lexuesit i bartë nga javanë javë në udhëtimin drejt panteonit të artit dhevlerave protoniste që brumosin faqet e “Nacio-nalit”. Këtë mund ta bëjë një gazetë dhe stafi isaj redaktorial pa paragjykime, pa dallime “kri-jues të mirë” dhe “krijues të këqij”; të këtij apoatij regjioni, të këtij apo atij grupi që mendojnëndryshe nga çarqe e rrethe të caktuara. Falë Zotit,në letërsinë shqiptare, ka mjaft krijues duke fil-luar nga tradita, Rilindja apo letërsia në mes dyluftërave botërore, e pse jo edhe letërsia e fund-shekullit të kaluar dhe të këtij fillimshekulli, kudominojnë vlera të mirëfillta, që pasurojnë letërs-inë tonë në përgjithësi me vlera universale.Për fund, duhet të pohoj me plot gojën dhe ndi-hem e nderuar të them dy-tri fjalë a mendime përgazetën “Nacional”, pikërisht për numrin e ri tëkësaj gazete, që i kushtohet një krijuesi të mirë-filltë, siç është Gjekë Marinaj, i cili në faqet ekësaj gazete solli (poezi, kritika dhe shkrime tëtjera) me këmbëngulje një frymë të re të filozo-fisë protoniste në letërsi. Si promovues i kësajlëvizjeje të re letrare në botë, e edhe te lexuesitshqiptarë. Kjo frymë e re e njohur me termin

Protonizëm, shpresoj se do të shpërndahet gjith-kah, ashtu si fryma (era) që ec nga lulja në lule,nga gjethi në gjeth, nga mendja në mendje, ngafrymëzimi në frymëzim – duke u shndërruar kësh-tu në një kopsht të vërtetë erërash aromatike qëmbajnë në jetë njerëzimin dhe artin e së buku-rës.

Shkrimtari dhe publicisti Sejdi BERISHA publikon historinë e teatrit të qytetit

MONOGRAFIA “TEATRI I PEJËS”

Shkrimtari dhe publicisti, Sejdi Berisha, këto ditëbotoi veprën e tij më të re, Monografinë “Teatrii Pejës”. Duke u mbështetur në faktin se Teatrii Pejës ishte vatra prej nga dolën aktorët më tënjohur të Kosovës, të cilët pastaj, artin skenike bënë madhështi përjetimi e loje artistike nëTeatrin Kombëtar në Prishtinë (ish Teatri Pop-ullor Krahinor) dhe më gjerë, ky krijues, tash enjëzetë vjet kishte ngulur këmbë që arritjet eartit skenik në Pejë por edhe aktorët që kontrib-uuan në këtë fushë, t’i përjetësojë në libër, dhekështu, t’i hedh dritë vlerave shpirtërore dhekulturore kombëtare, por, përmes kësaj, edhevlerave dhe dëshmive historiografike nëpërperiudha e decenie, të cilat janë një pasqyrë errallë dhe shumë e rëndësishme e të arriturave

kulturore në Pejë, Rrafshin e Dukagjinit, në Ko-sovë dhe të atyre kombëtare.Në këtë vepër janë sublimuar shumë të dhëna,dëshmi, argumente dhe vlera të artit skenik dhejo vetëm të kësaj fushe, të cilat pasqyrojnë njëpunë me rëndësi shumëdimensionale kulturore,e që bindshëm përforcojnë dëshminë edhepërmes të mbi 240 fotografive dhe dokument-eve të tjera, që nga fillet e artit skenik në Pejë ederi në ditët e sotme. Veç kësaj, të dhënat e sh-truara për shumë të arritura dhe për shumë artistëdhe figura të njohura të artit skenik, të letërsisëdhe përgjithësisht të kulturës, shtojnë peshënpor edhe zgjojnë kërshërinë e lexuesit për tëmësuar më shumë jo vetëm për historikun dherezultatet në sferën e artit skenik, por edhe për

të arriturat e të gjitha atyre figurave që sot egjithë ditën i bëjnë nderë artit skenik, atij të film-it dhe të televizionit jo vetëm në Kosovë, siçjanë: Melihate Ajeti, Istref Begolli, Ahmet Spah-iu, Malo Gami, Kristë Berisha, Faruk Begolli,Ragip Loxha, Nuredin Loxha, Ramiz Loxha, Ab-durrahman Shala, pastaj, Ilijaz Nushi, RuzhdiSpahiu, Selami Taraku, Shaip Grabovci, SejdiBerisha, Halil Gashi si dhe shumë e shumë tëtjerë. Të gjithë këta por edhe figura të tjera tëartit, skenës dhe të letërsisë, në mënyrë respek-tive janë prezantuar në monografinë “Teatri iPejës”, në këtë libër-dokument me rëndësi, i ciliprovokon edhe për shkrime të tjera kërkimoredhe studimore edhe në lëmi tjera kulturore dhehistoriografike.

nacional7/ E Diel,29 janar 2012 STUDIM

Protonizmi: Roli pozitiv i kritikës letrare në letërsinë bashkëkohore Amerikane

Protonizmi na inkurajon të gjejmë vlerat“Gjekë Marinaj ndërton teorinë e Protonizmit që rekomandon përqendrim në elementet pozitive të letërsisë që janë pjesë universale e ligjeve natyrale. Kjo teoriështë një teori e mençur dhe përshtatet mirë me kërkesat që vërejmë në kulturën letrare dhe historike Amerikane.”

Nga Kristen M. Walker

Kritika letrare është e rrënjosur thellë në popul-lin Amerikan, ku shumë individë u hedhin sytëkopertinave të librave, hulumtojnë për reçenci-one në internet, dhe pyesin miqtë dhe kolegëtpër rekomandime para se të lexojnë diçka të renga letërsia. Këto reçensione mund të jenë pozi-tive ose negative, por njerëzit tentojnë t’u japinmë rëndësi reçencioneve pozitive, sepse atopërqendrohen në karakteristikat universale të njëvepre dhe kjo i bën ato të lakmueshme.Recensionet negative shpesh anashkalohenduke paragjykuar se njeriu që e ka bërë atë kri-tikë letrare ose ka shije tjetër ose nuk di se çfarëështë letërsia cilësore.Shpjegimi i këtij fenomeni gjendet në teorisëletrare të Gjekë Marinajt. Ky autor, i lindur nëShqipëri, i cili imigroi këtu në Shtetet e Bash-kuara të Amerikës në vitin 1991 e përshkruankëtë teori në librin e tij Protonizmi: Nga Teorianë Praktikë.Kjo teori është emërtuar Protonizëm sepse hua-zon konceptet e pozitives dhe negatives ngastruktura kimike e atomit, që përmban protone,neutrone, dhe elektrone.Në një atom, protonet, grimca të cilat kanëngarkesë elektrike pozitive, dhe neutronet, grim-ca që nuk kanë ngarkesë elektrike, përbëjnëpjesën qendrore të atomit të quajtur bërthamë.Elektronet, grimca që kanë ngarkesë elektrikenegative, lëvizin në mënyrë konstante rreth ato-

mit, ngjitur me atomet e tjera, liruar nën presion,dhe nganjëherë të shqyera tërësisht nga atomi.Karakteri esencial i atomit dhe pesha e tij atom-ike varet nga numri i protoneve dhe neutron-eve në bërthamën e tij, dhe jo nga numri i elek-troneve me ngarkesë elektrike negative.Marinaj beson se thelbi i çdo vepre letrare,tamam si i çdo atomi, përbëhet nga elementetpozitive, apo protonet. Elementet negative janëtë pafuqishme dhe më të vështira për t’i zotëru-ar për një kritiku letrar. Në shumë raste, kritikëtletrarë i bazojnë gjykimet ndaj pikave të dobëtatë veprave letrare në fluturimet e interesave per-sonale, preferencave vetjake, dhe opinionevetë tyre morale, të cilat nuk janë në akord meshijet e publikut. Kritikët gjithmonë do jenë nëgjendje t’i identifikojnë gjërat që nuk u pëlqe-jnë në një vepër letrare.Por kjo nuk duhet të jetë fokusi i kritikës letrare.Ndaj Marinaj ndërton teorinë e Protonizmit qërekomandon përqendrim në elementet pozitivetë letërsisë që janë pjesë universale e ligjevenatyrale. Kjo teori është një teori e mençur dhepërshtatet mirë me kërkesat që vërejmë në kul-

turën letrare dhe historike Amerikane.Në thellësi të saj, idealet e Amerikës përf-

shijnë dëshirën për të qenë një vend ku çdo kushmund të arrijë gjithçka. Ideja e Ëndrrës Ameri-kane është e pasur në pëlhurën historike, dhenjerëzit vijnë këtu duke ëndërruar se aftësitë etyre, talenti dhe puna e palodhshme mund t’usjellin atyre suksesin dhe sigurinë që dëshirojnë.Si një shembull i suksesit të Ëndrrës Amerikane,arritjet letrare gjenden në zemër të librave his-torik Amerikan. Kushtetuta, Deklarimi i Pavarë-sisë, dhe Ligji i Mbrojtjes të së Drejtave të Nje-riut janë të shfaqura me krenari në Arkivat Na-cional në Uashington, D.C. për të vënë në dukjefjalët e njerëzve që vijnë në këtë vend dhe janëtë frymëzuar të përpiqen për suksese më tëmëdha.Protonizmi e mbështet Ëndrrën Amerikane sepsekëmbëngul në gjetjen e vlerave në të gjitha ve-prat letrare. Rruga drejt suksesit gjithmonëkërkon përmirësim dhe punë të palodhshme, porështë më e shtruar nëse kritikët letrarë japinpërkrahjen e tyre duke skicuar idetë e tyre më tëmira, ndërtimin mjeshtëror të fjalive, dhe piktur-onim e qartë të fjalëve.Dokumente që na lanë themeluesit e letërsisëtonë nuk ishin draftet e para të tyre, por vepra tërishikuara disa herë në mënyrë kolektive që tëtheksonin idetë e tyre me të mira dhe të elimino-nin ato që ishin të panevojshme. Në paraqitjen e

tyre finale, ato fjalë triumfuan si bazamentiudhëzues i këtij shteti që sot është një vendudhëheqës në botë, përkrah me vendet e tjeraqë janë njohur me qindra vjet më parë.

Madje që nga moshat e reja, studentët euniversiteteve në Shtetet e Bashkuara mësojnënjë lloj kritike letrare që është ne akord meteorinë e Protonizmit. Pedagogët seleksion-ojnë vepra të letërsisë klasike që u kanë qën-druar stuhive të kohës dhe i prezantojnë atotek studentët si një mënyrë solide për të më-suar rreth leximeve, rreth artit dhe mjeshtërisësë tregimeve, dhe rreth zhvillimit të temave tëtë shkruarit. Studentët nuk sjellin lente sub-jektive të analizojnë çfarë nuk kanë pëlqyerrreth veprave të lexuara, por në te kundërtmësojnë rreth komponentëve universal të tëshkruarit me efektivitet.Madje edhe gjatë studimeve më të avancuarakur futen në thellësi të veprave jo edhe aqmadhështore, studentët flasin akoma rreth li-brave në kuptimin e atyre që nuk kanë pëlqy-er dhe jo rreth aspekteve që janë objektivishttë një cilësie të ulët letrare. Protonizmi qën-dron sepse në thellësi të çdo vepre letraremund të gjendet elemente pozitive, dhe këtojanë esenca që ndihmon të mbijetojnë stuhitëe kohërave.Gjatë ecurisë së studenteve në nivelet e stu-dimeve të larta, ata ende kanë nevojë të për-dorin Protonizëm që të mbështjellin kënd-vështrimet e tyre rreth letërsisë së vërtet dhetë bëhen shkrimtar më të fuqishëm për vetene tyre. Ata mësojnë duke identifikuar së çfarëështë efektive , duke studiuar mjeshtrit evërtet, dhe duke praktikuar përdorimin e tekni-kave të tyre të provuara për përmirësimin ecilësisë së shkrimeve të veta.Madje edhe tek kritikët letrarë midis vetë kri-tikëve të letërsisë, fokusi vendoset në atë qëshkrimtarët punojnë cilësisht dhe në pjesëtqë rezonojnë me korpusin e letërsisë. Ata ilënë shkrimtarët të redaktojnë apo rishkrua-jnë pjesët që nuk u përgjigjen normave aka-demike. Përqendrimi në aspektet pozitive imotivon shkrimtarët të krijojnë letërsi që vërtetndikon fuqishëm tek lexuesi dhe vazhdon tëzhvilloi kulturën tonë në kahe pozitive.Duke parë drejt së ardhmes, zbatimi i teorisësë Protonizmit është një nga ecuritë më efek-tive për të siguruar një letërsi të vlerave tëlarta për dekadat që vijnë. Ngaqë letërsia luan shumë role në shoqëri,aty gjenden një varg i gjatë veprash që pëlqe-hen nga individë të ndryshëm, edhe nuk ësh-të vendi i kritikut letrarë të thonë se një vepërletrare është tërësisht e keqe, vetëm se ai vetnuk është pjesë e auditorit. Në të kundërt,kritikët duhet të identifikohen me ato rezo-nanca që janë në akord me idealet universale,të cilat mbështesin rolin e letërsisë për të zh-villuar njerëzimin.Protonizmi është veçanërisht i rëndësishëmkur shohim pozicionin e të shkruarit në botënbashkëkohore. Kultura e sotme e lehtësonaspektin e dëshirës për t’u bërë shkrimtar mëshumë se në çdo pikë kohore të historisë.Me rritjen e lexuesve elektronik (e-readers)dhe librave elektronik (e-books) kushdo mundtë botojë një libër pa shpenzime dhe për ta

vënë atë në shërbim të kujtdo për shkarkim elek-tronik (download). Kjo është e vlershme sepse ilejon shkrimtarët të krijojnë ide për t’i adresuarlibrat tek kushdo që është i interesuar. Megjithëseshumica e librave elektronik nuk do jenë në nive-lin artistik të librave të botuar nga shtëpitë e mëdhabotuese, ato gjithsesi kanë vlera. Protonizmindikon shumë në të mirë të këtij soj botimi, sepsebëhet avokat i të kërkuarit të vlerave në këtë letër-si. Çdo libër elektronik është i vlershëm për dikë,dhe duke u përqendruar në aspektet pozitive, nesi kulture mund të mbështesim procesin e hapjevesë ideve dhe ekspertizës midis njëri-tjetrit nëpërmesletërsisë.Nëse do të ndjekim ndonjë një metodë që na edekurajon Protonizmi dhe të shkruanim recensionetë ashpra bazuar në shijet tona personale dheopinionet e njëanshme, ne do e dëmtonim pro-gresin e letërsisë së sotme.Duke u ndalur vetëm në dobësi gjatë kritikës letrarekrijojmë një mënyrë për të shkurajuar shkrimtarëtqë janë në formim e sipër dhe ndoshta për t’uandalur hovin për të ecur përpara drejt krijimevemë të arrira. Ashtu si me sportet, muzikën, dhe tëgjitha aftësitë e tjera, të shkruarit cilësor arrihetnëpërmes praktikës së vazhdueshme dhe për-pjekjes se përhershme për të gjetur rrugë më tëpërshtatshme për shndërruar idetë në fjalë më tëzgjedhura. Në Amerikën bashkëkohore, shumicae të shkruarit gjënë botimin, qoftë në portale, nëlibra elektronike, ose në revistat dhe gazetat epafundme. Ne duhet të jemi më fisnikë kundrejtshkrimtarëve duke bërë recensione që i ndihmojnënë rrugën e tyre në kërkim të asaj që punon. Inkura-jimi i shkrimtarëve fillestar nëpërmes teorisë sëProtonizmit, pra përqendrimi në aspektet pozitivetë punës së tyre është mënyra më e mirë për t’ingritur ata tek potenciali i plotë që kanë.Kontributi i çdo shkrimtari është i vlefshëm, nënjë anë a një tjetër, dhe Protonizmi na inkurajon t’igjejmë ato vlera. Është sikur kritiku letrar lexonçdo vepër letrare si një shkëmb të minuar mbi sipër-faqen e një mali të madh. Shumë shkëmbinj kanëqoshe të ashpra dhe dheu mund të mbulojë çfarëgjendet aty brenda, por është puna e kritikut tagjej atë gur të çmuar aty në mes dhe të flasin rrethtij. Gurët e çmuar vinë në shumë forma dhe madhë-si, por si tërësi, janë ajo çfarë përbën identitetintonë letrar si Amerikan.Kritikët i zbulojnë këto perla dhe flasin rreth vetivetë shkëlqyera që kanë, dhe jo për dheun që tretposhtë gjatë depërtimit të tyre për tek to.Marinaj na e parashtron krejt qartë këtë udhëzimnë teorinë e tij të Protonizmit, ku të gjithë lexuesit,pavarësisht nëse janë kritikë profesional apolexues të rastit, mund të përfitojnë ngatrajnimi pozitiv në kritikën letrare.

*Ky shkrim është rezervuar për botim në numrine ardhshëm të revistës letrare “Hemisphere: Vi-sual Cultures of the Americas” dhe përkthehetme lejen e autores dhe të drejtorisë së Depart-ment of Art and Art History at the University ofNew Mexico (UNM). Licence: 45UNM32754.

Përktheu nga Anglishtja:Mujë Buçpapaj

Duke parë drejt së ardhmes, zbatimi i teorisë së Protonizmit ështënjë nga ecuritë më efektive për të siguruar një letërsi të vlerave tëlarta për dekadat që vijnë. Ngaqë letërsia luan shumë role nëshoqëri, aty gjenden një varg i gjatë veprash që pëlqehen ngaindividë të ndryshëm, edhe nuk është vendi i kritikut letrarë tëthonë se një vepër letrare është tërësisht e keqe, vetëm se ai vetnuk është pjesë e auditorit. Në të kundërt, kritikët duhet tëidentifikohen me ato rezonanca që janë në akord me idealetuniversale, të cilat mbështesin rolin e letërsisë për të zhvilluarnjerëzimin.

8/ E Diel,29 janar 2012nacional STUDIM

Pse në Shqipëri nuk ishte aplikuar më parë teoria dhe filozofia e PROTONIZMIT

Mendoj se si përgjigje të kësaj pyetje, si fillimduhet të përcaktojmë a ka ekzistuar në letërsinëshqipe një kritikë e mirëfilltë letrare? Në këtëmënyrë vetëm sa e risjellim edhe njëherë deba-tin shumëvjeçar rreth kësaj çështjeje. Për fat tëkeq ende nuk është mbajtur një qëndrimzyrtar.Dhe kjo e ka shpjegimin e vet.Ka men-dime dhe opinione të ndryshme por në mënyrëmë të përmbledhur e njëkohësisht edhe më tëpërgjithshme mund të themi se dallohen qartazidy drejtime: i pari, është qëndrimi i inspiruardhe drejtuar nga ideologjia dhe në shërbim tësaj; dhe i dyti: qëndrimi kritik ndaj veprave letrarepavarësisht kohës kur ato u krijuan.Nëse qën-drimi i parë në një farë mënyre e ka marrëpërgjigjen nga vetë koha, duke u bërë pak ngapak i përjashtuar nga mendimi kritik serioz, ndry-shon puna me qëndrimin e dytë, në të cilin bienë sy një element shumë interesant, ai i po-lemikës. E, pikërisht këtu qëndron edhe prob-lemi i vërtetë me kritikën në letrat shqipe, sipasmendimit tim. Jemi përpara një faktit që shkru-het kritikë,por kjo në shumicën e rasteve ështëthjesht një evidentim i sforcuar vlerash të prit-shme, por të munguara.Por edhe shkrimeve kri-tike që kthehen në polemika mes dy a më shumëautorësh dhe kjo, jo për vlerat e vërteta të ve-prave në fjalë, por për qëndrime individuale tëkëtyre autorëve në lidhje me probleme të ndry-

shme që shqetësojnë shoqërinë shqiptare.Aqshumë tërhiqen shkruesit e këtyre teksteve ngashkrimi i tyre, sa harrojnë edhe vetë thelbin eqëllimit të ekzistencës së kritikës letrare si te tillë!Ka edhe një qëndrim të tretë( të rëndësishëm-sipas meje [M.E.],)ai i kërkimit të vërtetë shken-cor në rrugën e të cilit studiuesit e kritikës eks-perimentojnë, hulumtojnë,japinpërfundime,evidentojnë fenomene letrare e risiprocedesh artistike, venë në ballancë pikëpam-jet e ndryshme filozofike dhe estetike tëautorëve.Sigurisht që marrja e informacionit mëtë gjerë dhe dëshira për të qenë në lartësinë emendimit botëror të kritikës letrare bën që shumënga kritikët të kërkojnë me ngulm edhe rrugënmë të mirë për ta, për të arritur deri tek përfun-dimet e duhura.Kjo do të thotë që kemi një lary-shi interpretimesh rreth veprave apo dukuriveletrare dhe përpjekje për të respektuar disiplinënshkencore. Kjo laryshi sigurisht që ka anën esaj të mirë por nga ana tjetër tregon që kjo kri-tikë në këtë kohë dhe në këto nivele nuk e kagjetur ende një rrugë të vetme. Kjo në fakt edheduhet kuptuar mirë. Nuk e kam fjalën për njëunifikim të saj. Jo! Ne sapo kemi dalë nga njëunifikim vlerash dhe nuk mund të bëjmë përsëritë njëjtin gabim. Bëhet fjalë për metodologjinëqë duhet ndjekur në raport me vlerësimin dhekuptimin e një vepre letrare dhe kjo pastaj të na

Gazeta Nacional dhe Marinaj themeluanProtonizmin

Protonizmi, në fund të fundit, është një teori letrare që kërkon nga kritikët letrarë të bazohen në veprën e autorit dhe jo në reputacionin që ka ai falë rrethanave tëndryshme në favor apo disfavor të tij. A është i aplikuar sa duhet teoria dhe filozofia e Protonizmit në kritikën tonë në Shqipëri apo edhe në vendet e tjerashqiptare?

Nga Mimoza Erebara

çojë vetiu në rrugë të ndryshme por që finalizo-hen prej një qëllimi.Në se vazhdojmë me kërkimetë këtij niveli me këtë mënyrë ne pranojmëpaaftësinë tonë për të qenë më vizionarë për tëardhmen e vlerave të letërsisë sonë.Nisur edhe nga kjo tablo e shkurtër, mendoj senë Shqipëri nuk është aplikuar teoria dhe filozo-fia e PROTONIZMIT në kritikën letrare( ndosh-ta me ndonjë përjashtim të veçantë!)Jemi dësh-mitarë të ekspansionit mediatik kundrejt vler-ave të shkruesve politikanë, për t’ju veshur aty-re edhe rroba që nuk u bëjnë e nuk janë përta.Thjesht nisur nga reputacioni politik që atagëzojnë në shoqërinë shqiptare.Botimet e para-qitura në Panairin e fundvitit të kaluar evërtetojnë më së miri këtë gjë.Dhe kjo nuk ështëhera e parë... Është e tepërt të theksojmë një përnjë argumentet që tregojnë se çfarë dëmi të madhkrijon një “kritikë” e tillë në mendjet, informimindhe edukimin e publikut, sidomos atij të ri. Enëse do të ishte aplikuar gjerësisht kjo teori dhefilozofi në të kuptuarit dhe të vlerësuarit të ve-prave sigurisht që do të kishim një tablo krejttjetër.Edhe nëse autori do të ishte një figurë enjohur publike, ajo përkatësi nuk do e dëmtonteaspak imazhin e tij si krijues i mirëfilltë.Dhe mbitë gjitha do të pranohej si i tillë në komunitetin eletrarëve, do të shmangeshin polemikat pa-tologjike e të panevojshme, veprës do t’i jepej

vendi që i takon.Metodologjia që buron prej filo-zofisë dhe teorisë së Protonizmit e mundësonnjë qëndrim të tillë, e bën letërsinë më të “kap-shme” edhe prej një lexuesi profan, po ashtuedhe prej një studiuesi të mirëfilltë të letërsisë, esigurisht, prej një kritiku serioz. Gjithashtu do tëkishim më shumë përfundime rreth vlerave tëveprave letrare dhe do të ishim kësisoj më tëqartë në mendimin tonë për të përgjithësuardukuritë e ndryshme letrare dhe për të përcak-tuar risitë, drejtimet,për të definuar nëse kemifenomen letrar apo jo.Gjë që padyshim letërsiadhe lexuesi e presin ta dëgjojnë pikërisht nga –kritika!

Protonizmi ekziton në të gjitha kritikat dhe studimet e gazetës NACIONAL

MARINAJ – NJE MENDJE E ZGJATUR MESDY KONTINENTESH

“Visarët e mendimeve të z. Marinaj janë të dala nga mendja e pajisur me dituri shumështresore, siç është shumështresore një nëntokë e pasur me gurët më tëvlerë e më rrezatues në gjirin e saj.”

Në mendjen time përsaora u formësua përfytyr-imi: Kroi i parë me ujë bilur ku z. Marinaj si fëm-ijë e i ri thëthiti sherbetin e diturisë ishtevendlindja – Malësia e Madhe, Shqipëria; mëvonë gjeti kroin tjetër të diturisë largvendlindjes, matanë oqeanit, në Amerikë, nëUniversitetin e Teksasit në Dallas.Nga librat kisha lexuar se ylberi kur shpalosetnë qiell me dy skajet e tij shpesh ndodh t’i vëbuzët në dy kroje (edhe po qenë larg) dhe ashtupi e i ushqen ngjyrat e tij. Përnjëherë se si m’uduk se vepra e z. Marinaj dhe ai vetë ishte njëmendje e hark ylberor i zgjatur mes dy konti-nentesh. Si fëmijë kishte shijuar sherbetin e di-turisë në kroin e vendlindjes, si i rritur gjeti krointjetër edhe më të begatë me nektar diturie tëëmbël mjaltë larg atdheut. Nëpër atë hark ylberipo shkëlqente mendja e ndritur e z. Marinaj.

Diturinë e thëthitur në kroin e vendlindjes e për-cillte te kroi i vendit tjetër të largët, diturinë eëmbël mjaltë të vendit në anën tjetër të globit esillte në vendlindje. Ishte bërë ambasador ipërcjelljes së ëmbëlsive e diturive të dy vendevetanimë të bëra mike. Kishte gjetur çastin e ndrit-shëm të fjalëve. Po hynte në zemrën e artit mengarkesën pozitive në mendje dhe shpirt. Këtëe vëren po e lexove vetëm një apo dy kritika estudime letrare të tij.Këtë e vura re edhe vetë sidomos muajt e fun-dit, kur lexova kritikat e studimet e tij të arrira nëfaqet e revistës NACIONAL. Fjala e tij tëmagjeps.Gjuha e tij është e kulluar. Dëshiron ta lexoshnjëherë, dy herë, më shumë herë. Ta lexosh përshtatë palë qejfe, siç thuhet. T’i thurësh lavde.Ta përgëzosh.

Visarët e mendimeve të z. Marinaj janë të dalanga mendja e pajisur me dituri shumështresore,siç është shumështresore një nëntokë e pasurme gurët më të vlerë e më rrezatues në gjirin esaj.Përshëndesim z. Marinaj dhe i urojmë sukseseedhe më të mëdha në të ardhmen.Nga një djalosh plot fantazi në vendlindje, tëvazhdojë të ndërtojë personalitetin e tij si eruditdhe njeri i akademive e mediave letrare më pres-tigjioze si në anën tjetër të globit ashtu edhe tekne. Harku ylberor i mendimit magjepsës të tij qoftëvezullimtar e ngjyrë ndezur edhe për shumë vite.Dhe i stisur me dashamirësinë e energjisë dhengarkesës më pozitive.

(Prishtinë, më 12 janar 2012 )

Nga Zymber Elshani

nacional9/ E Diel,29 janar 2012 STUDIM

Në foto: Bujar Leskaj

Si mund të implimentohet Protonizmi në trajtimin e aspekteve historike dhe politike?

Marinaj një pasurues ilingusitikës së kritikës botërore

“Protonizmi në politikë duhet të zë një vend të rëndësishëm. Çdo politikan duhet të ketë në vetvete sadopak Protonizem. Gjë që, fatkeqësisht te një pjesë e mirëe politikës shqiptare mungon dhe sidomos tek ata ligjvënës.”

Nga Vjollca TYTYNI

Shkrimtari, përkthyesi dhe studiuesishqiptarë,GjekëMarinaj, hyri natyrshëm dheshprehu në letrat shqiptare mendimin e tij tëpërparuar kritik. Krijimtaria e tij letrare, poetikee studimore, flet bukur, qartë dhe kuptueshëm.Ndonëse i vonë në këtë fushë, letërsisë sonë ika sjellur një pasuri të artë letare, e cila e bënMarinajn, një kritik të mprehtë dhe të talentuar.Duke e sjellur dhe përparuar në letërsinë sh-qipe dhe atë botërore, teorinë letrare tëProton-izmit, kjo drejtëpërdrejtë e bën atë një njeri hu-man dhe pasurues të lingusitikës shqiptare dhebotërore. Në këtë arenë letrare protonizmi iGjekët është një amalgamë tipike njerëzore ehumane, ku pa asnjë paragjykim shpreh botëne sinqertë, që u transmeton njerëzve ngrohtë-si dhe dashuri për të bukurën, duke emetuarvazhdimisht energji pozitive, nxitëse për të tal-entuarit e artit dhe letërsisë, për ata, që mepërkushtim dhe pa mëri, provojnë t’i ngjitenkësaj gjinie të bukur letrare.Shtrirja e Protonizmit në mjedisin tonëDuke e parë këtë teori në këndvështrimin pozi-tiv, është e qartë se Protonizmi është një shër-byes i denjë i gjithë njerëzimit. Dhe jo vetëm nëfushën e artit dhe letërsisë, por edhe në fushënekonomike, sociale, e poashtu edhe në atë poli-tike. Protonizmi, në rang global do të shërbejëpër më shumë energji pozitive në drejtim të bash-kimit të kombeve dhe të dhënjes fund tëluftërave, për më shumë paqe në botë, për dashu-ri më shumë, për t’i dhënë fund urrejtjes ndërn-jerëzore. Evidenca e kësaj energjie pozitive,gjithcka do të kishte zgjidhur me marrëveshjedhe paqe dhe nuk duhej të ishin marrë me mijërajetë njerëzish në gjithë botën.Letërsia jonë me dhe pa ProtonizëmReferuar studimit të Protonizmit të prof. GjekëMarinajt, mësojmë se: “Protonistët veprojnëapo reagojnë drejt letërsisë me ngarkesa të mjaf-

tueshme “elektrike” të karakterit pozitiv sa tëmbajnë në ekuilibër apo të barazojnë numrin e“ngarkesave “ negative të “elektroneve”. Gjith-ashtu është shumë domethënëse dhe tejet erëndësishme se tek Protonistët, mbizotëron thel-bi njerëzor, shpirti human, dëshira për të inkura-juar të tjerët, për të dalluar vetëm të bukurën nëgjithçka e në këdo, pra mbizotëron ajo pjesë eshkrimtarit që e ka bërë botën letrare kaq mod-erne sa ç’e kemi sot.”Studiuesi dhe përkthyesi Marinaj, nuk do tëthotë që nuk i vëren edhe gjërat negative. Ai esheh atë që është dhe s’është e drejtë, e bukurdhe jo aq, e këndshme dhe jo aq, e shëmtuarapo jo... Ai e di se, kjo botë ështës humëgjyrëshedhe kjo gjë nuk mund të anashkalohet. Si njëtipar njerëzor kërkon që gjërat të mund t’i mar-rim dhe t’i sjellim natyrshëm duke i ndërtuar dhegjetur mënyrat më të bukura, që edhe ato tëmund të frymojnë natyrshëm Kjo na bën tëshpresojmë për anoncimin e vlerave të mirëfill-ta. Të parandalohet dhe të mos ndillet vrerë përatë që është dhe quajmë art. Të ruhet arkitektu-ra e zanafillës së krijimtarisë së bukur artistike eletrare.Pra, Protonizmi zë një vend të rëndë-sishëm në fushën e letërsisë. Andaj, edhe tra-jtimi i kësaj teorie letrare dhe gjithashtu edhevënja në praktikë nga krijues, analistë, sh-kencëtarë dhe studiues, ndihmon në zbehjen,mbase, edhe në eliminimin e përdorimit apo tëmohimit të qëllimshëm të vlerave, që shpesh-herë bëhen për arsye dhe interesa personale.Domosdoshmëria e Protonizmit në politikëProtonizmi në politikë duhet të zë një vend tërëndësishëm. Çdo politikan duhet të ketë nëvetvete sadopak Protonizem. Gjë që, fatkeqë-sisht te një pjesë e mirë e politikës shqiptaremungon dhe sidomos tek ata ligjvënës. Kjomungesë ka bërë që të kundërshtohen dhe tëmos miratohen shumë vendime dhe projektligjetë rëndësishme, në Parlamentin shqiptar, e cilaka ndikuar edhe në mospranimin e Shqipërisënë BE. Pra, gjithcka ka ardhur thjeshtë nga mu-ngesa e protonizmit. Kjo konfirmohet shumëqartë edhe nga fjala e kryetares së Parlamentit,Jozefina Topalli. Në seancën e parë parlamen-tare të këtij viti, që u mbajt me rastin e përgatitjevepër festimin e 100-vjetorit të Pavarësisë së Sh-qipërisë, ajo thirri për bashkëpunimi dhe an-gazhim të opozitës. Ndërlidhur më këtë ajo ushpreh se “disa ligje kërkojnë votën e opozitës.Pa këtë votë, ato nuk miratohen. Pa votën eopozitës disa kushte të integrimit nuk përm-bushen. Ne duhet të përmbushim detyrat tona.Ne duhet të votojmë për to, të gjithë bashkë”.Prapa këtij fjalimi, a nuk shihet qartë mungesa eProtonizmit dhe e humanizmit, nga ana eopozitës? Qëndruar akoma tek Parlamenti sh-qiptar, konstatojmë se, kur ka Protonizëm, arri-het ajo që kërkohet në të mirë të të gjithë sh-qiptarëve, po gjithashtu kur nuk ka Protonizëmdhe vullnet politik, atëherë, nuk miratohen ligjete rëndësishme që kërkojnë shumicë votash.17janari i 2012-ës, ishtë shumë domethënës!Kyparlament, na riktheu edhe njëherënë 28 nëntor-

in e 100-viteve më parë, ku ishin mbledhur burratë shquar të të gjitha trevave shqiptare, për t’idhënë fund njëherë e përgjithmonë regjimit dhepushtimit nga pushtuesit e huaj. Emcionuese,gjithashtu ishte edhe deklarata e deputetit tëParlamentit të Maqedonisë, z. Xhevat Ademi.“Më shumë se kurdoherë ne shqiptarët sot keminevojë për simbolikën”. Ndërlidhur me këtë,themi se kjo është edhe një thirrje tjetër, që për-bën angazhimin dhe solidarizimin e përbashkëtkombëtar, në ruajtjen dhe trajtimimin e dinjitet-shëm të ngjarjeve të rëndësishme historike. Mosvështrimin nga larg tëngjarjeve thelbësore, porveprimin e duhur e normal të poltikës shqiptare.Intelektualët, të jenë uvertyrë e gjallë e(para)ndalimit të ndikimeve dhe ngacmimevetendencioze, që janë të zakonshme nga politikaserbe dhe greke me qëllim tëfshehjes dhehedhjes baltë mbi çështjen dhe identietin e ko-mbit shqiptarë.Duke u ndalur tek logoja që sim-bolizonte bashkimin kombëtar, deputeti Ademi,vuri në pah interesin e komisionit përkatës tëMinistrisë së Kulturës… së Shqipërisë, përshpalljen e fituesit të projektit madhor me rastine 100-vjetorit të Pavarësisë së Shqipërisë. Mira-timi i emblemës, qëstilizon shqiponjën në formëne një flake jubilare që i përngjan një trofeu, pas-qyron gjithashtu trungun e vjetër të Shqipërisësë madhe, me gjymtyrët e saj të coptuara: Kos-ovën, Maqedoninë, Malin e Zi, Çamërinë dhe tëgjitha trojet shqiptare.Duke, shprehur dëshirën e përbashkët të idealitkombëtar, ai më tutje ka vazhduar “Nëse 17 jan-ari në historinë tonë është ditë e tragjedisë, ësh-të ditë e dhimbjes, është vdekja e heroit legjen-dar, Gjergj Kastriot Skënderbeut, është vrasja etë madhit Jusuf Gërvalla, Kadri Zeka, BardhoshGërvalla, në atë që fillojmë sot këtu në Tiranë,nën përkujdesjen e zonjës Topalli, me atë që fil-lojmë sot në Prishtinë, dhe me atë që sot fillojmënë Shkup, këtë 17 janar e shndërrojmë në ditëfeste. E fillojmë si ditë shënimi të qenësisë sonësi shtet e si komb”. Ishte fjala e deputetit tëMaqedonisë, z. Xhevat Ademi. E potencovaqëllimisht këtë deklaratë për të nënvizuar sim-bolikën e kësaj ngjarje të rëndësishme historikepër mbarë kombin shqiptarë dhe solidarizimin etë gjitha trojeve në pjesëmarrjen dhe shëniminsa më të mirë të këtij 100-vjetori të shtetësisëshqiptare. Të këtij 100-vjetori, pavarësi dhetë100-viteve Shqipëri.Ndërlidhur me atë se, Pro-tonizmi sugjeron një intensitet në rritje kundrejtpërpjekjeve tona për të shqyrtuar, artikuluar dheharmonizuar, një konglomerat idesh në ndihmëtë esencës historike, kryeministri i Shqipërisëdr. Sali Berisha, në mënyrë krejtësisht të sin-qertë, kërkoj nga shqiptarët bashkëpunim dheunitet në realizimin e synimeve kombëtare e je-tike. Ndërlidhur me këtë, ai ftoi shqiptarët që, nëemër të këtyre sakrificave të mëdha, në emër tërespektit të atyre që nuk panë një ditë të lirë,ndaj atyre që u flijuan për lirinë dhe dinjitetintonë, të detyrimit të madh ndaj miqve tanë, le tëbëjmë gjithçka, që të bëjmë çdo ditë e më shumëqytetarët shqiptarë, më të lirë, më të begatë, më

të sigurtë, të bëjmë gjithçka për projektin tonëtë madh, projektin e shqiptarëve në Evropë. Nëkëtë rrugë ne kemi arritje të mëdha, në këtë rrugëne sërish kemi vështirësi reale, por e vërtetaështë që mundësitë tona, potencialet tona janëshumë e shumë herë më të mëdha se vësh-tirësitë”. Më tutje, kryeministri Berisha, duke jureferuar kësaj ngjarjeje të rëndësishme uroi që“ky vit të jetë një vit i mbarë për shqiptarët, qëviti i 100-vjetorit të Pavarësisë, të shndërrohetnë vitin e rivlerësimit, e nderimit të madh përnjërit-tjetrin, për të gjithë ata, të cilët kanë bërëtë mundur këtë ditë, për miqtë tanë”.Shikuarpërgjithësisht nga një vështrim kritik dhe mor-al, këtu nuk shohim frazeologji boshe dhe efektesensacionale, për tërheqje të vëmendjes, pormu aty ishte vendi dhe momenti i duhur për tëvepruar dhe thënë , sidomos në një moment tëveçantë që kishte të bënte me 100-vjetorin ePavarësisë së Shqipërisë, sepse realisht në atëfjalim qëndron parimi: “Asgjë s’mund të ndajshpirtin e kombit” (citat i kryeministritBerisha)...që ka vërtetë protonizëm (vullnet dheenergji pozitive). Dhe, deklarata tjetër e z. Ber-isha, e dhënë pas shpalljes së fituesit të logoszyrtare të kremtimit të 100 vjetorit, përçon me-sazhin e bashkimit dhe për të kremtuar bash-karisht në këtë ditë dhe datë të shenjtë të nën-torit të pavarësisë. “E gjithë bota shqiptareduhet të bashkohet, edhe në Kosovë, Maqe-doni dhe diasporë. Pavarësia nisi me Lidhjen ePrizrenit, në 1878 dhe përfundoi në 2008, mepavarësinë e Kosovës. Pa të, flamuri shqiptarnë rastin e 100-vjetorit do të ishte nëgjysmështizë”.Sidoqoftë, Protonizmi i Gjekë-Marinajt le të shërbej si një ogur i mirë, jo vetëmpër artin e kulturën, por mbi të gjitha për poli-tikën shqiptare, që t’i thërrasin ndërgjegjes përdëshirën e mirë në marrjen e vendimeve të rëndë-sishme për popullin dhe kombin. Dhe, gjithnjëduke u mbështetur te protonizmi, detyrohemimoralisht për: Faleminderit z. Marinaj! Falemind-erit “Nacional”! Keni mirënjohjen e sh-krimtarëve, studiuesve, lexuesve dhe brezaveqë vijnë.

10/ E Diel,29 janar 2012nacional STUDIM

KRIJIMTARIA LINGUISTIKE EDEWEY-IT DHE PERFOMANCA E

FILOZOFISË PRAGMATIKE

John Dewey mbetet një nga filozofët amerikanme famë mbarëbotërorë dhe një nga psikologëtmë të vlerësuar. Ndikimi i tij në sistemin shkol-lor amerikan dhe në reformat sociale të këtijvendi është po aq i njohur sa dhe roli i tij si njënga etërit e pragmatizmit së bashku me CharlesSanders Peirce dhe William James. Megjithatë,krijimtarisë së Dewey-it mbi linguistikën dheperformancën pragmatike në filozofi akoma imungon vlerësimi që vërtet meriton. Kjo ndosh-ta, sepse, që në krijimtarinë e hershme të tij prak-tikoi kodifikimin e idealizmit absolut dhepsikologjinë eksperimentale dhe se ka pasur tëbëjë me një tranzicion gradual (i cili nisi në vitet1890-të) ku vëmendja e tij u përqendrua në ten-denca më praktike dhe empirike. Apo më keqakoma, në mundgësën e shkallës së duhur tëvlerësimit ndaj tij në këtë pikë, mund të këtëndikuar edhe ndonjë interpretim i pasaktë i prag-matizmit si ai i Bill Durant, i cili i kushtoi vë-mendje kontributit gjuhësor të Dewey-it përmespragmatizmit, por në përpjekje për ta mënjanu-ar domosdoshmërinë e pragmatizmit nëpërgjithësi si shkollë e filozofisë dhe jo për tandihmuar atë:Mbi të gjitha pragmatizmi, nuk ishte “thjesht”filozofi amerikane; ai nuk ngërthente frymën eAmerikës më të madhe që shtrihet nga jugudhe perëndimi i shteteve të Anglisë së Re. Ai

qe jashtëzakonisht moralizues, aq sa e tradhtoiorigjinën puritane të autorit. Ai nxori me njëfrymë përfundime praktike dhe probleme fak-tike dhe nga ana tjetër eci me vrullin e shpresësnga toka në qiell. Nisi me një reagim të fuqishëmkundër metafizikës dhe epistemologjisë, aq sadikush priste nga ai një lloj filozofie të natyrësdhe shoqërisë, por që përfundoi thuajse si njëlutje ndjese për etikën intelektuale të çdo parimitë vyer. Pra, kur do të mësojë filozofia t’ia lërëfesë shqetësimet tronditëse të jetës tjetër dhepsikologjisë, ato vështirësitë e mëdha gjatë pro-cesit të dijes dhe t’i japë vetvetes me gjithëforcën e saj, ndriçimin e qëllimit njerëzor, har-monizimin dhe kulmimin e jetës njerëzore? (Du-rant, 565).Cilatdo qofshin arsyet, “gjuha është mjeti imjeteve, është nëna ushqyese e çdo esence”në filozofi (Dewey, NC, 58) dhe disfata qëndronnë faktin se shumë pak studiues kanë marrë ini-ciativën të zbulojnë këtë aspekt të domos-doshëm të pragmatizmit të Dewey-it ashtu si eka zbuluar edhe Emmanuel G. Mesthene. Në lib-rin me titull “Si na sqaron gjuha” How LanguageMakes Us Know, Mesthene lidh tranzicionin etij nga Aristoteli deri tek Dewey me këtë mira-tim: “Çfarë që përfshihet në tradhtinë ndaj prag-matizmit dhe ndaj konceptit më të ndërlikuargjuhësor mbi të cilën do të duhej të mbështetej,solucionin do e gjejmë në kapitullin tjetër, në atëtë Aristotelit të sotshëm [Dewey]” (Mesthane,46). Mbështetur në këtë pikë, a pranojmë plotë-sisht Mesthane-in, por më tepër argumentin eDewey-it në esenë “Matriksi ekzistencial i anal-izës: kulturë, në të cilën argumentoi se “fushaorigjinale e gjuhës apo simbolet mund të arri-hen vetëm përmes përpjekjeve që sjellin njëgrup veprimtarish në kushte të pranueshme” dhefaktin se “qeniet njerëzore mendojnë kur kundër-shtohen nga disa lloj problemesh” (Dewey, 84).Përmes këtyre rreshtave të kësaj eseje, dëshirojtë përshkruaj dhe vlerësoj, se si e përdori JohnDewey krijimtarinë në linguistikë dhe perfor-mancën pragmatike, e cila e përkthyer në njëgjuhë të unifikuar pragmatike i bëri edhe më tëqarta disa nga tiparet më të përcaktuara të prag-matizmit, si p.sh, metodën e orientimit të proble-meve përkundrejt dilemave praktike dhe intele-ktuale. Me fjalë më të thjeshta, Dewey përdorinjë gjuhë, që lidhet me tërë pikëpamjen koncep-tuale të filozofisë pragmatike.

Dewey botoi disa nga artikujt më me ndikimnë dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të 19-të,ku stili i shkrimeve të tij pasqyroi simbole tënuancave pragmatike në lidhje me gjuhën. Dew-

ey zhvilloi më shumë teorinë e gjuhësisë dhe qëatëherë natyra e këtyre shkrimeve u pasurua mëtepër përmes kuadrit të plotë konceptual të asajçka përbën plotësisht pragmatizmin. Gjuha e tijfilloi të renditet nga prirje përkushtimi drejt re-agimeve biologjike, jo si “diçka e gatshme, qënjeriu e fantazonte për të shprehur mendimetdhe idetë” (Hook – Wienpah, 273). Pavarësishtnëse tema e trajtuar merrej me analizën e përvo-jave emocionale, apo ndërmerrte diçka qëkërkonte përpjekje të ngjashme me kalibrin e gju-hës së simboleve “Reflektim i konceptit harkornë Psikologji” The Reflex Arc Concept in Psy-chology qe perceptimi gjuhësor i esencës struk-turore pragmatike. Kjo ishte e “qartë se metodae analizës së Dewey-it përbëhej nga kërkesa eanalizës së efektshme, kushti i të cilit duhej tëqartësohej dhe shqyrtohej, jo vetëm nga analogjike, por edhe gjenetike e empirike” (Hook –Wienpahl, 273). Dewey zbatoi idenë kryesore,sepse synonte që t’i mendojmë fjalitë si diçka“prekëse”, “vizuale” dhe jo thjesht si metaforaqë kërkojnë t’i bashkohen përgjysmë kulmina-cionit të mendimeve të tij. Stili gjuhësor dhemarrëdhënia me idetë pragmatike mendohej “tëqenit i përjashtuar për të pasur ndikim të madhmbi rëndësinë e metodës filozofike dhe vlerën esaj me natyrë praktike” (Norton, 76).

Edhe pse ekzistonin akumulime hegelianenë mendimin e tij, vlen të vërejmë se, stili gjuhë-sor i Dewey-it nuk shfaqi asnjëherë shëmbëllimehegeliane. Në të vërtetë ai zbuloi diçka tek He-geli, që i ngjiti pas, sidomos për çështje në lidhjeme arsimin, psikologjinë, politikën, lëvizjet so-ciale dhe darvinizmin, ndaj ia vlen të themi sepjesë e përmbajtjes dhe interpretimit të mendim-it të Hegelit për këto çështje u bë thuajse lajtmo-tiv në shkrimet e Dewey-it gjatë gjithë krijim-tarisë, por që asnjëherë nuk e modeloi krijim-tarinë e tij gjuhësore me atë të Hegelit, apo medikë tjetër. Mendimi se letërsia e shkruar dhekoncepti gjuhësor kanë gjasa të mbeten të struk-turuara mbi modelin në të cilin e kanë prejardhjendhe se gjuha “supozohet të jetë thjesht mjet tëshprehuri apo komunikimi, do të thotë se atopërmbajnë ide apo kuptime të plota në vetvete,përveç forcës së përbashkët vepruese”, (Dew-ey, EM, 81) e cila ishte shumë më tepër e përsh-tatshme dhe e zbatueshme nga pikëpamja prag-matike e filozofisë.Në realitet ekziston një mosmarrëveshje univer-sale midis studiuesve përsa i takon asaj se, sashtresa të tilla akumulohen dhe ku gjenden ato.Është ende e vështirë të kuptohen disa pjesënga vepra e tij pa menduar për to në lidhje me

filozofinë e Hegelit. Ndërkohë, pavarësisht men-dimit të Dewey-it në sistemin natyralist të “or-ganizmit dhe mjedisit”, fakti se nuk është evërtetë sipas kuptimit linguistik, (së paku përrastin e tij), mund të interpretohet në një argu-ment të zbatueshëm se Dewey i vërtetoi vetëmpjesërisht të vërtetë disa nga linguistët që men-donin se gjuhët përbëhen nga një “cikël jete”dhe u zhvilluan sipas ligjeve evolutive, pasimendohej gjithashtu, se çdo gjuhë mund ta ketëprejardhjen nga një trashëgimtar i përbashkët.Mbi të gjitha, përveç faktit se kjo teori e natyral-izmit biologjik mbart pjesë të një të vërtete bren-da saj, ka të bëjë me një mbi thjeshtëzim se sindryshojnë gjuhët dhe si mund të evoluojnë nëgjuhë të tjera, apo në stile të shkruari si ajo eDewey-it (Fromkin, Rodman, Hyams, 520). Gju-ha e Dewey-it mbështetet në disa nga këto kon-cepte, por ajo mbetet unike në terma të të qenitnë gjendje të përshtatet me pragmatizmin paradikalizuar tërë strukturën. Ai nuk mendon si-pas fjalëve të kohës, vetëm sepse përmes tyrehistorianët mund të përkufizojnë një epokë, apotë përcaktojnë një çast të humbur, për shkak se,“gjuha nuk rrjedh nga një asociacion idesh, poria beh si shfaqje e natyrshme prej trajtave tëmëparshme të botës shtazore, ajo reagon për tëndryshuar format dhe modelet e para me njëveprimtari në lidhje të tillë si për t’i dhënë jetënjë forme të re” (Dewey, EM, 86). Për pasojë,vetëm me shfrytëzimin e gjuhës së tij krijuese,Dewey nuk na jep një nivel të ri përjetese, porna transmeton shkrime pragmatike, pra një di-mension historik në të njëjtën kohë.Po të flasim nga ana pragmatike, Dewey e traj-ton botën si fenomen të zakonshëm dhe këm-bëngul të veprojë njësoj me gjuhën përmes sëcilës përshkruan. Për disa të tjerë, natyralizminë filozofi nuk do të thotë thjesht supernatyral-izëm. Filozofia natyrale nuk ka zot, apo fantaz-ma, e të tjera si këto. Natyralistë të tjerë kanë njëkëndvështrim më të rreptë dhe flasin esencial-isht se, nuk ekziston asnjë dije shkencore teknatyralizmi. Megjithatë, kjo nuk është e paza-kontë në filozofi, “kur Aristoteli konfiguroi ndry-shimin midis aspekteve të ndjeshme që janë mëtë dukshme, të njohura, racionale dhe më shumëevidente, që vet-njihen, ai po bënte dalliminmidis gjërave që funksionojnë në universin ediskursit lokal të kufizuar dhe të tjera si këto,simbolet e të cilave janë të atilla, sa janë gati tëkrijojnë dialog të larmishëm dhe pambarim”(Dewey, NC, 53).

Versioni i Dewey-it për natyralizmin, gjith-sesi përmban një parim të diskutueshëm për të

Kodifikimi i idealizmit absolut dhe i psikologjisë eksperimentale në vepren e John Dewey

“Versioni i Dewey-it për natyralizmin, gjithsesi përmban një parim të diskutueshëm për të kufizuar dualizma të tilla si, mendja dhe materiali, fryma dhe natyra,pamja dhe realiteti. Për të shpjeguar këtë në mënyrë pragmatike, ai krijon rreshta pafund, që e konsiderojnë natyrën si fenomen organik dhe të vazhdueshëm.Ndërsa, synon të sqarojë ndërlikimet e marrëdhënieve njerëzore në procesin e kërkimit të njohurisë nga përdorimi i arsyes dhe intuitës, veçanërisht arritjen dhepërdorimin e një gjuhe aq të pragmatizuar, ai e trajton situatën në mënyrë pragmatike në kontrast të plotë me filozofët e antikitetit të Greqisë, të cilët spekuluanme lidhjen tru/mendje. Gjuha pragmatike e Dewey-it mbështetet në iluminizmin e këtij fenomeni, i cili nevojitej që në kohën kur “as Platoni, as Aristoteli nuk enjihnin funksionin kryesor të trurit në perceptim, apo gjuhë. [Dhe pa] urtësinë e Aristotelit e rrëzoi atë, kur sugjeroi se, truri është si sfungjeri, funksioni i të cilitshërben për të qarkulluar gjakun. Megjithëse, shkrime të tjera në të njëjtën kohë dëshmojnë një depërtim më të thellë.”

Nga Gjekë MARINAJ

nacional11/ E Diel,29 janar 2012 STUDIM

kufizuar dualizma të tilla si, mendja dhe materia-li, fryma dhe natyra, pamja dhe realiteti. Për tëshpjeguar këtë në mënyrë pragmatike, ai krijonrreshta pafund, që e konsiderojnë natyrën sifenomen organik dhe të vazhdueshëm. Ndërsa,synon të sqarojë ndërlikimet e marrëdhënievenjerëzore në procesin e kërkimit të njohurisë ngapërdorimi i arsyes dhe intuitës, veçanërisht ar-ritjen dhe përdorimin e një gjuhe aq të pragmati-zuar, ai e trajton situatën në mënyrë pragmatikenë kontrast të plotë me filozofët e antikitetit tëGreqisë, të cilët spekuluan me lidhjen tru/mend-je. Gjuha pragmatike e Dewey-it mbështetet nëiluminizmin e këtij fenomeni, i cili nevojitej që nëkohën kur “as Platoni, as Aristoteli nuk e njih-nin funksionin kryesor të trurit në perceptim,apo gjuhë. [Dhe pa] urtësinë e Aristotelit e rrë-zoi atë, kur sugjeroi se, truri është si sfungjeri,funksioni i të cilit shërben për të qarkulluargjakun. Megjithëse, shkrime të tjera në të njëjtënkohë dëshmojnë një depërtim më të thellë”,(Fromkin, Rodman, Hyams, 34).Nga ana tjetër, filozofia e Dewey-it u ndikua mëshumë nga psikologjia, darvinizmi dhe sidomosbiologjia. Përvoja njerëzore, sipas tij është njëorganizëm i përcaktuar në mjedis ku të dygjenden në proces të vazhdueshëm ndërvepri-mi. Kjo pasi natyralizmi i tij synon përmirësimine vijimësisë, ku gjithçka flet për mendjen e njeri-ut, mendimin njerëzor, arsimin dhe shkencën nëfilozofi, e cila duhet të ndërtohet mbi këtë imazhndërveprimi. Megjithëse për Hare-in, sipas këtijsensi, së paku kuptimi i asaj që ai i quan fjalë -vlerore, “nuk është natyraliste, nuk rezulton nëfjali që shndërrohen në analitike, të cilat nukjanë të tilla në përdorimin e zakonshëm. Për mëtepër dëshmon duke vendosur drejtësi të plotë,si në përshkrim dhe vlerësim; në elementet mbikuptimin e fjalëve-vlerore dhe mënyrën se siveprohet me rolin që ato luajnë në përdorimin ezakonshëm” (Hare, 175).Por, nga pikëpamja shkencore dhe linguistike,gjithmonë do të ekzistojë pyetja, se si do të ndry-shojë kapaciteti, mendja, mendimi dhe shkencapër të ndërvepruar më efektivisht me mjedisin?Po mirë, aspekti i darvinizmit mbi mbijetesën dhekuptimësinë, mbetet veçanërisht i vërtetë për

një organizëm që është i aftë në gjendjen e ndje-sisë simbolike, pasi siç “pohuan filozofët, Gell-ner dhe Rusell, ndryshimet midis tyre me njerëztë panjohur duken të parëndësishme, torturattradicionale të filozofisë, si për shembull, lidhjamidis mendjes dhe trupit, lirisë dhe vullnetit,objektivitetit të vlerave dhe mundësisë së sh-kencës faktike jo empirike” (Michaels & Ricks –Tanner, 458). Vizioni parashikues i shkencës ijep jetë një tjetër dallimi, veçanërisht në epokënpost-karteziane të mendjes dhe materies, si dhenjë morie tjetër të dualizmave metafizike. Në njënga librat e tij epike në vitin 1938 “Logjika: teorie analizës”, gjendet një paragraf me titull “Aështë logjika disiplinë sociale?” përmes së cilësDewey ndan pikëpamjet e tij nga ato të aka-demikëve të tjerë përfaqësues, ku “rëndësia mëe kufizuar shprehet në lidhje me logjikën e sim-boleve. Ata që lidhen me ‘logjikën e simboleve’,jo gjithmonë e kuptojnë nevojën për të sjellë njëimazh të referimit dhe funksionit të simboleve.Ndërsa, lidhja e simboleve me njëri - tjetrin ësh-të e rëndësishme, simbole të tilla duhet të kup-tohen si përfundim sipas funksionit për të cilinshërben simbolika” (Norton, 79).Përkatësisht, eseja e tij e njohur “Reflektim ikonceptit harkor në psikologji” mbetet një ngakritikat e hapura mbi idenë, pasi psikologjia ështëçështje stimuli dhe reagimi, sido të ndodhin pro-ceset ndërhyrëse midis tyre. Që të themi se jemikrijues në përdorimin e gjuhës, do të thotë sepërdorimi i gjuhës nuk kufizohet me sjelljenstimul-reagim. Ndoshta Dewey do ta pranontepërmes kësaj. Por, këtu ekziston një analogji elidhur me të, e krijuar nga tre linguistë të njohuramerikanë ku “është e vërtetë se, nëse dikush jushkel këmbën, do të reagonit menjëherë përmesthirrjes, por këta tinguj nuk janë pjesë e gjuhës.Ato janë reagim i pavullnetshëm ndaj shkakut.Pasi thërrasim në mënyrë reflektive, mund tëthemi, “faleminderit që ma shkele këmbën, pasikështu kuptova se, nuk vuaj nga elefantizmi dhemeqë e ndjeva, tani e kuptoj më mirë se nuk ekam këtë sëmundje!” (Fromklin, Rodman,Hyams, 9). Ndërsa argumenti i Dewey-it qën-dron esencialisht se në të vërtetë nuk kalonthjesht në një proces që ngjan si hark, për shkak

se çdo reagim ndryshon ambientin me mënyrënse si krijon nxitje të tjera. Në thelb, mënyra me tëcilën duhet ta kuptojmë mendjen është se mendjalidhet me një qark të pandërprerë të ndërvepri-meve. Stimujt dhe reagimet nuk janë marrëveshjetë izoluara. Në mënyrë esenciale, “mendja ështëe integruar në një qark të pandërprerë të ndërve-primeve. Stimujt dhe reagimet nuk përbëjnë of-erta diskrete. Ideja përcakton lidhjen e kuptimitme gjuhën, e cila nuk ngatërrohet me nominal-izmin tradicional. Ajo nuk do të thotë se kuptimidhe esenca janë të rastësishme dhe arbitrare.Faji i papërsosmërisë qëndron në harresën vir-tuale të komunikimit dhe shoqërisë.” (Dewey,NC, 57).Dewey përsëri i respektoi me të vërtetë Platonindhe Aristotelin për ndihmesën e dhënë në filoz-ofi, por edhe sepse i përkisnin një shtrese më tëlartë aristokrate që e përshkruanin dijen me gju-hë meditative, e cila nuk ishte në përputhje meaudiencën e tyre të përgjithshme, por mbësh-tetej në përvojën e fituar sociale dhe historike.Vini re se fjala “përvojë” është kyçe, sidomosqë kur kjo ese merret me gjuhën pragmatike tëDewey-it në lidhje me empirizmin e drejtpërdrejtqë ende përdor emra të ndryshme që i trillonpërmes krijimtarisë së Dewey-it. Botëkuptimi itij ishte se “gjuha konsiderohej si ngjarje e për-jetuar që na mundëson të interpretojmë atë qëndodh në të vërtetë kur zbulohet dialogu racio-nal dhe logjik nga e shkuara dhe kur “përvoja” ebrendshme dhe vëmendja e saj zbulohen ngamodernistët. Gjuha është funksioni i zakonshëmi shoqërisë njerëzore dhe pasojat e saj reagojnëmbi ngjarje të tjera, fizike dhe humane duke udhënë kuptim apo rëndësi” (Dewey, NP, 53). Kjoështë një nga arsyet përse, zbatoi stilin gjuhë-sor të Dewey-it, i cili rrallë herë kundërshtoi thel-bin e mendimeve të tij dhe kjo është më se epandryshueshme nga pragmatizmi. Në këtë rast,gjuha nuk shërben thjesht si një mjet me të cilinmund të përshkruhet plotësisht një përvojë, porështë edhe përvoja gjuhësore brenda aftësivetë saj artistike për t’i bërë të qarta gjërat. Sikursee përcakton edhe Audi, koncepti i Dewey-it mbipërvojën “lidhet përfundimisht me konceptin përnatyrën. Ai e mbarsi natyrën si një sistem tëavancuar të komunikimit të zakonshëm që pra-non dallimin tre-palësh midis nivelit psikokimik,psikofizik dhe atij të përvojës humane me idenëse ky kategorizim nuk interpretohet për të nënk-uptuar ndonjë mungesë të thellë logjike” (Audi,199). Gjithashtu për Dewey-in dhe Jams-in, nësenjë fjali nuk parashikon përvojën, nuk konsid-erohet të jetë e vërtetë nga ana konceptuale.Kjo mbart një rëndësi të jashtëzakonshme, sepsesigurisht, gjuhët filozofike “ndryshojnë me kal-imin e kohës, por modeli i të shkruarit synon tëjetë edhe më konservativ” (Fromkin, Rodman,Hyams 520). Ndërkohë ende, “ekziston një urë ezakonshme që lidh hapësirën midis ekzistencësdhe esencës; e cila do të thotë, komunikim, gju-hë dhe diskurs” (Dewey, NC, 51).

Ndërsa ekziston një ngjashmëri e çuditshmemidis empirizmit të drejtpërdrejt dhe asaj që Uil-liam Xheijms e quajti empirizëm radikal, gjuhakrijuese e Dewey-it është mjaft e përshtatshmetë shpjegoi se ideja kryesore e empirizmit qën-dron në atë se gjithçka që është përvojë reale,është ajo që përjetohet. Sipas Dewey-it, përvo-ja mbetet haptazi si gjithmonë, pjesë e disandërveprimeve dhe përbën gjithë ndërveprimindhe jo vetëm atë që luan me mendjet tona.Atëherë si del që gjuha e tij të jetë në veçantipragmatike? Për fillestarët, fjalitë e tij sjellin për-fundime praktike në lidhje me garantimin e kup-timit të qartë të ideve. Dewey nuk mendon seinterpretimi i mirë nuk përcakton thjesht me ras-te atë që duket. Sipas tij, interpretimi nuk duhettë shoqërohet me nxjerrjen e një sekreti, apozgjidhjen e një misteri. Ai del nga mënyra e tijpër t’i bërë të qarta idetë, duke përdorur shem-buj si ai i shkëputur nga “citimet e empirizmit tëdrejtpërdrejt”, ku flitet për ndryshimin e reali-tetit të jetuar të ndikuar përmes mjeteve njohëse.Kjo përbën linguistikën pragmatike të Dewey-

it. Këtu jepet një shembull i veçantë i zbatimit tëteorisë në praktikë:Si nis e shqetësohem për zhurmën që dëgjoj.Nga ana empirike, kjo zhurmë është e frikshmedhe kështu është, jo thjesht nga ana e jashtëza-konshme apo subjektive. Kjo është ajo që për-jetohet si qenie njerëzore. Por kur përjetoj zhur-mën si diçka të njohur, e kuptoj se nuk është edëmshme për të keqen. Ajo është përplasja ehijes kundrejt dritares, për shkak të erës që fryn.Përvoja ka ndryshuar, e cila do të thotë se gjëjae përjetuar ka ndryshuar, pasi jorealiteti i lë ven-din realitetit, jo vetëm atij transendencial (tëpapërjetuar). Realiteti ka ndryshuar, sepse evërteta ka ndryshuar, por vetëm dhe thjesht serealiteti konkret i përjetuar ka ndryshuar. Tanindihem i turpëruar nga frika ime; aq sa zhurmaaq e tmerrshme shndërrohet në lëvizjen e per-des nga era, e për këtë arsye jam tepër mospër-fillës ndaj interesit im. Ky është ndryshimi i re-alitetit të përjetuar që ndikohet nga mjeti i aftë-sive njohëse. Kapaciteti i përvojës që do të vijëmë pas konsiderohet padyshim në mënyrë kon-jitive më i vërtetë, sesa kapaciteti më i hershëm,por pa kuptimin më real. (Dewey, PIM, 395).

Ky nuk përbën një shembull rastësor. Pasi kurflitet për rëndësinë e kuptimit, Dewey ashtusikurse pragmatistë dhe akademikë të tjerë siCharles Sauders Peirce, që është një nga ata qëbesonin në përfundime praktike dhe “pasojalogjike” të një fjalimi apo fjalie.Vetë pragmatizmi sipas Dewey-it është i ngjas-hëm me atë që nënkuptonte për Purse-in dheXheims-in, por ai as që e përcakton fare, ashtusi duhet. Ai, jo gjithmonë sjell thënie pragma-tike dhe metoda pragmatike, por paraqet fokustë qartë për kuptimin e koncepteve filozofike,duke gjetur funksionin e tyre mbi përvojën dheatë që realizohet në lidhje me qëllimet tona ndajpraktikave të suksesshme. Kjo në një farëmënyre lidhet me faktin se, sikurse përmendetpak më parë, dallimet e dualizmave tradicionalemetafizike për Dewey-in qenë kryesisht palidhjeme jetën praktike të njeriut, sidomos me analizate nxjerra prej situatave relative dhe itinerarit tëveprimeve të dëshiruara, apo të domosdoshme.Mbi të gjitha, pragmatizmi për Dewey-in kërkon-te një lloj praktike humane apo diçka tjetër dhe,jo përkufizime që na zgjojnë, si ato të Alfred Ju-les Ayer-it: “Vlen të themi se askush nuk duhettë mashtrohet nga kjo praktikë sipas idesë sefilozofi merret me kërkesa empirike apo metafiz-ike. Ne ndoshta mund të diskutojmë lirshëm përtë, ndërsa analizojmë fakte, nocione, e të tjeragjëra. Por, duhet ta bëjmë të qartë se, këto janëthjesht mënyra e të thënit, se ai lidhet me përkufi-zimin e fjalëve korresponduese” (Ayer, 59).Është në duar të sigurta të mendojmë se disanga konceptet në filozofi, si e vërteta e përjet-shme, hulumtimi i fundit për njeriun dhe siguriaepistemologjike qenë tepër abstrakte për prag-matizmin e Dewey-it, por ai e ka bërë të qartë, segjuha për të është “në mënyrë të veçantë njëmodel i ndërveprimit të dy personave, folësitdhe dëgjuesit, që presupozon një grupim të or-ganizuar të cilës i përkasin këto krijesa dhe prejtë cilave kanë marrë zakonet e fjalimit” (NC, Dew-ey, 57). Gjuha, si teori e pragmatizmit sipas tij,duhet të shërbejë si informuese, edukuese dhenjëkohësisht praktike… Ai beson se, praktikatnjerëzore përkthehen në forma të ndryshme tëzbulimit të mjedisit. Gjuha e tij pragmatike lehtë-son barra për të zbuluar mjedisin më efektivisht.Sipas këtij kuptimi, shkenca linguistike nuk ështëshkencë e ndërgjegjshme. Sistemi gjuhësor syn-on të hyjë në mendjen tonë nga subkoshiencapa ndërgjegje, sepse gjuha është hartuar nëmënyrë të veçantë për ta bërë më përgjegjësegjithë teorinë e pragmatizmit. Ashtu sikurse nukmund të jemi në dijeni për parimet që bëjnë tajetojmë dijen e përftuar të veprave të tij, po ash-tu mbetemi në padije rreth ndryshimeve që kasjellë gjuha e tij filozofike në atë mënyrë, sashfaqet pragmatiste, sikurse edhe ndodh.

Në foto: John Dewey

(Vijon në fq. 14)

14/ E Diel,29 janar 2012nacional STUDIM

(Vijon nga fq. 11) Sipas hartimit, synohet dija,e cila përfaqëson sistemin linguistik konjitiv tëlarmishëm. Dewey dëshiron të dijë sesi funk-sionon me ndërveprimin. Nëse duam të dimë seçfarë është gjuha pragmatike, duhet të pyesim,se për çfarë shërben kjo gjuhë? Cili është funk-sioni i saj? Një nga përgjigjet e njohura për këtëpyetje është se, gjuha e Dewey-it sjell dobi, jovetëm se lidh ndërlikimet konceptuale me stiline duhur sintaksor, por edhe sepse përfundimetpraktike janë më të thella ndaj alternativave tëmundshme. Kështu në lidhje me linguistikënpragmatike të Dewey-it “në një botë ku prob-lemet e sjelljes bëhen çdo ditë e më të ndër-likuara dhe torturuese, ekziston domosdosh-mëria e madhe për të kuptuar gjuhën me të cilënparashtrohen këto probleme dhe marrinpërgjigje” (Hare, 2). Kjo duhet bërë e qartë se,Dewey nuk po provonte të nxirrte gjuhën si art,por ashtu si një nga pasuesit e ideve të Darvin-it, ai është i ndërgjegjshëm se “sigurisht ështëgabim po të flasim për çfarëdolloj gjuhe si formëe artit, në sensin që është formuar në mënyrësistematike dhe të ndërlikuar” (Charles Darwin,Ndershmëria e Njeriut, 61 The Descent of Man,61). Synimet fisnike të Daye-it kërkojnë të sjell-in një gjuhë praktike, e cila është e ndërlikuar, aqsa duhet për teorinë e pragmatizmit dhe praktikesa duhet për të qenë e instrumentalizuar më mirëme rëndësinë e pragmatizmit, nga sa do të ishteperceptuar. Gjuha, si burim dije, është e rëndë-sishme sipas tij, kur tema është në gjendje tënjohë elementet kryesore të objekteve në pro-cesin e mendimit. Sipas Dewey-it, një tjetër funk-sion i rëndësishëm i filozofisë është të realizojëthjesht teorinë e analizës, ashtu si funksiononnë shkencat e njohura, në krijimtarinë e efekt-shme, në jetën e suksesshme të përditshme dhepër ta artikuluar atë, si dhe për ta bërë të vlef-shme në zona të filozofisë dhe kulturës, të cilatndoshta do t’i nevojiten. Ndaj për këtë arsye, aie trajtoi dhe e konsideroi gjuhën si një nga mje-diset më të rëndësishme të komunikimit, e cila“tregon se nuk ka tjetër, veç një fjale, simboliketë thjeshtë. Ekzistenca fizike është motori i kup-timit që mund të quhet në veçanti gjë e vogël,por artikulimi i disa tingujve, apo sekuenca esimboleve të tilla, mund të quhen gjuhë të thjesh-ta. Në fakt, nuk ka fjalë në rastin e parë dhe nukka gjuhë në rastin e dytë” (Dewey, EM, 81). Aikëmbënguli se arsimi, arti, politika dhe etika duannjëkohësisht të përshtaten në një farë mase mekëto metoda që vërtetojnë se japin arritje nëshkencë. Ideja fikse e besimit, ndoshta ështëthelbi që konsiderohej se ishte një nga mbësh-tetësit e versionit të Peirce-it për mënyrën se si

kalojmë nga dyshimi në kërkim të besimit dhe egjitha që përfshin është pika fillestare. Kjo nukdo të thotë, gjithsesi se Dewey ishte në mar-rëveshje totale me Peirce-in për sa i takon këtijfunksioni filozofik. Ndaj së paku ka dy ndry-shime kryesore nga filozofia e Peirce-it. Dorësh-krimi lidhet me faktin se, Peirce-it i pëlqen tandryshojë gjuhën e dyshimit dhe besimit në sit-uata problematike, apo të papërcaktuara në fillimdhe deri me zgjidhjen përfundimtare të saj. Ndër-sa Dewey, e sheh dyshimin paksa më ndryshenga Hegel-i, i cili besonte se “dyshimi tek njeriuështë pothuajse njësoj si për të bërë ndarjennga mendja dhe shpirti” (Hegel, 333) gjë që thek-son jo vendimin e dyshimit, por zgjidhjen e prob-lemit. Për të shprehur mendimet e tij me atë qartësiqë do të lehtësonte nevojat e tij pragmatike,Dewey iu kthye për ndihmë edhe një herë krijim-tarisë linguistike dhe performancës pragmatikeduke e ndërthurur mendimin me temën përmesnjë gjuhë të përshtatshme për punë. Me fjalë tëtjera, ai fantazoi dhe përdori kode të fshehta gju-hësore dhe i shndërroi në fjalë. Po ta perifra-zojmë Dewey-in, fjalët përfaqësuese, mbetenpjesë e një kodi përfshirës. Kodi mund të jetëpublik apo privat. Kodi publik ilustrohet në çdogjuhë që është e pranishme në një nga grupet epërcaktuara kulturore. Kodi privat është ai i cilipranohet nga anëtarët e grupeve të veçanta, nëmënyrë që të jetë jo i saktë prej atyre fjalëve qënuk kanë nisur të artikulohen (Dewey, EM, 82).Për këtë çështje do të rezultojë analiza e deta-juar e ndryshimeve të tij me Pierce-in drejt njëlinje të thellë mendimi që tregon pjesërisht, seka vetëm pak ndryshim në fjalor, por kjo do tëthotë pjesërisht, për të na kujtuar se analiza nukzë vend në mendjen e organizmit, por në gjithësituatën me të cilën mund të keni një lloj ndërve-primi me mjedisin, manipulim të materialeve,qofshin ato në një laborator shkencor, apo nëndonjë ambient të ngjashëm dhe ndoshta mundtë përfshijë më shumë se sa një person e kështume radhë. Me fjalë të tjera, për të, analiza, për-bën çështje të rrethanave aktuale. Ajo ështëzhvendosje në përputhje me parimin themelortë teorisë së gjuhës së Dewey-it, sepse “gjuhaështë mjet i përdorur për të transformuar disafaza të materialeve bruto nga përvoja në objektetë tjerë sipas një qëllimi. Nëse qëllimi ështëparashikim dhe kontroll, gjuha është shkencore”(Hook—Wienpahl, 271). Dewey përfshin tepërndryshe veprimtarinë e brendshme të analizës.Peirce përqendrohet kryesisht në formën logjiketë materialit që është deduktive, induktive, hipo-tetike. Nga ana tjetër, Dewey mbështet mëshumë praktikën e shkencës eksperimentale përta zgjeruar me tipare të analizës. Ai flet për parash-trimin e një problemi, lindjen e fakteve, hedhjene hipotezave, arsyetimin, eksperimentimin dhese si këto faza të ndryshme ndërveprojnë menjëra - tjetrën. Sipas termave gjuhësore, ai zba-ton krijimtarinë e tij në këtë mënyrë; “Ndryshimipërfundimtar në të dyja llojet e kuptimit të gju-hës përcakton në mënyrë themelore ndryshiminmidis asaj që quhet kuptim i zakonshëm dhe asajqë quhet shkencë. Në shembujt e mësipërm,tradita, kultura dhe fryma e grupit është faktorivendimtar në përcaktimin e kuptimit në për-dorim” (Dewey, EM, 82). Këtu qëndron gramati-ka pragmatike, e cila përfaqëson më së miri ko-mpetencat e shkencës gjuhësore. Kjo nuk ësh-të detyrë e thjeshtë, sepse “aftësia për të marrëdhe përdorur gjuhën përfaqëson një rritje të jas-htëzakonshme evoluese” (Fromkin, Rodman,Hyams, 547), të cilin Dewey e transformonmjeshtërisht në makinerinë pragmatike të komu-nikimit. Dewey i perceptoi njerëzit si krijesa me

zakone dhe dëshira, ku ashtu sikurse Niçja, aibesonte fuqishëm në vet-krijimin dhe zhvillimine çdo anëtari të shoqërisë, pavarësisht statusitsocial. Në nivelet më të larta të këtij mendimipërcaktohej arritja e dijes përmes të mësuarit dhetë nxënit. Në fakt, arsimi ishte një nga më tërëndësishmit për Dewey-in për të kuptuar shumëpjesë të filozofisë. Ideja për vet-krijimin, edhepse nuk lidhej ngushtë me propozimin e tij seçdo qenieje njerëzore i duhen disa qëllime qëmbështeten në përpjekjen për t’i bërë ato re-alitete mbijetese. Ai ndoqi udhëzimet e tij dukeqenë vet krijues dhe mjeshtër i pragmatizmit, jovetëm në promovimin e ideve që e transformuannatyrën e shkollimit amerikan, por edhe në kr-ijimin e gjuhës pragmatike prej tij për t’i dhënëjetë mendimeve dhe reformave të propozuaraarsimore dhe sociale. Një nga pjesët më të rëndë-sishme të strategjisë së tij gjuhësore në shpre-hjen e domosdoshmërisë së arsimit në gjuhënpragmatike ishte aftësia për të krijuar metaforabindëse të fuqishme si më poshtë. Kjo përbëntenjë lëvizje pozitive nga ana e tij, sepse ai men-donte se fjalimi konsiderohej, sa si dobi prak-tike, aq edhe si vlerë intelektuale kryesore: “Fjal-imi … përbëhet nga ‘fjalë të thjeshta’, tinguj qëkanë gjasa të shoqërohen me perceptime, nd-jenja dhe mendime që shfaqen të plota para gju-hës. Gjuha shpreh mendime, ashtu sikurse pompaqë thith ujin, edhe pse me funksione më paktransfomuese, nga ç’tregohet në rastin e fuçisësë verës që “nxjerr” lëngun e rrushit” (NC, Dew-ey fq. 51). Në këtë pikë ai pranoi Hegelin, i cili ekonsideronte arsimin tepër të rëndësishëm. Përatë si dhe për Hegelin, mbi të gjitha filozofiashërben për mënyrën me të cilën plotësia kthe-het në vet ndërgjegje. Hegeli e imagjinon gjithëhistorinë si proces edukativ, me të cilën kulturae njeriut bëhet edhe më e vet ndërgjegjshmedhe shndërrohet në përvojë. Shpresa e Dewey-it ishte ajo që do të thoshte, se më shumë më-sues ishin profesionistë në fushat e tyre, dukeshmangur tiparet e vjetra pedagogjike me njësistem më efektiv që sillte një shkencë më prak-tike dhe më pak libra, duke përdorur një gjuhëqë do të ndihmonte t’i bënte këto hapa të mund-shme dhe do të ndryshohej arsimimi jashtë masenë Amerikë. Domosdoshmëria ishte reale dheky opinion “pasqyrohej me forma të ndryshmepërmes metodologjisë, e cila është tipike në shu-micën e teksteve të metodave me nivelin e tekni-kës. Pjesa më e madhe e autorëve të këtyre tek-steve pranojnë, se të katër aftësitë; dëgjimi, tëfolurit, leximi dhe shkrimi duhet të paraqiten nëtë njëjtën kohë, pa ndërhyrje të mëdha ngaaskush” (Oaks, 716). Madje edhe kur Dewey ikëmbeu këto ide, arsimi mbetej ende themelikryesor i filozofisë, sepse teoria e shkencës lid-hej ngushtë me teorinë e nxënies.Gjuha pragmatike e Dewey-it, si e tillë, ishte paka shumë e lirë nga të ashtuquajturat “fjali profe-sioniste”. Ai mendonte se në frymën e filozofisëpragmatike, fjalitë tepër të gjata janë të mund-shme nga ana teorike, por edhe tepër dyshuese,“Ka një ndryshim të qartë midis të pasurit dijene duhur për të ndërtuar fjali në gjuhë dhe për tavënë në jetë atë. Për këtë ka një ndryshim midisasaj që dimë, e cila është kompetenca gjuhësoredhe mënyrës se si përdoret dija në ndërtimin efjalimeve aktuale dhe në idetë, që përbëjnë per-formancën tuaj gjuhësore” (Fromkin, Rodman,Hyams, 12). Dewey krijoi dhe zbatoi një gjuhëqë kishte potencialin për zhvillime të mëtejshmeduke qenë në përputhje me besimin e tij prag-matik, se nuk ka arsye, përse njeriu duhet tëndalë së mësuari para se ai apo ajo të ndahetnga jeta. Si përfundim, edhe pse John Dewey

nuk e krijoi pragmatizmin, ai i dha atij frymënlinguistike, e cila ishte në tërësi marrëveshje mefilozofinë e plotë pragmatike. Ai e morri me shumëseriozitet peshën e fjalës, pjesërisht sepse, “nësenjë fjalë ndryshon kuptim në ndërlidhje me gru-pet e ndryshme kulturore, atëherë në këtë sh-kallë, komunikimi pengohet dhe për pasojë lindkeqkuptimi” (Dewey, EM, 81). Pragmatizmi, sishkollë mendimi ishte aq i rëndësishëm për të,aq sa edhe krijimtaria pragmatike. Pa dyshim kjogjuhë, në veçanti, u krijua për të mos korruptuaras stilin gjuhësor të përdorur nga kolegët e tij siCharles Sanders Peirce dhe William James asatë të përdorur nga filozofët e vjetër. Ndërsa epërcakton atë, sipas lidhjes me temën erindërtimit të nevojshëm thotë se “kritika e pa-këndshme e filozofive të së kaluarës nuk drejto-het nga këto sisteme në lidhje me urën e më-parshme sipas problemeve të kohës dhe vendit,por në lidhje me esencën në një situatë të ndry-shuar njerëzore” (Dewey, Rec, in Phil, vii).Synimet e tij kanë vërtetuar të jenë edhe më fis-nike. Krijimtaria e tij gjuhësore dhe performancapragmatike nuk kishin misionin e interpretimittë botës në mënyra të ndryshme, por më shumëndryshimin e saj. Ndaj në shumë forma, gjuha etij nuk ndihmoi drejt këtij qëllimi. Kjo nuk lidhetme atë se, gjuha është “mjeti kryesor i qytetërimitdhe pa të, bota sikurse e dimë nuk do të ekzis-tonte” (Fromkin, Rodman, Hyams, 567), porsepse gjuha dhe mendimi janë epiqendra e çdodepërtimi filozofik. Nga ana profesionale, prob-lemi kryesor i tij, që nga fillimi i krijimtarisë e deriditën kur u nda nga jeta, gjendja e pragmatizmitdhe e ecurive ishte nën kujdesin e njerëzimit.Ashtu siç e vuri re natyrshëm Luois Menand,“pragmatizmi gjithmonë ka qenë i kujdesshëmndaj rrezikut se ai do të shndërrohej në një dis-iplinë, e cila do të kthehej në një nga ato gjëra qësjellin mendimtarët profesionistë … Pragmatizmi,që në shkakun e parë lidhet me mënyrën se simendojmë dhe jo se çfarë mendojmë” (Menand,PR, xxvi). Kjo ka qenë një nga mënyrat e të men-duarit të Dewey-it, kur qëllimisht përdori një gju-hë që ofronte një lloj pritshmërie pragmatike.Fjalitë e tij periodike shërbyen si zgjedhje përmessë cilës zhvilloheshin mendimet e tij. Kjo ishtenë harmoni me teorinë e dyshimit. Gjuha e tij emban lexuesin në ankth për frazën e ardhshme,megjithëse tema ngjason me idenë se dyshimikrijon tension në lidhje me atë që do të vijë mëpas. Kjo i përket një strategjie linguistike që ebën shkrimin edhe më efektiv, për shkak se ndry-shon aktualisht përvojën tonë dhe nivelin e tëkuptuarit mbi idetë e tij në mënyrë pozitive. Be-simi se komunikimi është i rëndësishëm nëpërmirësimin e kushteve të shoqërisë, deri nënjë farë mase, pasi “nga të gjitha çështjet, ko-munikimi është nga më të mrekullueshmit … Kurfillon komunikimi, të gjitha ngjarjet e zakonshmei nënshtrohen rikonsideratës dhe ripërtëritjes;ato ripërshtaten për të përmbushur kërkesat ebisedës, qoftë publike, apo bisedë që paraprak-isht quhet filozofi” (Dewey, E&N, 138). Ndaj poe them sërish, se për Dewey-in, qeniet njerëzorejanë krijesa me zakone dhe instinkte, aq sa ndry-she nga Niçja, ai beson fuqishëm në vet-krijimindhe evoluimin e çdo anëtari të shoqërisë, pa-varësisht statusit social. Gjuha e tij pragmatikeështë teori tepër e rëndësishme, “drejtuar ngamodeli” dhe e konvertuar në mënyrë pragma-tike në praktikë. FUND

KRIJIMTARIA LINGUISTIKE E DEWEY-IT DHEPERFOMANCA E FILOZOFISË PRAGMATIKE

Përktheu nga Anglishtja: Irena Papingji

Gjekë Marinaj

Në foto: Gjekë Marinaj

nacional15/ E Diel,29 janar 2012 STUDIM

Horizonti “pritës” i studiuesit Gjekë Marinaj si bërthamë e një globalizmi protonizmik...

Nacional si frymëzuese e levizjeve të reja letrare“Shohim se idetë protonizmike të z.Marinaj kërkojnë ndershmëri deri metafizike. Sepse nuk kërkohet vetëm lexuesi i zakonshëm, por t’i jepet atij dhe e drejta, qëkritika të jetë “kodi” zgjedhor në këtë pritje të zgjedhurish “politik”

Nga Ilir Paja

Nuk është “takimi” i parë me një krijues dhestudiues si Gj.Marinaj. Mendoj, se dhe një ref-erencë biografike ndoshta do ta tejkalontevetë biografinë e tij. Por shkurtimshëm do ndale-sha në dy momente jete dhe ekzistence. I lar-guar nga atdheu dhe i gjendur sot në podiumete inteligjencës amerikane, ( për veprën e tij cili-do lexues mjafton të klikojë dhe do e ketë tëthjeshtë, të kuptojë se, 20 vite arsimim, vepërkrijuese, takime, prezantime të artit dhe kulturëssonë do mjaftonin t’i jepnin një titull, atë të një“kongresmeni” të kulturës shqiptare ).Ndalur në numërin 123 dhe më pas numëra tëtjerë të gazetes mbarkombetare “Nacional”,kemi dyherësh shkrime nga z.Marinaj, ( këtunuk po përmend jo pak esetë e tij mbi risi dheinterpretime mbi eposin tonë kombëtar “Cikli iKreshnikëve”). Në të parin lexojmë interpretimetë artit fotografik dhe në të dytin , kemi prezan-timin e poetit P.Zogaj dhe poezisë së tij nëAmerikë. Këtu do veçoj dhe një kapërcimoqeanik të veprës së Kadaresë, përqafuar plotdëshirë shqiptare dhe ballkanase të njohjes,perceptimit tek amerikanët, inteligjencën kri-juese dhe studiuese të saj mbi shkrimtarin qëNobeli i qëndron mbi krye si kurorëzimi ngaPapa i Skënderbeut, por që s’mundi t’ia ven-dosë dot...Dhe këtë prezantim e kreu më së mirikritiku studiues i një teorie letrare protonizëm ,Gj.Marinaj. Ndoshta për lexuesin jo të zakon-shëm, por , që unë do ta quaja lexuesi masiv epak aktiv, po rendis çështje, që kjo risi inter-pretimi kërkon si kalorës real, e jo donkisho-tesk, të përçojë lajmin e një fitoreje prej Mara-tonomaku: Jo të lajmet vetëm fitorja, por tëçmohet përjetësisht ndershmëria e saj! Prej protonizmit kemi “ krijesat “ si ide të saj:1). Lexuesi dhe studiuesi të priren drejtë nder-shmërisë intelektuale dhe impulseve etike të saj.2). Dialogu serioz në qëndrimet filozofike të kri-tikës në letërsinë globale. 3). Idetë në ndihmë tëesencës historike. 4). Vepra e autorit dhe joreputacioni i favorshëm. Këtë të fundit unë dota quaja si pjellë por e “dënuar” të mbetet je-time... Siç shohim, kjo teori sa letrare, por mëshumë gjithë intelektuale në dobinë e njerë-zores, kërkon të kulmojë në qëllimin ( jo pak tëpërfolur si pëherë nën zë ), të të parit medashamirësi të veprës dhe jo “ vetëshkatërru-ar “ nën kompleks, herë-herë dhe inferior.Duke shfletuar temat, për të cilat protonizmi etrajton letërsinë dhe artet, vëmendja ndalon tekvirtualiteti krijues përballë njeriut tëzakonshëm.sipas studiuesit Marinaj, protonizmika të bëjë me një elektron pozitiv + 1, i cili gjen-det në bërthamën e atomeve. E nëse dokërkonim këtë “super” dhuratë vetëm energjipozitive, tash në kapërcyell të 100 vite të lin-dur e vdekur dhe njëherësh, një ide intepreta-tive në arte, veçanërisht në letërsi, duket si prit-shmëri e një “tranfuzioni” gjaku, ku na duhettanimë e mbrapa të ushqehemi në shëndetin

mendor-qytetar me një bërthamë atomike-njëkomb dhe me një energji + 1 pozitive = human-izëm! Në veprën e estetit francez Raymon Aronme titull “ Opiumi i intelektualëve “, flitet në ka-pitujt e tij nga idetë majtiste, djathtiste, jo“ideologjike” amerikane, deri tek llojet , format erevolucioneve.Në këtë prizëm, libri vë theksinjo tek vepra e tyre, poetë , shkrimtarë, ideologëderi tek filozofët,sesa tek “helmimi” i tyre gatinatyrshëm, sepse ata i dhuruan fatkeqësishtideologjive humanizmin. Sipas studiuesit Aron,këtu nis religjioni fe i shek XX. Autori citon sereformat shoqërore janë prozaike, vetëm imazhii revolucionit mbetet poetik. Nga kjo kuptojmëse ashtu siç të emocionon një poezi pak çaste,ku shpirti e lë veten të mbivendoset mbi gjakunnë trup, aty nis dhe gabimi drejtë fajit tone tëpashmangshëm, ( tek ne për gati 50 vjet),pormëkatet e një “ çasti” kaq poetik në fund të re-citimit “numërojnë “ vetëm poetin…të tjerët uvranë si në padukje. Kultura , sipas R.Aron, ujep sjelljeve shoqërore dhe institucioneve tëndryshme, si janë familja, puna, shpërndarja epushtetit dhe e prestigjit, forma të panumërta,të pashkëputura nga besimet metafizike apo ngadoket e përligjura nga traditat.Në këtë “global-izem” social ( mendoj) se z. Marinaj permes pro-tonizmit kërkon, që artin dhe më shumë duketletërsinë, ta ngrejë në kultin e një horizonti gjith-pëfshirës, ku pritjet të jenë “traditë “ ndersh-mërish! Kjo duket se përngjan me idenë më tëshëndetshme si europiane, por dhe jo pak ameri-kane, në atë , që do ta postulonim si epilog dheprolog njëherësh: “Huanizmi i më të mirëve nukdo pengojë që humanizmi të shtrihet te tëgjithë”. Shohim se idetë protonizmike tëz.Marinaj kërkojnë ndershmëri deri metafizike.Sepse nuk kërkohet vetëm lexuesi i zakonshëm,por t’i jepet atij dhe e drejta, që kritika të jetë“kodi” zgjedhor në këtë pritje të zgjedhurish “politik”…Duke cituar vepën e mësipëme të z.Aron kemi se: Fundi i historisë është një men-dim i Arsyes dhe karakterizon jo njeriun eveçantë, por përpjekjet e njerëzve, të tubuaragjatë rrjedhës së kohës. Ai është “ projekti” injerëzimit ,përderisa ky njerëzim e quan veten tëarsyeshëm. Kështu, sipas mendimit tone, studi-uesi Gj.Marinaj nuk “shfleton” ide letrare, se sakrijon për letërsinë.Nëse kemi një krijues, keminjerëzit “përdorur” si imazhe të tillë.Ndaj vepraletrare është e tyre.Artisti, duket se vetëm tek iadhuron pret prej tyre të “zbulojnë” këtë energjipositive,të cilët njerëzit duket se e harrojnë, jopak dhe vetëdijshëm… Tani kemi letërsinë tone,mjaftë komplekse në identitet, kjo vetëm pas vitit1945. Pothuaj çdo vit, shtypi, mediat, auditoretuniversitare, konferencat shkencore, botimetbrenda dhe jashtë, kërkojnë t’i japin asaj, praletërsisë post vitit 45 jo vendin (dikur), por roline atëhershëm sa censurues, por dhe aq auto-censurues. Po citojmë sërish veprën “Opiumi iintelektualëve” ku lexojmë, se në art barasvleri i

së vërtetës është cilësia. Në rastin tone kjo “cilë-si” ishte jetesë mbijetesë, thënë më thjeshtë;një shoqëri që ushqehej me shpresa idesh, sesa prekte të mirat materiale. Pëfundimi: një art kumediokriteti vetë kishte nisur të kishte si “uripo aq dhe etje”…Gjithsesi autori që “mbijetesënmoderne” e ngriti në legjendë historike ishteKadareja.Krijoi kryeveprën e një atdheu, ku eshkuara duket se “ngushëllonte” tëtashmen…Për të mos vetëshkatërruar të nesër-men! Protonizmi ose më saktë “jam” pro! I njëvazhdimësie izmash! Kjo ka dhe arsyen e vetmendojmë.Sot në termin Globalizëm, arti dheletërsia gjendet në “pragun” nga ku duket se dodalë për të krijuar një strehë të Re! Sipas z.Marinajduket se Ai e ndjen këtë pritshmëri. Jemi në post-modernizëm, kur na duhet të pyesim: po passaj???...Anëtarët e familjes oborrtare disa shek-ullore të IZMAVE, nga Klasicizmi e deri tani nëpost modernizëm, ( këtu përjashto RealizminSocialist. Ky “fëmijë” fatkeqësisht birtenardiesh...por që “pijnë” nga i njëjti gjak vël-lazëror me Gavroshin...), na japin jo zgjidhje, asnjë prirje që mund ta pjellë një shtet-planet.Duketse përpos teorisë së interpretimit Protonizëm,do kemi një teori humaniste më parë. Arti sot, nëmbi vitet 2000 është më shumë “arsye” e men-dimit se sa “krijesa” muzash.Kjo ka një shpjegim

teorik dhe real. Njerëzimi pothuaj përfton gjithëllojet e dijeve, e për të mbërritur tek metafizika,dijes i duhet arti si ende betejë me irealen pa uzbuluar, dhe , jo një lexues, por të gjithënjëherësh. Ndoshta thënë në mënyrë figurative,letërsia ndjek pas akoma njërën ëndërr të dijes! E atëherë, nëse idetë sipas protonizmit janë nëkërkim të esencës historike, studiuesi i mësipërmyni, na dhuron mjetin e vetëm për të mbërriturtek e vërteta absolute e artit, atë të mbërritjestek Ai njeri, që ka kohë që ndjek imazhin mëmetafizik, fshehur por pa ndrojtjen “favore” siautorësi! Në idetë amerikane mbi shoqërinë thu-het: Se idetë shkojnë bashkangjitur me rendinreal, pa i tradhëtuar mendimet dhe pa flijuar ren-din! Ajo, që mungon në shoqërinë shqiptare,ka të bëjë, me atë, që rendi flijohet para gjithçka-je, kur sipas një përfaqësuesi të denjë në di-asporën “moderne”, atë të z.Marinaj, human-izmi duhet të jetë jo ideja gjithpërfshirëse, porkodi gjenetik modern!

U mbajt tribuna “Dasma Shqiptarenë Preshevë e rrethinë, dikur dhe sot”

Për dy ditë rresht zhvilloi punimet e sesionitshkencor të Tribunës shkencore, në Shtëpinë eKulturës “Abdullah Krashnica” mbi dasmënshqiptare rreth 20 referues vendor dhe mysafirë,studiues nga gjitha trojet etnike shqiptare, ngaKosova, Shqipëria e Maqedonia.Nën organiz-imin e Shoqatës për Trashëgimi dhe KrijimtariKulturore në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë

është mbajtur sesioni shkencor i Tribunën metemë : “Dasma Shqiptare në Preshevë e rrethinë,dikur dhe sot”.Në këtë tribunë janë shqyrtuardhe trajtuar një sërë raportesh nga referuesit,kryesisht studiues dhe njohës të mirë të tra-ditës sonë kombëtare, mbi dasmën shqiptare nërajonin e Preshevës, Bujanocit, Medvegjës,Gjilanit, Shkupit, Kumanovës, e shumë vendetjera shqiptare.Pjesëmarrësit e kësaj konference janë studiues vendore dhe mysafirë nga gjithaqendrat shqiptare si: Prof. Dr. Mustafa Ibrahi-mi, Demir Krasniqi, Hysen Këqiku, Mr. HajrullaMustafa, Xhemaledin Salihu, Mr. Mustafë Hazi-ri, Enkel Rexhepi, Amir Latifi, prof.Dr. AgronXhagolli nga Instituti i Kulturës Popullore nëTiranë, prof. Dr. Hamit Xhaferi, prof. Dr. Gjova-lin Shkurtaj, Leonora Shkurtaj, prof. Dr. NebiDervishi, Riselda Sejdija, Jonuz Fetahaj, Mr.Ferid Selimi, Dr. Nevrije Bislimi,prof. Dr. FatmirSulejmani, Akademik prof. Dr. AleksandërStipçeviq, Dilaver Kryeziu, Sami Pirraj, Dr. Hatix-he Ahmedi, Av. Agron Isa Gjedia etj.Kryetari ishoqatës për Trashëgimi dhe Krijimtari Kultur-ore në Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë, Z.Xhemaledin Salihu e hapi këtë tribunë Shken-core me nje fjale pershendetese.

16/ E Diel,29 janar 2012nacional STUDIM

Kur lexova librin “Protonizmi” i Marinaj, botu-ar nga Shtepia Botuese “Nacional”, më la për-shtypjen se ai do ta lexonte me dëshirë një ve-për të lënë mbi tryezën e punës, edhe pa emrine autorit dhe të atij që mund ta kishte referuar,duke menduar për tingëllimën e ndjesisë qëvepra i la, ashtu siç bën një i verbër, i cili përvi-jon në mendje çdo detaj të sendit që përdëgjontë bjerë e të zhurmojë përtokë. Protonizmi i tijmë la përshtypjen se ai është fillimisht “lex-ues”, një lexues i shëndetshëm. Dhe të gjithë edimë se nuk është e lehtë të jesh lexues. I kenivënë re promovimet e zakonshme të aksh au-tori? Vetë shkrimtarët, kolegët e atij që “nunë-zon” veprën, nuk marrin mundimin ta shfletojnëlibrin që i ka dhuruar autori (i cili gjithnjë rri meshpresën se dikush do ta përflasë siç duhetveprën, jo jetën private të tij), duke e shndërru-ar promovimin vetëm në një vend sehiri ku pi-het ndonjë gotë verë e flirtohet nga pak. Pra,është vështirë të jesh lexues i mirë, t’i lesh tëlira ndjesitë e tua të shkojnë aty ku një “e thënë”të ngacmon mendjen, të bën përshtypje, të bëntë përftosh natyrshëm perceptime, ndjesi, shije;është vështirë ta lësh hundën të të drejtojë nëvend të syve apo veshëve. Dhe, pastaj, pasnjë rileximi, vjen shtjellimi i mendimit kritik, tjer-rja. Kjo gjithnjë më ka ngjarë me ripërtypjen eushqimit nga lopët: ulur rehat, me pikëpyetjenëpër dhëmbë, qetë-qetë, duke vështruar hor-izontin. Por jo të gjithë e dinë se procesi i tretjesnuk përfundon te gjuha.Kritiku është shkopi i të verbrit për letrarin, krye-sisht për poetin, të cilit tashmë i është trondi-tur edhe piedestali, edhe auditori. A është nëproblematikë kaq horizontale edhe letërsia nëbotë? Kam përshtypjen se jo, sepse, përveçinstitucioneve analizuese dhe vlerësuese, atjefunksionon edhe përzgjedhja e enteve botuese,gjë që këtu tek ne ende nuk është kanalizuar.Ta them më thjesht: nëse atje funksiononmbledhja e diferencuar, ne i fusim të gjitha nënjë kosh. Filtri i parë është pikërisht shtëpiabotuese, të cilës i drejtohet një autor. Ajo merrpërsipër jo vetëm miratimin (nëse kjo vepër ipërshtatet politikës dhe synimeve të saj, veçorime të cilat ajo ka krijuar fytyrën dhe lexuesin esaj), por edhe promovimin dhe prezantimin para

lexuesit. Nuk ma merr mendja se në Shqipëri tëdrejtohesh në një shtëpi botuese (edhe sikur tëkesh bërë veprën më të turpshme të mundshme),të ndodhë të ta mbyllin derën. Mjaft të paguash.Kjo gjë sjell një kaos, një mjegullnajë ku të gjithëngatërrojnë këmbët. Kjo bën të ndodhë që kri-tiku, për të gjetur “lëndën e parë” për studimin etij (edhe pse ofertat për kritikën janë kaq të den-dura sa stendat e tregtarëve në tregun e madh)të mos jetë gjithnjë i kënaqur me atë që gjen apoi vjen në dorë.Por, është e pranueshme nga të gjithë se njësipërmarrje revolucionarizuese është kryekëpute vështirë, dhe, jo vetëm sepse duhet të prekë tëdyja brigjet (letrarin dhe kritikun, të cilët së bash-ku bëjnë produktin), por kryesisht për faktin sefiltri rrezikon të përmbytet nga tejmbushja mepretendues se shkruajnë (ata botojnë shpeshnë rrjetet sociale, por shkruajnë si trup i vetëm,gjysmat në formate klasike të vjetruara, gjysmatjetër kokë e këmbë në hir të modernitetit, dukekrijuar abstragime që as vetë nuk i kuptojnë).Ata nuk dinë çfarë janë dhe çfarë bëjnë. Dhe, takapësh hollë, as që u duhet të jenë të vetëdijshëmpër këtë. Edhe kritikët në Shqipëri janë ndarë nëdy rryma: kritikët “profesionistë”, të cilët mar-rin rolin e peshkatarit, të peshkatarit të llojit tan-garlliks, që kur u bie në grep një peshk i vogël elëshojnë në ujin e vet (sepse shumica syreshvuajnë kompleksin: “je i madh kur merresh me tëmëdhenjtë”), ose ndodh kryekëput e kundërtame kritikët e dorës së dytë, të cilët për çdo fijeautori që u del para, e fryjnë shkrimin si aerbag,duke pretenduar se kanë zbuluar talentin e shek-ullit.A ka shpresë një talent, sado në fillesa, tëshpresojë se vepra e tij “e bërë mirë” do ta për-ftojë lexuesin e vet edhe pse “peshk i vogël”(sepse, të jemi të ndërgjegjshëm: një poet aposhkrimtar i afirmuar, i ngujuar tashmë në murin eletërsisë, dihet që e ka të sigurt, si lexuesin, poaq edhe kritikun e tij)? A ka një shpresë senëpërmjet një kritike të mirë e profesionale lex-uesit t’i bjerë muri i ftohtësisë e do të rendësërish pas ushqimit të tij të shëndetshëm, njëletërsie po aq të mirë, me të cilën ai qe mësuar?Pra, në këtë kuptim, kritiku nuk është më shumënë funksion të shkruesit, sesa në funksion tëlexuesit, të cilit po i vyshket përditë dëshira tëlexojë eksperimentalitete, duke qenë se e ndienmungesën e vlerësimit profesional. Lexuesitkanë nevojë për “fletë të verdha” të qytetit tëshkruesve, në mënyrë që të ndihen “qytetarë tëletërsisë”. Sa shpesh nëpër kohëra poetët, megjakun e guximit kanë shqyer tabutë, zinxirët,terroret më të egra, duke ngritur në revolucionmendjesor e kulturor njerëzit! A mundet kritikatë luajë rolin e një bakteri ekuilibrues që shndër-rohet në vaksinë për të shëruar letërsinë ngazallamahia e kaosit të zhurmshëm ku është zhy-tur?Duke lexuar Gj. Marinajn, shkrimet dhe teorinë etij protoniste, duket sikur kjo është e mundur.Këtë shpresë e ndien kur lexon se për të shpre-

Teoria protoniste duhet të mësohetnë universitetet shqiptare

hur mendimin e tij për veprën e dikujt, atij i vjennatyrshëm, pa sforcime, pa lajlelule, pa stërgja-time, “duke i rënë gjërave në kokë”, gjë që tre-gon profesionalizëm, duke i siguruar lexuesitshpresën se kritika “është shëndoshë e mirë”,është e “hapur për publikun” dhe, këtë të fun-dit të bën ta besosh teorine e tij mbi proton-izmin.Por, a e progreson (ushqen) teoria e proton-izmit shpresën se pas një “virusi” që mund tëpërhapet ndër kritikët tanë (sin do Zot) si njëreflektim, do të mund të paqësojë pH-in e shkr-ijimtarisë në Shqipëri apo janë thjesht ëndrra nëdiell? Kimia e shkruesve në Shqipëri ka nevojëpër një elektrodë drejtuese, orkestruese, e gatipublike për të drejtuar elektronet e kaosuaratë lexuesit. Por, a ka terren të përshtatshëmpër zhvillimin e pozitivizmit protonik të z.Marinaj? A do të drejtkuptohet teoria e tij? Ekeqja është se terreni praktikisht është i kara-melosur më shumë se ç’duhet. Ka autorë të rinj(një prej të cilëve jam) që parapëlqejnë të fshi-hen në ferrën e vet (tkurren të krijojnë familjen elexuesve të tyre të dashur e të ngrohtë), sesa tëpranojnë që kritikët ta bëjnë raketake veprën etyre, duke fyer kështu edhe lexuesin, edhe shk-ruesin. Por, këta janë të paktit, sepse të shumtëtnuk e kuptojnë dhe kapen pas kritikëve si i mby-turi pas fijes së barit (pa e kuptuar se fija e baritështë po aq lundruese në rrjedhë, po aq sa ata),thjesht sepse atyre u leverdis, sepse vetëm kësh-tu mund të dalin në sipërfaqe: kanë nevojë përpasaportën e emrit të kritikut. Kritikët, çuditër-isht ngjashëm, i mbushin shkrimet me lavde,prej të cilave u vjen era lajkë. Kjo ndodh sepse,ndryshe nga kudo, kritika paguhet nga autori,ose ka raste, kur njëra nga palët është femërore,marrëdhënien e tyre e drejton gjilpëra magne-tike e flirtit. Ky lloj “korrupsioni moral”, duketse do të ketë jetagjatësi sa kohë që shkrimetkritike nuk do të lindin prej cytjes së autorëve,por do të lindin si nxitje e pasionit, ngacmim iprofesionit të kritikut. Por, a keni menduar ndon-jëherë se ç’përqindje pozitivizmi (protonizmi)mbart ky “terren” vlerësimi lajkor që përmendëmpak më lart? A nuk mendoni se kritika te ne, sifillim duhet të tregojë tehun e saj krasitës, nëvend të “ujitjes ledhatare”? Pozitivizmi (proton-izmi), a do të kuptohet drejt nga përdoruesit e tijkëtu te ne?Kritika ka nevojë të krijohet nga individë dhe tëmerret me vepra, jo me mendësinë “mall shum-ice” për konsum. Me shkrimin e tij kritikupothuajse përcakton “bar-kodin” e një vepre,natyrisht duke bërë kujdes se interpretimi kritikështë “vepra e tij”, është emri i tij, është ai “dorë-zani” mes krijimit dhe lexuesit. Është e kup-tueshme që kritikët të jenë të paktë në numër(ne kemi universitete “prodhuar artistë”, nukkemi as degë të vetësishme për të shkolluar kri-tikë arti) dhe, duke përjashtuar të dobëtit dheeksperimentalët, ata mbeten pak sa gishtat edorës, gjë që ia shton përqendrimin problema-tikës. Ne “ecim me hapin e kohës” në ofrimin e

teknologjive, shërbimeve dhe bizneseve mëbashkëkohore, por ende deri më sot nuk ka bërëpërpjekjen serioze për të synuar të ndërtojë njëinstitucion vlerësimi. Të thuash se për këtë nukështë nevoja, nuk ma do mendja, sepse, a i keninumëruar sa organizata të ashtuquajtura letrarehapen çdo vit e që vardisen të grumbullojnë samë shumë artdashës të vegjël, (të cilët janë tëpanumërt), duke vënë në karrem emrin e ndonjëtë madhi, bëjnë ndonjë konkurs e shpërndajnëdy-tre çmime (cilësia e të cilëve është shumë largtë vërtetës). E gjithë situata lyp nevojën që tëbëhet diçka lidhur me këtë.Siç e vutë re, besoj se pikërisht kritikës profesio-nale i bie barra në një farë mënyre ta marrë situ-atën në dorë, për të bërë diçka të mirë për letërs-inë (dhe për veten), e cila çdo ditë e më shumëpo shndërrohet në pellgaçe. Të gjitha këtopikëpyetje shtrojnë kërkesën konkrete që kjo tëinstitucionalizohet në sferat shkolluese të sh-kencës së kriticizmit dhe jo vetëm të fushatizo-het. Do donim që teoria protoniste të kishte pro-jekte të realizueshme në universitete shqiptareqë shënjestron profesionalizëm të nevojshëm përtë gjithë. Protonizmi, për të cilin flet dhe prak-tikon z. Marinaj, shpresojmë të gjithë të jetë një“teori konkrete”, përvijim i një sistemi vlerash(natyrisht, duke respektuar shijen e shumël-lojshme të letërsisë).E solla të gjithë këtë problematikë e shtyrë ngashqetësimi (sepse, siç themi në shqiptarët: “gju-ha vete ku dhemb dhëmbi”) dhe nga shpresa qëndjeva kur lexova pjesët kritike të z. Marinaj, dukeparë në të kritikun profesional për të cilin ju folapak më lart e për të cilin të gjithë do të kishimnevojë të gjithë, por që pa dashje i kam sugjeru-ar atij një rol, për të cilin nuk di sa është e mun-dur ta vërtetësojë. Unë ju fola si një lexues qëpëlqen gjënë e bërë mirë (krijim të jetë kjo a kri-tikë); unë ju fola vetëm për shpresë... I uroj z.Marinaj sa më shumë punë të frytshme e tëkënaqshme, për veten dhe për ne!

“Por, a e progreson (ushqen) teoria e protonizmit shpresën se pas një “virusi” që mund të përhapet ndër kritikët tanë (sin do Zot) si një reflektim, do të mund tëpaqësojë pH-in e shkrijimtarisë në Shqipëri apo janë thjesht ëndrra në diell? Kimia e shkruesve në Shqipëri ka nevojë për një elektrodë drejtuese, orkestruese, egati publike për të drejtuar elektronet e kaosuara të lexuesit. Por, a ka terren të përshtatshëm për zhvillimin e pozitivizmit protonik të z. Marinaj”?

“Protonizmi, si një “teori konkrete”, përvijim i një sistemi vlerash

Nga Rudina Çupi