Mojej Żonie

ŁUKASZ PRZYBYŁO

CHARKÓW-DONBAS 1943

BellonaWarszawa

OD AUTORA

W książce tej chciałbym przedstawić przebieg bitwy na południowym skrzydle frontu wschodniego w lutym-marcu 1943 r., toczącej się wokół Charkowa i w Donbasie. Rozwijająca się ofensywa zimowa Armii Czerwonej, roz­poczęta pod Stalingradem, osiągnęła wtedy etap, w którym los II wojny światowej mógł stać się zupełnie inny. Duża część sił III Rzeszy na froncie wschodnim zagrożona została okrążeniem i zniszczeniem. Tematem tego opraco­wania jest sposób, w jaki Wehrmacht uniknął klęski na skalę znacznie większą niż Stalingrad. Jednocześnie warto zauważyć, że tereny wschodniej Ukrainy z wielu powodów były bardzo istotne dla Niemców i Rosjan. Charków był drugim co do wielkości miastem Ukrainy (czwartym w ZSRS) i stolicą jej wschodniej części, wielkim węzłem kolejowym, stolicą okręgu przemysłowego, siedzibą władz okupacyjnych, centrum remontowym oraz magazynowym. Kontrola nad tym miastem, zarówno dla Hitlera, jak i dla Stalina, była kwestią prestiżu. Donbas to przemysł i zasoby naturalne — panowanie nad nim to były rzeczywiste korzyści ekonomiczne.

W historiografii anglo- i niemieckojęzycznej starcia wokół Charkowa w 1943 r. definiuje się jako trzecią bitwę

o to miasto, zaś w sowieckiej były wiązane z operacjami Armii Czerwonej — „Gwiazda” i „Galop”. Potyczki trwające wokół Charkowa i w Donbasie przez luty i marzec 1943 roku były o tyle istotne, że ich skutki stały się przyczyną niezmiernie ważnych decyzji operacyjno-strate­gicznych obu stron konfliktu. Strategiczne następstwa trzeciej bitwy o Charków przedstawione są w ostatnim rozdziale niniejszego opracowania.

W zmaganiach o stolicę wschodniej Ukrainy i Donbas istotną rolę odgrywały dywizje Waffen-SS, będące główną siłą zaczepno-obronną armii niemieckiej w tych starciach. Właśnie w okresie bitwy o Charków dywizje te zaczęły odgrywać rolę „straży pożarnej” frontu wschodniego. Dlatego też ich dokonania bojowe będą jednym z ważniej­szych wątków niniejszej książki. Nie jest to powodowane niezdrową fascynacją autora jednostkami SS, ale ma uzasadnienie w istotnych faktach.

W tzw. wiedzy popularnej na temat frontu wschodniego, jak i całej II wojny światowej, funkcjonuje wiele mitów dotyczących zarówno strony niemieckiej, jak i sowieckiej (czy ogólnie alianckiej). W Polsce, należącej do 1989 r. do bloku państw socjalistycznych, historia ostatniego konfliktu światowego była w dużym stopniu zafałszowana. W szcze­gólności zmagania sowiecko-niemieckie często przedsta­wiane były nieprawdziwie. Często też istotne fakty i dane pozostawały niedostępne. Dlatego niektóre stawiane przeze mnie tezy mogą wydać się Czytelnikowi kontrowersyjne; jednakże sformułowane one zostały w oparciu o wnikliwąi krytyczną analizę popartą źródłami, które przytaczam w przypisach i bibliografii.

Na koniec parę uwag o zastosowanym nazewnictwie i terminologii. Zdecydowałem się na wymienne stosowa­nie terminów (we wszystkich ich formach gramatycz­nych) „sowiecki” i „rosyjski”, mimo że to pierwsze określenie może być odczuwane przez polskiego Czytel­

nika jako pejoratywne, a drugie nie oddawać rzeczywis­tości (w Armii Czerwonej walczyli również Uzbecy, Ukraińcy, Kazachowie itp.), unikam zaś stosowania przymiotnika „radziecki”. Wynika to z faktu, iż bliższa jest mi perspektywa opracowań anglojęzycznych i trady­cja II Rzeczypospolitej niż nowomowa PRL-u.

Skróty i akronimy, dotyczące armii niemieckiej, są zgodne na poziomie taktycznym z historiografią niemiec­kojęzyczną, np. II/„Der Führer” oznacza 2 Batalion 4 Pułku Grenadierów Pancernych SS „Der Führer” 2 Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Das Reich”. Jak widać, znacząco oszczędza to ilość farby drukarskiej potrzebnej do opisu! Opisując jednostki niemieckie od poziomu dywizji wzwyż i wszystkie poziomy armii sowieckiej, starałem się zachować sposób opisu obecny już w polskiej historiografii. Podobnie starałem się postąpić w zakresie nazw miejs­cowości i rzek. Spis użytych skrótów i akronimów, porów­nawcza tabela rang wojskowych oraz niektóre struktury organizacyjne wojsk przedstawione są na końcu książki w postaci załączników.

Ze względu na rozmiar tej książki i jej popularnonaukowy charakter nie oparłem się na dokumentach archiwalnych w sposób bezpośredni, ale za pośrednictwem źródeł przy­toczonych w bibliografii. Wszystkie tłumaczenia z języka angielskiego zamieszczone na stronach tej książki są mojego autorstwa.

Za pomoc w zbieraniu, udostępnianiu i opracowywaniu materiałów chciałbym bardzo podziękować Markowi C. Yergerowi, Mike’owi Sirotinowi, Darkowi Piszczatow­skiemu, Zenkowi Cicheckiemu i Michałowi Skowrońskiemu. W szczególności chciałbym podziękować swojej żonie za cierpliwość w sprawdzaniu i poprawianiu tekstu — którego była pierwszym czytelnikiem.

Rozdział ISYTUACJA NA POŁUDNIOWEJ FLANCE FRONTU WSCHODNIEGO NA PRZEŁOMIE 1942 i 1943 ROKU

Bitwy na południowym skrzydle frontu wschodniego zimą 42/43 podzielić można na trzy fazy. W fazie pierwszej, trwającej od 19 listopada do 23 grudnia 1942 r., Wehrmacht starał się utrzymać na swych pozycjach nad rzeką Czir i Donem w celu wykonania kontruderzenia w kierunku Stalingradu i odblokowania okrążonej 6 A. W drugiej fazie, po odparciu przez Rosjan ataków niemieckich, GA „Don” i „A” znalazły się w sytuacji, w której groziło im całkowite okrążenie i zniszczenie. W okresie od końca grudnia 1942 r. do połowy lutego 1943 r. Niemcy starali się uniknąć takiego rozwoju sytuacji, blokując sowieckie próby zdobycia Rostowa i osiągnięcia wybrzeża Morza Azowskiego. W trzeciej, ostatniej fazie, trwającej od połowy lutego aż do wiosennych roztopów, Wehrmacht ustabilizo­wał sytuację na południu frontu poprzez szereg operacji zaczepnych, określanych mianem trzeciej bitwy o Charków.

19 listopada 1942 r. Armia Czerwona zaczęła swoją wielką ofensywę o kryptonimie „Uran”. W ciągu czterech dni 6 A niemiecka oraz elementy armii rumuńskich zostały okrążone w okolicach Stalingradu. Atak radziecki nie był dla Wehrmachtu

aż tak wielkim zaskoczeniem, jak starają się to przedstawić, choć z różnych przyczyn, obie strony konfliktu. Już dwa tygodnie przed atakiem dowództwo GA „B” otrzymywało pewne informacje od podległych jednostek o koncentracji Armii Czerwonej i dużym prawdopodobieństwie zimowej ofensywy1. Jednak jej rozmiar był olbrzymim szokiem dla kierownictwa wojskowo-politycznego III Rzeszy. Wynikał on z niedoceniania możliwości mobilizacyjnych i produkcyjnych ZSRS oraz z zastosowanej przez Armię Czerwoną strategii dezinformacji i maskowania przygotowań do ofensywy — po rosyjsku działania te określane były mianem maskirowki.

Według danych Fremde Heere Ost2 z 6 listopada Sowieci nie mieli wystarczających sił do ofensywy na południu frontu. Wywiad niemiecki prawidłowo rozpoznał koncentra­cję sił Armii Czerwonej naprzeciwko GA „Środek” oraz „Północ” i uznał, że jakiekolwiek uderzenie w okolicy Stalingradu może mieć tylko bardzo ograniczone cele, np. przecięcie linii kolejowej w kierunku tego miasta w sektorze 3 A rumuńskiej, ze względu na brak dostatecznych sił na atak w dużej skali.

W rzeczywistości w operacji „Uran” dowództwo so­wieckie osiągnęło stosunek sił w skali 2:1. Biorąc jednak pod uwagę, że duża część zgrupowań w okolicy Sta­lingradu należała do Rumunii i to one przyjęły na siebie główne uderzenie, to stosunek sił w miarę rozwijania się bitwy zwiększał się na korzyść Armii Czerwonej. Stawka3 zaangażowała w operację stalingradzką 1 143 500

1 Earl F. Z i e m k e , Stalingrad to Berlin, German defeat in the East, s. 49.

2 Fremde Heere Ost — Armie Obce-Wschód — wydział niemieckiego wywiadu wojskowego, zajmujący się oceną sił Armii Czerwonej.

3 Stawka — termin został przyjęty jako opisujący cały system dowo­dzenia Armii Czerwonej, w skład którego wchodził: Sztab Generalny, Komitet Obrony Państwa (GKO) i Kwatera Naczelnego Wodza czyli właściwa Stawka. Uproszczenie to jest o tyle usprawiedliwione, że wszystkie te instytucje przenikały się nawzajem w bardzo dużym stopniu,

żołnierzy, 894 czołgi, 13 451 sztuk dział i moździerzy oraz 1115 samolotów — siły te stanowiły część frontów Połu­dniowo-Zachodniego, Dońskiego, Stalingradzkiego i Flo­tylli Wołżańskiej4.

Początkowo dowództwo niemieckie skupiło się na dzia­łaniach zmierzających do odblokowania 6 A w Stalin­gradzie. Paulus otrzymał z jednej strony wielokrotne zapewnienia Hitlera, że przełamanie okrążenia jest pewne, a z drugiej zmuszony został rozkazami do pozostania w kotle i rezygnacji z prób przebijania się przez sowiecki kordon.

Jednak stworzenie efektywnego systemu obronnego było w przypadku sił okrążonych pod Stalingradem bardzo trudne. Wynikało to z wykrwawienia się dywizji uczest­niczących w szturmie miasta, słabego zaopatrzenia 6 A w czasie oblężenia oraz nieprzygotowania pozycji obron­nych na zachód i południe od miasta. Umocnienie tych kierunków było podwójnie utrudnione ze względu na porę roku i brak materiałów budowlanych (szczególnie drewna). Sowieci, doskonale zdając sobie z tego sprawę, właśnie stamtąd przeprowadzali swoje ataki, zmierzające do lik­widacji okrążonych wojsk niemieckich. Dodatkowo jedyna dobrze rozbudowana pozycja obronna 6 A na północnym odcinku „kotła” została opuszczona na rozkaz dowódcy LI Korpusu gen. Waltera von Seydlitz-Kurzbacha w celu wymuszenia na Paulusie natychmiastowego wyłamania się z okrążenia. Przyszły feldmarszałek nie poddał się jednak presji, a skutkiem akcji Seydlitza było utracenie jedynej dobrze ufortyfikowanej pozycji obronnej w „kotle” stalin- gradzkim i zniszczenie 94 DP, zaskoczonej przez Sowietów w czasie wycofywania się.

np. oficerowie Sztabu Generalnego byli przedstawicielami Stawki na froncie.

4 David M. G1 ant z, Jonathan H o u s e , When Titans Clashed. How The Red Army Stopped Hitler, s. 134.

Problem obrony 6 A w Stalingradzie pogłębiał brak zapasów i nieadekwatne do potrzeb zaopatrzenie z powie­trza. Niewielka ilość paliwa zmusiła Paulusa do unie­ruchomienia czołgów i dział szturmowych w roli bunkrów wzmacniających linię obrony, zamiast stworzenia rucho­mego odwodu przeznaczonego do kontrataków bądź prze­prowadzenia wyłamania się z okrążenia. Wysoce krytyczną sytuację 6 A pogłębiały niewystarczające zapasy amunicji, w szczególności artyleryjskiej, oraz wspomniany już brak materiałów budowlanych.

Zaopatrzenie lotnicze, niewystarczające od samego po­czątku, miało jeszcze tę wadę, że zaangażowano w nie jednostki bombowców (głównie He-111), które przez to nie wykonywały misji stricte bojowych. Uniemożliwiło to wspomożenie wysiłków Mansteina w celu odblokowania 6 A w najbardziej krytycznym momencie.

Z przyczyn taktyczno-logistycznych wspomnianych po­wyżej, Stalingrad nie był twierdzą (Festung Stalingrad), która mogłaby oprzeć się naporowi Sowietów — a już na pewno nie do wiosny 1943 roku. Bez przygotowanych pozycji obronnych i niezbędnych zapasów 6 A musiała ulec Sowietom, chyba że powiodłaby się próba przełamania blokady lub przebicie z „kotła”.

Do 30 listopada siły sowieckie zorganizowały silną obronę na wewnętrznej i zewnętrznej linii okrążenia, jednak ilość sił niemieckich odciętych w Stalingradzie znacznie przekroczyła przewidywania planistów sowiec­kich. Likwidacja okrążonego zgrupowania Wehrmachtu musiała więc wymagać dużo więcej czasu i sił, niż zaplanowała to Stawka i Stalin. 6 A związała siedem armii sowieckich (21, 24, 57, 62, 64, 65, 66) oraz znaczne zasoby materialne, logistyczne i sztabowe na okres dwóch i pół miesiąca.

Odpowiedzią Hitlera na kryzys na południowym skrzydle frontu wschodniego było utworzenie 20 listopada 1942 roku

GA „Don” (na bazie sztabu 11 A) pod dowództwem feldmarszałka Ericha von Mansteina. Był on uważany tak przez swoich kolegów, jak i wrogów za największy umysł operacyjny, jaki posiadał Wehrmacht w II wojnie światowej.

* * *

Mansteina uważa się za autora planu kampanii francuskiej w 1940 r., w którym manewr niemieckich sił pancernych przez Ardeny przesądził o wyniku całej kampanii; jednak forma, w jakiej założenia ofensywy zostały przekazane Hitlerowi, spowodowała, że przyszły feldmarszałek szyka­nowany był przez szefostwo OKH. Pierwszym powodem tych szykan była „krnąbrność” Mansteina, czyli nieprze­strzeganie drogi służbowej i nieposłuszeństwo okazane szefostwu OKH. Drugim powodem były jego powiązania z ekipą poprzedzającą Haidera i Brauchitscha, której odsunięcie w 1938 r. spowodowało załamanie się błys­kawicznej do tej pory sztabowej kariery Mansteina.

Od całkowitego zapomnienia „uratowała” przyszłego feldmarszałka kampania przeciwko Polsce w 1939 r. oraz von Rundstedt, który wybrał go sobie na szefa sztabu swojej GA „Południe”. Po zwycięskiej kampanii w Polsce dowództwo GA „Południe” przemianowane zostało na dowództwo GA „A” i zostało przeniesione nad granicę francuską. Od samego początku zarówno Rundstedt, jak i Manstein krytykowali plan kampanii przeciwko Francji, który miał być powtórzeniem planu Schlieffena z I wojny światowej, tyle tylko, że z zastosowaniem zmasowanych sił zmotoryzowanych i pancernych. Wojska Francji i Wiel­kiej Brytanii przygotowywały się na przyjęcie dokładnie takiego rodzaju niemieckiego ataku. Tego właśnie obawiał się Manstein. Przy względnej równowadze sił, panującej między Wehrmachtem a armiami aliantów, istniało duże prawdopodobieństwo, że operacja przeciwko Francji prze­

rodzi się w konflikt na wyniszczenie, czego armia niemiecka powinna według niego ze wszystkich sił unikać. Incydent, mający miejsce jeszcze w 1939 r., kiedy to niemiecki samolot łącznikowy z oficerem wyposażonym w plany inwazji na Francję poprzez Belgię wylądował z powodu złych warunków pogodowych po złej stronie granicy, spowodował, że Manstein kolejny raz próbował wpłynąć na OKH, aby zmieniło swoje plany podboju Francji.

Za uporczywość, z jaką starał się on wpłynąć na Haidera i Brauchitscha, przyszły feldmarszałek został ukarany prze­niesieniem na stanowisko dowódcy korpusu piechoty w Szcze­cinie. W drodze na nowe stanowisko dowodzenia Mansteinowi umożliwiono spotkanie z Hitlerem, któremu przekazał zało­żenia swojego planu. Główną rolę odgrywał w nim manewr skoncentrowanymi siłami pancernymi nie przez Belgię, ale przez uważane za niedostępne Ardeny. Führer był zachwycony— przełożeni z OKH mniej. Hitler zapamiętał Mansteina, aczkolwiek zdecydował się nie ingerować w decyzję OKH i zostawił go na zajmowanym przez niego stanowisku dowódcy korpusu piechoty. Haider i Brauchitsch po wspania­łym zwycięstwie w kampanii francuskiej uznali przyszłego feldmarszałka za tak niebezpiecznego, że planowali go wysłać do Norwegii lub ,41a pustynię” jako dowódcę powstającego właśnie Korpusu Afrykańskiego (DAK).

Jednak w operacji „Barbarossa” — nie bez wstawiennictwa Fiihrera — Manstein otrzymał dowództwo LVI KZmot (w trakcie „Barbarossy” przemianowano KZmot na KPanc), który znalazł się w składzie 4 GrPanc GA „Północ”. Manstein wyróżnił się na tym stanowisku, a co ważniejsze, dowodził jednostkami pancernymi „w polu”, poznając ich ograniczenia i mocne strony. 12 września 1941 r. otrzymał nowe stanowisko— dowódcy 11 A, której dotychczasowy dowódca gen. płk. Eugen Ritter von Schobert został śmiertelnie ranny. Po raz kolejny Manstein wyróżnił się w niezwykle trudnej i długiej kampanii na Krymie, za co otrzymał zasłużenie stopień

feldmarszałka. Zdobycie Sewastopola nastąpiło w „szczycie” letniej kampanii 1942 r. na wschodzie. Nowo mianowany feldmarszałek zaczął być uważany przez Fiihrera za swego rodzaju „tajną broń”, mającą służyć ożywieniu ducha ofen­sywnego Ostheer. Na początek otrzymał zadanie zdobycia Leningradu, jednak potężna ofensywa sowiecka pokrzyżowała te plany, a siły przerzucone spod Sewastopola musiały wzmocnić zewnętrzny pierścień okrążenia Leningradu.

Waśnie w tym momencie feldmarszałek został mianowany dowódcą GA „Don” — Hitler wierzył, że jeżeli ktoś może sobie poradzić z rosyjską ofensywą na południu i uwolnić z okrążenia 6 A, to jest to właśnie Manstein. Dowódcy nowo powstałej grupy armii przyobiecano sześć świeżych dywizji piechoty, cztery dywizje pancerne oraz szereg jednostek wzmocnienia szczebla korpuśnego i armijnego.

* * *

Aby móc przeprowadzić operację odblokowania sił niemiec­kich pod Stalingradem, Wehrmacht musiał utrzymać linię rzeki Czir, gdzie najbardziej wysunięte pozycje niemieckie odległe były tylko o około 60 km od okrążonej 6 A. Co ważniejsze, jednostki niemieckie i rumuńskie tam rozlokowane osłaniały główne lotniska polowe, z których zaopatrywano „kocioł”. W rzeczywistości front niemiecki na zachód od miasta Stalina trzymany był przez improwizowane jednostkio niewielkiej sile bojowej. „Zbieranina” ta, jak się okazało, była nie tylko w stanie utrzymać się na swoich pozycjach, ale również obroniła kilka przyczółków mostowych na wschodnim brzegu Cziru. Stało się tak, ponieważ w pierwszej połowie grudnia Stawka zdecydowana była na utrzymanie się na swych pozycjach pod Stalingradem, a nie rozszerzanie w nie­skończoność ofensywy. Chciała w ten sposób uniknąć błędów z kampanii zimowej poprzedniego roku, kiedy to zamiast koncentracji na kilku obiecujących celach rozproszono wysiłek

wzdłuż całego frontu, przez co nie osiągnięto zadowalających wyników.

Na początku grudnia rozpoczęły się jednak ostre walki na linii Cziru. 12 grudnia Manstein rozpoczął swój atak z pozycji leżących na południowy zachód od Stalingradu. Sowieci, chcąc uniknąć drugiego ataku z zachodu, zdecy­dowali się na szereg akcji zaczepnych, mających związać jednostki Wehrmachtu, zaczynające przybywać nad Czir. Był to odtworzony XXXXVIII KPanc w składzie 11 DPanc, 336 DP i 7 Dywizji Polowej Luftwaffe. Mimo że walki obronne toczone nad rzeką Czir były błyskotliwą improwizacją Wehrmachtu5, to jednostki niemieckie nie były w stanie przejść do działań ofensywnych i wspomóc głównego uderzenia Mansteina na Stalingrad.

Ze względu na postępujący rozkład sił rumuńskich, GA „B” zdecydowała się na wprowadzenie, pomiędzy 8 A włoską a XXXXVIII KPanc, należącej do 4 APanc, im­prowizowanej grupy operacyjnej nazwanej od nazwiska dowódcy „Hollidt”6. Składała się ona z trzech dywizji niemieckich — 62 i 294 DP oraz słabej 22 DPanc. Do Grupy Operacyjnej „Hollidt” włączono również pozostało­ści po rozbitej 3 A rumuńskiej — lecz siły sojusznika były zdemoralizowane i pozbawione dużej części swojej artylerii.

Zaplanowano, że główne uderzenie, mające odblokować okrążoną 6 A, wyruszy z rejonu Kotielnikowa, a miał je przeprowadzić LVD KPanc w składzie 23 DPanc przekazanej z GA „A”, 6 DPanc właśnie przerzuconej z Francji, gdzie odbudowywała swoje siły pod dowództwem gen. Rausa, oraz 17 DPanc. Tę ostatnią dywizję OKH postanowiło jednak wstrzymać za frontem 8 A włoskiej w celu wzmocnienia jej

5 M e l l e n t h i n , Panzer Battles, s. 211-222.6 Powstała formacja otrzymała nazwę Armeeabteilung „Hollidt”, co

można przetłumaczyć jako oddział armijny, grupę armijną lub grupę operacyjną „Hollidt”. Ta ostatnia nazwa jest już obecna w polskim piśmiennictwie wojskowym, więc to ona będzie stosowana w tej książce.

obrony przed spodziewanym atakiem sowieckim. Feldmar­szałek Manstein wyraził się dość jednoznacznie o tym posunięciu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych —jed­na dywizja pancerna nie była w stanie zatrzymać ofensywy sowieckiej przy takiej postawie bojowej, jaką reprezentowały dywizje włoskie, a jej nieobecność na froncie na południe od Stalingradu w zasadzie przesądziła o niepowodzeniu operacji odblokowywania Stalingradu. Z pozostałych sił mających wzmocnić GA „Don”, większość uległa roz­proszeniu po innych odcinkach frontu, gdzie raz po raz pojawiały się sytuacje kryzysowe. Część dywizji (głównie dywizji polowych Luftwaffe) była dopiero w czasie for­mowania lub nie przedstawiała większej wartości bojoweji mogła być użyta dopiero w późniejszym terminie.

Operacja „Wintergewitter”, gdyż tak nazwano operację uwolnienia 6 A z okrążenia sowieckiego, miała zacząć się 3 grudnia — jednak z powodu spóźniania się 23 DPanc, „uziemionej” przez nagłe roztopy w swym terenie działania u podnóża Kaukazu, termin ofensywy został przełożony na 8, a następnie na 12 grudnia 1942 r. Rosjanie, zdając sobie sprawę z przygotowań niemieckich do kontrofensywy w kierunku Stalingradu, starali się przeszkodzić w koncen­tracji LVII KPanc. Już 3 grudnia przeprowadzali ataki w kierunku Kotielnikowa, który był ważnym węzłem transportowym Wehrmachtu — tam znajdowały się bocz­nice, z których wyładowywały się niemieckie dywizje. Wszystkie sowieckie próby przeszkodzenia koncentracji sił niemieckich zostały zwalczone przez 6 DPanc, znajdującą się już na miejscu i czekającą na dodatkowe siły, którymi Manstein miał nadzieję odblokowywać 6 A.

Szybki i w zasadzie zdumiewający sukces natarcia nie­mieckiego spowodował duże zaniepokojenie w dowództwie sowieckim. Wydawałoby się, że dwie dywizje pancerne LVII KPanc nie mają prawa osiągnąć jakiegokolwiek sukcesu, szczególnie że 23 DPanc była wyczerpana dotych­

czasowymi wałkami i dysponowała tylko około dwudziestu czołgami. Flanki uderzenia odblokowującego 6 A były chronione przez 7 Korpus rumuński na prawym skrzydle i 6 Korpus rumuński na lewym, które to jednostki właśnie zaczynały ulegać demoralizacji i rozpadowi. W dalszym toku kampanii siły te musiały zostać wycofane z frontu.

51 A sowiecka, stawiająca opór niemieckiej próbie przebicia się do Stalingradu, okazała się jednak zbyt słaba, by całkowicie zatrzymać uderzenie niemieckie. Nie bez znaczenia był też fakt, że zimą w otwartym stepie trudno było rozbudować pozycje obronne.

Stawka została zmuszona (choć z bardzo ciężkim sercem) do przerzucenia na południe od Stalingradu nowo utworzo­nej oraz świetnie wyposażonej 2 AGw gen. Malinowskiego1 wzmocnienie przez nią obrony 51 A przed nadchodzącymi dywizjami pancernymi LYII KPanc. Armia ta przeznaczona była według wcześniejszych planów Stalina do uczestnictwa w operacji „Saturn” Frontu Południowo-Zachodniego, ma­jącej się zacząć w połowie grudnia. Ta elitarna armia miała być, obok 3 AGw, jej główną siłą uderzeniową. Celem „Saturna” było doprowadzenie do wyzwolenia Rostowa oraz odcięcia i zniszczenia całego południowego odcinka

A

frontu niemieckiego. Świadczy to o uwadze i determinacji, jaką przykładał Stalin do zniszczenia kotła, w którym znajdowała się 6 A, skoro zdecydował się on na rezygnację z tak kuszącego celu, jakim był Rostów, i okrążenie, a następnie zniszczenie dwóch niemieckich grup armii.

Wasilewski jako przedstawiciel Stawki w rejonie Stalin­gradu podtrzymał swoim autorytetem to bardzo bezpieczne rozwiązanie skomplikowanej sytuacji operacyjnej, mimo że dowódca Frontu Dońskiego, Konstanty Rokossowski, zaproponował inne, bardzo agresywne jej rozwiązanie.2 AGw miałaby zostać użyta do jak najszybszej redukcji kotła w Stalingradzie7. Uczyniłoby to atak Mansteina besZBrzedmiotowym, jednocześnie uwalniając znaczące siły

sowieckie do kontynuacji ofensywy zimowej. Plan Rokossow­skiego był ryzykowny, ale jeśliby się powiódłby, to sytuacja Wehrmachtu w południowej Rosji stałaby się katastrofalna. Ryzyko operacji było jednak zbyt duże dla Stawki i Stalina, który zadecydował o wdrożeniu bezpiecznej opcji postępo­wania i skierowaniu armii Malinowskiego na południe.

Początkowe powodzenie ofensywy Mansteina przekonało OKH, że należy przydzielić mu dodatkowe siły. Wspomniana już 17 DPanc została wysłana transportem kolejowym do Kotielnikowa. Mimo że przybycie tej dywizji umożliwiło osiągnięcie znaczącego sukcesu, którym było utworzenie przyczółka mostowego na rzece Aksai i dotarcie na odległość 40 km od kotła stalingradzkiego, to 51 A i 2 AGw udało się kosztem sporych strat zatrzymać niemieckie natarcie.

Kryzys bitwy nastąpił 19 grudnia. Dowódca GA „Don” doszedł do wniosku, że możliwości LVI1 KPanc wyczerpały się i nie jest on w stanie dokonać pełnego przełamania i odblokowania Festung Stalingrad, wydał więc rozkaz (a w zasadzie sugestię) von Paulusowi przebijania się z kotła w kierunku na Kotielnikowo. Jednak dowódca 6 A polecenia nie posłuchał i nie zdecydował się na podjęcie ryzykownej decyzji o przebiciu się. Manstein nie mógł wydać bezpośred­niego rozkazu Paulusowi, gdyż mimo formalnej podległości, osobistą kontrolę nad działaniami 6 A sprawował Hitler przez swoich oficerów łącznikowych. Żaden odwrót ze Stalingradu nie mógł liczyć na akceptację Führera, a przecież właśnie tak musiałaby zakończyć się operacja przebijania się 6 A w kierunku jednostek GA „Don”.

Po przebyciu 50 km LVII KPanc nie miał wystarczających sił, aby dokonać pełnego przełamania, zaś od 24 grudnia dała się odczuć obecność dodatkowych sił sowieckich na osi marszu korpusu. Przeszły one w dniu 25 grudnia do kontr- uderzenia. Po raz pierwszy sowieckie siły pancerne starły się

7 K. R o k o s s o w s k i , Żołnierski obowiązek, MON 1979, s. 200-203.

z niemieckimi dywizjami pancernymi i osiągnęły znaczący sukces. Szczególnie wyróżnił się 7 KPanc pod dowództwem gen. mjr. Rotmistrowa, którego manewr na flankę LVII KPanc w zasadzie zmusił siły niemieckie do odwrotu.

Pod koniec drugiej dekady grudnia 1942 r. cała południowa flanka frontu niemieckiego zaczęła się walić. Trzy grupy armii, których front rozciągał się od wybrzeża Morza Czarnego przez podnóże Kaukazu, stepy na południe od Stalingradu, rzekę Czir i wzdłuż Donu, musiały obsadzić ograniczoną liczbą dywizji setki kilometrów, a wśród nich znajdowały się jednostki sojuszników o niskiej wartości bojowej.

Wiosną 1942 roku Hitler przekonał swoich sojuszników, aby wysłali na front wschodni dodatkowe siły w celu wzmocnienia Ostheer. Dość niechętnie Rumunia, Węgry i Włochy uległy naleganiom Fiihrera, chociaż nie zgodziły się na włączenie swoich dywizji do armii i korpusów niemieckich. Państwa te zdecydowały się natomiast na wystawienie własnych zgrupowań armijnych.

Na początku sierpnia 1942 r. dywizje satelickie stanowiły blisko 40% wielkich jednostek na południu frontu wschod­niego, a ich liczba sięgnęła 36 dywizji, podporządkowanych czterem armiom — 2 węgierskiej, 8 włoskiej oraz 3 i 4 ru­muńskiej. Z różnych względów efektywność bojowa tych formacji była niska — z czego doskonale zdawało sobie sprawę OKH. Całe lewe skrzydło GA „B” było więc bardzo wrażliwe na atak Rosjan. Już we wrześniu gen. von Weichs uważał swoją północną flankę za tak zagrożoną, że zdecydował o tworzeniu z jednostek niemieckich specjal­nych „oddziałów interwencyjnych” (Eingreifgruppen), które wzmacniały front bądź rezerwy sojuszniczych armii.

W miesiąc po rozbiciu 3 i 4 A rumuńskiej przyszedł czas najpierw na Włochów, a następnie na Węgrów. 16 grudnia Front Południowo-Zachodni rozpoczął operację „Mały Sa­turn”, która miała ograniczone cele w porównaniu do planowanej wcześniej operacji „Saturn” — gdyż z powodu

przekazania 2 AGw w okolice Stalingradu, gdzie zastopowała natarcie LVII KPanc, siły Frontu były znacząco słabsze. Już pierwsze uderzenie sowieckie spowodowało, że 8 A włoska „wyparowała”, a pomiędzy GA „Don” i „B” pojawiła się luka o szerokości kilkudziesięciu kilometrów. Manstein w swoich wspomnieniach opisuje to w następujący sposób:

„Nie wiadomo, co dokładnie stało się z Włochami. Wydaje się, że tylko jedna dywizja lekka i jedna czy dwie inne dywizje piechoty stawiły jakikolwiek opór wart wspomnienia. Cokolwiek się stało, rankiem 20 grudnia niemiecki generał dowodzący włoskim korpusem na prawym skrzydle armii dowiedział się, iż dwie dywizje, będące pod jego komendą, szybko uciekają z powodu informacji o dwóch sowieckich korpusach pancernych, mających znajdować się na ich głębokich tyłach. Rezultatem było całkowite odsłonięcie lewej flanki Grupy Operacyjnej «Hollidt»”8.

Skutkiem klęski Włochów było odsłonięcie lotnisk w Morozowsku i Tatsinskiej, niezmiernie istotnych, jako że to właśnie z nich zaopatrywano Stalingrad, oraz chyba jeszcze ważniejszych przepraw na Dońcu — przez które docierało zaopatrzenie do GA „Don”.

24, 25 KPanc i 1 KZmechGw przeszły przez wybitą we froncie włoskim dziurę, wychodząc na głębokie tyły niemiec­kiego frontu. 24 grudnia 24 KPanc gen. mjr. Badanowa zajął lotnisko i centrum logistyczne w Tatsinskiej, niszcząc przy tym 56 niemieckich samolotów transportowych. Rajd sowiec­kich sił pancernych z uwagą obserwował Stalin, a znaczący sukces w nim osiągnięty nie pozostał bez nagrody — 24 KPanc został przemianowany na 2 „Tacyński” KPancGw. Sam Badanow otrzymał dowództwo nad pozostałymi dwoma korpusami, choć poniosły one do tego czasu bardzo duże straty i nie stanowiły już znaczącej siły, mając razem nie więcej niż 20 czołgów. Rajd spełnił swoje zadanie, a dowódz­

8 M a n s t e i n , Lost Yictories, s. 342-343.

two sowieckie na podstawie jego doświadczeń zdecydowałoo tworzeniu dalszych armii pancernych, gdyż tworzone ad hoc formacje nie były w stanie efektywnie spełnić wymaga­nych od nich funkcji.

Oprócz 8 A włoskiej Sowieci zaatakowali również Grupę Operacyjną „Hollidt”. Sytuacja, która się wytworzyła na lewym skrzydle GA „Don”, była dla Niemców bardzo trudna i wymusiła przekazanie XXXXVIII KPanc, w którym znajdowała się m.in. 11 DPanc, z 4 APanc na północ, aby ustabilizować położenie. Takie osłabienie frontu nad Czi- rem, z którego wycofano niemiecki korpus, musiało skut­kować szybkim jego przełamaniem przez siły sowieckie.

Sytuacja kryzysowa osiągnęła swe apogeum między 23 a 28 grudnia. Cechowało ją po pierwsze to, że GA „A”, składająca się z 1 APanc i 17 A, ciągle przebywała u pod­nóża Kaukazu, a Führer nie pozwalał na jej wycofaniei użycie podległych jej sił do wzmocnienia newralgicznego styku GA „B” i „Don” bądź do wzmocnienia sił, mających odblokowywać Stalingrad. Drugim istotnym zdarzeniem była nieobecność Naczelnego Wodza, czyli Hitlera, w któ­rego rękach spoczywało całkowite rozkazodawstwo — 20 grudnia nawet gen. Zaitzler, szef sztabu sił lądowych, nie był się w stanie z nim skontaktować. Stało się tak, ponieważ Hitler, wyłącznie w asyście reprezentantów OKW, przyjmował delegację włoską, a szef Sztabu Wojsk Lądo­wych (OKH) pozbawiony był jakichkolwiek prerogatyw dowódczych9. Działań trzech grup armii, stanowiących około połowy wszystkich sił niemieckich w Rosji, nikt oprócz Führera nie koordynował. Jeśli weźmie się dodat­kowo pod uwagę chwiejność i upór Hitlera, to otrzymamy receptę na chaos.

9 Podobna sytuacja zdarzyła się 6.06.1944 r. w momencie lądowania aliantów w Normandii, kiedy to obawiano się zbudzić Wodza, a nikt inny nie mógł uruchomić odwodów pancernych front u zachodniego. Nie był to więc przypadek odosobniony.

Mimo krytycznej sytuacji na lewym skrzydle i w centrum GA „Don” Manstein starał się doprowadzić do kolejnej próby odblokowania 6 A. W okolicy Millerowa rozpoczęto właśnie koncentrację kolejnej grupy operacyjnej, nazwanej od swego dowódcy „Fretter-Pico”, do której przydzielono m.in. 7 DPanc. Wydawało się więc, że północna część frontu GA „Don” jest przynajmniej chwilowo zabezpieczona. 28 grudnia niemieckie kontruderzenie odzyskało lotnisko w Tatsinskiej, z którego dokonywano lotów zaopatrzenio­wych do Stalingradu, możliwe stało się więc wznowienie zaopatrywania 6 A. Mimo kontmatarcia sowieckiego, które spychało LVII KPanc na południe, Manstein pozostawał optymistą co do powodzenia nowej operacji, której głównym założeniem było ponowne uderzenie z okolic Kotielnikowa. Aby móc go dokonać, konieczny był transfer znacznych sił z GA „A”. Jednak Hitler i von Kleist sprzeciwili się temu pomysłowi, a 6 A skazana została na agonię w Stalingradzie.

W tej sytuacji jedynym sensownym rozwiązaniem był odwrót GA „Don” i „A” na linię Dońca. Zwyczajowy opór Hitlera w odniesieniu do odwrotów zaczął maleć w związku z coraz poważniejszą sytuacją na froncie. W końcu decyzjao wycofaniu z podnóża Kaukazu GA „A” zapadła, chociaż nie w sposób satysfakcjonujący Mansteina, gdyż 17 A została na tzw. przyczółku tamańskim, a jej wartościowe dywizje nie mogły być użyte w znacznie sensowniejszy sposób we wschodniej Ukrainie. GA „Don” otrzymała za to 1 APanc, wycofującą się na północ przez Rostówi osłanianą przez 4 APanc i Grupę Operacyjną „Hollidt”.

Dowództwo niemieckie musiało liczyć się z tym, że siły sowieckie, trzymające w okrążeniu 6 A w Stalingradzie, zlikwidują „kocioł” i będą mogły być użyte do roz­szerzenia i wzmocnienia ofensywy zimowej Armii Czer­wonej. Dlatego tak istotne było trwanie okrążonych żołnierzy niemieckich nad Wołgą bez względu na ich cierpienia. W „kotle” stalingradzkim 6 A dogorywała, lecz

umierając wiązała przez dwa i pół miesiąca znaczne siły sowieckie i zadawała im niebagatelne straty. Jej opór umożliwił odwrót sił niemieckich w kierunku Donbasu oraz wystarczająco długie utrzymanie Rostowa, tak aby 1 APanc mogła wycofać się z Kaukazu. Wolne tempo likwidacji „kotła” wywołało gniew Stalina, który spieszył się, żeby móc wykorzystać blokujące 6 A formacje do dalszego rozszerzenia kampanii zimowej. Ciągły nacisk i bombardowanie artyleryjskie przyniosły w końcu efekt i 24 stycznia 1943 r. Armia Czerwona zajęła Pitomnik— ostatnie lotnisko w „kotle”, a 2 lutego ostatni żołnierze niemieccy złożyli broń. 6 A straciła 147 tys. zabitych, 91 tys. jeńców, a około 25 tys. rannych ewakuowano drogą lotniczą. Straty sowieckie związane z likwidacją niemiec­kiego zgrupowania okrążonego w Stalingradzie były znaczne i wyniosły 155 tys. zabitych i 331 tys. rannych i chorych — razem blisko pół miliona żołnierzy10.

Podczas likwidowania 6 A Paulusa przez siły Rokossow­skiego, Front Południowy (2 AGw i 51 A) i Południowo- -Zachodni (1 i 3 AGw) wraz z dołączonymi do nich korpusami pancernymi, zmechanizowanymi i kawalerii, parły do przodu w kierunku na Woroszyłowgrad i Rostów w na­dziei na zniszczenie GA „Don” oraz odcięcie na Kaukazie GA „A”. Zarówno GO „Hollidt” jak i GO „Fretter-Pico” miały otwarte flanki i już 3 stycznia 1943 r. musiały rozpocząć odwrót w kierunku rzeki Doniec. Oprócz wspo­mnianych powyżej związków sowieckich do pościgu w nieco późniejszym terminie przyłączyły się 5 APanc, 5 AUd (AUd— Armia Uderzeniowa) oraz 28 A. Przez cały styczeń trwały walki odwrotowe Wehrmachtu, który na podstawie rozkazów Fuhrera miał utrzymać linię Dońca. Napór sowiecki jednak uniemożliwił obronienie linii tej rzeki w dolnym jej biegu. Siły Mansteina i GA „A” stanęły przed perspektywą

10 G1 a n t z, When Titans clashed, s. 142.

okrążenia, co w końcu przekonało Hitlera i wydał on zgodę na dalsze wycofanie się sił niemieckich na zachód i oddanie Rostowa.

Kolejne sowieckie operacje zaczepne, przeprowadzone przez Front Woroneski gen. por. Golikowa (tzw. operacja ostrogożsko-rossoszańska i woronesko-kastoreńska), znisz­czyły w szybkim tempie 2 A węgierską i poturbowały 2 A niemiecką, pogłębiając kryzys, przed jakim stało niemieckie dowództwo11. „Dziura” we froncie rozrosła się do za­straszających rozmiarów, a kolejna — czwarta już armia sojusznicza — odeszła w niebyt. GA „B” kontrolująca w połowie listopada 1942 r. siedem armii12, skurczyła się do jednej — 2 A niemieckiej; dlatego przestał istnieć sens dalszego jej utrzymywania. GA „B” została w dniu 13 lutego rozwiązana, a 2 A niemiecka — przekazana do GA✓„Środek”. Powstały w międzyczasie związek operacyjny— Grupa Operacyjna „Lanz” — został przekazany GA „Don”, którą przemianowano na GA „Południe”.

Grupa Operacyjna „Lanz” została utworzona 29 stycznia 1943 r. i składała się początkowo z 298 i 320 DP oraz z Grupy Korpuśnej „Cramer”, w skład której wchodziły 168 DP i DGPanc „Grossdeutschland”. Następnie w jej skład wszedł przybywający właśnie z Francji Korpus Pancerny SS pod dowództwem SS-Obergruppenfiihrera Paula Haussera, obejmujący trzy dywizje Waffen-SS. Były to 1 DGPanc SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler” (LSSAH), 2 DGPanc SS „Das Reich” (SSDR) oraz 3 DGPanc SS „Totenkopf ’ (SSTK). Ta ostatnia dywizja mogła dotrzeć na front dopiero pod koniec drugiej dekady lutego, gdyż ze względu na niedokoń­czony proces szkolenia wyruszyła z Francji jako ostatnia.

11 Zniszczenie 2A węgierskiej zostało świetnie opisane w książce wydanej w serii „Historyczne Bitwy” — Łuk Donu 1942, P. S z a b ó .

12 2 A węgierska, 8 A włoska, 3 i 4 A rumuńska, 6 A niemiecka— zniszczone, 4 APanc przekazana do GA „Don”.

Rozdział II ARMIA CZERWONA

PIECHOTA

Wszyscy dowódcy niemieccy, opisujący swe doświad­czenia na froncie wschodnim, zgodnie oceniają sowieckiego piechura jako doskonałego — mimo wielu wad bądź różnic w porównaniu z żołnierzami niemieckimi. Szczególnie interesujące jest opracowanie dotyczące rosyjskiej piechoty1 przygotowane dla armii amerykańskiej przez Maxa Simona— dowódcę dywizji „Totenkopf” w okresie bitwy o Char­ków. Uczestniczył on w walkach z Armią Czerwoną od początku operacji „Barbarossa”, a jego spostrzeżenia są bardzo ciekawe.

Według Simona sekret efektywności bojowej sowiec­kiej piechoty leżał w wiejskim pochodzeniu jej żołnierzy i prymitywnych warunkach życia chłopstwa sowieckiego. Trudno zaprzeczyć, iż wiejskie pochodzenie jest korzys­tniejsze z wojskowego punktu widzenia, jeśli chodzio służbę w piechocie, gdzie warunki bytowania fron-

1 M . S i m o n , Experience gained in combat with Russian infantry, Office of the Chief of Military History, Special Staff, U.S. Army.

towego są niekiedy bardzo złe. Zalety żołnierza po­chodzącego z terenów wiejskich są niezaprzeczalne: samowystarczalność, wytrzymałość na warunki pogodo­we i umiejętność radzenia sobie w ekstremalnych warun­kach (błoto, mróz), czy zdolność do szybkiego budowania (w tym przypadku umocnień) przy bardzo ograniczonych środkach technicznych lub ich całkowitym braku. Lepiej wykształceni technicznie rekruci z miast kierowani byli do artylerii, służb łączności, wojsk pancernych czy lotnictwa, gdzie popyt na nich znacznie przewyższał podaż. W związku z tym sowiecka piechota związana była z przyrodą i klimatem panującym w Rosji w daleko bliższy sposób, niż mogli sobie to wyobrazić dowódcy niemieccy.

Szkolenie piechoty było szybkie, a prowadzący je oficerowie wprowadzali drakońską dyscyplinę. Od szere­gowego żołnierza wymagano wykonywania rozkazów, a uczono go posługiwania się prostymi rodzajami uzbroje­nia, produkowanego w olbrzymich ilościach przez przemysł sowiecki. Ciężka broń piechoty, taka jak moździerze, rusznice ppanc. i ckm, znajdowała się w powszechnym użyciu jako prosta i niezawodna. Duży nacisk kładziono na szkolenie strzeleckie i masowo selekcjonowano strzelców wyborowych. Generał Moskalenko tak opisuje ten proces w swoich wspomnieniach:

„Szkolenie snajperów z praktycznym strzelaniem na przednim skraju prowadzone było teraz (koniec 1942 roku — przyp. aut.) w każdym pułku. Dowódcy podod­działów rozbili odcinki obrony przeciwnika na sektory, które rozdzielili między pary strzelców wyborowych z takim wyliczeniem, aby nie było miejsc nieobser- wowanych. Snajperzy przygotowywali sobie dwa, trzy stanowiska ogniowe i zmieniając je w zależności od sytuacji, likwidowali wszystkie żywe cele w swym sek­torze. Najbardziej doświadczonym strzelcom wyborowym

zezwalało się na samodzielny wybór sektora obserwacji i ostrzału.

Skuteczność ognia snajperów potwierdzały zeznania jeńców, przyprowadzonych przez specjalne grupy zwiadu, wysłane na tyły wroga.

Wszystkie te kroki doprowadziły do tego, że ruch snajperski w armii stał się masowy. W drugiej połowie października w pasie armii działało 202 strzelców wyboro­wych, w listopadzie — 288, a w grudniu — 387. Bez przesady można powiedzieć, że przyczynili oni nieprzyja­cielowi wiele ciężkich strat”2.

W obronie sowiecka piechota nie miała sobie równych, jeżeli chodzi o szybkość i jakość tworzenia systemu obronnego, który był jednocześnie praktyczny i prosty. Stosunkowo rzadko tworzona była ciągła linia okopów; zamiast tego dwóch-trzech żołnierzy kopało wąski okop, w którym się ukrywali; podobnie okopane były stanowiska ckm. Szczególną uwagę poświęcano systemowi ognia, aby nie pozostawić martwych pól, oraz rozmieszczeniu snajperów, mających olbrzymi wpływ na morale przeciw­nika. Dla wzmocnienia obrony stosowano wszystkie środki techniczne możliwe do zastosowania — od okopanych czołgów, fugasowych miotaczy ognia, dział ppanc., po­przez drut kolczasty na minach kończąc. Dowództwo sowieckie szczególną uwagę zwracało na nasycenie pie­choty bronią ppanc. — tworzenie rubieży ppanc. stało się aksjomatem sowieckiej sztuki wojennej, zarówno w obro­nie, jak i w ataku.

Wszystkie zabiegi, mające wzmocnić obronę sowieckiej piechoty, ukoronowane były mistrzostwem w maskowaniu, w którym żołnierz sowiecki nie miał sobie równych. Żołnierze Armii Czerwonej, jeśli nie zostali złamani moralnie przez atak z flanki, braki własnego wyszkolenia

2 K. M o s k a 1 e n k o, Przed przełomem, Wyd. MON 1971, s. 520-521.

lub propagandę, walczyli do końca z olbrzymią zaciętością. Wszyscy pamiętnikarze niemieccy z okresu II wojny światowej podkreślają mistrzostwo w obronie, jakie osiąg­nęła Armia Czerwona.

W ataku sowiecka piechota początkowo nie robiła wrażenia na niemieckich oficerach, z wyjątkiem łatwości, z jaką umierała, a dowódcy posyłali ją na rzeź. Według uczestnika kampanii wschodniej gen. mjr. Mellenthina przyczyną takiego stanu rzeczy był fakt, że:

„[...] indywidualność [sowieckiego piechura — przyp. aut.] łatwo ginie w masie, a jego wytrzymałość bierze się z setek lat cierpienia i wyzysku. [...] Rosyjski żołnierz pozostaje kompletnie nieporuszony krocząc po trupach setek swoich towarzyszy [...] równie nieporuszony jest możliwością własnej śmierci. Życie nie ma dla niego specjalnej wartości [...]”3.

Brak elastyczności sowieckich dowódców zdumiewał Niemców. Po niepowodzeniu pierwszego ataku, kolejne były ponawiane bez zmiany jakichkolwiek założeń tak­tycznych — aż do momentu, kiedy front został przeła­many, lub częściej, gdy wyczerpywały się siły atakują­cego. Głównymi zabójcami rosyjskiej piechoty były artyleria i broń maszynowa, dlatego po pierwszym okresie wojny taktyka sowiecka zaczęła się zmieniać. Nacisk położono na wzmocnienie piechoty czołgami bwp4 i dzia­łami pancernymi (zwalczanie ckm-ów), oraz wzmoc­nienie artylerii, mającej obezwładnić obronę niemiecką, a w szczególności jej artylerię. Mimo wszystko, do końca wojny sowiecka piechota niosła najpierw ciężar obrony, a potem ofensywy, ponosząc przy tym gigan­tyczne straty.

Bardzo charakterystyczną cechą wszystkich operacji ofensywnych Armii Czerwonej była infiltracja jednostek

3 M e l l e n t h i n , Panzer battles, s. 350.4 bwp — bezpośredniego wsparcia piechoty.

piechoty przez front niemiecki, poprzedzająca główne uderzenie lub prowadzona w celach rozpoznawczych. Żadne bagno, jezioro czy rzeka nie były zbyt głębokie czy zbyt niedostępne dla żołnierzy sowieckich! Niemcy wielokrotnie zaskakiwani byli pojawianiem się „znikąd” za ich własną, często nienaruszoną linią obrony, setek Rosjan. Nakładało to na żołnierzy Wehrmachtu dodatkowe obciążenia, zwią­zane m.in. z dodatkowymi obowiązkami fortyfikacyjnymi (sztaby, jednostki tyłowe, artyleria) czy patrolowymi oraz tworzeniem ciągłej linii obronnej.

Wbrew powszechnej opinii, ZSRS zaczął odczuwać znaczące braki w swojej bazie rekrutacyjnej już w połowie 1943 r. Widać to szczególnie wyraźnie, jeśli porówna się średnią siłę dywizji na froncie z przewidzianą liczebnością w schematach organizacyjnych tworzonych przez Stawkę. Abstrahując od różnic w organizacji pomiędzy zwyczajną a gwardyjską dywizją piechoty, jej stan organizacyjny powinien wynosić około 10 000 żołnierzy. Jednak jed­nostki frontowe zmniejszały swoją liczebność i średnio osiągały 7000 na przełomie 42/43 roku, 5000 w połowie 1943 r. i 2000 w 1945 r. Upust krwi żołnierzy sowieckich był więc olbrzymi. Stawka stosowała przeróżne środki zaradcze. Jednym z najbardziej bezwzględnych było powoływanie do służby obywateli ze świeżo wyzwolonych terenów ZSRS i kierowanie ich do walki po pobieżnym tylko wyszkoleniu —- zdarzały się przypadki, że rekruci powołani w ten sposób nie otrzymywali mundurów i broni. Metoda ta powodowała wielkie straty wśród żołnierzy- -rekrutów, stanowiąc błędne koło powodujące, że straszne ofiary ponoszone przez sowiecką piechotę nie przynosiły oczekiwanego skutku. Najważniejszym jednak sposobem zwiększenia wartości piechoty było znaczące wzmocnienie jej siły ognia na poziomie dywizji poprzez wprowadzanie nowych, cięższych modeli moździerzy, olbrzymiej ilości pistoletów maszynowych, rusznic ppanc., nowoczesnych

dział piechoty i ppanc. czy coraz większej ilości artylerii haubicznej.

Głównym problemem, z jakim spotykała się Armia Czerwona, był zdecydowanie brak inicjatywy wśród żołnierzy, szczególnie w porównaniu z Wehrmachtem. Radzono sobie z tym różnymi sposobami, jednak głównie poprzez ostrą dyscyplinę wprowadzaną przez oficerów i komisarzy, rosnące doświadczenie samych piechurów oraz system nagród i odznaczeń. Drugim problemem Armii Czerwonej, który tak często udawało się wy­korzystywać Wehrmachtowi, była „niestabilność” żoł­nierzy sowieckich. Łatwo poddawali się oni panice (zwła­szcza w pierwszym okresie wojny), jeśli byli atakowani ze skrzydeł lub z tyłu. Wspomniany już gen. mjr von Mellenthin tak pisał na ten temat:

„Nie można przewidzieć, jaka będzie reakcja Rosjanina, gdyż może się ona przemieszczać od jednego ekstremum do następnego. Polegając na doświadczeniu można stwier­dzić z dużą pewnością, jaka będzie reakcja żołnierza każdej innej narodowości; u Rosjanina tej pewności nie ma nigdy. Sowiecki żołnierz ma tak niezwykłe i wielo­wymiarowe umiejętności, jak wielki i niezwykły jest jego kraj. Jest wytrzymały i cierpliwy w sposób przekraczający wyobrażenie, jest niesamowicie odważny — a jednocześ­nie może okazać się strasznym tchórzem. Zdarzały się wypadki, że sowiecki oddział odpierał silny atak niemiecki z wielką walecznością, nagle uciekając przed małą grupą szturmową. Bataliony załamywały się przy pierwszych strzałach, a jednak w chwilę potem walczyły do ostatniego żołnierza. Rosjanin jest nieprzewidywalny; dzisiaj nie obchodzą go niechronione flanki, a jutro cały się trzęsie na myśl o odsłoniętym skrzydle”5.

5 M e l l e n t h i n , Panzer Battles, s. 350.

WOJSKA PANCERNE

Na początku wojny Armia Czerwona posiadała olbrzymią ilość czołgów przeróżnych typów. Najbardziej zaawan­sowane technicznie były T-34 i KW-1. To te dwa typy stały się kośćcem sowieckich sił pancernych w interesującym nas okresie od końca 1942 roku do marca 1943 roku. Mimo gigantycznych rozmiarów produkcji przemysłowej nasta­wionej na masowe wytwarzanie czołgów wymienionych powyżej, okazała się ona niewystarczająca, a korpusy pancerne i zmechanizowane wyposażane były również w czołgi pochodzące z lend-lease’u bądź w lżejsze typy pojazdów opancerzonych (T-70, T-60). Sukcesy niemieckich dział pancernych i samobieżnych niszczycieli czołgów spowodowały, że Rosjanie również zaczęli z nimi eks­perymentować. Szybko na polu walki pojawiły się proste konstrukcje na podwoziu T-34 lub KW-1.

W czerwcu 1941 r. Armia Czerwona posiadała około 24 000 czołgów — więcej niż jakakolwiek inna armia na świecie. Jednak w ciągu sześciu miesięcy od rozpoczęcia „Barbarossy” w sowieckich jednostkach pancernych zo­stało tylko 2500 pojazdów pancernych, ponadto większość przedwojennych korpusów pancernych została zniszczona lub rozwiązana. Maksymalnie uproszczono strukturę or­ganizacyjną, jako że straty sprzętowe oraz wykwalifiko­wanych oficerów i żołnierzy były katastrofalne. Możliwe stało się tylko tworzenie samodzielnych batalionów, pułków i brygad.

Kontrofensywa pod Moskwą okazała się również bardzo kosztowna. Armia Czerwona straciła w niej około 2000 czołgów. Jeszcze większe straty ponieśli Sowieci latem1942 r. w wyniku ofensywnych działań niemieckich (Krym) i swych własnych kontrataków (Charków).

Straszliwe straty poniesione przez pierwsze półtora roku wojny na wschodzie — szczególnie w zakresie

wyszkolonych załóg, oficerów zdolnych prowadzić i ko­ordynować działania wojsk pancernych oraz aparatu szko­leniowego (instruktorzy w dużej części poszli na front)— zmusiły Stawkę do podjęcia niezmiernie istotnych decyzji.

Pierwszą z tych decyzji było maksymalne zwiększenie produkcji czołgów, co oczywiście odbyło się kosztem ich jakości. W rzeczywistości T-34, produkowany w czasie wojny, różnił się od przedstawionego w książkach historycz­nych „idealnego” wozu pancernego; na przykład silnik W-2 miał moc 400-450 KM, a nie 500-520 KM. Nawet ta mniejsza moc pozwalała jednak efektywnie funkcjonować na polu walki, a czołg osiągał maksymalną prędkość 47-48 km/h. Dodatkowym atutem czołgu był bak mieszczący 460 litrów ropy, na którym mógł się on przemieścić na odległość od 200 do 300 km. Mimo że osiągi „trzydziestki czwórki” były bardzo dobre w zakresie pancerza, nacisku na grunt (0,62 kg/cm2) i całkiem niezłej armaty (F-34), to rzeczywistość pola walki pozwalała Wehrmachtowi zrekompensować własne braki w sprzęcie poprzez wyższość taktyczną oraz amunicję ppanc. lepszej jakości. Gdyby wojna polegała na pojedynkach czołgowych jeden na jednego na płaskim terenie, to Rosjanie niewątpliwie wygraliby ją bardzo szybko — tak jednak nie było, a najwyżej premiowanym zachowaniem jednostek pancernych była praca zespołowa. T-34 miał jeszcze jedną, kluczową wadę — dwuosobową wieżę. Dowódca czołgu oprócz obowiązków związanych z dowodzeniem czołgiem (plutonem, kompanią) musiał wyszukiwać cele, naprowadzać działo na cel i strzelać, a w pierwszych wersjach T-34 był nawet radiooperatorem. Powodowało to, że niemieckie panzery miały 3-4-krotnie większą szybkość prowadzenia ognia. Dopiero w 1944 r. wprowadzenie T-34/85 z nową trzyosobową wieżą rozwiązało ten problem.

Od początku swego istnienia „trzydziestka czwórka” miała problemy z systemem przenoszenia mocy i wentylacją

silnika — rozwiązano je dopiero na przestrzeni 1943 roku. T-34 był straszliwie uciążliwy w prowadzeniu przez kierow­cę — sowieccy konstruktorzy po dokonaniu testów porów­nawczych z Panzer III na przełomie lat 1940 i 1941 byli zszokowani. Oprócz uzbrojenia i opancerzenia „trzydziestka czwórka” była zdecydowanie gorsza we wszystkich innych aspektach — niezawodności, ergonomiki, skrzyni biegów, optyki, łączności itp. Sowieccy pancemiacy byli w „trzy­dziestce czwórce” ślepi i głusi — wizjery były zbyt „ciasne”, a optyka słaba. Radiostacje były złej jakości, przy tym montowano je w wozach co najwyżej dowódcy plutonu, najczęściej jednak dowódcy kompanii, czyli odpowiednio w co trzecim lub co dziesiątym czołgu.

T-34 wprowadzono do produkcji masowej zbyt szybko, zabrakło więc czasu na poważne modyfikacje z powodu wybuchu wojny, a konflikt ten wymusił dodatkowo najpierw przeniesienie niektórych fabryk (Leningrad, Charków, Stalingrad), a następnie uproszczenie (!!!) produkcji. Od jesieni 1941 r. do połowy 1944 r. jakość podzespołów, stali pancernej i amunicji była zła, ponieważ dla Stawki liczyła się tylko ilość wyprodukowanych wozów bojowych, a nie ich jakość.

W 1943 r. zrezygnowano z modernizacji „trzydziestki czwórki” i wprowadzenia do produkcji T-43, gdyż oczeki­wano spadku produkcji w związku z trudnościami wiążą­cymi się z wytwarzaniem nowego modelu czołgu. W związ­ku z tym, że w 1943 r. przygotowywano się do roz­strzygających operacji i potrzebowano dużej liczby czołgów, T-43 nie wszedł do produkcji masowej.

Przemysł sowiecki w okresie 1942-1943 osiągnął tech­nologiczne dno, co skutkowało niską jakością produkowa­nych czołgów; np. na początku 1942 r. prawie we wszyst­kich T-34 odnotowano awarię przekładni bocznych. Wojska pancerne dążyły do wymiany silników przed każdą ofen­sywą jeszcze do drugiej połowy 1944 r. ze względu na

niski gwarantowany przez fabrykę bezawaryjny przebieg. Dodatkowo niska kultura techniczna żołnierzy sowieckich powodowała dużo większą awaryjność czołgów niż u ich przeciwników.

Drugą decyzją Stawki dotyczącą wojsk pancernych było znaczące przyśpieszenie szkolenia żołnierzy dla wojsk pancernych w celu zapewnienia adekwatnej ilości załóg dla masowo produkowanych maszyn. Zdarzało się, że wcielano do wojsk pancernych rekrutów, kierując ich od razu do walki, tylko dlatego, że potrafili prowadzić wozy gąsieni­cowe (np. traktory). Skutki były łatwo przewidywalne— olbrzymie straty, zarówno bojowe, jak i niebojowe. Nie oznacza to oczywiście, że nie było w Armii Czerwonej doświadczonych załóg i dowódców, wręcz przeciwnie — ci, którzy przeżyli piekło lat 1941-1942, stanowili często jądro jednostek pancernych. Jednak w interesującym nas1943 roku słabo wyszkolone załogi i dowódcy (szczególnie szczebla taktycznego) stanowili jeśli nie większość, to z pewnością znaczną liczbę.

Trzecią decyzją było odbudowanie związków pancernych szczebla operacyjnego (korpusów i armii pancernych) oraz powrót do koncepcji „głębokich operacji” — w których użycie zmasowanych jednostek pancernych odgrywało kluczową rolę.

Polityka Stawki prowadzona wobec jednostek pancer­nych, mimo że bardzo kosztowna w sensie strat sprzętowych i ludzkich, pozwalała utrzymywać „w polu” znaczną liczbę czołgów oraz szybko odbudowywać zniszczone lub wy­krwawione jednostki. Dowódcy Wehrmachtu byli jakże często zaskakiwani prędkością, z jaką się to odbywało. Zniszczone korpusy i armie pancerne pojawiały się znikąd, w ciągu kilku tygodni od poniesionej klęski, w pełni wyposażone i gotowe do walki.

Sytuacja taka zdarzyła się np. po bitwie kurskiej, kiedy to 1 APanc i 5 APancGw. zostały w czasie jej trwania

zdziesiątkowane (lub wręcz zniszczone) przez siły niemiec­kie, a jednak w ciągu dwóch-trzech tygodni pojawiły się jako główna siła operacji „Rumiancew”. Dowódca GA „Południe” feldmarszałek von Manstein był całkowicie zaskoczony, gdyż był pewien, że przerwa operacyjna spowodowana sowieckimi stratami pod Kurskiem potrwa jeszcze co najmniej kilka tygodni, jeśli nie miesięcy. W toku trwającej blisko miesiąc bitwy (czwartej bitwyo Charków) obie rosyjskie armie pancerne poniosły tak wysokie straty, że w zasadzie ponownie przestały istnieć. Wehrmacht potrafił zadać sowieckim siłom pancernym olbrzymie straty; nie dziwi to, jeśli weźmie się pod uwagę wspomnianą już jakość wyszkolenia załóg sowieckich. Niemożliwe było przecież odpowiednie wyszkolenie i zgra­nie jednostek pancernych w okresie, w jakim odbudowy­wano sowieckie armie i korpusy pancerne przy poziomie strat przez nie ponoszonym. Obie wspomniane wyżej sowieckie armie pancerne zostały w zasadzie zniszczone dwukrotnie w okresie dwóch miesięcy!

W związku z polityką przyjętą przez Stawkę w zakresie wyszkolenia załóg możliwe do wykonania były tylko najprostsze rozkazy i manewry, jako że bardziej skom­plikowane rozwiązania taktyczne z pewnością spowodowa­łyby zbyt duże zamieszanie. Stąd wzięła się szablonowość rozwiązań taktycznych w czasie ofensywnych działań sowieckich wojsk pancernych w latach 1941-1943 oraz bardzo wysokie straty zarówno w sprzęcie, jak i w ludziach.

„[...] Sowieci mogli działać na T-34 tylko na początku starcia, gdy mieli przed sobą mniej więcej 2 km terenu pozwalającego na akcję „na pamięć”. Wtedy dowódca pododdziału mógł jeszcze liczyć na to, że jego podwładni są tam, gdzie powinni być. Wraz z upływem każdej minuty jego wiedza o ich działaniach zmniejszała się, gdyż ich nie widział ani nie słyszał. W trakcie starcia, gdy sytuacja stopniowo się zmieniała, załoga T-34 szybko

traciła orientację. Kurz, wybuchy, hałas — wszystko to powodowało, że przez wizjery „34-tki” autentycznie moż­na było nie zauważyć skradających się panzerów. Jedno­cześnie brak radiostacji uniemożliwiał wzajemną współ­pracę załóg. Niemcy od razu nauczyli się to wykorzys­tywać i już od początku sezonu operacyjnego 1942 roku zwalczanie T-34 nie nastręczało im dużych trudności. [...] Krótko podsumowując — zalety T-34 zdawały się na niewiele, ponieważ jego wady, a także wschodni tok „rozumowania” sowieckich konstruktorów oraz wschodnia taktyka i w ogóle styl prowadzenia wojny, niwelowały je”6.

W późniejszym okresie, od końca 1943 r., zaczął rosnąć procent doświadczonych żołnierzy i oficerów w sowieckich jednostkach pancernych; jednocześnie zaczęły one otrzy­mywać sprzęt coraz lepszej jakości. Wyżsi dowódcy sowieccy z Katukowem, Rybałką czy Rotmistrowem na czele byli w stanie stworzyć z sowieckich sił pancernych prawdziwie niebezpieczne dla przeciwnika narzędzie wojny. Jednakże w pierwszej połowie 1943 r., mimo ciągłej poprawy, formacje pancerne Armii Czerwonej nie były równorzędnym przeciwnikiem dla Panzerwaffe.

ARTYLERIA

W Armii Czerwonej uważano artylerię za bardzo istotną część sił zbrojnych. Na jej rozwój olbrzymi wpływ miały teorie „głębokiej bitwy” i „głębokiej operacji” stworzone w ZSRS w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku m.in. przez Triandafiłłowa i Frunzego. Artyleria sowiecka miała wybijać korytarz dla piechoty oraz jednostek zme­chanizowanych i ułatwiać im wejście w przestrzeń operacyj­ną wroga. Podstawowymi zasadami było zmasowanie dużej liczby dział na wąskich odcinkach przełamania i mobilność

6 M i c h u l e c , T-34 mityczna broń, s. 134-135.

— czyli zdolność towarzyszenia siłom dokonującym pene­tracji nieprzyjacielskiego frontu. Chyba w żadnej z armii, uczestniczących w II wojnie światowej, nie kładziono takiego nacisku na wsparcie artyleryjskie swoich działań co w Armii Czerwonej. Co ciekawe, przekonanie o olbrzy­miej wadze ognia na polu walki ZSRS odziedziczył po carskiej Rosji7.

Podczas II wojny światowej artyleria rosyjska posiadała bardzo dobre i nowoczesne działa, które przemysł ZSRS produkował w olbrzymich ilościach. Pozwoliło to Armii Czerwonej zorganizować znaczną liczbę najróżniejszych jednostek artylerii. Od 1942 r. powstawały dywizje, a na­stępnie korpusy artylerii będące w gestii Stawki. Dzięki nirn mogła ona wspierać działania ofensywne, przerzucając formacje artyleryjskie wzdłuż frontu, tworząc gigantyczne koncentracje dział.

Podstawowymi rodzajami dział sowieckiej artylerii dy­wizyjnej były armata 76 mm i haubica 122 mm. Dzięki swemu nieco mniejszemu niż niemiecki kalibrowi (105, 150 mm), działa sowieckie były lepiej dostosowane do wschodnich warunków terenowych. Szczególnie armata 76 mm ZIS-3 (nazywana przez Niemców ze względu na charakterystyczny odgłos wystrzału „ratsch-bum”), posia­dała dużą prędkość początkową pocisku i odpowiednią mobilność. Nadawała się do bezpośredniego wsparcia piechoty i obrony przeciwpancernej. W swych wspomnie­niach gen. mjr Mellenthin pisał:

„Rosjanin i jego broń przeciwpancerna są nierozłączni; czasami wydaje się, że każdy piechur ma własną rusznicę lub działo ppanc. Posiada on niezaprzeczalną i wysoką umiejętność dobrego rozmieszczenia broni przeciwpancer­nej, a ponadto potrafi ją wszędzie zabrać ze sobą. Dodat­kowo rosyjskie działa ppanc. dzięki płaskiej trajektorii

7 CSI Report No. 13, Tactical responses to concentrated artillery.

pocisku i dużej celności są świetną bronią mogącą być użytą we wszystkich formach walki”8.

Pomimo tych zalet, kaliber 76 mm był niewystarczający i z tego względu sowiecka artyleria dywizyjna dla wyko­nania ważniejszych zadań zawsze musiała być wzmacniana artylerią większych kalibrów z odwodów naczelnego do­wództwa. Masowo stosowana przez Armię Czerwoną haubica 122 mm była działem nowoczesnym; dzięki niej artyleria sowiecka mogła uzyskiwać dużą skuteczność ognia, a znakomitą ruchliwość uzyskiwano za pomocą ciągnika lub ciężarówki.

Rosyjska artyleria dywizyjna posiadała również w swojej strukturze jednostki moździerzy (82, 120, 160 mm). Ich użycie jako artylerii wynikało ze strat poniesionych przez Armię Czerwoną podczas dwóch pierwszych lat wojny. Moździerze były proste w produkcji, mogły więc szybko wypełnić lukę, jaką był brak wystarczającej ilości dział. Dodatkowo w działaniach zaczepnych jednostki moździerzy posuwały się prawie zawsze tuż za piechotą, co było o tyle istotne, że artyleria sowiecka cierpiała na niską mobilność ze względu na brak odpowiedniej ilości ciągników i cięża­rówek. Szczególnie moździerz 120 mm był doskonałą bronią — prosty w produkcji i bardzo efektywny na polu walki. Nie dziwi więc, że Wehrmacht prawie natychmiast go skopiował i wprowadził na własne uzbrojenie.

Do prowadzenia rozpoznania i wstrzeliwania się do baterii nieprzyjacielskich artyleria sowiecka stosowała pododdziały rozpoznania wzrokowego i dźwiękowego (niekiedy do obserwacji na dalsze odległości podobnie jak wojska niemieckie używała ona również balonów obser­wacyjnych). Do końca 1943 r. działalność sowieckich oddziałów rozpoznania artyleryjskiego i zwalczania artylerii nie była skuteczna. Wynikało to z jednej strony z braków

8 M e l l e n t h i n , Panzer Battles, s. 357.

wyszkolenia Rosjan i braków sprzętowych, a z drugiej z dyscypliny ogniowej artylerii Wehrmachtu. Obszernie przytoczone poniżej wspomnienia płk. G. Nadysiewa z po­czątku 1942 r., kiedy był on szefem sztabu artylerii Frontu Południowo-Zachodniego, obrazują te problemy:

„Wyznaczony na stanowisko szefa oddziału rozpoznaw­czego podpułkownik A. Maniło rozwinął intensywną dzia­łalność wokół organizacji rozpoznania artyleryjskiego w jed­nostkach wojskowych. Ale co można było zrobić, mając tak ograniczone środki? Nadal podstawę rozpoznania artyleryjskiego stanowiła obserwacja wzrokowa.

W maju 1942 r. Front Południowo-Zachodni przygoto­wywał operację zaczepną, mającą na celu opanowanie Charkowa. [...] Po raz pierwszy [sic!] udało się podpuł­kownikowi Manile nawiązać kontakt z organami zwiadu armii lotniczej w celu rozpoznania głębokości taktycznej na korzyść artylerii”9.

Sowieccy obserwatorzy artyleryjscy byli dobrze przygo­towani do kierowania ogniem, umiejąc skutecznie wpływać na walkę działalnością kontrolowanych przez siebie baterii. Ich dodatkowym atutem była umiejętność maskowania się, co powodowało, że byli oni trudni do wykrycia. Cecha ta była charakterystyczna dla całej Armii Czerwonej.

W latach 1941-1942 osiągnięcia artylerii rosyjskiej były różne. W początkowej fazie wojny nie mogła ona — przy­najmniej w toku szybko przebiegających działań bojowych— doprowadzić do uzyskania przewagi ogniowej. Jednak w momencie przejścia z działań manewrowych do statycz­nej obrony Sowieci potrafili szybko stworzyć dobry system ognia. Artyleria dywizyjna Armii Czerwonej dobrze opa­nowała metody walki obronnej, ściśle współpracując z pie­chotą i czołgami. Jednak w działaniach zaczepnych nie była w stanie wykorzystać swego potencjału.

9 G. N a d y s i e w , Moja służba w sztabach, s . 4 3 .

Przyczyną ograniczonego działania artylerii rosyjskiej było nieodpowiednie wyposażenie jednostek artyleryj­skich w środki łączności i dowodzenia. Uniemożliwiało to uzyskanie silnych ześrodkowań ognia podczas działań manewrowych (zwłaszcza pod ostrzałem niemieckim). Rosjanie, przynajmniej na początku wojny, nie doceniali konieczności odpowiedniego wyszkolenia i wyposażenia organów dowodzenia dla osiągnięcia pełnej skuteczno­ści ognia artylerii we wszystkich sytuacjach, a nasycenie technicznymi środkami walki pozostało dość niskie do końca wojny. W razie przerwania łączności telefonicz­nej działalność artylerii sowieckiej była znacząco utrud­niona z powodu niewystarczającego wyposażenia w sprzęt radiowy. Braki rosyjskiego aparatu dowodzenia artylerią w początkowym okresie wojny zadziwiająco szczerze przedstawił w swoich wspomnieniach generał Nadysiew:

„W marcu 1942 r. generał Gawrilenko [dowódca artylerii Frontu — przyp. aut.] kazał mi wykonać plan artyleryjs­kiego zabezpieczenia lokalnej operacji jednej z armii pod Wołczańskiem. Pokazał mi na mapie odcinek przełamania i nie powiedział ani słowa. Plan miał być sporządzony do rana, przy czym zabroniono angażować do pomocy innych oficerów.

Takie zadanie mogłem z powodzeniem wykonać sam, ale dopiero rok później. Do tej pory nigdy podobnego planu działań bojowych artylerii nie sporządzałem [...] Nie wiedziałem po prostu, od czego zacząć. [...] Rankiem zjawił się Gawrilenko razem z komisarzem zarządu I. Suncowem.

— No, jak tam plan?Podałem mu arkusz papieru, na którym, ku mojemu

wielkiemu zażenowaniu, oprócz tytułu nic nie było. Nieprzyjemna rozmowa z generałem nie poprawiła sytu­acji. [...]

Wszyscy wówczas znaleźliśmy się w mniej więcej jednakowej sytuacji — trafiliśmy na wysokie stanowiska, nie mając należytego przygotowania”10.

Rozpoznanie baterii sowieckich przez niemieckie służby pomiarowe ułatwione było początkowo dzięki niedbałemu stosowaniu środków utrudniających widoczność wystrza­łów i maskowania ich odgłosów. Dlatego też ugrupowanie artylerii rosyjskiej w obronie było bardzo głębokie, tak aby uniknąć strat powodowanych ogniem kontrbateryjnym. Dowódcy sowieccy potrafili zręcznie i systematycznie rozbudowywać takie stanowiska obronne. Niejako od­ruchowo artyleria sowiecka organizowała pozorne stano­wiska ogniowe, których celem było mylenie niemieckiego rozpoznania lotniczego, oraz maskowała wszelkie pozycje ogniowe. Od 1942 r. wszystkie szczeble dowodzenia w Armii Czerwonej stosowały rutynowo zasady maskiro- wki — zarówno w skali taktycznej, jak i operacyjno- -strategicznej.

Schematycznie prowadzono ogień w artyleryjskich przy­gotowaniach natarć, które Sowieci zaczęli stosować od końca 1942 r. Przygotowanie artyleryjskie ataku otwierał gwałtowny ogień, trwający od pół godziny do kilku godzin. Tak jak piechota, również artyleria używana była masowo. Mimo powyższych zastrzeżeń, ze względu na liczbę dział na kilometr frontu przełamania, przednie pozycje niemieckie były zwykle „zaorywane”, a ciężki sprzęt w zasięgu sowieckiej artylerii był niszczony.

Artyleria rosyjska rozwijała się w czasie wojny, a jej ogień był stopniowo dostosowywany do potrzeb tak­tycznych w bardziej przemyślany i elastyczny sposób niż w pierwszych latach wojny. Jeżeli przy ustabili­zowanych frontach artyleria sowiecka umiała — działając całkowicie zgodnie z planem i wykorzystując swoją

, 0 G . N a d y s i e w , Moja służba w sztabach, s . 4 2 .

nadzwyczajną przewagę ogniową — wykonać wyłomy dla przełamania się czołgów, to jednak z chwilą, gdy walka przechodziła w działania manewrowe, prowadzone na dużych obszarach, skuteczność jej się zmniejszała.

Podsumowując, artyleria sowiecka — pomimo wielu zastrzeżeń, jeśli chodzi o szczegóły — odznaczała się dużą siłą ogniową i efektywnością bojową. Jej największymi mankamentami był brak mobilności i wysokie zużycie amunicji związane z nieefektywnymi systemami łączności i doktryną walki ogniowej oraz niska elastyczność w fazie manewrowej bitwy.

STAWKA I DOWODZENIE

Niewątpliwie dowodzenie na szczeblu strategicznym było obszarem, w którym dokonała się najszybsza i najbar­dziej efektowna zmiana w Armii Czerwonej. Generalissimus Józef Wissarionowicz Stalin przekonał się w toku trwają­cych półtora roku walk o swoich ograniczeniach w zakresie dowodzenia siłami zbrojnymi ZSRS i zaczął uważnie słuchać swoich doradców wojskowych, którzy okazali się żołnierzami wysokiej miary. Szczególnie stanowiska szta­bowe (Stawka) zostały obsadzone przez wyjątkowych dowódców. Ich porównanie do niemieckich odpowied­ników, czyli Keitla, Zeitzlera i Jodła, wypada zdecydowanie na korzyść Wasilewskiego i Antonowa.

Sowieccy dowódcy doskonale zdawali sobie sprawę ze swych ograniczeń. Mimo sukcesu operacji zimowych w 1941 r. oraz w większym stopniu w 1942 r. obawiali się konfrontacji z Wehrmachtem na jego zasadach i szukali sposobów na zwiększenie efektywności Armii Czerwonej.

Przedstawiona powyżej analiza sowieckich rodzajów sił zbrojnych w jasny sposób wskazuje, że na poziomie taktycznym i operacyjnym armia niemiecka stała zdecydo­wanie wyżej — o czym dowództwo sowieckie przekonało

się już wielokrotnie. A jednak ZSRS miał kilka niebagatel­nych atutów, które z mistrzostwem wykorzystał.

Stawka i Stalin wiedzieli dużo więcej o III Rzeszy i planach wojennych Ostheer, niż Hitler śmiał przypusz­czać. Efektywne działanie wywiadu sowieckiego, wspo­magane przez aliantów zachodnich informacjami z Enig­my (przekazywanymi pośrednio przez Szwajcarię), da­wało znakomite rezultaty. Najbardziej znany przykład działania tajnych służb to uzyskanie planów operacji „Cytadela” — co umożliwiło Armii Czerwonej odpowie­dnie przygotowanie całej kampanii letnio-jesiennej w 1943 r. i nieodwołalne przejęcie inicjatywy strategicz­nej na froncie wschodnim. Dość rzadko wspomina się również o osiągnięciach sowieckiego kontrwywiadu— prawdopodobnie z powodu ekstremalnie brutalnych środków, jakie organa bezpieczeństwa potrafiły podej­mować w celu ochrony tajemnicy wojskowej11. Nie zmienia to faktu, że poza strefą przyfrontową Związek Sowiecki był prawie całkowicie „niewidzialny” dla wywiadu niemieckiego.

Efektywne działania kontrwywiadowcze były jednym z elementów maskirowki, do której Stawka przykładała bardzo dużą wagę, wychodząc ze słusznego założenia, że jednym z najistotniejszych czynników powodzenia operacji wojskowych jest zaskoczenie przeciwnika co do własnych sił i zamierzeń. Rosjanie oceniani byli przez samych Niemców jako mistrzowie maskowania i skrytego przygo­towywania swoich operacji zaczepnych.

11 Na obszarze do 50 km za linią frontu mogły przebywać osoby miejscowe tylko na podstawie specjalnych przepustek, wszystkich „niepew­nych” wysiedlano, ustanawiano instytucję dziesiętników, którzy byli odpowiedzialni za wszystkich mieszkańców danego rejonu itp. por. A. K a r p i ń s k i , Organizacja i praca tyłów Armii Radzieckiej w drugim okresie Wielkiej Wojny Narodowej ZSRR, Akademia Sztabu Generalnego WP, Warszawa 1969, s. 13.

Kolejnym elementem, w którym ZSRS miał zdecydowaną przewagę nad IH Rzeszą, był poziom produkcji przemysłowej, znacznie przewyższający osiągnięcia nazistowskich Niemiec. Władze sowieckie skupiły się na masowej produkcji kilku najważniejszych rodzajów broni, często nie dbając o jakość, czego efektem był np. „T-34 jednorazowego użytku”12. Nie zmienia to faktu, że przemysł sowiecki był w stanie dostarczyć olbrzymie ilości uzbrojenia i amunicji swojej armii, pozwalając jej zwyciężyć w konflikcie na śmierć i życie z nazistowskimi

yNiemcami. Środki, jakimi to osiągnięto, były strasznie brutalne i w każdym innym kraju spowodowałyby niewątpliwie olbrzymie niezadowolenie społeczne13.

O wyższości strategów z Kremla świadczy również system przymierzy zawartych w czasie II wojny światowej oraz porównanie sprzymierzeńców ZSRS ze sprzymierzeńcami III Rzeszy. Gigantyczna pomoc gospodarcza Wielkiej Brytaniii jej dominiów oraz USA w ramach m.in. lend-lease ’u była w zasadzie niezbędna, jeśli chodzi o szanse przetrwania Rosji w wojnie z Niemcami. Bez niej prawdopodobieństwo zwycięstwa reżimu Stalina nad III Rzeszą wydaje się być znacząco mniejsze, a na pewno byłoby bardziej kosztowne. Lend-lease pozwolił skupić się ZSRS na masowej produkcji kilku typów uzbrojenia, uzupełniając znaczące braki w bazie materiałowej i surowcowej (paliwa, stal, aluminium, żyw­ność). Jednak najistotniejsze dla Armii Czerwonej były ciężarówki, jeepy i tabor kolejowy, który znacząco zwiększał jej mobilność operacyjną i strategiczną, oraz sprzęt łączności (kable, aparaty i centrale telefoniczne oraz radiostacje) zwiększający efektywność taktyczną.

Najdonioślejsza jednak zmiana dokonała się w zakresie planowania operacyjnego i strategicznego. W 1941 roku

12 M i c h u l e c , T-34 mityczna broń, s. 168-169.13 Dokładniejsze omówienie tego tematu nie leży w zakresie niniejszej

pracy. Zainteresowanych odsyłam do książki Richarda Overy’ego Krew na śniegu.

szereg gigantycznych klęsk wymusił na Armii Czerwonej uproszczenie własnej struktury. Zlikwidowano korpusy— zarówno zmechanizowane, jak i piechoty, formowano biygady piechoty — jako wymagające mniej ludzi i sprzę­tu, a będące łatwiejsze w kontroli dla niedoświadczonych dowódców niż dywizje. Jednak od końca 1942 r. Armia Czerwona zaczęła akumulować znaczące ilości sprzętu, a jej dowódcy osiągnęli wystarczający poziom umie­jętności, aby Stawka mogła zacząć eksperymentować ze strukturami jednostek bojowych, jednocześnie wcielając w życie nowe pomysły taktyczno-operacyjne. Krzywa uczenia się Armii Czerwonej zaczynała być pod koniec 1942 roku bardzo stroma. Czerpiąc ze swego bardzo bogatego dorobku teoretycznego oraz doświadczeń z sze­regu wojen, od wojny domowej poczynając, po trwający konflikt z Niemcami — sowieckie siły zbrojne prze­chodziły okres gwałtownej zmiany.

Brygady piechoty były przeformowywane w dywizje. Wartościowe jednostki otrzymywały miano gwardyjskich, a co za tym idzie — bogatsze wyposażenie. Przykładem może być 24 KPanc przemianowany na 2 KPancGw, za wspomniane osiągnięcia w operacji „Mały Saturn”. Struk­tura armii ogólnowojskowych również przechodziła zmianę. Ponownie wprowadzono szczebel korpusu oraz wzbogacano spektrum armijnych jednostek wsparcia. Armie i dywizje otrzymywały, w zakresie umożliwianym przez produkcję przemysłową i możliwości rekrutacyjne, organiczne jedno­stki saperów, łączności, czołgów, artylerii haubicznej, przeciwlotniczej i przeciwpancernej. Armie sowieckie stawały się ogólno wojsko we (czyli integrujące wszystkie rodzaje wojsk) nie tylko z nazwy.

W celu wspomożenia operacji zaczepnych frontów i armii Stawka zaczęła tworzyć szereg jednostek OND14. Powstały

14 OND — Odwód Naczelnego Dowództwa.

m.in. dywizje i korpusy artylerii, które były wykorzystywane do wsparcia piechoty dokonującej przełamania umocnionych pozycji nieprzyjaciela. Powodowało to coraz większą łatwość niszczenia niemieckiej obrony. Duża ilość nowo powstałych korpusów, brygad i pułków pancernych miała wykorzystywać ten fakt, dokonując głębokiej penetracji frontu.

Wszystkie te zmiany były częścią procesu decen­tralizacji Armii Czerwonej. Lata wojny spowodowały, że powstała duża grupa dowódców i oficerów sztabowych, którym powierzano coraz bardziej odpowiedzialne zadania, a ewentualne niepowodzenia nie powodowały już tak często natychmiastowego rozliczenia przez wyższe do­wództwo, które mogło kończyć się w sposób nader niesympatyczny. 9 października 1942 roku, w czasie największego natężenia bitwy o Stalingrad, Stalin wydał rozporządzenie o zniesieniu podwójnego dowództwa, a komisarze zostali zastępcami dowódcy do spraw po­litycznych. Jednocześnie sowiecki dyktator zaczął się w coraz większym stopniu opierać na umiejętnych szta­bowcach ze Stawki i bezwzględnych jej reprezentantach, przebywających „w polu” i koordynujących oraz kon­trolujących działania frontów. Najbardziej znanym z so­wieckich dowódców, choć oczywiście niejedynym, był Żuków15. Pod koniec 1942 roku wyłoniła się cała plejada dobrych bądź bardzo dobrych generałów sowieckich różnych szczebli, takich jak Koniew, Rokossowski, Ma­linowski, Tołbuchin, Czemiachowski, Rotmistrow itd.

TAKTYKA I SZTUKA OPERACYJNA

Wraz z przechodzącą w ręce Rosjan inicjatywą strategicz­ną stanęli oni przed szeregiem problemów taktyczno- -operacyjnych, które musieli rozwiązać, aby zwiększyć

15 Alternatywną wersję biografii Żukowa przedstawił W. Suworow w swojej książce Cień zwycięstwa.

swoją efektywność bojową i wygrać wojnę. Wehrmacht musiał na te zmiany w doktrynie sowieckiej reagować, a nie było to łatwe, ponieważ był „doganiany” przez Armię Czerwoną w zakresie jakości wojsk, pracy sztabowej, logistyki. Był to proces ciągły, a obie armie ustawicznie wprowadzały cały czas zmiany w swojej strukturze oraz nowe środki techniczne i bojowe.

Główne problemy Armii Czerwonej związane z operac­jami zaczepnymi stanowiły trzy kwestie:

— jak skoncentrować odpowiednią ilość wojska i siły ognia artylerii na wąskich odcinkach przełamania, pozo­stając przy tym nierozpoznanym przez przeciwnika naj­dłużej jak to możliwe,

— jak rozwijać powodzenie włamania taktycznego, tak aby Niemcy nie mogli go „załatać”,

— kiedy się zatrzymać, jeśli przełamanie się powiedzie?Pierwszy problem został satysfakcjonująco rozwiązany

już na przełomie lat 1942/43. Armia Czerwona nagroma­dziła wystarczającą ilość doświadczeń związanych z kon­centracją i maskowaniem wojsk, tak że w następnych latach doskonalono tylko założenia przyjęte w tym okresie. W tabeli na stronie 48 przedstawiono współczynniki przewagi osiągane przez Sowietów już w kampanii zimo­wej 1942/1943 r.

Rosyjski regulamin walki precyzował, że:„Natarcie jest głównym rodzajem walki, tylko dzięki

niemu można uzyskać rozstrzygnięcie [...] celem natarcia jest przełamanie obrony nieprzyjaciela na całej jej głęboko­ści oraz zniszczenie jego siły. [...] Natarcie należy prowadzić z wyraźnym celem, szybko, niespodziewanie, bez za­trzymywania i w sposób zdecydowany”16.

16 E. M i d d e l d o r f , Taktyka w kampanii rosyjskiej, s. 158, Wyd. MON, Warszawa 1961.

Tabela 1. Średnie nasycenie oraz stosunek sił i środków na odcinkach przełamania podczas operacji ostrogosko-ros- soszańskiej (styczeń 1943 r.).

40 Armia 18 samodzielny KP

3 Armia Pancerna

Odcinek przełamania 10 8 16

Km na DP na odcinku przełamania 1,8 2,3 5

Dział i moździerzy na km przełamania 92 83 52

Czołgów na km przełamania 13,3 15 10/26*

Stosunek sił w piechocie 3,7:1 3,5:1 2,3:1

Stosunek sił w artylerii 8,2:1 8:1 5,1:1

Stosunek sił w czołgach 1,3:1 1,2:1 3,7:1

* w liczniku podana jest gęstość czołgów BWP, a w mianowniku gęstość operacyjna.Źródło: A. R a d z i j e w s k i , Przełamanie, s. 66, Warszawa 1982 r.

Cechami charakterystycznymi sowieckiego natarcia było masowanie sił na wąskich odcinkach przełamania (co widać w tabeli nr 1), huraganowe przygotowanie ognioweo bardzo dużym zużyciu amunicji, rozpoczęcie natarcia jeszcze w strefie ognia artyleryjskiego bez względu na straty, tworzenie korytarzy ogniowych ułatwiających wła­manie w system obronny nieprzyjaciela (rys. 1) oraz szybkie wprowadzanie jednostek pancernych mających dołamać obronę przeciwnika.

Standardowa technika ataku Armii Czerwonej w przeła­maniu obrony przeciwnika przedstawiona jest na rys. 2. Głównym założeniem było ciągłe wzmacnianie impetu

Przedni skraj obrony

Rys. 1. Korytarz ogniowy.Źródło: E. M i d d e l d o r f , Taktyka w kampanii rosyjskiej, Warszawa 1961.

natarcia poprzez kolejne fale szturmowe, najpierw czoł­gów, a następnie piechoty. Szczególną uwagę zwracano na podtrzymywanie tempa szturmu. Likwidację okrą­żonych jednostek/punktów oporu pozostawiano trzeciej fali szturmowej bądź rezerwom. W późniejszym okresie wojny wprowadzono pewne dodatki, które wzmocniły jeszcze bardziej siłę ofensywną Armii Czerwonej. Wraz z rosnącą ilością dział pancernych i czołgów ciężkich starano się osłaniać nimi lżejsze wozy bojowe dokonujące przełamania. Miało to szczególne znaczenie podczas kontrataków niemieckich sił pancernych, kiedy nieru­chome, a przez to mogące celniej strzelać sowieckie wozy bojowe korzystały ze swej olbrzymiej siły ognia (działa 85, 122, 152 mm), zwalczając czołgi (a częściej działa pancerne) nieprzyjaciela.

Sowieckie natarcie przełamujące rozwijało się prawie przez cały okres wojny, stając się coraz bardziej skomplikowanym mechanizmem, w który włączano w coraz większej ilości

Źródło: E. M i d d e l d o r f , Taktyka w kampanii rosyjskiej, Warszawa 1961.

jednostki wsparcia. Po dokonaniu włamania wchodziły do akcji jednostki saperskie, starające się jak najszybciej udrożnić sieć drogową niezbędną do kontynuacji ataku. Jednocześnie przygotowywały (przebudowywały) zdobyty system obronny w taki sposób, aby można było odeprzeć kontrataki niemieckie. Jednostki ppanc. we współpracy z saperami tworzyły rubieże ppanc., które przesuwały się do przodu skokami. Kontrataki niemieckie odpierano na rubieżach ppanc., wzmocnionych ciężkimi czołgamii działami panc., a T-34 starały się wyjść na skrzydła atakującego wroga.

Drugi problem wiązał się z pytaniem, kiedy wprowadzać do boju jednostki pancerne, które mają cele operacyjne. Zbyt wczesne wprowadzenie tych sił mogło spowodować ich „ugrzęźnięcie” w niemieckim systemie obrony, zbyt późne natomiast zwiększało ryzyko, że do obszaru prze­łamania zdążą dotrzeć rezerwy operacyjne przeciwnika.

Problem ten pozostał nierozwiązany przez cały 1943 r.i mimo zdarzających się sukcesów, takich jak w operacji biełgorodzko-charkowskiej, zdarzały się również kosz­towne błędy („Mars”, atak 3 APanc podczas operacji „Kutuzow”). W toku wojny, kiedy siła niemieckich jednostek piechoty malała, a podobny proces dotyczył również Panzerwaffe, Armia Czerwona starała się wpro­wadzić operacyjne jednostki pancerne szybko, aby doła- mać obronę niemiecką i wyjść w przestrzeń operacyjną najszybciej jak to możliwe17.

Trzeci problem miał chyba największą wagę jakoś­ciową. Armia Czerwona otrzymała kosztowne nauczki, zwłaszcza w trzeciej bitwie o Charków, i musiała znaleźć granice swoich możliwości. Rozwiązanie tego równania, jak to pojmowała Stawka, która umiejętność prowadzenia wojny uważała za naukę raczej niż za sztukę — obej­mowało zagadnienia logistyczne (jak zaopatrywać?) oraz operacyjne (jak wzmacniać jednostki pancerne pędzące do przodu?). Co najmniej do połowy 1943 roku sowieckie związki pancerne po dokonaniu przełamania nie dys­ponowały wystarczającą ilością zmotoryzowanych jedno­stek wsparcia (artylerii, piechoty, saperów), a bardzo szybko odrywały się od mniej mobilnych sił, które dokonywały przełamania. W takiej najczęściej sytuacji spadało na sowieckie armie i korpusy pancerne przeciw- uderzenie niemieckich odwodów. Prące do przodu kolum­ny T-34 z niewielką ilością piechoty i artylerii stawały się szybko zwierzyną łowną dla Kampfgruppen, w których integrowano wszystkie rodzaje wojsk, przez co były wszechstronniejsze i efektywniejsze od chmar T-34 z pie­chotą na pancerzach. Jeśli jednak Wehrmacht nie posiadał

17 Dowódcom sowieckim do końca wojny zdarzały się wpadki, takie jak np. decyzja marszałka Żukowa o wprowadzeniu 1 i 2 APancGw do szturmu na wzgórza Seełow w operacji berlińskiej, gdzie obie armie poniosły bardzo duże straty.

odpowiednich rezerw operacyjnych, a zdarzało się to coraz częściej, to przełamanie sowieckie osiągało z reguły duże sukcesy. Najlepszymi przykładami są operacja stalin- gradzka, zniszczenie 8 A włoskiej w grudniu 1942 roku podczas operacji „Mały Saturn”, czy 2 A węgierskiej. Nie jest zaskakujące, że swoje największe sukcesy podczas kampanii zimowej 42/43 Armia Czerwona odnosiła wobec satelitów III Rzeszy. Były one z reguły gorzej dowodzone, wyposażone, wyszkolone i zaopatrzone niż Wehrmacht. Stawka wykorzystała te słabości z pełną świadomościąi determinacją.

W latach 1941-1943 zaopatrzenie nacierających sił pancer­nych, jak też całej Armii Czerwonej, kulało. Nie należały do rzadkich sytuacje, w których w wyłomy w obronie niemiec­kiej wchodziły T-34 obładowane przymocowaną do pancerza dodatkową amunicją i ropą. Nie trzeba wielkiej wyobraźni, aby stwierdzić, że takie „ruchome fajerwerki” musiały być wymuszoną improwizacją ze względu na ekstremalną wrażli­wość tak obładowanych czołgów na ogień przeciwnika. Jednak dzięki zwiększonej produkcji krajowej i ciężarówkom z lend-lease, na przełomie 1943 i 1944 r. Armia Czerwona zaczęła sobie dobrze radzić z logistycznym i bojowym wsparciem wojsk pancernych, chociaż cały czas istniały braki w ilości ciągników artyleryjskich. Z tego powodu artyleria sowiecka (szczególnie ta większego kalibru) nadążała najwol­niej za rozwijającym się natarciem.

Największa przemiana zaszła jednak w samych żoł­nierzach rosyjskich. Ich wojna przekształciła się w wojnę ojczyźnianą przeciw straszliwemu najeźdźcy, który chciał zniszczyć nie tylko kraj, ale i naród. Ponadto do 1943 roku żołnierze nabrali doświadczenia, umiejętności posługiwania się bronią i zaufali swoim dowódcom oraz kierownictwu państwa ze Stalinem na czele. Charakterystyczne z tego punktu widzenia są wspomnienia Wasilija Kotowa, który przeżył wojnę, dochodząc do rangi sierżanta. Otrzymał trzy

odznaczenia „Za odwagę”, był pięciokrotnie ranny i znisz­czył cztery czołgi niemieckie.

„W 1943 roku byłem pewien swoich umiejętności w obronie. Byłem również pewien umiejętności dowódców. Nawet najgorszy porucznik w 43 wiedział więcej od przedwojennego porucznika. [...] Niemcom nie udało się zwyciężyć w ciągu kilku miesięcy, tak jak planowali. Przegrali pomimo swojego wysokiego wyszkolenia bojo­wego i sprzętu z całej Europy [...] To była ich porażka, nie nasza. Kiedy to zrozumieliśmy, zaczęliśmy zwyciężać. Wtedy zaczęliśmy walczyć ze wszystkich sił”18.

18 W. K o t o w, That Was the Beginning of the War. Wspomnienia te (i wiele innych) można znaleźć na stronie internetowej I remember: http://www.iremember.ru/artillerymen/kotov/kotov.htm.

Charakterystyczną cechą piechoty niemieckiej były pro­cesy demodemizacyjne w niej zachodzące oraz malejąca przebojowość. Najszybciej problemy te pojawiły się na froncie wschodnim, który aż do połowy 1944 r. był głównym teatrem działań lądowych Wehrmachtu, jednak szybko zaczęły dotyczyć całej armii niemieckiej.

Operacje obronno-zaczepne z zimy 41/42 spowodowały duże straty, które nie mogły być uzupełnione do początku kampanii letniej 1942 r. Wynikało to z ograniczonych zasobów, jakimi dysponowała III Rzesza, zarówno przemys­łowych, jak i ludzkich. Poprzez skierowanie większości uzupełnień do GA „Południe” udało się odbudować jej siłę ofensywną, stało się to jednak kosztem pozostałych jedno­stek na froncie wschodnim, których siła pozostała na poziomie niższym niż przed rozpoczęciem „Barbarossy”. Operacja „Blau”2 była, jak się okazało, obarczona dużym

1 Ostheer — Armia Wschodnia, czyli jednostki niemieckie znajdujące się na froncie wschodnim.

2 Operacja „Blau” — atak na Kaukaz i Stalingrad latem 1942 roku.

PIECHOTA

Rozdział III OSTHEER1

ryzykiem dla armii niemieckiej. Ryzykowano długoter­minową „wytrzymałością” bojową Wehrmachtu. Jeśli kilka, uzupełnionych do pełnych stanów, armii niemieckich nie osiągnęłoby radykalnego sukcesu na południu, to osłabione siły niemieckie na pozostałych odcinkach frontu musiałyby stawić czoła ciągle rosnącym siłom Rosjan.

Skutkiem priorytetowego potraktowania dywizji GA „Po­łudnie” było powstanie dwóch rodzajów dywizji w armii niemieckiej. Pierwsza — elitarna, składała się z dywizji pancernych, zmotoryzowanych i uzupełnionych dywizji piechoty, biorących udział w operacji „Blau”. Reszta dywizji niemieckich (około 90) stała o co najmniej poziom niżej w zakresie siły i gotowości bojowej. Ich głównym niedoma­ganiem był zbyt niski poziom uzupełnień, a co za tym idzie, niskie stany osobowe oraz brak środków walki w odpowied­niej ilości. Starając się zaradzić temu problemowi, dowódz­two niemieckie zdecydowało się skrócić okres szkolenia rekruckiego do dwóch miesięcy, lecz nawet takie desperackie kroki nie zapewniły pełnych stanów w jednostkach.

Tak krytyczna sytuacja wymusiła na OKH decyzję o redu­kcji ilości batalionów piechoty z dziewięciu do sześciu. Dotknęła ona 69 z 75 dywizji piechoty w GA „Północ”i „Środek”. Redukcja siły piechoty o jedną trzecią spowodo­wała w niektórych wypadkach odpowiadającą jej redukcję dywizyjnej broni ciężkiej (głównie artylerii). „Przebójowość” zredukowanych dywizji spadła nawet o 50% w porównaniu z uzupełnionymi jednostkami użytymi w operacji „Blau”. Skutkowało to tym, że w operacjach obronnych, do których przeszły obie północne grupy armii, osłabione dywizje nie były w stanie wytrzymać wojny na wyniszczenie, a utrzyma­nie własnych pozycji stawało się coraz trudniejsze.

Nie był to jednak koniec złych wiadomości dla jednostek Ostheer. Wskutek niewydolności przemysłu III Rzeszy, nie będącego w stanie zapewnić wystarczających ilości uzbro­jenia i wyposażenia wszystkim jednostkom, duża część

dywizji GA „Północ” i „Środek” została „ograbiona” z części uzbrojenia, pojazdów i koni na rzecz GA „Południe”. OKH uznało, że w wojnie pozycyjnej, w którą przeobraziły się zmagania na znacznej części frontu wschodniego, taka redukcja jest usprawiedliwiona. Jednak decyzja ta spowodo­wała, że z powodu obniżonej mobilności i siły ognia większość niemieckich dywizji piechoty straciła możliwość działań ofensywnych i elastycznej (ruchowej) obrony.

Największym problemem dowództwa Ostheer był brak ludzi, a polityka Hitlera w odniesieniu do Luftwaffei Waffen SS tylko go pogłębiała. Zduplikowanie struktur rekrutacji, szkolenia i zaopatrzenia powodowało, że tysiące żołnierzy nie brało udziału w walkach. Dodatkowo oferta rekrutacyjna Waffen-SS, skierowana do najbardziej „ide­owej” części młodzieży, drenowała Wehrmacht z przy­szłych liderów, mogących zostać podoficerami i mło­dszymi oficerami. Największym marnotrawstwem żoł­nierzy okazały się jednak pomysły Göringa, który zręcznie wykorzystał uprzedzenia Hitlera do Wehrmachtu i stworzył w połowie 1942 r. 22 tzw. dywizje polowe Luftwaffe, utworzone ze 170 000 zbędnego personelu wojsk lot­niczych. Żołnierze w „stalowych mundurach o porządnych narodowo-socjalistycznych przekonaniach” nie dostali się w szpony „reakcyjnej armii”, która, jak zauważał ze zgrozą Reichsmarschall, ciągle zatrudniała kapelanów wojskowych. Manstein skomentował to następująco:

„Sformowanie z tego doskonałego materiału ludzkiego dywizji polowych Luftwaffe było olbrzymią głupotą. Skąd miały one wziąć umiejętność współpracy z innymi jedno­stkami czy trening w organizacji walki? Skąd miały wziąć doświadczenie bojowe, jakże istotne w walkach na wscho­dzie? I gdzie zamierzała Luftwaffe znaleźć dowódców dywizji, pułków czy batalionów?”3

3 M a n s t e i n , Lost victories, s . 268.

Odpowiedzią na te pytania było zniszczenie wielu dywizji polowych Luftwaffe pod koniec 1942 r. Rozpadały się one już przy pierwszym kontakcie bojowym z Armią Czerwoną. Te 170 000 żołnierzy doprowadziłoby do prawie pełnego uzupełnienia stanów w niemieckich dy­wizjach piechoty w GA „Środek” i „Północ”, znacznie zwiększając ich siłę bojową.

Wynikiem braku uzupełnień było niskie nasycenie frontu żołnierzami oraz zmiana doktryny obronnej. Nie dało się dłużej utrzymywać w pełni zasad elastycznej obrony wypracowanej pod koniec I wojny światoweji w okresie międzywojennym — a wyrażonej w re­gulaminie (Truppenführung) z 1938 r. Manewr siłamii głębia obrony były po prostu nie do osiągnięcia z powodu utraty mobilności przez piechotę, a nasycenie żołnierzami całego systemu obrony stało się niewykonalne. Dlatego też nacisk położono na siłę ognia i kontratak. Główna linia obrony (HKL4) musiała być broniona „na sztywno”, jako że każda jej penetracja była niezwykle groźna wobec braku odpowiednich sił mogących obsadzić kolejne (tyłowe) linie obrony. Dokładnie te same powody wpły­wały na utratę głębokości PAK-frontu5; środki ppanc. musiały być przesuwane bliżej przedniego skraju obrony, aby móc wspomóc swoim ogniem walczącą piechotę.

Zmiany w taktyce niemieckiej okazały się niezwykle kosztowne. Powstała samonakręcająca się spirala — brak żołnierzy zmuszał dywizje piechoty do trzymania się pierwszej linii obrony, gdzie były wystawione na pełną aktywność sowieckiej artylerii. Jej rosnąca siła powodowała coraz częściej „zaorywanie” pozycji niemieckich i zwięk­szające się straty w ludziach i sprzęcie (głównie w broni ppanc. i maszynowej).

4 HKL — Hauptkampflinie — główna linia obrony.5 PAK front — rubież przeciwpancerna: PAK (Panzerabwehrkannone)

— działo ppanc.

Jak już wspomniano powyżej, główną podporą obrony stał się kontratak i siła ognia. Taktyka niemiecka musiała się oprzeć na artylerii, która dzięki umiejętnemu i elastycz­nemu planowaniu była w stanie, stosując gwałtowne koncentracje ognia między różnymi celami, znacząco wzmocnić obronę piechoty. Ujawniła się też tendencja do zatrzymywania sowieckich ataków jak najdalej od pierwszej linii obrony, mimo że zasady elastycznej obrony przewidy­wały możliwość taktycznego odwrotu i wykonanie kontr- uderzenia na przeciwnika, który wyszedł już spod swojego „parasola” artyleryjskiego. Wzrosła rola rezerw, gdyż tylko gwałtowne i natychmiastowe kontrataki miały szansę na „załatanie” frontu. Dowódcy niemieccy zawsze uważali szybkość za rzecz ważniejszą niż masa — woleli więc mniejsze odwody, ale rozlokowane bliżej frontu, niż większe, ale odleglejsze. Siła armii niemieckiej polegała na wyszkoleniu oraz bardzo dużej inicjatywie przejawianej przez żołnierzy — od szeregowców do oficerów — co było szczególnie istotne w płynnych i trudnych sytuacjach, kiedy musiano wykonywać kontrataki.

PANZERWAFFE

W 1942 r. nastąpił znaczący regres niemieckich wojsk pancernych. Co prawda zaczęły one otrzymywać nowe modele wozów pancernych o poprawionym pancerzu i zwię­kszonej sile ognia, jednak wozy te napływały do jednostek wolno, ze względu na niski poziom produkcji przemysłowej III Rzeszy. Mowa tu o Panzer III model J, L, M z długo- lufowym działem 50 mm i Panzer IV model F2 i G również z lepszym działem kalibru 75 mm.

Jednostki zmechanizowane znajdujące się w GA „Północ” i „Środek” zostały potraktowane podobnie jak dywizje piechoty. Uzupełnienia płynęły na południe, co spowodo­wało, że dywizje pancerne i zmotoryzowane musiały

zadowolić się tym, co miały na miejscu. Co gorsza, pozbawiono je części organicznych jednostek wsparcia (głównie logistycznego), aby doposażyć GA „Południe” w przededniu operacji „Blau”.

Cienki strumyczek nowych czołgów spowodował reduk­cję ilości batalionów pancernych do jednego-dwóch w dy­wizji pancernej, a część piechoty (do niedawna zmotoryzo­wanej) przesiadła się na rowery. Powstały dziwne hybrydy, kiedy do dywizji pancernych włączano służby zaopatrzeniao ciągu końskim — co znacząco redukowało mobilność takich jednostek. Najczęściej takie posunięcia były tylko chwilowe, a dowództwo niemieckie starało się mimo wszystko jak najszybciej doprowadzić do polepszenia stanu swoich jednostek mobilnych.

Klęska na południu zimą 42/43 i zniszczenie wielu jednostek zmechanizowanych6 spowodowały silny kryzys, który został w końcu zauważony przez Hitlera. Powołał on do ponownej służby gen. płk. Heinza Guderiana, mianując go w dniu 28 lutego 1943 r. Generalnym Inspektorem Wojsk Pancernych. Jego działalność przyniosła skutki dość szybko. Racjonalizacja i zwiększenie produkcji czołgów dokonane do spółki ze Speerem doprowadziło do od­budowania Panzerwaffe latem 1943 r., w przededniu ope­racji „Cytadela”.

Przedstawione powyżej ułomności wojsk pancernych III Rzeszy nie spowodowały jeszcze utraty wyższości taktycz­nej i operacyjnej Wehrmachtu nad Armią Czerwoną. Będzie się ona utrzymywać co najmniej do końca 1943 r., szcze­gólnie dzięki wyszkoleniu i doświadczeniu żołnierzy nie­mieckich, a także przewadze technologicznej. Przezbrojone w długolufowe armaty Panzer III i IV stały się równorzęd­nym przeciwnikiem dla T-34. Jeśli weźmie się pod uwagę lepszą optykę i fakt, że każdy czołg niemiecki miał

6 W kotle stalingradzkim zniszczeniu uległy 14, 16, 24 DPanc i 3, 29, 60 DZmot.

radiostację, to efektywność Panzerwaffe w porównaniu do sowieckich sił pancernych wzrastała kilkakrotnie.

Szczególną rolę w niemieckich siłach pancernych speł­niały działa pancerne i samobieżne działa ppanc. — chociaż formalnie należały one do artylerii. Przyczyną takiego stanu rzeczy było zwykłe w nazistowskich Niemczech przemieszanie struktur w armii oraz wpływy „lobby” artyleryjskiego wokół Hitlera. Artylerzyści przekonani byli, że zdobycie wysokich odznaczeń bojowych możliwe jest tylko w jednostkach dział samobieżnych, dlatego też nie chcieli ich oddać pod kontrolę Generalnego Inspektora Wojsk Pancernych.

Działa pancerne zostały zaprojektowane w celu wspierania szturmu piechoty na ostatnich 300 m, rzeczywistość frontu wschodniego zmusiła jednak armię niemiecką do ponownego zdefiniowania ich misji. Nowe zadania obejmowały głównie zwalczanie czołgów przeciwnika i rolę ruchomego odwodu w sytuacji braku czołgów bwp w Wehrmachcie. Wzmocnie­nie obrony ppanc. stało się priorytetem dla OKH ze względu na masy wozów bojowych wprowadzanych do boju przez Armię Czerwoną, nie dziwi więc ilość improwizacji technolo- giczno-produkcyjnych stosowanych przez niemiecki prze­mysł, aby zapewnić środki walki niemieckim żołnierzom.

Działa samobieżne można podzielić na dwie klasy: działa szturmowe (StuG i StuH) i samobieżne działa ppanc., których przykładem mogą być serie od I do IV samobieżnych dział ppanc. „Marder”, montowanych m.in. na podwoziu Panzer 38(t) produkcji czeskiej, czy „Nashomy”. Mimo że wozy bojowe typu „Marder” oraz „Nashom” uważano za półśrodki i były one zastępowane w późniejszym okresie przez niszczyciele czołgów — to do końca 1943 r. działa pancerne i samobieżne działa ppanc. zniszczyły około 13 000 czołgów sowieckich7 — były więc efektywnym rodzajem uzbrojenia.

7 M i d e l d o r f , Taktyka, s . 3 6 .

Wprowadzenie „Tygrysa” dało Wehrmachtowi czołg, który mimo wszystkich jego wad był w warunkach 1942 i 1943 roku przeciwnikiem prawie nie do pokonania w bezpośrednim starciu dla Rosjan. Morale zostało wzmoc­nione poprzez pojawienie się „Tygrysów” w większej ilości zimą 1942/43 r. Gen. Raus, dowódca wspominanej już 6 DPanc, a następnie Grupy Korpuśnej „Raus”, opisuje to następująco:

„[...] kiedy «Tygrysy» spotkały się po raz pierwszy w boju z T-34, rezultaty były bardziej niż zadawalające. [...] Zauważono, że pociski ppanc. z dział 88 mm. miały tak straszliwą moc, że odrywały wieżyczki z wielu T-34, które odlatywały na kilkanaście metrów. Żołnierze niemiec­cy szybko ukuli frazę „T-34 kłania się czapką, kiedy tylko spotyka się z «Tygrysem». Nowe czołgi niemieckie spowo­dowały wielkie wzmocnienie morale wojska”8.

Żywotność „Tygrysów” na polu walki przełomu 1942 i 1943 roku była bardzo wysoka. Raport z działań 503 Batalionu Czołgów Ciężkich, który walczył w okolicach Rostowa w styczniu 1943 roku, wspominał o jednym z czołgów batalionu, który pozostał sprawny mimo 227 trafień przez pociski rusznic pancernych, 14 trafień z dział ppanc. 57 mm i 11 trafień z dział ppanc. 76 mm9.

ARTYLERIA

Niemiecka taktyka użycia artylerii miała swe korzenie w czasach I wojny światowej i łączyła się z nazwiskiem Georga Bruchmiillera. Dowództwo niemieckie zdawało sobie sprawę, że uzyskanie przełamania frontu pozycyj­nego jest bardzo trudne lub niemożliwe poprzez zmaso­wane i długotrwałe przygotowanie artyleryjskie, zarówno

8 E. R a u s , Panzer operations, s. 191.9 Ch.W. W i 1 b e c k, Sledgehammers. Strengths and flaws of Tiger

Tank Battalions in World War II, s. 60.

z powodu braku wystarczającej ilości amunicji, jak i do­tychczasowych nieudanych prób alianckich. OHL10 szukało rozwiązania problemu poprzez innowacje technologiczne i taktyczne. Jednym z rozwiązań było zastosowanie czołgów, co jednak było niemożliwe z uwagi na ich brak po stronie państw centralnych. Drugim rozwiązaniem zastosowanym przez armię niemiecką był „głęboki”, opierający się na zaskoczeniu atak z zastosowaniem istniejących środków bojowych, w którym artyleria grała bardzo istotną rolę.

Idea „oddziałów szturmowych” — rozwinięta przed i w czasie II Wojny Światowej przez Wehrmacht, a nazwana niezbyt sensownie Blitzkriegiem — była niczym innym, jak ciągłym rozwijaniem ataku w głąb pozycji przeciwnika. Szybkość i zgranie czasowe atakujących oddziałów były głównym atrybutem szybkiego natarcia, a inicjatywa na najniższych szczeblach była podstawą sukcesu. Nie było „magicznej recepty” na powodzenie ataku, a raczej wzajem­ne wzmacnianie się efektu psychologicznego z fizyczną likwidacją nieprzyjaciela. Efekt psychologiczny osiągano niszcząc lub obezwładniając strukturę dowodzenia, łączno­ści i zaopatrzenia wroga oraz poprzez jego oskrzydlenie bądź okrążenie.

Przygotowanie i wsparcie artyleryjskie musiało być doskonale zintegrowane z planem ataku. W przeciwieństwie do piechoty, której atak ulegał decentralizacji, opierając się na inicjatywie podoficerów i niższych oficerów — kiero­wanie artylerią wymagało centralizacji na coraz wyższych szczeblach dowodzenia. Misja artylerii niemieckiej została określona w znacząco inny sposób niż w armiach alianckich. W związku ze znacznie ograniczoną (w stosunku do aliantów) liczbą amunicji, OHL starało się unikać długiego przygotowania artyleryjskiego. Po pierwsze, uniemożliwiało

10 Oberste Heeres-Leitung — Główne Dowództwo Armii (niemieckiej) w I Wojnie Światowej.

to zaskoczenie wroga (co było podstawą idei „oddziałów szturmowych”), a po drugie, przedłużająca się walka ogniowa z przeciwnikiem dysponującym dużo większym zapasem amunicji nie mogła skończyć się sukcesem. Dlatego też armia niemiecka zdecydowała się na całkowicie inne rozwiązanie. Ogień artyleryjski musiał być szybki i dokładny — a jego celem miało być obezwładnienie przeciwnika, a nie jego zniszczenie. W taktyce działania artylerii niemieckiej zwracają uwagę szczególnie dwa elementy: po pierwsze, maskowanie własnych przygotowań, jako że zaskoczenie było podstawą sukcesu, po drugie zaś— konieczność niezawodnego rozpoznania pozycji wroga.

Odziedziczona po I wojnie światowej taktyka użycia artylerii doskonale pasowała do rozwijanej w między­wojennych Niemczech sztuki wojennej opartej na koncen­tracji wysiłku, zaskoczeniu i zastosowaniu innowacji tech­nicznych (lotnictwa i czołgów). Siła artylerii niemieckiej opierała się zarówno na sile niszczącej, jak i na od­działywaniu psychologicznym. Gwałtowne koncentracje ognia były w stanie złamać morale najtwardszego przeciw­nika — a takim była niewątpliwie Armia Czerwona.

Do 1943 r. działalność ogniowa artylerii niemieckiej została doprowadzona do perfekcji, choć często tylko w sensie doktrynalnym, albowiem braki materiałowe zarów­no w zakresie amunicji, jak i środków ogniowych, były dużym ograniczeniem. Podstawowym sprzętem w dywizji piechoty była haubica połowa 105 mm (FH 18) i 150 mm (s.FH 18). Odwód naczelnego dowództwa dysponował również cięższymi haubicami o kalibrze 210 mm. i ar­matami o kalibrze 100 i 150 mm. Głównym mankamentem niemieckiej artylerii była jej słaba ruchliwość związana z masowym zastosowaniem ciągu konnego, który okazał się zupełnie nieodpowiedni w realiach frontu wschodniego.

Każdy korpus niemiecki posiadał tzw. korpuśne dowódz­two artylerii (Arko), które było używane do koordynacji

ognia artyleryjskiego wszystkich aktywów korpusu, dzięki czemu można było dokonywać zaskakujących i bardzo silnych ześrodkowań ognia. Artyleria niemiecka była bogato wyposażona w środki łączności i rozpoznania artyleryj­skiego, co powodowało jej większą efektywność przy znacznie mniejszej liczebności w porównaniu z Armią Czerwoną.

Armia niemiecka rozwijała typy uzbrojenia nie stosowane przez Rosjan, a mianowicie samobieżną artylerię, tj. haubice 105 mm „Wespe”11 i 150 mm „Hummel”12, co powodowało znaczną mobilność i możliwość wspierania ataków bądź kontrataków w sytuacji głębokiej penetracji pozycji wroga. Ich konstrukcja odpowiadała życzeniom posiadania działao szybkiej gotowości ogniowej i dużej zdolności do poruszania się w terenie podczas walki pancernej.

W działaniach obronnych piechoty artyleria odgrywała bardzo ważną, o ile nie najważniejszą rolę. Malejąca przebojowość piechoty i jej płytkie ugrupowanie powodo­wały coraz większe oparcie się na sile ognia artylerii. Głównym zadaniem stało się zatrzymanie nieprzyjaciela jeszcze przed pierwszą linią obrony i rozgromienie go. Skuteczność działania była tym większa, im dłużej ogień prowadzony był z tych samych stanowisk. Praktyka frontu wschodniego, która powodowała znaczne rozciągnięcie frontów jednostek niemieckich, spowodowała, że musiano zastosować bardziej elastyczne prowadzenie ognia niż zwykłe ognie zaporowe, co wymagało doskonałego plano­wania i niejako „automatycznej” reakcji. Polegało to na koncentracji jak największej ilości baterii, również spoza pasa działań dywizji, które musiały być gotowe do zmian kierunku prowadzenia ognia w bardzo szybkim czasie.

“ Na podwoziu Panzer II, w okresie II1943-VII1944 wyprodukowano 676 dział i 159 wozów amunicyjnych.

12 Na podwoziu Panzer IV, wyprodukowano między 666 a 724 działi około 150 wozów amunicyjnych.

WEHRMACHT — STRUKTURA DOWODZENIA

Dowodzeniem armią niemiecką na wschodzie, czyli Ostheer, zajmowało się OKH. Jego szefem był sam Hitler, który jednocześnie podlegał sam sobie, jeśli występował w roli głównodowodzącego siłami zbrojnymi III Rzeszy (OKW). Zdarzyło się również, że Führer podlegał sobie dwustopniowo! Będąc na przełomie 1942 i 1943 r. dowódcą GA „A”, podlegał samemu sobie najpierw poprzez OKH, a następnie OKW. Nie jest to koniec absurdów, do jakich doprowadziła w strukturze dowodzenia dyktatura Hitlera. Drugi człowiek w Niem­czech — Reichsmarschall Hermann Göring — był przecież szefem OKL, czyli podwładnym Führera, występującego w roli głównodowodzącego siłami zbrojnymi III Rzeszy (OKW), lub jego równorzędnym kolegą, gdy dyktator występował w roli szefa armii lądowej (OKH), lub w ogóle mu nie podlegał, jeśli Führer zdecydował się występować w roli dowódcy polowego np. GA „A”.

Charakterystyczna dla nazistowskich Niemiec niejasna struktura przywództwa, mająca miejsce we wszystkich dziedzinach aktywności państwa, powodowała jej nieopty- malność. Próbowano zaradzić temu w różny sposób — m.in. poprzez inicjatywę Mansteina zmierzającą do utworzenia stanowiska Głównodowodzącego na Wschodzie, które to stanowisko gotowy był objąć sam wnioskodawca. Nic z tego planu nie wyszło ze względu na opór Hitlera, który nie chciał zrezygnować ze swoich prerogatyw dowódczych, oraz na opór prominentów NSDAP, którzy obawiali się wzrostu prestiżu Wehrmachtu, a w szczególności samego Mansteina.

Ocena Hitlera jako głównodowodzącego Ostheer musi być zdecydowanie negatywna w rozpatrywanym przez nas okresie. Złamał on chyba wszystkie zasady dowodzenia i prowadzenia operacji, stworzone i ze świetnym skutkiem

stosowane do tej pory przez niemiecki sztab generalny, szczególnie na poziomie taktycznym i operacyjnym. Nie­zwykle ważna zasada „Auftragstaktik” polegająca na tym, że dowódca zlecał podwładnemu zadanie, które ten miał wykonać samodzielnie, decydując, jakie środki taktyczne będą najodpowiedniejsze — była aksjomatem. Dowódca pozostawał oczywiście kontrolerem decyzji podjętych przez oficerów niższego szczebla, ale starał się w nie nie ingerować. Wychodził on bowiem z założenia, że pod­władny będąc „bliżej” wyznaczonego celu, ma lepsze wyczucie niezbędnych do osiągnięcia celu kroków. Powo­dowało to niezwykłą inicjatywę i umiejętność improwizacji na wszystkich szczeblach dowodzenia Wehrmachtu, jako że wymagało myślenia od każdego oficera oraz zmuszało do planowania i pracy intelektualnej.

Hitler, ze swoją skłonnością do zarządzania w skali mikro, zbyt często łamał zasadę „zadaniowości” (bo chyba tak można przetłumaczyć termin „Auftragstaktik”), wpro­wadzając zamęt i niszcząc inicjatywę swych podwładnych. Co ciekawe, jeśli tylko Führer pozwalał swoim generałom i feldmarszałkom na prowadzenie operacji według przyto­czonych powyżej założeń „Auftragstaktik”, rezultaty były doskonałe — np. w omawianej w niniejszym opracowaniu trzeciej bitwie o Charków. Drugą zasadą złamaną przez Hitlera jako głównodowodzącego Wehrmachtem była za­sada elastycznej obrony we wszystkich jej aspektach— poczynając od taktycznego, poprzez operacyjny, kończąc na strategicznym.

Po fiasku operacji, której efektem miało być zdobycie Moskwy, a w szczególności po Stalingradzie, duża część najwyższych dowódców Wehrmachtu uważała, że Niemcy znalazły się w sytuacji wymuszonej obrony strategicznej i nie miały już szansy na zwycięskie zakończenie wojny. Miały jednak według nich szansę na „remis”. Jedyną drogą do jego osiągnięcia było wykrwawienie ZSRS w bitwach

obronnych prowadzonych przez siły III Rzeszy. Bitwy te miałyby być prowadzone elastycznie, co oznaczało po­święcanie dużej ilości terenu w celu wciągnięcia Sowietów w pułapkę, aby można było ścigającego przeciwnika zniszczyć kontruderzeniami w momencie, gdy zbytnio oddali się od swych źródeł zaopatrzenia. Niezbędne do zastosowania powyżej przedstawionego schematu postępo­wania były dwa czynniki: pierwszy to gotowość do po­święcania terenu, a drugi to silne odwody pancerne, mające wykonywać kontruderzenia. Hitler nie zdecydował się na takie rozwiązanie, a wybrał zupełnie przeciwstawne. Wehr­macht miał bronić do upadłego „każdej piędzi ziemi, na której postawił swoją stopę żołnierz niemiecki”, a z takim trudem odtworzone wiosną 1943 r. dywizje pancerne wy­krwawiły się w znacznym stopniu pod Kurskiem, sztur­mując umocnienia rosyjskie, co negowało ich przydatność w koncepcji elastycznej obrony.

8 września 1942 r. Führer wydał rozkaz dotyczący obrony, który był gwoździem do trumny elastycznej obrony, rozumianej w sensie taktycznym. Był to najbardziej roz­budowany i szczegółowy dokument, wydany przez Hitlera w czasie całej wojny. Rozkaz Wodza był mieszaniną zasad operacyjnych i dokładnych instrukcji taktycznych, a w tekst wplecione były odniesienia personalne oraz dziwne niekiedy przykłady historyczne. Długi na jedenaście stron dokument uznany został przez gen. Haidera za całkowicie nieprofes­jonalny, dlatego odmówił on podpisania go.

W rozkazie tym Hitler dał wyraz swojemu niezrozu­mieniu zasad taktycznych, jakimi kierował się Wehrmacht, a położył nacisk na rzeczy, które będą charakteryzować działalność bojową strony niemieckiej do końca wojny. Niemiecki przywódca wierzył bowiem w siłę woli i moż­liwość zrekompensowania braków materialnych mistyką poświęcenia dla ojczyzny, woli walki itp. Tak charak­terystyczna polityka „ani kroku w tył” również pojawiła

się explicite w rozkazie z 8 września. Führer uważał, że najodpowiedniejszą formą działań obronnych jest sztywna obrona każdej piędzi ziemi. W związku z olbrzymim rozmiarem podbitych obszarów ZSRS, małymi środkami materialnymi i znaczącymi brakami siły roboczej, stwo­rzenie tyłowych pozycji obronnych nie było realne. Według Führera korzystniejsze było więc trwanie na przygotowanych już stanowiskach obronnych, niż wyco­fywanie się bez szansy znalezienia oparcia w jakichkol­wiek umocnieniach.

Co ciekawe, Hitler przyjął za wzór sposób obrony, jaki stosowała armia cesarska do 1916 r., a który okazał się ekstremalnie kosztowny i wymusił na OHL przejście do elastycznej obrony. Ta zaś znacząco poprawiła efektywność taktyczną armii niemieckiej13. Führer chciał odwrócić ten proces, uważając się za specjalistę od działań obronnych na podstawie własnych doświadczeń frontowych. Przejawiało się to m.in. tym, że nakazał dowódcom dywizji na froncie wschodnim przedstawić mapy w skali 1:25 000, na których musieli zaznaczać rozlokowanie wszystkich swoich sił, ich możliwości bojowe oraz stan zaopatrzenia. Dokładne rapor­towanie o wszystkich zmianach ugrupowania miało unie­możliwić im wszelkie ruchy odwrotowe. Nawet dowódcy armii i grup armii nie mieli prawa dokonywać nieautory­zowanych odwrotów w jakiejkolwiek skali. Zamiast myślećo cofaniu się i manewrach, mieli się oni zająć się budową okopów, według hasła „okopy, więcej okopów”14.

Główny błąd Hitlera zawarty w dyrektywie z 8 września1942 r. polegał na tym, iż zakazywał on wszelkich od­wrotów, które mogły być wskazane zarówno w skali taktycznej, jak i operacyjnej. Taka „sztywność” doktryny

13 T.T. L u p f e r , The dynamics of doctrine. The Change in German Tactical Doctrine During the First World War.

14 W r a y , Standing Fast. German Defensive Doctrine on the Russian Front During World War II: Prewar to March 1943, s. 121.

ograbiała z inicjatywy dowódców wszystkich szczebli i zmniejszała efektywność bojową Wehrmachtu. Wskazów­ki zawarte w wymienionym dokumencie w dużej części były już usankcjonowane w praktyce, jak to przedstawiono powyżej w rozdziale dotyczącym piechoty niemieckiej— czyli koncentracja sił na pierwszej linii obrony, po­wstrzymanie natarcia sowieckiego przed tą linią i jak najszybsza likwidacja wszelkich włamań w system obronny— wynikało to jednak z innych przesłanek niż te, którymi kierował się Führer. Dowódcy frontowi nie byli w stanie w pełni zastosować się do zasad elastycznej obrony dlatego, że brakowało im ku temu odpowiednich sił, Führer nato­miast chciał bitew na wyniszczenie uważając, że Wehr­macht jest w stanie zadać Armii Czerwonej straty w stopniu, który uniemożliwi ZSRS dalsze prowadzenie wojny.

* * *

Dowódcy niemieccy — w tym Manstein — cieszyli się szczególną „wolnością” operacyjną w okresie klęski stalin- gradzkiej, kiedy to pękający front wymusił na Hitlerze zdanie się na ich profesjonalizm. Była to sytuacja nietypowa i skończyła się bardzo szybko, czyli w momencie stabilizacji frontu w okresie roztopów. Hitler do końca wojny nie zezwolił na podobną delegację uprawnień na rzecz swoich dowódców polowych. Warto zauważyć, jak znacznie różniło się podejście Hitlera i Stalina do dowodzenia w polu. Stawka wysyłała swoich koordynatorów, którzy kierowali działaniami kilku frontów, osiągając jedność dowodzenia w operacjach. Hitler, stając na czele OKW i OKH, stawał się głównym arbitrem i koordynatorem. Jednakże z powodu wielu różnych obowiązków, braku wykształcenia wojsko­wego i chwiejności nie potrafił on efektywnie spełniać tej roli. Manstein w krytycznej sytuacji stycznia i lutego 1943 r. posunął się prawie do niesubordynacji, próbując

wymusić na Fiihrerze przekazanie mu dowództwa Ostheer, a przynajmniej uzyskanie wolności rozkazodawstwa we własnej grupie armii, co udało mu się osiągnąć w dużym stopniu podczas trzeciej bitwy o Charków.

TAKTYKA I SZTUKA OPERACYJNA

Jak reagowała armia niemiecka na zwiększone możliwo­ści ofensywne Rosjan i ich nową technikę natarcia? Odpowiedzi udzieli wspominany już Max Simon, dowódca dywizji „Totenkopf’:

„Ofensywy rosyjskie rozpoczynały się zwykle przygoto­waniem artyleryjskim trwającym nawet kilka godzin i po­równywalnym do przygotowań artyleryjskich mających miejsce we Francji podczas I wojny światowej. Tylko doskonale okopane jednostki mogły wytrzymać taką kon­centrację ognia. [...]

Jak tylko artyleria przenosiła swój ogień poza pierwszą linię obrony, rozpoczynał się atak piechoty, który wspierany był przez czołgi, saperów oraz rosnące z czasem wsparcie z powietrza. Jeśli nasza piechota była w stanie walczyć, tzn. przetrwała nawałę ogniową, ciągle istniała możliwość odparcia pierwszej fali ataku, w szczególności jeśli prze­trwały bronie ciężkie, które mogły być użyte przeciwko flankom przeciwnika.

W każdej sytuacji ważną rzeczą było oddzielenie rosyj­skiej piechoty od towarzyszących jej czołgów [...] Niemiec­cy weterani zwracali niewielką uwagę na wrogie czołgi, zostawiając ich zwalczanie broni ppanc. i grupom nisz­czycieli czołgów. Starali się głównie poprzez walkę ognio­wą (jeśli było to możliwe, to z flanki) zmusić piechotę sowiecką do okopania się. Zwykle czołgi rosyjskie za­trzymywały się w tym momencie, starając się chronić własną piechotę podczas umacniania się [...] czasami jednak próbowały „rozjechać” niemieckie pozycje. W pierwszej

sytuacji czołgi rosyjskie stanowiły doskonały cel dla artylerii ppanc., w drugiej zaś dla zespołów niszczycieli czołgów (gdyż były pozbawione wsparcia piechoty). W wie­lu przypadkach udawało się zatrzymać atak sowiecki właśnie w taki sposób”15.

Największym problemem, przed jakim stał Wehrmacht, było uniknięcie skutków druzgoczących sowieckich przy­gotowań ogniowych. Pierwszą metodą było oczywiście wkopanie się w ziemię i takie inżynieryjne przygotowanie pozycji obronnych, aby były one odporne na zmasowany ogień artyleryjski. Jednak stale rosnąca siła sowieckiej artylerii powodowała, że stawała się ona niewystarczająca. Pochodną tej metody było umieszczenie głównych umoc­nień na przeciwstoku, co uniemożliwiało dokładną obser­wację stronie przeciwnej, a co za tym idzie, znacząco zmniejszało skuteczność sowieckich nawał ogniowych. Kolejną możliwością było wycofanie większości oddziałów w ostatniej chwili przed atakiem i szybkie odzyskanie czołowych umocnień kontratakiem — jak zwykle na wojnie akcje takie powodowały reakcję przeciwnika. Armia Czer­wona, chcąc uniknąć sytuacji, w której ogień artyleryjski będzie prowadzony na opuszczone pozycje niemieckie, zaczęła stosować rozpoznanie bojem, które miało szansę uchwycić czołowe pozycje nieprzyjaciela stosunkowo ma­łym kosztem16. W sytuacji, gdy dowództwo niemieckie dysponowało dużą ilością artylerii i amunicji, możliwy był ogień przeciwbateryjny — częstokroć bardzo skuteczny, jako że Wehrmacht dysponował znacznie lepszym aparatem zwiadu artyleryjskiego. W rzeczywistości wszystkie te metody były stosowane łącznie i rzadko zdarzało się, że któraś z nich występowała w czystej postaci.

15 M. S i m o n , Experience....16 Glantz w When Titans clashed cytuje sowieckiego dowódcę pułku,

który twierdził, że do 1945 r. oddziały wyznaczone do rozpoznania bojem (razwiedka bojem) ponosiły 50% strat.

Dowódcy niemieccy, jeśli już doszło do włamania lub przełamania ich pozycji obronnych, starali się wykonać jak najszybciej kontratak i je odzyskać. Najczęściej i najchętniej stosowanym manewrem był atak na flankę/flanki penetracji dokonanej przez Sowietów. Najpełniej można było wtedy wykorzystać zarówno przewagę wyszkolenia, inicjatywę (samodzielność) żołnierza niemieckiego oraz wspomnianą już „niestabilność” żołnierzy rosyjskich. W sytuacji (coraz rzadszej wraz z upływającym czasem), gdy istniały od­powiednie lokalne rezerwy, można było z dużą pewnością stwierdzić, że kontrataki spełnią swoją rolę i pozycje zostaną odzyskane.

Osłabienie Wehrmachtu prowadziło do częstszych prze- łamań frontu i wejścia sowieckich korpusów pancernych w przestrzeń operacyjną. Ogromna liczba T-34 na tyłach niemieckich była bardzo groźna, ponieważ niszczyła stanowiska artylerii (będącej przecież podstawą obrony niemieckiej piechoty), jednostki zaopatrzenia i sztaby. W takiej sytuacji dowództwo niemieckie ściągało w rejon przełamania odwody operacyjne składające się głównie z dywizji pancernych i grenadierów pancernych; od przełomu 1942-1943 rolę tę pełniły coraz częściej elitarne dywizje Waffen SS. I znowu sytuacja ulegała powtórzeniu— jeśli rezerwy pancerne zostały wprowadzone odpowie­dnio wcześnie i w wystarczającej ilości, to dowódcy niemieccy byli pewni powodzenia.

Charakterystyczną cechą armii niemieckiej podczas II wojny światowej było tworzenie grup bojowych (Kampfg­ruppen), nazywanych najczęściej od nazwiska ich dowódcy. Powstawały one na wszystkich szczeblach Wehrmachtu i Waffen-SS. Zjawisko grupy bojowej było ucieleśnieniem zasady połączonych broni. Dowódcy niemieccy, kierując się zasadami Auftragstaktik, tworzyli Kampfgruppen, sta­rając się zintegrować w nich wszystkie rodzaje wojsk

(piechotę, czołgi, artylerię ppanc. i plot., działa szturmowe, saperów itd.), w celu wykonania jakiegoś zadania bojowego, co powodowało, że mogły one być ekstremalnie efektywne. Cały system dowodzenia w Wehrmachcie i Waffen-SS przystosowany był do tworzenia i zarządzania Kampfgrup­pe. Dzięki temu tworzone ad hoc z pododdziałów różnych jednostek taktycznych grupy bojowe potrafiły walczyć umiejętnie i wytrwale, mimo że nie były wcześniej zgrane czy miały problemy z aparatem łączności. Najlepszym przykładem jest obrona linii rzeki Czir przez improwizo­wane Kampfgruppen po okrążeniu Stalingradu. „Zbierani­na”, powstała z urlopowanych żołnierzy, jednostek tyło­wych, rozbitków rumuńskich i niemieckich, żandarmerii itp., potrafiła stawić skuteczny opór Sowietom, mimo braków w systemie łączności i dowodzenia oraz braku broni ciężkich. Przykład ten obrazuje, jak skuteczne mogły być (i były) grupy bojowe tworzone wewnątrz dywizji czy korpusu z pododdziałów, których żołnierze i oficerowie wzajemnie się znali oraz wcześniej wspólnie ćwiczyli bądź walczyli.

Wehrmacht zachował swoją przewagę w sferze taktyki i sztuki operacyjnej nad Armią Czerwoną co najmniej do połowy, jeśli nie do końca roku 1943. Analizy statystyczne prowadzone przez Dupuy Institute, opublikowane na jego stronie internetowej, potwierdzają to, mimo że dotyczą okresu późniejszego, tj. bitwy kurskiej17. Na podstawie zgromadzonych danych otrzymano dość szokujące wyniki: otóż armia niemiecka jeszcze w połowie 1943 roku zada­wała średnie straty na poziomie czterokrotnie wyższym, niż sama ponosiła. Działo się tak niezależnie od warunków, w jakich toczono walki, kto atakował, a kto się bronił, jaki był stosunek sił, pogoda itp.

17 Capture Rate Study Phases I and II Final Report, http://www.dupuyinstitute.org/.

KORPUS PANCERNY SS

Dywizje Waffen-SS walczące na froncie wschodnim okazały się według Hitlera bardzo efektywne, potwier­dzając marzenia Fuhrera o wojsku motywowanym po­litycznie i duchowo. Nie dziwi więc jego zgoda na dalszy ich rozwój, mimo oporów armii, która uważała ten proces za wytracanie ograniczonych zasobów po­siadanych przez III Rzeszę.

Hitler zadecydował 13 maja 1942 roku o stworzeniu SS-Generalkommando, a 9 lipca tego samego roku wydano oficjalny rozkaz dotyczący organizacji na terenie Francji Korpusu Pancernego SS (SS-Panzerkorps) pod dowództwem SS-Obergruppenfiihrera Paula Haussera.

W różnym czasie podczas 1942 roku wycofano z frontu wschodniego „Leibstandarte SS — Adolf Hitler”, „Das Reich” oraz „Totenkopf”, kierując je do zachodniej Europy, gdzie miały przejść proces reorganizacji i wzmocnienia po miesiącach ciężkich walk. Każda z tych jednostek miała zostać bardzo silną dywizją pancerną, chociaż nadano im nazwę dywizji grenadierów pancernych — można tylko przypuszczać, że chodziło o niezadrażnianie stosunków z Wehrmachtem.

Korpus Pancerny SS składał się z:— 1 Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Leibstandarte

SS — Adolf Hitler”— 2 Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Das Reich”— Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Totenkopf’— jednostek korpuśnych.Formacja pod dowództwem Haussera wyruszyła do Rosji

i wzięła udział w kampanii zimowej bardzo dobrze wypo­sażona w sprzęt i czołgi, co obrazuje tabela na stronie 75:

Każda z wymienionych powyżej dywizji miała bardzo silny związek z ich pierwszymi dowódcami, którzy ukształ­towali ich charakter oraz kadrę dowódczą.

Tabela 2. Liczba czołgów w poszczególnych dywizjach Korpusu Pancernego SS.

Dywizja Panzer II Panzer III (z dlugolufową armatą 50 mm)

Panzer IV (z dlugolufową armatą 75 mm)

Panzer VI „Tygrys”

Befehlswagen(czołgi

dowódcze)

LSSAH 12 10 52 9 9

SSDR 10 81 21 10 9

SSTK — 71 + 10* 22 9 9

* czołgi Panzer IIIN z krótkolufową armatą 75 mm.Źródło: T. J e n t z, Panzertruppen, Vol. 2, s. 37.

Pierwszym z nich był Bawarczyk służący w czasie I wojny światowej w artylerii, oddziałach szturmowych (Stosstruppen) i czołgach. Nazywał się Joseph (Sepp) Dietrich i stworzył on najpierw oddział ochroniarzy Hitlera, który przekształcił się w reprezentacyjny oddział SS, a następnie w 1 Dywizję Grenadierów Pancernych SS „Leibstandarte SS — Adolf Hitler”.

Drugi to Paul Hausser, który opuścił Reichswehrę w stopniu generała porucznika — typ zimnego pruskiego oficera Sztabu Generalnego. Heinrich Himmler namówił go do poprowadzenia procesu reorganizacji Waffen-SS, który miał doprowadzić do stworzenia elitarnych jednostek bojowych. Hausser stworzył aparat szkoleniowy SS i do­prowadził do powstania SS-Verfügungsdivision, prekursor- ki 2 Dywizji Grenadierów Pancernych SS „Das Reich”.

Trzecim dowódcą był Theodore Eicke, gorliwy nazista, wierzący w wyższość rasy aryjskiej, szef i twórca systemu obozów koncentracyjnych. Na bazie jednostek wartow­niczych obozów stworzył on 3 Dywizję Grenadierów Pancernych SS „Totenkopf’.

1 DYWIZJA GRENADIERÓW PANCERNYCH SS „LEIBSTANDARTE SS — ADOLF HITLER”

Sepp Dietrich na podstawie przekazów generałów armii niemieckiej uważany jest za tępaka, głównie ze względu na swoje niskie pochodzenie społeczne, brutalną szczerość, styl bycia i międzywojenną działalność w NSDAP (o- chroniarz Hitlera). A jednak cechy wyniesione z I wojny światowej i Freikorpsów uczyniły go pierwszorzędnym liderem. Szczególnie walka w elitarnych Stosstruppen, których żołnierze byli na „ty” z oficerami, co było tak różne od stosunków panujących w „klasowej” armii, pozwoliła Dietrichowi na wytworzenie specjalnej atmosfery w LSSAH. Polegała ona na głębokiej, opartej na wzajem­nym szacunku więzi pomiędzy esesmanami. Czołowa zasada reżimu nazistowskiego — „Führerprinzip” — była brana bardzo dosłownie w „Leibstandarte”. O awansie i pozycji decydowały umiejętności i czyny, a każdy oficer zaczynał swoją karierę od pozycji szeregowca. Göring mówił o byłych żołnierzach z Stosstruppen i Freikorpsów jako o ludziach, których nie da się „zdebrutalizować”, a Ernst Jünger opisał swoich kolegów z jednostek sztur­mowych w następujący sposób: „Książęta okopów, twarze wykute z kamienia, odważni do szaleństwa, twardzi i zwin­ni, o nerwach z żelaza”18.

Dietrich głęboko identyfikował się ze swoją jednostką, a jego szczególne stosunki z Hitlerem umożliwiły mu zachowanie specjalnej i dość niezależnej pozycji w SS, za co spotykała go często krytyka ze strony SS-Reichsführera SS. Początkowo „Leibstandarte” miało być elitarnym i reprezen­tacyjnym oddziałem wartowniczym, co jest zaskakującym podobieństwem do korzeni dywizji „Grossdeutschland”. Dopiero w 1938 rozpoczęto całościowy program treningowy, który miał przekształcić go w jednostkę stricte bojową.

18 E. J ü n g e r , Książę piechoty, Warszawa 1935, s. 139

Niezbyt udany debiut bojowy w Polsce spowodował nasilenie szkolenia w LSSAH, w efekcie czego kampania francuska zakończyła się pełnym sukcesem i do Rosji wkroczyła zahartowana w boju, doświadczona jednostka. Wojna w ZSRS zakończyła proces formowania się „Leibs- tandarte” jako elitarnego oddziału szturmowego reżimu nazistowskiego, a jego działania bojowe uzyskały pełną akceptację przełożonych z Wehrmachtu.

LSSAH zdecydowano się rozwinąć do pełnej dywizji pancernej w początkach 1942 roku. Pierwsze pociągi z Rosji z pododdziałami „Leibstandarte” wyruszyły na zachód już 11 lipca 1942 r., a jednostka Dietricha zakwaterowana została na zachód od Paryża. Od samego początku rozpoczęto ostry program szkoleniowy, do którego włączono w późniejszym okresie nowo powstałe bataliony pancerne oraz kompanię czołgów ciężkich „Tygrys”, tworzące pułk pancerny.

1 Dywizja Grenadierów Pancernych SS „Leibstandarte SS— Adolf Hitler” była zdecydowanie silniejsza od dywizji pancernych Wehrmachtu, bowiem jej pułki grenadierów zamiast dwóch posiadały trzy bataliony. Oprócz tego posiada­ły nietypowe dla armii organiczne kompanie pionierów (saperów) i rozpoznawczą, zaś III/SS Pz.Gren.Rgt. 2 „LAH” był całkowicie wyposażony w transportery opancerzone. Pułk artylerii miał cztery bataliony, w tym jeden mieszany złożony z samobieżnych dział „Wespe” (105 mm) i „Hummel” (150 mm) — co w znacznym stopniu zwiększało mobilność całego związku. Wspomniana już kompania „Tygrysów” dawała dywizji LSSAH kolejne wzmocnienie w porównaniu ze standardową dywizją pancerną Wehrmachtu. Inne pododdzia­ły dywizyjne (bataliony: rozpoznawczy, pionierów, plot., ppanc., dział szturmowych, łączności) były hojnie wyposażo­ne w nowoczesny sprzęt bojowy.

Półroczny okres ćwiczeń, odpoczynku i uzupełnień spowo­dował, że w styczniu 1943 roku do ZSRS wyruszył pełnowar­tościowy związek taktyczny o elitarnym charakterze.

2 DYWIZJA GRENADIERÓW PANCERNYCH SS „DAS REICH”

Mimo że dowódcą „Das Reich” w momencie wyruszenia do Rosji w początkach 1943 roku nie był już Paul Hausser, który awansował na dowódcę Korpusu Pancernego SS, to odcisnął on na niej swoje piętno — zresztą tak jak na całej Waffen-SS. Wprowadził on rewolucyjny pod wieloma względami program szkoleniowy, który pozwolił jednost­kom SS na osiągnięcie wielu sukcesów w czasie całej II wojny światowej. Himmler dał w 1936 roku Hausserowi całkowicie wolną rękę w zakresie wyszkolenia esesmanów, ponieważ kadra oficerska SS była bardzo słabo wyeduko­wana w prowadzeniu działań bojowych. Stan ten zmieniły szkoły oficerskie SS (Junkerschulen) i kursy dla wyższych dowódców prowadzone przez Wehrmacht.

Hausser nie skopiował rozwiązań stosowanych przez armię, ale zmodyfikował je tak, aby pasowały do koncepcji jednostek Waffen-SS, które uważano za elitarne jednostki szturmowe. W olbrzymim stopniu adaptowano doświadczenia Stosstruppen z I wojny światowej, których weterani znaleźli sobie miejsce w SS (Dietrich, Steiner). Główny nacisk w całym łańcuchu decyzyjnym, od dowódcy pułku do podoficerów — dowódców sekcji i drużyn, kładziono na inicjatywę, nieszablonowe rozwiązania sytuacji taktycznych i szybkość podejmowania decyzji. Charakterystyczne również było skupienie się na treningu bojowym, ze zmniejszeniem ilości czasu poświęconego musztrze i paradom.

Już w marcu 1942 dywizja „Das Reich” została wycofana z frontu wschodniego, gdzie poniosła straty w wysokości11 000 żołnierzy od początku kampanii, miała więc naj­więcej czasu pośród innych jednostek Korpusu Pancernego SS na szkolenie i reorganizację przed powrotem do Rosji w początkach 1943 roku. Jej nowym dowódcą został SS-Gruppenftihrer Georg Keppler — weteran I wojny światowej, do 1935 roku, kiedy wstąpił do SS, major

Schutzpolizei, od 1935 dowódca I/„Deutschland”, a następ­nie pułku „Der Ftihrer”.

Podobnie jak „Leibstandarte”, „Das Reich” miała strukturę silnej dywizji pancernej. Nowo utworzony pułk pancerny miał dwa bataliony i kompanię czołgów ciężkich; jego dowódcą został, przeniesiony z Wehrmachtu, płk Herbert Vahł — co świadczy o braku doświadczonych dowódców wojsk pancer­nych średniego szczebla w Waffen-SS. Do dywizji przydzie­lony został w połowie 1942 roku pułk szybki (motocyklowy) „Langemarck”; jeden z jego batalionów stanowił podstawę formowania II/SS Pz.Rgt. 2. Drugi batalion pozostał w dywi­zji jako batalion motocyklowy (Kradschiitze Battailon); warto zauważyć, że było to dodatkowe wzmocnienie dywizji i dodatkowy, obok batalionu rozpoznawczego, batalion mogący służyć rozpoznaniu bojowemu.

„Das Reich” miała najwięcej czasu na szkolenie i re­organizację, nie dziwi więc, że jako pierwsza wyruszyła do Rosji. To, że jej były dowódca został dowódcą korpusu, gwarantowało, iż dywizja zostanie użyta do najtrudniejszych zadań. Stało się tak, ponieważ Hausser doskonale znał żołnierzy i oficerów SSDR oraz był głęboko przekonany, że może na nich całkowicie polegać.

3 DYWIZJA GRENADIERÓW PANCERNYCH SS „TOTENKOPF”

Theodore Eicke urodził się w 1892 roku, a w 1909 wstąpił do armii bawarskiej, gdzie był płatnikiem pułku; w czasie I wojny światowej zdobył Krzyż Żelazny 2 kl. Po wojnie zatrudnił się w policji, ale nie mógł się w niej utrzymać ze względu na swoją antypaństwową działalność w skrajnie prawicowych partiach. Od 1923 do 1932 roku Eicke był oficerem ochrony w I.G. Farben. W 1928 r. wstąpił on do NSDAP i SA, a w 1930 przeniósł się do SS. Po przejęciu władzy przez Hitlera rozpoczęła się „kariera” Eickego. Już w 1933 mianowano go komendantem obozu

w Dachau, gdzie ze strażników obozowych (Totenkopfver- bande19) stworzył bezlitosne i pozbawione uczuć maszyny20. Ze względu na swoje zdolności organizacyjne i „efektyw­ność” Eicke zostaje mianowany rok później szefem „trupich główek” i całego systemu obozów koncentracyjnych.

Tuż przed wybuchem wojny radykalnie zmieniono rolę Totenkopfverbände. Rozkazem z 17 sierpnia 1938 Hitler nałożył na LSSAH, Verfügungstruppe i „trupie główki” obowiązki związane z prowadzeniem działań wojennych. SS miało złożyć ofiarę krwi w starciu ras, do której szykował się Führer, a elita partii musiała uczestniczyć w boju, aby potwierdzić swój mandat do rządzenia narodem niemieckim i cieszyć się poważaniem w latach powojennych.

W październiku 1939 r. na bazie trzech pułków „trupich główek” utworzono dywizję „Totenkopf’, która była cał­kowicie zmotoryzowana, a jej dowódcą mianowany został Theodor Eicke. Przed kampanią francuską trwał wytężony proces szkolenia nowo powstałej jednostki. Szczególne talenty organizacyjne dowódcy pozwoliły na zaopatrzenie jej w cały niezbędny sprzęt — co nie było proste głównie z powodu niechętnej postawy Wehrmachtu, który nie chciał inwestować w oddział strażników więziennych. Sytuacja ta zmieniła się po wizycie gen. von Weichsa (zwierzchnika Eickego) w dywizji „Totenkopf’ na początku kwietnia 1940 r. Generał Wehrmachtu zaskoczony został świetnym wyposażeniem esesmanów, agresywnym duchem bojowym i poziomem wyszkolenia. Weichs dopilnował, aby „Totenkopf’ otrzymała wszystko, czego potrzebowała,

19 Totenkopfverbände — odziały „trupich główek” odpowiedzialne za strzeżenie i prowadzenie obozów koncentracyjnych. Do września 1938 istniały cztery pułki „Totenkopf’: „Oberbayem” w Dachau, „Branderburg” w Sachsehausen, „Thüringen” w Buchenwaldzie i SS-Totenkopf-Standarte IV w Linzu.

20 Przerażający opis „tresury” esesmanów spod znaku „trupiej główki” znajduje się w książce Sydnora Żołnierze zagłady.

tj. szkolenia dla kadry dowódczej (głównie z pułku artylerii) oraz brakujący dywizjon ciężkich haubic.

W swojej świetnej książce Charles Sydnor tak pod­sumował osiągnięcia „Totenkopf” w kampanii francuskiej:

„Kampania we Francji była dla dywizji „Totenkopf’ pierwszym prawdziwym sprawdzianem, wyzwaniem, które Eicke i jego ludzie wykonali w sposób zadawalający, ale na pewno nie w stylu chwalebnym. Najistotniejszym dla SSTK aspektem wojny we Francji i Flandrii było uzyskane doświadczenie, które przemieniło dywizję w zahartowaną bojem, świadomą swoich możliwości formację. [...]

W czasie walk we Francji ujawniły się także w dywizji „Totenkopf’ cechy, które później stały się znakiem fir­mowym dokonań Waffen SS. Fanatyczna brawura w natar­ciu, obrona do końca w przypadku nieprzyjacielskich ataków i dzikie okrucieństwo popełniane w obliczu po­krzyżowanych planów [...]”21.

Żołnierze Eickego rozpoczęli wojnę przeciw Związkowi Sowieckiemu jako znacznie lepiej wyszkolona jednostka, co było wynikiem zarówno zgromadzonego doświadczenia bojowego, jak i intensywnego szkolenia, którego nie zaprze­stano po kampanii francuskiej. Konflikt ten był spełnieniem marzeń dowódcy „Totenkopf’ — jego „chłopcy” mogli w końcu walczyć z „żydowsko-bolszewicko-słowiańskimi podludźmi”, do czego przygotowywał ich od lat. Nie dziwi więc niesława otaczająca „Totenkopf’ w związku z licznymi okrucieństwami, których dopuszczali się jej żołnierze w kon­flikcie przeciw ZSRS. Dywizja była bardzo dobrze postrzega­na przez zwierzchników z Wehrmachtu (m.in. Mansteina), chociaż niepokoił ich poziom strat przez nią ponoszonych, co było wynikiem agresywnego prowadzania działań bojowych.

Pod koniec 1941 roku „Totenkopf’ znalazła się z innymi jednostkami w okrążeniu pod Demiańskiem; z pozycji tej

21 S y d n o r , Żołnierze zagłady, s. 102.

dywizja została wycofana dopiero w październiku 1942 r. W wyniku nieprzerwanych, bardzo ciężkich 15-miesięcz- nych walk jednostka Eickego została prawie całkowicie wybita; z 20 000 żołnierzy z czerwca 1941 r. zostało 6500, mimo tysięcy uzupełnień kierowanych do SSTK. Udało się jednak oszczędzić „rdzeń” doświadczonych oficerów i pod­oficerów, który posłużył do odbudowania dywizji.

Struktura „Totenkopf’ była bardzo podobna do LSSAH i „Das Reich”, z jednym ważnym wyjątkiem: oprócz pułku pancernego i artylerii oraz dwóch pułków grenadierów pancernych posiadała ona trzeci pułk zmotoryzowanej piechoty — SS-Schutzenregiment „Thule”22. Była to for­macja lekka i szybka, złożona z dwóch batalionów piechoty hojnie wyposażonych w motocykle, ciężarówki, transportery opancerzone, samochody pancerne i terenowe, o imponu­jącej sile ognia, na którą składały się działa piechoty, moździerze, działa ppanc., duża ilość broni automatycznej i samobieżne zestawy przeciwlotnicze — zabójcze przeciw­ko nieosłoniętej piechocie.

„Totenkopf’ miała zdecydowanie mniej czasu na trening i odpoczynek niż pozostałe dwie dywizje tworzące Korpus Pancerny SS, a do tego poniosła bardzo poważne straty w bitwach wokół Demiańska. Dlatego część pododdziałów SSTK była w momencie rozpoczęcia kontmatarcia Mans- teina pod Charkowem niedoszkolona, a oficerowie ob­sadzeni byli w nieodpowiednich rolach — szczególnie dotyczy to pułku pancernego i jego dowódcy.

Dywizja przybyła na front wschodni o miesiąc później niż dwie pozostałe formacje Haussera, wyruszając z Francji w dniu 31 stycznia 1943 r. Pierwszym pododdziałem dywizji, który załadował się do transportu, był pułk „Thule”.

22 Thule — była to organizacja powstała w 1918 roku o charakterze mistyczno-sekciarskim, zajmująca się krzewieniem kultury germańskiej oraz ideologii antysemickiej. Sama nazwa „Thule” odnosi się do mitycznej kultury germańskiej, która miała istnieć na dalekiej północy (Islandia).

Rozdział IVOFENSYWA SOWIECKA — OPERACJA „GALOP”

Niebywałe sukcesy Armii Czerwonej zimą 1942/43 roku odurzyły w znacznym stopniu i Stawkę, i samego Stalina. Sukcesy pod Stalingradem, Łuckiem, nad Donem, wybicie korytarza do Leningradu i ruchy odwrotowe Wehrmachtu na południu frontu spowodowały, że dowództwo sowieckie zdecydowało się na rozszerzenie ofensywy bez względu na stan wojsk.

Bardzo dobrze zaplanowana przez Stawkę pierwsza faza ofensywy zimowej charakteryzowała się kolejno po sobie następującymi ofensywami, których pierwszym celem były armie sojuszników III Rzeszy. Najpierw „Mały Saturn” Frontu Południowo-Zachodniego zmiótł 8 A włoską i dobił 3 A rumuńską. Następnie podczas operacji woronesko- -kastoreńskiej Front Woroneski zniszczył 2 A węgierską. Wojska sojuszników Hitlera przestały się pod koniec stycznia 1943 liczyć jako jakakolwiek siła bojowa. Przez następny rok można było im powierzyć jedynie funkcje okupacyjne lub obrony wybrzeża. Południe frontu nie było jedynym miejscem, gdzie Armia Czerwona odnosiła suk­cesy. Rosjanom udało się przebić korytarz lądowy do Leningradu oraz odzyskać Wielkie Łuki, będące ważnym

węzłem komunikacyjnym. Jedynym niepowodzeniem So­wietów była operacja „Mars”, dowodzona przez marszałka Żukowa. Miała ona bardzo ambitne cele, a siły prze­znaczone do uczestnictwa w niej znacząco przewyższały ilość środków zaangażowanych pod Stalingradem. „Mars” skończył się gigantyczną rzezią żołnierzy rosyjskich oraz stratą olbrzymiej ilości czołgów i dział1. Niemniej operacja ta związała znaczne siły niemieckie z GA „Środek”, co uniemożliwiło ich transfer w inne zagrożone miejsca. Kolejną w serii ofensyw podjętych przez Armię Czerwoną na południu była, rozpoczęta w połowie sty­cznia, operacja ostrogożsko-rossoszańska. Uczestniczył w niej Front Woroneski i 13 A Frontu Briańskiego, a ich celem było zniszczenie 2 A niemieckiej. Chociaż nie udało się go w pełni osiągnąć, to Niemcy ponieśli bardzo duże straty. Kryzys Ostheer sięgnął zenitu.

Wydarzenia ze stycznia 1943 roku są niezmiernie istotne dla zrozumienia decyzji podjętych przez najwyższe dowódz­two sowieckie. Zniszczono 6 A w Stalingradzie, a wszędzie na południu Niemcy byli w odwrocie. Zlikwidowano zagrożenie dla pól roponośnych na Kaukazie. Wehrmacht wycofywał się, tracąc duże ilości sprzętu i uzbrojenia. Armie sojuszników III Rzeszy zostały zniszczone i przestały się liczyć jako siła bojowa — co pozostawiło bardzo duże odcinki frontu nieobsadzone. Stawka założyła, że poniesione przez Niemców straty nie mogą być nadrobione przez przerzucenie sił z zachodniej Europy lub wewnątrz grup armii na froncie wschodnim.

Ograniczenia Armii Czerwonej w prowadzeniu operacji ofensywnych, szczególnie natury logistycznej, wydawały się nie mieć znaczenia, gdyż nieprzyjaciel postrzegany był jako całkowicie rozbity. Nawet raporty dowódców fron-

1 Z zaangażowanych 1400 tys. żołnierzy zginęło lub zaginęło 260 tys., rannych zostało 500 tys. Stracono 1847 czołgów i dział pancernych, 1100 dział i 120 samolotów. Por. G l a n t z , When..., s. 296.

towych wskazujące na wzrost sił niemieckich przy jedno­czesnym zmniejszeniu własnych zasobów nie robiły wra­żenia na Stawce. Nie bez znaczenia był fakt ogromnego wzrostu morale w Armii Czerwonej, której żołnierze wykazywali olbrzymią determinację w walce z armią niemiecką.

Przyczyną takiego stanu rzeczy było niedocenianie sił Wehrmachtu i jego możliwości mobilizacyjnych. Nastąpiło więc odwrócenie sytuacji sprzed operacji „Uran”, kiedy podobnie niefrasobliwej oceny sił Armii Czerwonej doko­nało OKH. Niebagatelną rolę mógł odgrywać również brak odpowiedniego rozpoznania zamierzeń przeciwnika. We­dług twierdzeń Paula Carella2, znacząca niezależność Mansteina i przesunięcie się centrum decyzyjnego do GA „Don” pozbawiło Sowietów wiedzy o niemieckich zamie­rzeniach operacyjnych od szpiegów ulokowanych w OKW i OKH. Ponadto duża dynamika zdarzeń na południu frontu spowodowała niską efektywność rozszyfrowanych radio­gramów Enigmy otrzymywanych pośrednio od zachodnich aliantów. Stało się tak, ponieważ istniało znaczące opóź­nienie między wysłaniem przez Niemców komunikatu a otrzymaniem go przez Rosjan.

W drugiej połowie stycznia Stawka zdecydowała się doprowadzić do wyzwolenia prawobrzeżnej Ukrainy z Charkowem, przesunięcia frontu na zachód w centrum frontu (ze Smoleńskiem jako głównym celem) i cał­kowitego odblokowania Leningradu. Powtórzyła się sy­tuacja z poprzedniej zimy, kiedy to chciano osiągnąć zbyt wiele, zbyt małymi i zbyt rozciągniętymi siłami w stosunku do postawionych im zadań.

Wyzwolenie Ukrainy powierzono trzem frontom: Woro- neskiemu, Południowo-Zachodniemu i Południowemu. Front Woroneski miał zająć północno-wschodnią Ukrainę.

2 P. C a r r e l , Spalona ziemia.

Lewe skrzydło Frontu w składzie 40 i 69 A oraz 3 APanc miało wyzwolić Charków, prawe (60, 38 A) zaś uderzało w kierunku na Obojań i Kursk. Operację tę nazwano „Gwiazda” (Zwezda). Najistotniejsze zadanie przypadło Frontowi Południowo-Zachodniemu dowodzonemu przez gen. Watutina. Jego 6 A i 1 AGw poprzedzane przez grupę mobilną gen. Popowa miały dokonać przełamania frontu niemieckiego w okolicach Starobielska i atakować przez Sławiańsk w kierunku Mariupola, okrążając siły niemieckie w Donbasie. W tym samym czasie Front Południowy miał „przyszpilić” frontalnie, okrążane przez armie Watutina, siły niemieckie. Działania te miały związać Grupę Operacyjną „Hollidt”, nie pozwalając na zwolnienie jakichkolwiek sił mogących wzmocnić obronę Wehrmachtu bardziej na północ. Atak Frontu Południowo-Zachodniego zakodowano pod nazwą „Galop” (Skaczok).

Dwie wymienione powyżej ofensywy miały się odbyć równocześnie, aby jak najbardziej utrudnić operacje obronne armii niemieckiej. Jednocześnie Armia Czerwona planowała ostateczne zniszczenie sił niemieckich w kotle stalingradz- kim, gdyż chciała jak najszybciej użyć sił, które były związane pod Stalingradem do uzupełnienia frontów wyko­nujących uderzenia w kierunku zachodnim.

Kluczowym zadaniem poprzedzającym obie ofensywy musiało być opanowanie rokadowej linii kolejowej Li- ski-Kantemirowka-Millerowo-Kamieńsk. Miała ona umoż­liwić zaopatrywanie sił sowieckich nacierających na zachód. Zadanie to wypełnił Front Woroneski w toku operacji rossoszańsko-ostrogożskiej i woronesko-kastoreńskiej.

W momencie rozpoczęcia planowania operacji „Gwiaz­da” i „Galop” system zaopatrzenia (logistyki) obu frontów stawał się niewydolny, co wynikało z kilku przyczyn. Najważniejszą z nich był brak wystarczającej ilości cięża­rówek i ciągników artyleryjskich, a trzeba pamiętać o tym,

że w warunkach rosyjskiej zimy i fatalnego stanu dróg maszyny te zużywały się w przyśpieszonym tempie. Nie bez znaczenia był też fakt zniszczeń sieci drogowej i kolejowej dokonywanych przez Wehrmacht na terenach opuszczanych przez niego w czasie odwrotu. Ocenia się, że Armia Czerwona musiała odbudowywać między 80% a 100% sieci kolejowej i przepraw przez przeszkody wodne. Spowodowało to, że na początku 1943 r. dostawy paliwa z Kaukazu spadły z 87% (początek 1942 r.) do 6%, a droga, którą musiały przebyć materiały pędne, wydłużyła się do 2000 km. Sytuacja ta wymusiła racjonowanie paliw oraz przerzucenie części zapasów z Dalekiego Wschodu3.

Postępy nacierających wojsk sowieckich coraz bardziej oddalały je od baz zaopatrzeniowych. O ile początkowo główne magazyny, z których korzystały fronty Woroneski i Południowo-Zachodni, znajdowały się w odległości do 50-100 km za linią frontu, to po udanych operacjach ofensywnych w grudniu 1942 i styczniu 1943 znalazły się one nawet ponad 300 km za prącymi naprzód jednostkami rosyjskimi. Nietrudno sobie wyobrazić, jaki miało to wpływ na zaopatrywanie wojsk, mimo że Armia Czerwona znana była z tego, że doskonale potrafi działać zaopatrując się w terenie, na którym przebywa. Dotyczyło to co prawda tylko żywności i paszy dla koni, pozwalało jednak skupić się jednostkom kwatermistrzowskim na przewozach paliwa, amunicji, środków opatrunkowych czy amunicji. Czyn­nikami pogłębiającymi niekorzystną sytuację zaopatrzenio­wą były: brak odpowiedniej ilości samochodów ciężaro­wych, wspomniana już polityka „spalonej ziemi” stosowana przez Wehrmacht oraz ciężkie warunki zimowe. Dodatkowo Sowieci nie potrafili efektywnie zaopatrywać swoich jed­nostek drogą lotniczą, głównie ze względu na brak odpowiedniej ilości maszyn transportowych. Podejmowane

3 Wiesław W o j t o w i c z , Tyły Armii Radzieckiej w Drugiej Wojnie Światowej, Akademia Sztabu Generalnego WP, 1984.

próby dostarczania zaopatrzenia z powietrza polegały głównie na nocnych zrzutach dokonywanych przez nocne bombowce U-2. Jednak ze względu na małą ilość za­bieranego ładunku, operacje te nie mogły mieć żadnego wpływu na całokształt prowadzonej ofensywy i miały znaczenie lokalne.

Wojska sowieckie, mimo że ożywione duchem ofen­sywnym i z wysokim morale, zaczynały już odczuwać zmęczenie wynikające z trwającej od listopada ciągłej ofensywy. Szeregi piechoty przerzedziły się, a napływają­ce uzupełnienia, które pozwoliły doprowadzić dywizje piechoty do 60-80% stanów przewidzianych w regulami­nach, nie miały tej jakości co żołnierze, którzy zginęli bądź zostali ranni. Musiało minąć trochę czasu, zanim zieloni rekruci mogli stać się efektywną częścią jednostek, do których ich przydzielono. Stan techniczny czołgów i sprzętu pozostawiał wiele do życzenia. Fakt ten był kolejną piętą achillesową Armii Czerwonej. Niska jakość wykonania sprzętu i jego częste usterki pogłębiane były przez brak odpowiedniej ilości jednostek naprawczo- -remontowych. Raporty sowieckiej służby tyłów z lat 1942-1943 mówią o dziennych stratach czołgów w kor­pusach pancernych podczas prowadzenia operacji ofen­sywnych na poziomie 7-10%, z czego 40-60% wynikało z usterek technicznych4.

W trzeciej dekadzie stycznia Stawka zdecydowała się na kontynuowanie ofensywy na głębokość kolejnych 200-500 km. Dowódcy sowieccy uważali, że trzeba się śpieszyć, ażeby zdążyć z dobiciem południowego skrzydła Wehr­machtu przed roztopami. Dlatego nie chcieli zaczekać, aż ich wojska nabiorą tchu i podciągną do przodu magazyny. Wynikiem decyzji najwyższych dowódców rosyjskich była ofensywa podjęta bez pauzy operacyjnej w jednorzutowym

4 W o j t o w i c z , Tyły..., s . 4 2 .

ugrupowaniu (rezerwy zużyto) przez zmęczonych i źle zaopatrzonych żołnierzy.

Podjęcie decyzji o kontynuacji ofensywy miało, mimo wszystkich ograniczeń przytoczonych powyżej, dość mocne podstawy. Wehrmacht wydawał się być bardzo osłabiony wysiłkami ofensywy letniej, a kontruderzenie Armii Czer­wonej jesienią i zimą przyniosło mu dodatkowe straty. Oprócz tego Ostheer nie dysponowała godnymi uwagi rezerwami operacyjnymi, a produkcja przemysłowa nie była w stanie nadrobić strat ponoszonych w konflikcie z Rosją, wojnie powietrznej nad Niemcami, bitwie o At­lantyk i w północnej Afryce. Nawet jeśli Hitler zdecydował­by się na przerzucenie części sił z okupowanych terytoriów na zachodzie Europy, to potrzebny był na to dość długi czas, gdyż transport z Francji do ZSRS trwał blisko miesiąc, a często nawet dłużej. Dodatkowo niechęć Fiihrera do oddawania raz zdobytych terytoriów spowodowała wybitnie złą sytuację GA „A”, która większość swoich sił miała cały czas na południe od Rostowa i była zagrożona odcięciem. Stawka nie bez racji uważała, że każda pauza będzie bardziej korzystna dla Wehrmachtu niż dla Armii Czerwonej — szczególnie, że zbliżały się roztopy.

Pod koniec stycznia 1943 roku los całego południowego skrzydła frontu wschodniego zawisł na włosku. Trzy niemieckie grupy armii: „A”, „Don” i „B” były zagrożone okrążeniem i zniszczeniem. Gdyby do tego doszło, II wojna światowa trwałaby zdecydowanie krócej, gdyż kolejna klęska na miarę jeszcze większą niż Stalingrad stałaby się gwoździem do trumny Ostheer i III Rzeszy. Perspektywa taka zaślepiła Stalina i jego wyższych dowódców. W niepamięć poszły doświadczenia zimy 1941/42, kiedy rozszerzanie w nieskończoność sowieckiej ofensywy zimowej spowodowało gigantyczne straty i nie­proporcjonalne do nich wyniki.

TEREN OFENSYW5

Front Południowo-Zachodni miał do sforsowania początko­wo rzeki Ajdar i Oskoł, a następnie Doniec Siewierski. Celem operacji był Dniepr, więc zakończeniem operacji byłoby jego forsowanie. Ukształtowanie terenu na wschodniej Ukrainie jest generalnie sprzyjające obronie zachodniego brzegu, który w większości przypadków jest wyższy od wschodniego.

Pomiędzy rzekami teren był lekko pofałdowany (pagór­kowaty), zaś w ich dolinach był często bagnisty. Roślinność była typu stepowego z niewielką ilością lasów; w pobliżu wsi, które tak jak większość miast były drewniane, domi­nowały grunty uprawne. Na całym terenie objętym ofen­sywą sowiecką istniały głębokie wąwozy i jary, tzw. batki, które mogły być w sprzyjających warunkach zaporami przeciwpancernymi.

Sieć drogowa Donbasu była rzadka i złej jakości — więk­szość z dróg była gruntowa. Szlaki komunikacyjne położone były wzdłuż dolin rzek i przy nich leżały główne ośrodki miejskie regionu. Główne drogi do Donbasu z kierunku przyszłej ofensywy, czyli z północnego wschodu, przechodzi­ły przez Woroszyłowgrad lub leżące bardziej na zachód Sławiańsk, Kramatorsk i Artemowsk. Ukształtowanie terenu wokół tych trzech ostatnich miast było uważane przez Niemców za nieprzejezdne dla dużej liczby czołgów.

Teren na zachód od Dońca Siewierskiego był otwarty i bez żadnych znaczących przeszkód, a główne drogi prowadziły przez Barwienkowo i Łozową w kierunku na Zaporoże i Dniepropietrowsk.

W lutym 1943 roku pokrywa śnieżna była niewielka (0-10 cm), a pogoda łagodna jak na standardy ZSRS, jako że temperatury wynosiły od 10 do 0 stopni Celsjusza.

5 G l a n t z , From..., s. 89-91, \53-\56,Terrain Factors inthe Russian Campaign, Office of the Chief of Military History, Special Staff, U.S. Army.

* * *

Front Woroneski miał na drodze ofensywy dwie poważne przeszkody wodne — rzeki Oskoł i Doniec Siewierski.O ile pierwsza z nich została sforsowana przez siły sowieckie już pod koniec stycznia 1943 r., to druga pozostała podporą niemieckiego systemu obronnego— w szczególności na wschód od Charkowa. Dopływy Dońca nie spowodowały żadnych trudności siłom sowiec­kim, gdyż poruszały się wzdłuż nich.

Ukształtowanie terenu pomiędzy wspomnianymi powyżej dwoma głównymi rzekami regionu było charakterystyczne dla tej części ZSRS i dla obszaru, w którym operował Front Południowo-Zachodni: było lekko pofałdowane, z niewielką ilością lasów, czyli dogodne do działań zaczepnych. Podobnie sprzyjające warunki terenowe istniały na północ od Charkowa w okolicach Biełgorodu. Natural­nymi drogami ofensywy były doliny rzeki Worskli i Psioł, które prowadziły przez Tomarowkę, Borisowkę i Grajworon na tereny na zachód od Charkowa.

Stolica wschodniej Ukrainy i Biełgoród mogły być filarami obrony niemieckiej; mogły też stać się pułapkami, jeśli wojska sowieckie zdecydowałyby się na ich okrążenie, a nie frontalne wyzwalanie. Teren bezpośrednio na wschódi południowy-wschód od Charkowa zdecydowanie sprzyjał obronie. Był silnie zurbanizowany, zalesiony wzdłuż dolin rzek Mża i Udy, silnie pagórkowaty — czyli tworzył znakomity system obronny. Dopiero dalej na południe, na styku frontów Woroneskiego i Południowo-Zachodniego, rozpoczynał się odpowiedni dla działań zaczepnych step.

* * *

Jeśli chodzi o walkę w terenie stepowym, miało na nią wpływ kilka niezwykle istotnych czynników. Poza balkami

nie było na stepie żadnej naturalnej osłony przed atakami lotniczymi i ogniem artylerii, przez co były one szczególnie efektywne. W razie dłuższych postojów konieczne było okopywanie się żołnierzy i sprzętu.

Największym jednak problemem, szczególnie w okresie zimowym, był brak drewna. Bez niego niemożliwe było budowanie schronów i rozpalenie ognia dla ogrzania się żołnierzy czy przygotowania posiłku. Brak naturalnej osłony powodował, że wiatr wzniecał zamiecie śnieżne i jedynym schronieniem stawały się bałki, gdzie toczono nieustającą walkę z nawiewanym śniegiem, lub wsie i miasteczka. Rozległe, otwarte przestrzenie, dające szerokie pole obser­wacji, powodowały, że kamuflaż zimowy stawał się nie­zbędny. Pamiętnikarze niemieccy porównywali zimowy step do pustyni i pomimo wszelkich trudności logistycznych uważali go za teren szczególnie nadający się do operacji dużych jednostek zmechanizowanych.

Roztopy powodowały, że oblicze stepu zmieniało się radykalnie. Z terenu „czołgowego” stawał się on „prze­ciwpancerny”. Bałki wypełniały się potokami wody, zagłębienia terenu stawały się miniaturowymi jeziorami, a duże płaskie obszary stepu pokrywały się wodą — szcze­gólnie na początku roztopów, kiedy zamarznięty grunt nie był w stanie wchłonąć olbrzymich ilości wody z to­piącego się śniegu. W końcu rosnąca temperatura po­wodowała, że step zmieniał się w morze błota, po którym tylko z dużą trudnością mogły poruszać się wyłącznie pojazdy gąsienicowe.

PLANOWANIE OPERACJI „GALOP”

W połowie stycznia siły frontów Południowo-Zachod­niego i Południowego wypychały Grupy Operacyjne „Hol- lidt” i „Fretter-Pico” w kierunku zachodnim — ku Dońcowi Siewierskiemu. 6 A atakowała w kierunku Starobielska

i rzeki Ajdar, 1 AGw maszerowała w kierunku Woroszy- łowgradu i Dońca Siewierskiego, 3 AGw dotarła już nad tę rzekę w okolicach Krasnodonu, a 5 APanc we współ­działaniu z 5 AUd z Frontu Południowego dotarła do niej na wschód od Kamieńska.

Watutin wiedząc, że stojące przed nim siły niemieckie zostały w toku kampanii zimowej znacząco osłabione, zaplanował odważną — choć jednocześnie ryzykowną— operację mającą na celu odcięcie całego południowego skrzydła niemieckiego frontu wschodniego. Otóż w okolicy Starobielska siły Frontu Południowo-Zachodniego miały przełamać obronę Wehrmachtu, a następnie skręcić na południe w kierunku Mariupola leżącego na wybrzeżu Morza Azowskiego, wychodząc na tyły GA „Don” i „A”.

Ryzyko operacji „Galop” polegało na tym, iż została ona przeprowadzona bez żadnej pauzy operacyjnej, mimo że wojska sowieckie były zmęczone i częściowo pozbawione odpowiedniego zaopatrzenia. Watutin nie miał żadnych rezerw operacyjnych, a jego armie atakowały w jednym rzucie; co gorsza, Stawka również nie posiadała już armii rezerwowych — zużyły się one w toku kampanii zimowej bądź były związane pod Stalingradem. Dodatkowo ofen­sywa w kierunku zachodnim powodowała dalsze oddalanie się sił Frontu Południowo-Zachodniego od swych baz zaopatrzeniowych. Stawka zaaprobowała jednak plan Wa­tutina w dniu 20 stycznia, uważając, że powyższe za­strzeżenia rekompensowane są z naddatkiem słabością Wehrmachtu oraz wysokim morale własnych wojsk.

* * *

Generał N.F. Watutin urodził się w 1901 roku w obłasti woroneskiej. Nie uczestniczył w I wojnie światowej ze względu na swój wiek, ale już w 1920 r. wstąpił do 3 Rezerwowego Pułku Piechoty. Jako żołnierz 113

Rezerwowego Batalionu Piechoty uczestniczył w oczysz­czaniu Ukrainy z „elementów kontrrewolucyjnych”. Od 1921 r. kariera Watutina była szybka i pełna nagród; jej ukoronowaniem były studia w Akademii Wojskowej im. Frunzego. W 1940 r. mianowano go szefem sztabu Frontu Południowego i awansowano do stopnia generała porucz­nika, zanim otrzymał przydział do Sztabu Generalnego. W 1941 r. Watutin wyróżnił się podczas obrony Lenin­gradu i Moskwy, m.in. jako szef sztabu Frontu Północno- -Zachodniego. W październiku generał mianowany został dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego.

Sztemienko w swoich wspomnieniach przedstawił Wa­tutina jako generała, który miał sporą wiedzę techniczną i potrafił zrozumieć wpływ technologii na prowadzenie nowoczesnych działań wojennych. Dodatkowo jego ocena sytuacji na froncie była czasami „szczera do bólu”, choć jednocześnie miał on tendencję do przeprowadzania agre­sywnych i ryzykownych posunięć, podczas których „nie opuszczał go optymizm”. Najlepszym tego przykładem była operacja „Galop”.

W lutym 1944 roku Watutin z grupą swoich sztabowców wpadł w zasadzkę UPA i odniósł poważną ranę nogi, która spowodowała jego śmierć 15 kwietnia 1944 r.6

* * *

„Galop” miał się rozpocząć 29 stycznia 1943 r„ a w siód­mym dniu operacji siły zmechanizowane Frontu Połu­dniowo-Zachodniego miały osiągnąć Mariupol, leżący ponad 300 km od linii startowej ofensywy; cel operacji był więc bardzo ambitny. W tym samym czasie pozostałe siły Frontu (6 A i część 1 AGw) miały dotrzeć do Dniepru, wyzwalając Zaporoże i Dniepropietrowsk i osłaniając

6 S z t e m i e n k o , Sztab Generalny w latach wojny, s. 119-120, N i p ę , Last..., s. 58-59.

główne uderzenie od północy. Front Południowy Malinow­skiego miał współdziałać z siłami Watutina, naciskając od zachodu siły niemieckie, wyzwalając Rostów i uderzając wzdłuż północnego wybrzeża Morza Azowskiego.

Optymizm Stawki odzwierciedla dyrektywa z 26 stycznia 1943 r., przekazana Frontowi Południowemu:

„Opór nieprzyjaciela w wyniku pomyślnych działań naszych wojsk w pasie Frontu Woroneskiego, na prawym skrzydle Frontu Południowo-Zachodniego, przed Frontem Dońskim i Północnokaukaskim, został złamany. Obrona nieprzyjaciela została przełamana na szerokim froncie. Brak odwodów w głębi zmusza nieprzyjaciela do wprowa­dzania do walki nadciągających związków taktycznych z marszu i w sposób rozproszony. Powstały liczne luki i odcinki, które są osłaniane przez niewielkie oddziały. [...] Powstała sytuacja sprzyjająca okrążeniu i rozgromieniu po kolei donieckiego, zakaukaskiego i czarnomorskiego zgru­powania nieprzyjaciela”7.

W razie powodzenia „Galopu” okrążone zostałoby nie mniej niż 500 000 żołnierzy niemieckich — co stanowiłoby drugi Stalingrad — i całe południowe skrzydło Wehrmachtu w ZSRS zostałoby zniszczone. Oznaczałoby to całkowitą klęskę III Rzeszy już w 1943 roku. Stawka była więc bardzo wysoka i usprawiedliwiała ryzyko podjęte przez Sowietów — przynajmniej na początku operacji.

W tym samym czasie dowództwo niemieckie dalekie było od optymizmu, gdyż sytuacja opisana w przytoczonej powyżej dyrektywie Stawki nie była daleka od prawdy. Feldmarszałek Manstein zmagał się z dwoma głównymi problemami: po pierwsze, sytuacja GA „Don” pogarszała się z dnia na dzień i niezbędne były dodatkowe siły mogące ustabilizować sytuację na froncie, co prowadziło wprost do drugiego problemu, czyli GA „A”. Rezerwy

7 A. W a s i l e w s k i , Dzieło całego życia, s. 339.

umożliwiające utrzymanie południowej flanki frontu wschod­niego znajdowały się tylko u Kleista; mimo to Hitler nie wyrażał zgody na wycofanie nawet 1 APanc z Kaukazu i przekazanie jej pod dowództwo Mansteina. Od tamtej pory zaczyna się zresztą bardzo silna wrogość obu dowód­ców niemieckich grup armii8.

W końcu sytuacja na froncie wymusiła na Führerze zaakceptowanie faktu, że część sił z GA „A” musi zostać przekazana Mansteinowi. W ostatniej dosłownie chwili pięć dywizji 1 APanc przedostaje się przez Rostów i skierowane zostaje wraz ze swoim dowództwem dokład­nie w miejsce, gdzie wojska Watutina mają swój Schwer­punkt. Armia ta wchłonęła Grupę Operacyjną „Fretter- Pico” (która wróciła do swej poprzedniej nazwy, czyli XXX Korpusu Armijnego) oraz otrzymała 333 i 335 DP. Dodatkowo z zachodu ściągane były cały czas posiłki i uzupełnienia.

SIŁY STRON W PRZEDEDNIU OPERACJI „GALOP”

Wojska Frontu Południowo-Zachodniego pod koniec stycznia 1943 r. były mocno zmęczone i wykrwawione na skutek walk trwających od grudnia ubiegłego roku. Dywizje piechoty były 20-40% poniżej stanów, licząc po 6-8 tys. żołnierzy. Korpusy pancerne miały tylko po 30-50 sprawnych czołgów (15-25% sił wyjściowych), chociaż dysponowały około 50% żołnierzy — istniała więc możliwość szybkiego uzupełnienia czołgami prze­trzebionych jednostek i uzyskania całkiem silnych zgru­powań zmechanizowanych.

8 Irving w Wojnie Hitlera opisuje sytuację z kwietnia 1943 r., kiedy to obaj feldmarszałkowie cały czas się do siebie nie odzywali, a cała ta sytuacja niezmiernie bawiła Hitlera. Zwracał się on do wszystkich per „panie feldmarszałku”, będąc cały czas w towarzystwie Mansteina i Kleista, co dodatkowo wyprowadzało ich z równowagi.

Listopad 1942. Manstein w wozie sztabowym (tyłem po prawej) przebija się przez kolumnę węgierskich żołnierzy

SS-Standartenführer Heinz Harmel (w środku), dowódca pułku „Deuts­chland”, rozmawia z SS-Obersturmbannfiihrerem Otto Kumem (po lewej), dowódcą pułku „Der Führer”

Paul Hausser — dowódca SS- -Panzerkorps

SS-Obergruppenfuhrer Sepp Die­trich — dowódca 1 DGrenPanc SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler”

SS-Obergruppenführer Georg Keppler — dowódca 2 DGren­Panc SS „Das Reich”

SS-Standartenfuhrer Herbert Vahl, pierwszy dowódca pułku pancer­nego DR przeniesiony z Wehr­machtu

SS-Obersturmbannfuhrer Heinz Lammerding — dowódca pułku „Thule”. Zdjęcie z późniejszego okresu, na którym posiada on już stopień SS-Brigadefuhrera

SS-Sturmbannfuhrer Kurt Meyer— dowódca batalionu rozpoznaw­czego LSSAH

Generał piechoty Karl Hollidt— dowódca GO „Hollidt” przemia­nowanej w późniejszym okresie na 6 A

SS-Sturmbannfuhrer Max Wun- sche — dowódca 1/PzReg 1 LSSAH

Działo plot. 88 mm — tym razem w roli przeciwpancernej

Żołnierze niemieccy (prawdopodobnie z LSSAH) w trans­porterze opancerzo­nym SdKfz. 251. Na pierwszym planie widoczny MG42— „piła Hitlera”

SdKfz. 250 (lekki transporter opance­rzony) i Mardery z LSSAH w okoli­cach Charkowa

StuG III i żołnierze nie­mieccy obserwujący os­trzał artyleryjski rosyjs­kiej wioski

Manstein wita Hitlera w swojej kwaterze w Zaporożu

Hitler opuszcza kwaterę Mansteina w drodze na lotnisko, z którego odle­ciał do Niemiec

PAK 38 — 50-mm działo ppanc. na stanowisku bojowym

StuG III i SdKfz. 251 pędzą przez zamarznięty step

Panzer IV na rozleg­łym rosyjskim stepie

SS-Obergruppenfuhrer Theodore Eicke (po prawej), dowódca Dywi­zji „Totenkopf” i SS-Obersturm- bannfuhrer Otto Baum (po lewej), dowódca pułku „Totenkopf”

Motocykl z dywizji „Das Reich”— tak wyglądały roztopy w Rosji

SS-Brigadefiihrer Max Simon, po śmierci Eickego dowódca dywizji „Totenkopf”

Oberst (płk) Hyazinth Graf Stra- chwitz — „Panzergraf”. Dowódca pułku pancernego „Grossdeutsch- land”

Vincenz Keiser — dowódca lll/DF (po lewej), na pra­wym rękawie cztery odzna­ki za własnoręczne znisz­czenie czołgu oraz Karl- -Heinz Worthmann

SS-Hauptsturmfuhrer Heinz Ma- cher (po lewej), dowódca szturmo­wej kompanii saperów 16/Deut- schland i dowódca lll/Deutschland SS-Sturmbannfilhrer Gunther Wis- liceny (po prawej)

Największym zmartwieniem dowódców sowieckich był stan ich piechoty. Mimo że stany bojowe były dość wysokie, to dużą część stanowili w nich rekruci bez doświadczenia bojowego, a sprzęt (głównie artyleria i ciężarówki) uległ znacznej redukcji ze względu na normalne zużycie bojowe, jak i straty wskutek działalności wroga. Powodowało to, że siła przebojowa piechoty nie była wystarczająca i konieczne było wzmocnienie jej przez korpusy pancerne w fazie przełamania pozycji niemieckich. Formacje zmechanizowane miały następnie wejść w pościg i dotrzeć nad Morze Azowskie. Prze­ciągające się walki o niemieckie pozycje obronne mogły doprowadzić do zbyt dużych strat w czołgach i znaczącego zmniejszenia siły bojowej korpusów pancernych, od których zależało przecież powodzenie operacji. Wysta­wiało to „Galop” na duże ryzyko.

Front Watutina składał się z 6 A, 1 i 3 AGw, 5 APanc i mobilnej grupy Popowa. Liczył on na początku operacji 305 tys. żołnierzy i 362 czołgi, przy długości frontu około 250 km. Poniżej przedstawiono organizację i li­czebność poszczególnych armii w przededniu rozpoczęcia operacji „Galop”.

Nie mniej zmęczone i wykrwawione były jednostki niemieckie, na które miało spaść uderzenie sowieckie. Naprzeciwko Frontu Południowo-Zachodniego broniło się prawe skrzydło Grupy Operacyjnej „Lanz”, 1 APanc oraz lewe skrzydło Grupy Operacyjnej „Hollidt”. W po­niższej tabeli przedstawiono całkowite zestawienie sił Grup Operacyjnych „Lanz” i „Hollidt”, trzeba więc pamiętać, że tylko część ich sił uczestniczyła w walkach przeciwko operacji „Galop”. Naprzeciw Frontu Połu­dniowo-Zachodniego GA „Don” mogła wystawić około 110 tys. żołnierzy i 70 czołgów. Przewaga Rosjan była więc duża, wynosząc około 3:1 w piechocie i 4:1 w wozach pancernych.

Tabela 3. Siły Frontu Południowo-Zachodniego podkoniec stycznia 1943 r.

6 Armia — gen. por. F.M. Charitonow 15 KP (6, 172, 350 DP)267 DP 106 BP 115 BPanc 212 pcz

40 000 żołnierzy 40 czołgów

1 Armia Gwardii — gen. por. W.I. Kuzniecow 4 KPGw. (35, 41 DPGw, 195 DP)6 KPGw. (44, 58 DPGw, 78 DP)244 DP

70 000 żołnierzy

Mobilna Grupa Popowa— gen. por. M.M. Popow

4 KPancGw 3, 10, 18 KPanc 38, 57 DPGw 52 DP 9, 11 BPanc 7 BNar

55 000 żołnierzy 212 czołgów

3 Armia Gwardii — gen. por. D.D. Leluszenko 14 KPGw. (14, 50, 61 DPGw)18 KPGw. (59 DPGw, 243, 279 DP)60 DPGw 203, 266 DP 2 KPancGw 23 KPanc 2 KPanc 1 KZmechGw8 KKawGw (21, 55, 112 DKaw)

100 000 żołnierzy 110 czołgów

5 Armia Pancerna — gen. por. I.T. Szlemin 321, 333 DP, 47 DPGw 40 000 żołnierzy

Rezerwy Frontu Południowo-Zachodniego(dostępne dopiero w drugiej połowie lutego) 1 KPancGw 25 KPanc 1 KKawGw

20 000 żołnierzy 300 czołgów

Razem: 325 000 żołnierzy 662 czołgi

Źródło: G l a n t z , From..., s. 87 i 383-384,

Tabela 4. Siły GA „Don” ( 3 luty 1943).

GO „Lanz” — gen. wojsk górskich Hubert Lanz XXIV KPanc (385, 387 DP, 212 DOchr)*Grupa Korpuśna „Cramer” — od 10.02.43 r. Raus”9 „(DGPanc „Grossdeutschland”, pułk „Deutsch- łand” z 2 DGPanc SS „Das Reich”, 168 DP, pułk z 88 DP, pozostałości z węgierskich 1, 10, 13, 23 DP i 1 DPanc), 298 DP, 320 DP Naprzeciw Frontu Południowo-Zachodniego: 320 DP, 298 DP

50 000 żołnierzy 50 czołgów

15-20 000 żołnierzy1 Armia Pancerna — gen. płk. Hermann Hoth dowództwo XXXX KPanc XXX KA (335 DP, Grupa bojowa „Kreising” złożona głównie z elementów 3 DGór)III KPanc (7, 19, 27 DPanc, Lehr-Regiment 901)

40 000 żołnierzy 40 czołgów

GO „Hollidt” — gen. piech. Karl Hollidt XXIX KA (grupa bojowa 79 — dowództwo II KA (rum.), 177 pochr)Grupa bojowa Mieth (336, 384 DP)XVII KA (62, 306, 294 DP; 8 DPoł Luftwaffe) XXXXVIII KPanc (5, 2.2 DPanc; 304 DP; grupy bojowe „Schuldt”, „Hunersdorf’) Naprzeciw Frontu Południowo-Zachodniego: Grupa bojowa Mieth XVII KA

100 000 żołnierzy 60 czołgów

50 000 żołnierzy 30 czołgów

Oddziały w drodze na front:333 DP (Barwienkowo)DGPanc SS „Wiking”, 11 DPanc

35 000 żołnierzy 40 czołgów

Razem:

Naprzeciw Frontu Południowo-Zachodniego:

225 000 żołnierzy 190 czołgów 105-110 000 żołnierzy 70 czołgów

* zniszczony w operacji woronesko-kastoreńskiej, nie uczestniczy! w walkach wokół Charkowa.

Źródło: G l a n t z , From s. 88-89, 385-386.

9 Korpus „Raus” powstał na bazie zniszczonego w Stalingradzie XI KA; początkowo był zbieraniną jednostek powyciąganych z formacji liniowych (np. łączność zabezpieczał batalion węgierski). Obowiązki dowódcy przejął początkowo gen. por. Hans Cramer, który przebywał w okolicy w podróży inspekcyjnej. Od 10 lutego dowództwo przejął gen. Erhard Raus. Do swej pierwotnej nazwy XI KA powrócił latem 1943 roku. Por. E. R a u s , Panzer Operations, s. 185-186.

OPERACJA „GALOP” — 6 ARMIA, 29 STYCZNIA-10 LUTEGO

6 A Charitonowa uderzyła zgodnie z planem 29 stycznia1943 r. ze wszystkimi swoimi jednostkami w pierwszym rzucie. Głównym zadaniem armii była ochrona północnego skrzydła Frontu. Do siódmego dnia operacji 6 A miała przebyć blisko 110 km, do okolic na południe i północ od Bałaklei. Naprzeciwko armii Charitonowa broniły się prawoskrzydłowe dywizje Grupy Operacyjnej „Lanz”— 298 i 320 DP.

Przełamania dokonano na prawym skrzydle armii, w sektorze niemieckiej 298 DP, gdzie atakował 15 KP wzmocniony trzema pułkami artylerii oraz pułkiem i brygadą czołgów. Sowieci osiągnęli natychmiastowy sukces, do 2 lutego wyzwalając Kupjańsk i forsując rzekę Krasnyj. 298 DP zmuszona została do odwrotu, szczególnie, że atak 3 APanc na północy i 172 DP na południu groził jej całkowitym okrążeniem. W wyniku trzydniowego, bardzo kosztownego odwrotu resztki dy­wizji obsadziły nową linię obrony na Północnym Dońcu w okolicach Czugujewa. 298 DP została w rzeczywistości zniszczona i przestała być ujmowana w zestawieniach Grupy Operacyjnej „Lanz”.

W centrum 6 A, 6 i 172 DP przełamały front niemiecki na styku 298 i 320 DP, zmuszając tę ostatnią do odwrotu w kierunku Izjum, gdzie stacjonował sztab tej dywizji.5 lutego 172 DP osiągnęła Bałakleję, a 6, 267 DP i 106 BP zdobyły tego samego dnia Izjum, próbując okrążyć i zniszczyć 320 DP. Umiejętnie prowadzone przez oddziały niemieckie walki odwrotowe spowolniły na blisko sześć dni centrum i lewe skrzydło 6 A. Tak zaczęła się odyseja 320 DP, która miała trwać blisko dwa tygodnie.

W związku z rozpoczętą 2 lutego ofensywą Frontu Woroneskiego (operacja „Gwiazda”) Watutin rozkazał 6 A

przyspieszyć jej ruch na zachód, aby chronić południowe skrzydło 3 APanc, która zbliżała się do Charkowa, zdobyć przeprawy przez Doniec Siewierski w okolicach Zmijewa oraz przeciąć ważną linię kolejową Charków—Lozowaja, uniemożliwiając tym samym dopływ posiłków niemieckich w rejon Charkowa z południa.

Charitonow przegrupował swoje siły, przenosząc główny wysiłek z prawego skrzydła do centrum w celu zlik­widowania 320 DP oraz batalionowej Kampfgruppe z LSSAH znajdującej się w Andrejewce; grupa ta została wysłana na ratunek uciekającej dywizji. 8 lutego 106 BP zdobyła Andrejewkę i wypchnęła z niej esesmanów. Jedno­cześnie prawie cała 6 A skupiła się na przechwyceniu i zniszczeniu 320 DP. Dywizja ta, po serii krwawych starć, przebiła się jednak w okolicach Bałaklei przez front sowiecki i uciekając sforsowała Doniec Siewierski. Stało się to kosztem blisko 4000 żołnierzy, w tym wielu rannych, którzy byli transportowani na wszelkiego rodzaju wozachi saniach, uciekając razem z dywizją.

10 lutego 350 DP podeszła pod Żmijew, gdzie napotkała mocny opór oddziałów LSSAH; bardziej na południe 6, 172, 267 DP bez problemu sforsowały Doniec Siewierski; mimo że nie udało im się przeciąć linii kolejowej Łozo- wa-Charków bronionej przez oddziały SS, to kontrolowały ją ogniem artylerii.

6 A przez pierwsze dwa tygodnie operacji osiągnęła wszystkie cele operacyjne postawione przez dowództwo Frontu — pobiła 298 i 320 DP, sforsowała Doniec Siewierski i kontynuowała swoje natarcie w kierunku zachodnim. Pojawienie się oddziałów LSSAH było dla armii nieprzyjemnym zaskoczeniem i spowodowało prze­sunięcie się głównego wysiłku z prawego skrzydła w kie­runku centrum. Nie bez znaczenia były tu również działania opóźniające 320 DP. Zaczęła się zarysowywać niebezpieczna tendencja, która w końcu doprowadzi do

zagłady 6 A, a mianowicie zbaczanie sił sowieckich w kierunku południowo-zachodnim, w stronę najmniej­szego oporu wroga.

1 ARMIA GWARDII, GRUPA MOBILNA POPOWA,30 STYCZNIA-10 LUTEGO

1 AGw uderzyła na Niemców dzień później niż jej sąsiad z północy — 6 A. Długość jej frontu wynosiła 130 km, a armia była uszykowana do bitwy w zasadzie jednorzutowo. Na prawym skrzydle atakował 4 KPGw, którego sektor przełamania wynosił 25 km, a jego wszystkie cztery dywizje piechoty znajdowały się w pierwszym rzucie. Plan operacji „Galop” przewidywał, że korpus wyzwoli Krasnyj Liman, następnie sforsuje Doniec Siewier­ski, żeby w końcu skręcić na południe w celu zamknięcia okrążenia nieprzyjacielskiego zgrupowania w okolicach Sławiańsk-Artemowsk. Drugim ramieniem okrążenia miał być 6 KPGw, który swoimi trzema dywizjami miał sfor­sować Doniec Siewierski w okolicach Lisiszańska, nacie­rając następnie na Artemowsk.

Bardzo ważną rolę przypisano frontowej grupie mobilnej gen. por. Popowa. Miała ona we współpracy z dywizjami piechoty 6 A i 1 AGw przełamać niemiecką linię obrony, następnie przejść przez formacje piechoty, aby dokonać blisko 300-kilometrowego rajdu w kierunku Mariupola.

W celu uniknięcia problemów, jakich doświadczono m.in. w operacji „Mały Saturn” nad środkowym Donem, korpusy pancerne miały współpracować z określonymi dywizjami piechoty. 3 KPanc we współpracy z 57 DP z 6 A miał przełamać front niemiecki; następnie plan operacji przewidywał, że oderwie się on od piechotyi uderzy w kierunku południowym na Sławiańsk, który miał zdobyć do 4 lutego. 4 KPancGw, we współpracy z 38 DPGw (4 KPGw), forsował Doniec Siewierski, aby 4 lutego

zdobyć Kramatorsk, gdzie miał do niego dołączyć 3 KPanc. 10 KPanc miał współdziałać z 52 DP (grupa Popowa), zdobywając w drugim dniu operacji Artemowsk i uderzając następnie w kierunku południowym na Stalino. 18 KPanc we współpracy z 41 DPGw (6 KPGw) miał zdobyć Lisiszańsk, a następnie dołączyć do pozostałych korpusów Grupy Popowa. Wszystkie jednostki pancerne uczestniczące w pierwszej fazie „Galopu” były poniżej stanów, np. 4 KPancGw wszystkie czołgi (40) skoncentrował w jednej brygadzie pancernej (14 BPancGw)10.

Watutin otrzymał w trakcie ofensywy 1 KPancGw, 25 KPanc oraz 1 KKawGw. Formacje te miały ponad 300 czołgów i były stosunkowo „świeże”. Ich rolą miało być wzmocnienie Grupy Popowa bądź wykorzystanie innych nadarzających się okazji.

Atak sowiecki rozpoczął się w nocy z 29 na 30 stycznia. 4 KPGw, we współdziałaniu z 4 KPancGw, szybko zepchnął 19 DPanc z jej pozycji obronnych, zdobywając rankiem 31 stycznia miejscowość Krasnyj Liman. Niemcy, prowadząc umiejętnie walki opóźniające, wycofali się na południe w kierunku Lisiszańska na południowy brzeg Dońca Siewierskiego.

Sytuacja na froncie wyglądała bardzo korzystnie dla Armii Czerwonej. Zgrupowanie dwóch niemieckich dywizji piechoty naprzeciwko 6 A zostało pobite i szybko wycofy­wało się na północny zachód; jednocześnie 19 DPanc prowadząc działania opóźniające wycofywała się na połud­nie. We froncie niemieckim zaczęła więc powstawać spora „dziura”, a droga na Sławiańsk, będący ważnym węzłem komunikacyjnym, a następnie Stalino, wydawała się otwar­ta. Dosłownie „za pięć dwunasta” do Sławiańska przybyła 7 DPanc, a na wschód od miasta zajęła pozycje 3 DPanc. Świeżo przybyła na front 333 DP (w sile dwóch pułków

10 Glantz, From..., s. 93.

piechoty, trzeci pułk wyładował się z transportów kolejo­wych 4-5 lutego w Konstantinowce) podchodziła z zachodu do Sławiańska, próbując załatać rozerwany front. Jednak ze względu na spore siły sowieckie forsujące już rzekę Krasnyj Liman i brak jakichkolwiek szans na zbudowanie umocnień w pokrytym śniegiem stepie musiała ona wycofać się do Barwienkowa. Do południa 6 lutego 35 DPGw we współpracy z 267 DP z 6 A wyzwoliły to miasto, przeci­nając jednocześnie połączenie drogowe Charków-Iz- jum-Sławiańsk. 333 DP pod naciskiem sowieckim wyco­fywała się na zachód w kierunku miejscowości Łozowaja, które po ciężkich walkach opuściła 10 lutego. Miejscowość ta była ważnym centrum kolejowym kontrolującym szlaki z Charkowa na południe; dodatkowo znajdowały się tam duże składy zaopatrzeniowe, które wpadły w ręce 35 DPGw. Dywizja niemiecka wycofała się w kierunku południowo-wschodnim, aby połączyć się z głównymi siłami 1 APanc.

Od 2 lutego rozpoczął się niespodziewany dla Sowietów i ciężki bój spotkaniowy w okolicach Sławiańska. Niesko­ordynowany atak na miasto 195 DP, która próbowała je zająć z marszu, przyniósł jej tylko ciężkie straty. Kontrataki7 DPanc spowodowały przejście sowieckiej piechoty do obrony. Dowództwo 1 AGw zareagowało szybko i w kie­runku Sławiańska zaczęły spływać poważne siły. Już 4 lutego na prawe skrzydło 195 DP wyszła 57 DPGw, która miała pomóc jej zdobyć miasto. W międzyczasie 4 KPancGw przeskrzydlił pozycje niemieckie i zdobył Kramatorsk, jednak w wyniku braku amunicji i materiałów pędnych musiał pozostać w tej miejscowości, gdzie się okopał. W jego kierunku zdążał 3 KPanc, którego zadaniem było wspomożenie i dostarczenie zaopatrzenia 4 KPancGw, co miało umożliwić manewr na skrzydło i tyły sił niemiec­kich broniących Sławiańska. Do Kramatorska zdążały dalsze posiłki; były to 7 BNar i 9 BPanc. Przez cały czas od

zdobycia miasta Sowieci pozostawali niezbyt aktywni, co wynikało z ich sytuacji zaopatrzeniowej i nacisku niemiec­kiej 11 DPanc, który znacząco spowalniał odtwarzanie zapasów niezbędnych do dalszego ataku na południe.

4 lutego aktywowano w Konstantinowce 1 APanc pod dowództwem gen. von Mackensena. Przejęła ona odpowie­dzialność za obronę sektora na północ od Grupy Operacyjnej „Hollidt”, wchłaniając Grupę Operacyjną „Fretter Pico”. Tego samego dnia odpowiedzialność za sektor Kramatorsk-Sła- wiańsk przejął XXXX KPanc, zaś za odcinek Sła- wiańsk-Jama-Lisiszańsk — III KPanc. Pozycje niemieckie zaczęły przypominać cypel, którego szczytem był Sławiańsk i gdzie znajdowała się 7 DPanc, zachodnią flankę utrzymywa­ła 11 DPanc, zaś na północnym wschodzie znajdowały się oddziały III KPanc — 3 i 19 DPanc.

Dla obydwu stron Sławiańsk był niezmiernie istotny. Dla Sowietów stanowił on zaporę, która w zasadzie uniemożliwiała dalsze posuwanie się na południe, m.in. ze względów zaopatrzeniowych, o czym świadczyła bardzo trudna sytuacja 3 i 4 KPanc w Kramatorsku. Wehrmacht postrzegał natomiast Sławiańsk jako główny „łamacz fal” na ich otwartej zachodniej flance, zmuszający jednostki 1 AGw i Grupy Mobilnej Popowa do obchodzenia tej pozycji w kierunku zachodnim, co wystawiało je na ewentualny kontratak. Dowódca 1 APanc, gen. Mackensen, starał się od razu wykorzystać korzystne położenie swoich jednostek pancernych. XXXX KPanc otrzymał zbyt ambitne zadanie odepchnięcia jednostek 1 AGw i Grupy Popowa w kierunku Dońca Siewierskiego, ponieważ siły, jakimi dysponował, czyli 7 DPanc w Sławiańsku i podchodząca od południa, z rejonu Konstantinowki 11 DPanc, pułk 333 DP oraz dwa bataliony wschodnie (94, 371) były wystar­czające tylko do zablokowania sił sowieckich.

Druga część 1 AGw — 6 KPGw z wzmacniającym go18 KPanc z grupy Popowa — uderzyła w kierunku

Lisiszańska, gdzie napotkała wycofującą się z północy 19 DPanc oraz jednostki XXX KA. 41, 44 DPGw, 78 DP oraz18 KPanc spychały frontalnie oddziały niemieckie w kierun­ku ich głównej linii obrony na Północnym Dońcu. Na lewym (północnym) skrzydle 19 DPanc pojawiły się duże siły sowieckie (38 DPGw, 52 DP, 10 KPanc), grożące jej odseparowaniem od sił niemieckich walczących w okolicach Sławiańska. Od 2 lutego rozgorzała bitwa w okolicach Jamy, znajdującej się mniej więcej w połowie drogi pomiędzy Lisiszańskiem a Sławiańskiem. Umiejętna obrona 3 i 19 DPanc spowodowała, że mimo utraty w dniu 6 lutego Lisiszańska front został utrzymany. Siłom sowiec­kim udało się utworzyć w kilku miejscach na południe od Lisiszańska przyczółki na Północnym Dońcu, jednak były one za słabe, aby je rozszerzyć.

Dowództwo sowieckie było coraz bardziej sfrustrowane niepowodzeniem przełamania frontu niemieckiego. Zde­cydowało się więc 9 lutego na przerzucenie 41 DPGw spod Lisiszańska w okolice Sławiańska, który cały czas znajdował się pod kontrolą Wehrmachtu. Zaczął się ruch sowieckich jednostek w kierunku zachodnim. Ma­newr ten w końcu przyniósł im zgubę. 6 KPGw pozostał na swych stanowiskach w okolicach Lisiszańska, nie próbując już w sposób zdecydowany dokonać przeła­mania, a siły niemieckie znajdujące się naprzeciwko były za słabe, aby odepchnąć Sowietów na ich pozycje wyjściowe.

3 ARMIA GWARDII, 5 ARMIA PANCERNA,29 STYCZNIA-MARZEC

3 AGw rozpoczęła swoje natarcie zgodnie z planem 29 stycznia. Zadanie armii sprowadzało się do przebicia frontu niemieckiego i parciu na zachód w kierunku Woroszyłow- gradu i Stalino, gdzie miało dojść do spotkania z 1 AGw

i okrążenia sił niemieckich w Donbasie. Dowódca armii, gen. Leluszenko, skupił swoje siły na prawym skrzydle armii. Odcinek przełamania wynosił 20 km. W obszarze głównego wysiłku armii skupiono pięć dywizji piechoty, korpus pancerny i zmechanizowany.

5 APanc, będąc armią pancerną tylko z nazwy, gdyż w swoim składzie posiadała tylko trzy dywizje piechoty, osłaniała lewe (południowe) skrzydło frontu, mając zadania czysto defensywne. Do działań zaczepnych armia mogła przejść po załamaniu się sił niemieckich i ich odwrocie z linii Dońca Siewierskiego.

3 AGw nie udało się przełamać frontu niemieckiego, tak jak zaplanował Watutin, w pierwszym dniu ofensywy. Zamiast tego rozpoczęła się bardzo kosztowna dla So­wietów operacja spychania Wehrmachtu na zachód. W wy­niku przemieszczania się środka ciężkości frontu w kie­runku Sławiańska i na zachód w kierunku Dniepru,3 AGw zmuszona została do przejęcia części frontu 1 AGw. Spowodowało to niezdolność armii Leluszenki do poważnych działań zaczepnych ze względu na duże rozciągnięcie jej sił.

SOWIECKI MANEWR NA KRASNOARMIEJSKOJE,10-15 LUTEGO

Przeciągające się walki w okolicach Sławiańska i Kra- matorska nie były na rękę Watutinowi, gdyż powodowały grzęźnięcie jego jednostek, które już dawno przekroczyły limity czasowe związane z osiągnięciem geograficznych celów natarcia (np. Mariupol w 7 dniu operacji). Stawka i Stalin również naciskali na zwiększenie tempa natarcia i dobicie południowego zgrupowania niemieckiego, znaj­dującego się w Donbasie. Na atmosferę frustracji dowódcy Frontu i nacisków z Naczelnego Dowództwa nałożyła się jeszcze bardzo optymistyczna ocena wywiadu co

do zamiarów i sił niemieckich. Sam Watutin, którego koledzy uważali za „bardzo optymistycznego we wszyst­kich sytuacjach”, co w pokrętnej sowieckiej terminologii oznacza zbytnie ryzykanctwo, zdecydował się na postawie­nie wszystkiego na jedną kartę. Zaczynała się więc po­wtarzać sytuacja z poprzedniej zimy, kiedy przed Armią Czerwoną postawiono zbyt ambitne zadania, które spowodo­wały gigantyczne straty, a w końcu całkowite wyczerpanie.

Plany frontu zostały zrewidowane i cały szereg rozkazów już od 7 lutego zaczął znacząco zmieniać jego szyk. Powstała na skutek działań 6 A dziura we froncie niemiec­kim spowodowała, że jednostki sowieckie były przyciągane do niej jak do magnesu. 4 KPGw z 1 AGw ruszył na wschód w celu zajęcia Łozowej, a następnie miał skręcić szerokim łukiem na południe w kierunku na Krasnoarmiej- skoje. 4 KPancGw wraz z 3 KPanc miały zniszczyć wroga w Sławiańsku, a 10 i 18 KPanc miały przebić front nieprzyjaciela i zdobyć Artemowsk. Umożliwiłoby to części grupy Popowa (4 KPancGw, 3 KPanc) atak na Krasnoar- miejskoje i okrążenie Stalino od zachodu. Jednak impas w trójkącie Kramatorsk-Sławiańsk-Lisiszańsk ciągle trwał, z niekończącymi się atakami i kontratakami obydwu stron.

Do 10 lutego, oprócz zdobycia Łozowej przez 35 DPGw, siłom Frontu Południowo-Zachodniego nie udało się wykonać żadnego z zadań postawionych trzy dni wcześniej. Tego samego dnia Stawka zaczęła naciskać na Watutina, aby w końcu odciął drogi odwrotu niemieckim siłom poprzez zablokowanie Dniepropietrowska i Zaporoża oraz okrążył siły Mansteina na Ukrainie. Dowództwo sowieckie było całkowi­cie pewne, że Wehrmacht wycofuje się za Dniepr, a jego opór w okolicach Sławiańska ma ten odwrót osłonić.

Ponownie doszło do zmiany planów natarcia; zgodnie z zaleceniami płynącymi ze Stawki, 6 A miała kontynuować natarcie z punktem ciężkości na swoim prawym skrzydle w kierunku na Krasnograd i Piereszczepino. 1 AGw otrzy­

mała podwójne zadanie: swoim prawym skrzydłem miała uderzać na Sinielnikowo, a następnie na Zaporoże. Jedno­cześnie miała ona zniszczyć nieprzyjaciela w okolicach Sławiańska. Ze względu na przeniesienie się sił 1 AGw na zachód, przekazała ona część swojego sektora 3 AGw. W wyniku tych przegrupowań 4 KPGw atakował na Zaporoże, a 6 KPGw miał w końcu przełamać obronę niemiecką w sektorze Sławiańsk-Artemowsk.

Najtrudniejsze zadanie otrzymała grupa mobilna Popowa.10 KPanc grupy Popowa wycofano z frontu, kierując do niego uzupełnienia, a 4 KPancGw wraz ze wspomagającymi go oddziałami (7BNar, 9 BPanc, pododdziały 1 Brygady Niszczycieli Czołgów) miał dokonać forsownego, nocnego 85-kilometrowego marszu z Kramatorska, gdzie na pozycjach obronnych pozostał 3 KPanc, i zdobyć Krasnoarmiejskoje będące niezwykle ważnym węzłem kolejowym, przez który szła duża część zaopatrzenia dla GA „Południe”. Gdyby jednostkom Popowa udało się wypełnić rozkazy, to grupa armii Mansteina znalazłaby się w bardzo trudnej sytuacji.

O 9 rano 11 lutego czołgi sowieckie wyzwoliły Krasno­armiejskoje. Wieści o zdobyciu miasta wstrząsnęły dowódz­twem niemieckim, głównie dlatego, że Rosjanom udało się przebyć „całkowicie nieprzejezdny teren” na zachód od Kramatorska. Ponownie okazało się, że nie doceniono umiejętności Armii Czerwonej, szczególnie jeśli chodzio umiejętności poruszania się w trudnym terenie. Manstein dość kwaśno skomentował to w swoich wspomnieniach:

„Po raz kolejny okazało się, że zachodnia koncepcja nieprzejezdnego terenu miała tylko ograniczone zastoso­wanie w stosunku do Rosjan — częściowo, oczywiście, dlatego że szersze gąsienice sowieckich pojazdów pancer­nych znakomicie ułatwiały im przejazd przez błoto czy głęboki śnieg, który zatrzymywał nasze czołgi”".

11 M a n s t e i n, Lost..., s. 417.

Planowane natarcie na Kramatorsk siłami 7, 11 DPanc i nowo przybyłej DGPanc SS „Wiking”12 musiało zostać odwołane. Palącą potrzebą chwili stało się co najmniej zablokowanie Sowietów w Krasnoarmiejsku. Mimo że rosyjski 4 KPancGw zdobył miasto, to cierpiał na braki zaopatrzeniowe ze względu na duże oddalenie od swoich magazynów oraz trudności z dostarczeniem zapasów przez „nieprzejezdny” teren na zachód od Sławiańska.

Dywizję „Wiking” forsownym marszem skierowano na Krasnoarmiejskoje, planując jednocześnie akcję zaczepną siłami 7 i 11 DPanc, która rozwiązałaby problem prze- skrzydlenia dokonanego przez Rosjan. Zdecydowano się upiec przy okazji dodatkową pieczeń w postaci okrążenia Kramatorska. Niemieckie dywizje pancerne miały ude­rzyć z rejonu Sławiańska na zachód, a następnie ruszyć na południe, odcinając siły sowieckie w Kramatorsku i koncentrycznym atakiem z udziałem DGPanc SS „Wi­king” zniszczyć 4 KPancGw w Krasnoarmiejsku. Swój udział w natarciu miała również posiadać 333 DP. Jej dwa pułki piechoty forsownym marszem, przypominają­cym raczej ucieczkę, kierowały się z Łozowej na połu­dnie, z zadaniem pomocy w odbiciu Krasnoarmiejska. Trzeci pułk dywizji związany był walkami z siłami sowieckimi w Kramatorsku.

Atak niemiecki ruszył 12 lutego. Po nocnym marszu „Kampfgruppe Balck” w składzie pododdziałów 7 i 11 DPanc przebyła 10 km w kierunku zachodnim i natknęła się na siły sowieckie idące na pomoc oddziałom w Krasno­armiejsku. Były to pododdziały 10 KPanc i 41 DPGw. W serii zaciętych bojów spotkaniowych siły niemieckie zostały zatrzymane i 13 lutego wycofały się na pozycje

12 Stan dywizji był zly. Posiadała ona tylko 5 czołgów, a kadra oficerska była przetrzebiona. Miało to negatywny wpływ na efektywność dywizji, jako że część żołnierzy będąc obcokrajowcami słabo lub wcale nie posługiwała się językiem niemieckim.

wyjściowe. 10 KPanc kontynuował swój marsz na połu­dnie i 15 lutego połączył się w Krasnoarmiejsku z 4 KPancGw.

Dowództwo XXXX KPanc zdecydowało się użyć 11 DPanc do kolejnej likwidacji sowieckich zgrupowań w kie­runku z północy na południe. 7 DPanc musiała zostać w Sławiańsku, aby bronić miasta. 11 DPanc uderzyła na Kramatorsk od północy, a pułk 333 DP od wschodu. Natarcie jednak szybko ugrzęzło i jedyną opcją, jaka pozostała Niemcom, było po prostu zablokowanie sił sowiec­kich w Kramatorsku i Krasnoarmiejsku, gdyż nie posiadano wystarczających sił, aby je zniszczyć. Decyzja ta wymusiła na dowódcy XXXX KPanc decyzję opuszczenia w dniu 15 lutego Sławiańska, w celu wyciągnięcia z frontu 7 DPanc, której zamierzał użyć do kolejnego kontrataku.

„DAWAJ DNIPR!”, 10-19 LUTEGO

6 A i prawe skrzydło 1 AGw parły w czasie zmagańo Sławiańsk prosto na zachód lub południowy zachód. Do19 lutego czołówki 6 A (6, 172 DP) dotarły na 15 km od Krasogradu, gdzie koncentrował się Korpus Pancerny SS w składzie SSTK i SSDR. Bardziej niepokojące dla dowódz­twa niemieckiego rzeczy działy się jednak bardziej na południe. 267 DP z 6 A wyzwoliły Piereszczepino, leżące tylko 25 km od Dniepru i Dniepropietrowska. 35 DPGw z 4 KPGw należącego do 1 AGw już 17 lutego wkroczyła do Pawłogradu, a następnego dnia po nocnym marszu 101 ppgw zdobył Nowomoskowsk. Dwa pozostałe pułki razem z 41 DPGw i 1 KPancGw próbowały zdobyć Sinielnikowo, lecz zostały odparte przez niemiecką 15 DP. Ruch oporu wzniecał powstania we wszystkich większych miejscowościach, a jego członkowie przyłączali się do jednostek Armii Czerwonej. Jednym z nich był były artylerzysta, który uciekł z obozu jenieckiego w 1942 roku

— Mikołaj Tarasowicz Koleśnik, który tak oto wspomina walki z Niemcami około połowy lutego:

„Do zimy front doszedł do wioski Wolnoje i otrzymałem rozkaz skontaktowania się z czołowymi jednostkami Armii Czerwonej. Miałem je poprowadzić pod mostem [w Nowo- moskowsku — przyp. aut.] do fabryki podkładów kolejo­wych. Kiedy spotkałem nasze jednostki, okazało się, że to nie front przyszedł, ale grupa żołnierzy z 35 DPGw, wszystkiego 60 mężczyzn. Zdecydowaliśmy się zaatakować miasto. Jako oficer artylerii miałem dowodzić działem ppanc. Zaatakowaliśmy następnego dnia. Zajęliśmy stację kolejową, a także okopaliśmy się na cmentarzu. Niemcy kontratakowali bez sukcesów w niezdecydowany sposób.O 15.00 tego samego dnia niemieckie czołgi uderzyły na nas z rejonu Wzgórza Marianowskiego. Zdołałem przesunąć działko ppanc. na odpowiednią pozycję i zniszczyłem jeden z czołgów”13.

15 DP od dziewięciu dni jechała z La Rochelle we Francji. Dywizja załadowana była na siedemdziesiąt pocią­gów i zaczęła docierać w rejon Sinielnikowa już 18 lutego. Miała ona pełne stany i była dobrze wyposażona do walk zimowych, posiadała również batalion ppanc. mający na stanie działa samobieżne. Kompanie z 88 pp z zaskoczenia wjechały na zdobyty już przez Sowietów dworzec kolejowy w Sinielnikowie i po krótkiej walce odbiły go. Następne pododdziały pułku i dywizji wjeżdżały do miasta i od razu kierowane były do walki. 15 DP zajęła w ciągu 19 lutego pozycję ryglującą pomiędzy Sinielikowem a Nowomos- kowskiem i nie dała się już z niej wyprzeć.

Wspomniany już 1 KPancGw został razem z 25 KPanc przekazany do 6 A z rezerw Frontu; dodatkowo 4 KPGw (35,41 DPGw, 244 DP) przekazano jej z 1 AGw, aby

13 Wspomnienia Mikoiaja Tarasewicza Koleśnika można znaleźć na stronie internetowej I remember — http://www.iremember.ru/artillery- men/kolesnik/kolesnik.html.

zachowana została jedność dowodzenia w obszarze ofen­sywy w kierunku przepraw na Dnieprze. Watutin zdecydo­wał się stworzyć nową grupę mobilną frontu z nowo przybyłych korpusów pancernych, przez co rozproszył swoje wysiłki w momencie, kiedy zgrupowanie niemieckie w okolicach Sławiańska i Krasnoarmiejskoje dalekie było od rozbicia. Dowódca Frontu Południowo-Zachodniego postanowił zaryzykować i osiągnąć przeprawy na Dnieprze za wszelką cenę, odcinając od zaopatrzenia główne siły GA „Południe” i „A”. Wydaje się, że „małe” rozwiązanie, czyli zdecydowane wzmocnienie Grupy Mobilnej Popowa i 1 AGw, umożliwiające im okrążenie 1 APanc i Grupy Operacyjnej „Hollidt”, mogło przynieść zdecydowanie lepsze efekty.

Rozkazy otrzymane przez 25 KPanc kierowały go w kierunku Zaporoża, zmuszając do ominięcia broniących się w Sinielnikowie Niemców. 111 BPanc podeszła nawet na odległość 30 km od celu swojego natarcia. 41 DPGw i 244 DP miały się skoncentrować w Pawłogradzie. Reszta armii miała maszerować i atakować według planu, czyli na zachód. Stawało się to jednak coraz mniej wykonalne ze względu na trudności zaopatrzeniowe i zmęczenie wojsk.

BITWA O KRASNOARMIEJSKOJE, 15-20 LUTEGO

Wycofana ze Sławiańska 7 DPanc osiągnęła dwa dni później pozycję 15 km na wschód od Krasnoarmiejska. Jednocześnie 11 DPanc przygotowywała się do ataku przeciwko liniom komunikacyjnym sowieckiego4 KPancGw, koncentrując się w Drużowce, leżącej w po­łowie drogi między Sławiańskiem i Krasnoarmiejskoje. Przesunięcie większości sił XXXX KPanc na południe zmusiło dowódcę 1 APanc do rozciągnięcia frontu III KPanc i objęcia przez jego jednostki pozycji na południe od Sławiańska. W Karsnoarmiejsku cały czas trwały walki.

„Wiking” szturmował to miasto, zdobywając jego połu­dniową część, 333 DP atakowała zaś od wschodu.

Jednostki 1 AGw były w trakcie przegrupowania. Duża część jej jednostek „przelewała się” wokół „łamacza fal”, jakim był Sławiańsk, i maszerowała na zachód w kierunku na Zaporoże, Dniepropietrowsk i sam Dniepr. Korpusy pancerne Popowa zdążały na południe w kie­runku Krasnoarmiejskoje. Jednocześnie zabezpieczenie logistyczne „Galopu” kulało, szczególnie jeśli chodzio zaopatrzenie jednostek zmechanizowanych. Świadczyłao tym sytuacja 4 KPancGw w Krasnoarmiejsku, którego stan czołgów wynosił w dniu 18 lutego siedemnaście wozów bojowych, a zaopatrzenie w materiały pędnei amunicję spadło do stanów, które jego dowódca gen. mjr Połubojarow nazwał jako „głęboko niepokojące”. Podobna sytuacja dotyczyła 10 KPanc, który bronił się na północ od tego miasta.

Dowódcy niemieccy doskonale zdawali sobie sprawę z bardzo złej sytuacji zaopatrzeniowej jednostek sowieckich. Już od 12 lutego rutynowo odczytywano szyfrogramy jednostek grupy Popowa. 10 KPanc przesłał wiadomość do przełożonych: „Wszystkie koła stoją bez ruchu”; było to odniesienie się do jednego z haseł rewolucji bolszewickiej, które musiało być wyjątkowo czytelne dla decydentów; tak się jednak nie stało.

Dowódca 4 KPancGw przygotował swoje jednostki do obrony okrężnej, zdając sobie sprawę, iż nadchodzi zdecy­dowany kontratak niemiecki. Rozmieścił 9 i 14 BPancGw we wschodniej i południowo-wschodniej części Krasnoar- miejska; 12 BPancGw objęła zachodni, a 3 BPancGw południowy sektor obrony. Jednostki 7 BNar wzmocniły swoimi pododdziałami pancemiaków, którzy w większości walczyli jako piechota14.

14 Glantz, From..., s. 117.

O 8.30 18 lutego ruszyło natarcie 7 DPanc, które skierowane było na północne przedmieścia Krasnoarmiejs­koje obsadzone przez 14 BPancGw, będące wstępem do natarcia całego XXXX KPanc. W południe do ataku przyłączyła się 333 DP oraz DGPanc SS „Wiking”. Mimo silnych nalotów Luftwaffe i dużych strat Sowieci zatrzymali Niemców. 4 KPancGw przeprowadzał kontrataki i udało mu się odzyskać część straconych pozycji, lecz zużył swoje odwody i zapasy amunicji. Całkowity brak kontaktu z rzeczywistością ujawniła Rada Wojskowa Frontu Połu­dniowo-Zachodniego, która w dniu 19 lutego przekazała Połubojarowowi rozkaz o następującej treści: „Rozkazujemy okrążenie i zniszczenie wrogiego zgrupowania w okolicy Krasnoarmiejskoje. Nakazujemy odzyskanie utraconych pozycji. W żadnym przypadku nie wolno dopuścić, aby przeciwnik się wycofał”15.

Reakcja gen. Popowa była bardzo szybka. W celu wzmocnienia korpusu Połuboj arowa wieczorem 18 lutego skierowano mu na pomoc 18 KPanc, który został zluzowany ze swych pozycji na wschód od Sławiańska przez 52 DPGw. Miał on się skoncentrować na północ od Krasnoar- miejska i we współdziałaniu z 10 KPanc przeprowadzić atak na południe, a następnie odblokować oblężony4 KPancGw. Jednocześnie 3 KPanc miał opuścić swoje pozycje w Kramatorsku i do 20 lutego przemieścić się do Krasnoarmiejska. Kolejnymi jednostkami wysłanymi na południe były 5 i 10 BNar, uzyskane z rezerw Stawki.

XXXX KPanc kontynuował atak 19 lutego. 7 DPanc ostatecznie odcięła 4 KPancGw, zdobywając północne przed­mieścia Krasnoarmiejska. „Wiking” i 333 DP zacieśniały okrążenie oraz przygotowywały się do ostatecznego oczysz­czenia miasta. 11 DPanc przechwyciła kolumny marszo­we 3 KPanc idącego na pomoc towarzyszom okrążonym

15 Glantz, From..., s. 118.

w Krasnoarmiejskoje i po krótkiej walce z zaskoczonymi Rosjanami rozproszyła je. Pozostałe jednostki grupy Popo­wa (10,18 KPanc) zaczynały ulegać rozpadowi ze względu na poniesione straty i braki w zaopatrzeniu.

W nocy z 20 na 21 lutego niedobitki 4 KPancGw rozpoczęły przebijanie się przez kordon niemiecki. Po­rzucając cały sprzęt, niewielkiej części korpusu razem z jego dowódcą udało się dotrzeć do własnych linii. Niedobitki wcielono do 13 BPanc, która nie posiadła czołgów i osłaniała do tej pory trasy zaopatrzeniowe korpusu na północ od Krasnoarmiejskoje. Brygada wycofała się do Barwienkowa, gdzie dotarła 24 lutego, natychmiast otrzymując trochę czołgów z magazynów frontowychi przygotowując się do odparcia nadchodzącego ataku niemieckiego.

„GALOP” DONIKĄD

Pod koniec drugiej dekady lutego ofensywa Frontu Południowo-Zachodniego traciła swój impet. Opór 1 APanc, która wchłonęła Grupę Operacyjną „Fretter-Pico”, w rejonie Sławiańska, Artemowska i Lisiszańska spowodował za­stopowanie natarcia 1 AGw i grupy mobilnej Popowa. Bardziej na południe 3 AGw również nie była w stanie kontynuować ataku. Próba zlikwidowania sytuacji patowej poprzez działania grupy mobilnej, której nakazano obejść silnie broniony przez XXXX KPanc Wehrmachtu rejon Sławiańska, nie powiodła się. Mimo początkowego sukcesu, którym było zdobycie Krasnoarmiejska, korpusy pancerne Popowa nie były w stanie wykorzystać swojego powodzenia ze względu na brak zaopatrzenia i poniesione straty.

Tylko działająca na prawym skrzydle Frontu 6 A osiąg­nęła sukces, przełamując obronę niemiecką i rozpoczynając natarcie w kierunku Dniepru. Dowódca Frontu Południowo- -Zachodniego próbował wykorzystać sukces armii Charito-

nowa, wzmacniając go korpusami pancernymi przekaza­nymi ze Stawki oraz częścią sił 1 AGw. Jak się okazało, było to posunięcie zabójcze dla sił Frontu Południowo- -Zachodniego. Watutin zlekceważył zasadę koncentracji wysiłku i rozproszył swe siły, nigdzie nie będąc silnym. Swój „wkład” w niekorzystne uszykowanie wojsk wniosły również organa rozpoznawcze Frontu, które przedstawiały kompletnie fałszywy obraz zamiarów niemieckich. Jed­nostki Wehrmachtu, które pozostały w okolicach Sławiań­ska i Krasnoarmiejskoje, dalekie były od utraty zdolności bojowej i znalazły się w znakomitej sytuacji do prze­prowadzenia kontmatarcia.

Ponadto trwająca nieprzerwanie od dwóch i pół miesiąca ofensywa zmęczyła i wykrwawiła rosyjskie dywizje i kor­pusy pancerne. Pod koniec lutego były one już bardzo osłabione i poniosły wysokie straty w sprzęcie. Jednak ani dowódca Frontu, ani Stawka nie przewidywali możliwości pauzy operacyjnej, decydując się na dalsze natarcie w kie­runku Dniepru.

Rozdział VOFENSYWA SOWIECKA — OPERACJA „GWIAZDA”

PLANOWANIE OPERACJI „GWIAZDA"

Stawka bardzo optymistycznie zapatrywała się na rozwój sytuacji na froncie i zdecydowała się na dalsze rozszerzanie ofensywy zimowej. Zaakceptowała propozycje Watutina dotyczące operacji w Donbasie i zdecydowała się na włączenie sił Frontu Woroneskiego do natarcia na Dniepr, mimo że siły gen. płk. Gołikowa prowadziły jeszcze ciężkie walki w okolicach Kastomoje — były to 38 i 60 A oraz część 40 A. Stawka zdecydowała się na ryzyko prowadzenia operacji bez pauzy, uważając nie bez powodów, że siły niemieckie w okolicach Charkowa są niewystarczające, aby powstrzymać nawet zmęczone i osłabione, aczkolwieko wysokim morale, siły sowieckie.

* * *

Golikow urodził się w 1900 r. jako syn lekarza. W czasie wojny domowej służył w pułku „Czerwone Orły”, gdzie wykazał się dużą „czujnością rewolucyjną”, co spowodowało jego szybki awans, aż do stanowiska komisarza 3 Armii.

Golikow odegrał znaczącą rolę w czasie czystek korpusu oficerskiego w latach trzydziestych, a na początku 1941 r. został szefem GRU.

Jego pierwszym stanowiskiem dowódczym podczas woj­ny sowiecko-niemieckiej było dowództwo 10 Armii Re­zerwowej, która uczestniczyła w kontrofensywie pod Mos­kwą; w międzyczasie Golikow został zastępcą gen. Żukowa we Froncie Zachodnim. Wiosną 1942 r. generał pułkownik Golikow objął dowodzenie Frontem Briańskim, a następnie Woroneskim.

* * *

Już 23 stycznia Stawka przygotowała wstępny plan ofensywy nazwanej „Gwiazda”. Front Woroneski miał uderzyć 1 lutego, z Charkowem jako głównym celem. Dodatkowo siły Golikowa miały osłaniać od północy Front Południowo-Zachodni. Nalegania Żukowa spowodowały, że 26 stycznia rozszerzono front ofensywy o dodatkowe 100 km, włączając do celów ataku Kursk i przekładając jednocześnie datę rozpoczęcia natarcia o jeden dzień — na2 lutego. Odpowiadało to zamierzeniom Stawki, która w rozszerzaniu ofensywy na kolejne odcinki frontu upat­rywała szansę na wyczerpanie i zniszczenie Ostheer. Front Woroneski podzielił się w rzeczywistości na dwie części, z których pierwsza, składająca się z 40, 69 A i 3 APanc, nacierała na Charków, a druga w składzie 38 i 60 A uderzała na Kursk. To ostatnie zgrupowanie miało współ­działać w przyszłości z siłami Frontu Dońskiego Rokos­sowskiego1. Kończyły one właśnie redukcję kotła staling- radzkiego i planowano je przemieścić w okolice Kurska.

Plan operacji był prosty. 3 APanc miała obejść Charków od południa, współdziałając z 6 A Frontu Południowo-

1 Po przerzuceniu w okolice Kurska przemianowano Front Doński na Front Centralny.

-Zachodniego. 69 A atakowała miasto frontalnie, zaś 40 A— najsilniejszy związek operacyjny Frontu Woroneskiego— obchodziła Charków od północy. 38 A osłaniała północne skrzydło głównego ugrupowania Frontu. Ostatnia armia Golikowa — 60 — była dowodzona przez wscho­dzącą gwiazdę Armii Czerwonej, gen. Czemiachowskiego, i nacierała na Kursk.

Głębokość operacji wynosiła 200-250 km, a atakujące siły miały osiągnąć rubież Grajworon-Bogoduchow-Mie- refa. Golikow postanowił skupić wszystkie swoje siły w pierwszym rzucie, co spowodowało, że Front nacierał bez znaczących odwodów. Zostały one przekazane przez Stawkę dopiero w marcu, kiedy sytuacja Frontu Worones­kiego zaczęła się gwałtownie pogarszać. Takie ugrupowanie miało spowodować szybkie przełamanie obrony niemieckiej i uniemożliwienie odwrotu wroga z linii rzeki Oskoł nad Doniec Siewierski. Trudno krytykować dowódcę Frontu Woroneskiego za takie ugrupowanie sił — szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę słabość sił niemieckich w re­jonie Charkowa.

Dowódcy sowieccy, korzystając z doświadczeń poprzed­niej zimy, prawidłowo przewidzieli, że odziały niemieckie będą raczej bronić miast i wiosek kontrolujących drogi, niż rozproszą się wzdłuż całego frontu. Dlatego też zaplanowano nacisk na całej jego długości i omijanie umocnionych pozycji przez jednostki zmechanizowane. Niemieckie punkty oporu miały być okrążane i niszczone przez jednostki piechoty. Po przełamaniu obrony wroga gwałtowny pościg prowadzony przez formacje zmechanizowane i kawalerię miał uniemożli­wić Wehrmachtowi tworzenie kolejnych linii obrony. Celem taktycznym operacji było zniszczenie jak największej liczby jednostek niemieckich w „małych okrążeniach”, niedopusz­czenie do zorganizowanego odwrotu przeciwnika na linię Dońca Siewierskiego, a w końcu okrążenie całej Grupy Operacyjnej „Lanz” w okolicach Charkowa.

SIŁY STRON W PRZEDEDNIU OPERACJI „GWIAZDA”

Siły bezpośrednio nacierające na Charków liczyły blisko 200 000 żołnierzy i ponad 300 czołgów. Szczegółowe OdB przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 5. Siły Frontu Woroneskiego w operacji „Gwiazda” — stan na 2 lutego 1943 r.

40 A — gen. por. K.S. Moskalenko 100, 107, 183, 303, 305, 309, 340 DP 25 DPGw 129 BP4 KPanc (przemianowany w trakcie operacji na

5 KPancGw)116, 192 BPanc

90 000 żołnierzy 100 czołgów

69 A — gen. por. M.I. Kazakow 161, 180, 219, 270 DP 37 BP 137 BPanc 292 pcz

40 000 żołnierzy 50 czołgów

3 APanc — gen. P.S. Rybałko 48, 62 DPGw 111, 184 DP 12, 15 KPanc 179, 201 BPanc

57 000 żołnierzy 165 czołgów

Razem: 187 000 żołnierzy 315 czołgów

Źródło: G l a n t z , From ..., s. 153, 382-383.

Siły niemieckie, broniące się naprzeciw Frontu Worones­kiego, były słabe, a składały się z Grupy Operacyjnej „Lanz” — jej skład został przedstawiony w tabeli 4. Dwie dywizje znajdujące się na południowym skrzydle zostały odcięte (298, 320 DP) i poniosły znaczące straty, prowadząc walki przeciwko 6 A Frontu Południowo-Zachodniego. W dniu 2 lutego, czyli w czasie rozpoczęcia „Gwiazdy”,

ich los był niepewny, a dowództwo niemieckie musiało się skupić na bezpośrednim zagrożeniu nadchodzącym od wschodu i północnego wschodu.

Na północy 168 DP, która sama była w nie najlepszym stanie, wymieszana była z rozbitymi jednostkami wę­gierskimi, które uległy prawie całkowitej demoralizacji. Były to elementy 1, 10, 13 i 23 DP oraz 1 DPanc. Na południe od 168 DP pozycje obronne zajmowała DGPanc „Grossdeutschland” — relatywnie świeża, dobrze wyposażona i o wysokim morale, ale broniąca bardzo szerokiego odcinka frontu.

Do Charkowa zaczynały przybywać pierwsze jednostki Korpusu Pancernego SS. Pułk „Deutschland” z dywizji „Das Reich” zajął pozycje na południe od „Grossdeutschland”. Esesmani okopali się w najważniejszych miejscowościach i na skrzyżowaniach dróg na przeszło trzydziestokilometro­wym froncie z otwartymi flankami, gdyż nie nawiązano kontaktu z 298 DP na południu ani z „Grossdeutschland” na północy. Gen. Lanz z niecierpliwością czekał na pozostałe jednostki korpusu Haussera, gdyż przewaga Sowietów była w momencie rozpoczęcia przez nich ofensywy miażdżąca. Naprzeciw 200 000 żołnierzy i ponad 300 czołgów stała słaba 168 DP, jedna „pełnokrwista” dywizja grenadierów pancer­nych2 i wzmocniony pułk esesmanów, razem nie więcej niż 30 000 żołnierzy i kilkadziesiąt czołgów.

OPERACJA „GWIAZDA". POCZĄTEK OFENSYWY 3 APANC,1-4 LUTEGO

Już 1 lutego ofensywa rozpoczęła się rozpoznaniem walką. W ciągu poprzednich dni wszystkie armie Frontu

2 Dopiero pod koniec lutego „Grossdeutschland” otrzymała drugi batalion pancerny i kompanię tygrysów, co uczyniło ją bardzo silną dywizją pancerną. Na początku lutego GD była mimo wszystko silną formacją zmechanizowaną.

sforsowały rzekę Oskoł, miały więc dobre „pozycje star­towe”. 2 lutego po krótkim przygotowaniu artyleryjskim rozpoczął się atak.

Lewe skrzydło 3 APanc, korzystając z sukcesu 6 A Frontu Południowo-Zachodniego, osiągnęło szybkie prze­łamanie i zagroziło okrążeniem 298 DP. Jednak w centrum i na prawym skrzydle nie osiągnięto podobnie dobrych rezultatów. W związku z informacjami wywiadowczymi, z których wynikało, że w Charkowie rozładowują się z transportów kolejowych kolejne jednostki SS, Rybałko zdecydował się wbrew wcześniejszym planom na szybkie wprowadzenie 12 i 15 KPanc, w celu zrolowania obrony niemieckiej i uniemożliwienia Niemcom stworzenia linii obrony na Dońcu Siewierskim. Korpusy pancerne wpro­wadzono na lewym skrzydle — miały one jak najszybciej stworzyć przyczółki na Dońcu. Na skrajnym lewym skrzydle działał 6 KKawGw z dołączoną do niego 201 BPanc oraz 111 DP. Zadaniem tego zgrupowania było okrążenie i zniszczenie 298 DP oraz osłona od południa głównych sił armii i Frontu.

Mimo znaczących postępów korpusów pancernych i ka­walerii, które wdarły się głęboko w pozycje niemieckie, opór pułku „Deutschland” w centrum i na prawym skrzydle natarcia 3 APanc zmusił Rybałkę do skierowania części sił pancernych na północ w celu wspomożenia dywizji pie­choty, które nie mogły dokonać pełnego przełamania. Dodatkowo czołowe jednostki korpusów pancernych starły się w okolicy Żmijewa i Pieczengi z nadchodzącymi z zachodu oddziałami LSSAH, która to dywizja kończyła już rozładunek w Charkowie i jego okolicach.

POCZĄTEK OFENSYWY 69 A, 1-4 LUTEGO

69 A nie udało się przełamać obrony niemieckiej i roz­poczęło się „spychanie masą” jednostek niemieckich na

zachód. Pododdziały „Grossdeutschland” stawiały zacięty opór i powoli się wycofywały. Główne siły armii, tj. 180 i 270 DP frontalnie, a 161 i 219 DP ze skrzydeł, po trzydniowej bitwie opanowały Wieliko-Michaiłowkę. Siły niemieckie skupiły się na obronie miejscowości będących węzłami drogowymi. Okazało się, że taktyka ta nie przynosi oczekiwanych rezultatów, gdyż Rosjanie ze względu na swoją przewagę mogli nacierać szerokim frontem i znaj­dować nieobsadzone odcinki niemieckiej linii obronnej. Powodowało to, że formacje Wehrmachtu szybko były przeskrzydlane i zagrożone okrążeniem — czego ze wszys­tkich sił starały się unikać. Słabość sił Grupy Operacyjnej „Lanz” nie pozwalała jednak na żadne inne rozwiązanie.

Powodzenie lewego skrzydła 3 APanc i wycofanie się na zachód dywizji „Grossdeutschland” pod naciskiem 69 A spowodowało, że na styku armii Rybałki i Kazakowa wytworzyło się wybrzuszenie, które bronione było począt­kowo tylko przez pułk „Deutschland”. Jednak napływały pozostałe pododdziały dywizji SSDR, które wkrótce rozpo­częły gwałtowne kontrataki na skrzydła penetracji dokona­nych przez Sowietów.

POCZĄTEK OFENSYWY 40 A, 2-4 LUTEGO

40 A pod dowództwem gen. Moskalenki rozpoczęła atak dzień później niż pozostałe armie Frontu Woroneskiego. Armia nie była w pełni skoncentrowana, jako że część jej jednostek kończyła niszczenie jednostek niemieckich i węgier­skich w okolicach Kastomoje. Mimo to czteiy pierwszorzuto- we dywizje piechoty wzmocnione brygadą pancerną odniosły natychmiastowy sukces. Osłabiona dotychczasowymi walka­mi niemiecka 168 DP nie była w stanie powstrzymać Sowietów, gdyż brakowało jej odpowiednich sił i mobilności.

Już w pierwszym dniu operacji 40 A pokonała 15-20 kmi zrównała się z jednostkami sąsiedniej 69 A. Do wieczora

4 lutego stało się jasne, że największe zagrożenie dla Grupy Operacyjnej „Lanz” rysuje się na północy, gdyż dywizje sowieckie przecięły linię kolejową Biełgo- rod-Kursk i podchodziły do samego Biełgorodu. Tylko radykalne wzmocnienie jej lewego skrzydła, gdzie znaj­dowała się tracąca wolę walki 168 DP, mogło zapobiec utracie Charkowa.

REAKCJA NIEMIECKA, 2-4 LUTEGO

Początkowo generał Lanz nie był pewien, jaki jest cel i rozmiar sowieckiego natarcia. Armia Czerwona stosowała rutynowo zasady maskirowki, co znacząco utrudniało zorientowanie się stronie niemieckiej w zamiarach przeciw­nika. Dodatkowo nie zaobserwowano zmasowanego ognia artyleryjskiego, który do tej pory był wskaźnikiem poważ­nych ataków. Brak przygotowania ogniowego ataku wynikał z dwóch przyczyn: po pierwsze, straty pierwszych lat wojny nie zostały jeszcze odrobione przez Armię Czerwoną, a po drugie — „Gwiazda” wystartowała bez pauzy operacyj­nej, więc aktywa artyleryjskie Frontu i armii — czyli teo największych kalibrach — nie zostały na czas przerzucone z poprzednich pozycji na skutek braku odpowiedniej ilości ciągników artyleryjskich.

2 lutego po południu poważna sytuacja, jaka wytworzyła się w pasie Grupy Operacyjnej „Lanz”, stała się jasna dla dowództwa niemieckiego. Przed frontem dywizji „Gross- deutschland” zidentyfikowano cztery sowieckie dywizje piechoty. Dwie kolejne atakowały bez powodzenia pułk „Deutschland” dowodzony przez SS-Standartenführera Ha- inza Harmela, który bronił się dwoma batalionami w pier­wszej linii, obsadzając 30-kilometrowy odcinek obrony (!!!). Na południu 298 i 320 DP znalazły się w bardzo niekorzystnej sytuacji taktycznej, atakowane przez bardzo duże siły Armii Czerwonej.

Formacje niemieckie znalazły się więc w trudnym położe­niu, gdyż dysponowały niewielkimi siłami, a musiały się przeciwstawić nowej wielkiej ofensywie sowieckiej. W mo­mencie rozpoczęcia „Gwiazdy” oddziały Korpusu Pancernego SS koncentrowały się na południowy zachód od Charkowa (LSSAH) i w okolicach Olchowatki i Białego Koledeca (SSDR). Hausser proponował zwrot zaczepny siłami dywizji „Das Reich” dostępnymi w najbliższych dniach i spowolnie­nie postępów 3 APanc dywizją Dietricha. Lanz wstępnie zaaprobował ten plan — co spotkało się z krytyką płynącą z GA „B”. Korpus Pancerny miał być według rozkazów Hitlera użyty do „pełnokrwistego” kontruderzenia, a nie- wytracony w lokalnych kontratakach. Pozostawał on dalej pod kontrolą OKH, które musiało wyrazić zgodę na ofensyw­ne użycie dywizji SS. Pogarszająca się sytuacja zmusiła jednak dowództwo niemieckie do kierowania pododdziałów SS na front w momencie przybywania przez nie na stacje rozładunkowe, gdyż nie istniały żadne inne rezerwy.

Lanz rozkazał dywizji „Grossdeutschland” i pułkowi „Deutschland” oderwać się od nieprzyjaciela i przejść do elastycznej (ruchowej) obrony. Przy miażdżącej przewadze sił sowieckich była to jedyna sensowna opcja postępowania— szczególnie że obie wymienione jednostki były zmoto­ryzowane i przez to predysponowane do takiej roli. Dzia­łania te miały osłonić koncentrację pozostałych sił Korpusu Pancernego SS.

3 lutego sytuacja, która wytworzyła się na północnym skrzydle Grupy Operacyjnej „Lanz”, spowodowała, że utrzymanie linii rzeki Oskoł stało się iluzoryczne ze względu na postępy 40 A. Misja korpusu Haussera została zredefinio- wana. Miał on przygotować się do obrony Dońca Siewierskie­go wzdłuż drogi Wołczańsk-Kupjańsk i zatrzymać ofensywę sowiecką na wschód od Charkowa. Hausserowi podporządko­wano wszystkie jednostki znajdujące się na południe od jego rejonu działalności — w tym 298 i 320 DP.

KORPUS PANCERNY SS WKRACZA DO AKCJI— BITWY NA WSCHÓD OD DOŃCA SIEWIERSKIEGO,5-9 LUTEGO

W ostatniej dosłownie chwili udało się pododdziałom LSSAH zdążyć z transportów kolejowych nad Doniec Siewierski i zatrzymać pędzące do przodu jednostki sowiec­kie. SS Pz.Gren.Reg. 1 LAH wzmocniony marderami z dywizyjnego batalionu ppanc. okopał się na wschód od Czugujewa. Ważną misję otrzymał batalion rozpoznawczy (Aufklärungsabteilung 1) pod dowództwem SS-Sturmbann- führera Kurta Meyera. Miał on uderzyć na południowy wschód od pozycji dywizji w Czugujewie, rozpoznając walką siły sowieckie, jednocześnie zabezpieczając mosty i drogę odwrotu 298 DP z Kupjańska. Dywizja ta miała zająć pozycje pomiędzy pułkiem „Deutschland” a od­działami LSSAH, jednak szybkie postępy 3 APanc spowo­dowały, że rozkazy te stały się niewykonalne. Armia niemiecka odczuwała na własnej skórze efekty Blitzkriegu— rozkazy dowództw wyższego szczebla były „unieważ­niane” przez wydarzenia na froncie. W efekcie 298 DP, ponosząc znaczne straty, wycofywała się na zachód, walcząc w półokrążeniu, osłaniana przez pododdziały batalionu rozpoznawczego Meyera.

Bitwy spotkaniowe między Pieczengą i Czugujewem, które miały miejsce w dniach 4-6 lutego, zatrzymały 12 i 15 KPanc wraz z towarzyszącą im piechotą na wschodnim brzegu Dońca. 15 KPanc razem z 160 DP napotkał pierwsze jednostki LSSAH kilka kilometrów na wschód od Pieczengi. Po nawiązaniu kontaktu bojowego dwie kompanie Pz.Gren.Rgt. 1 LAH wycofały się za Doniec, który był całkowicie zamarznięty, umożliwiając atak piechoty, a na­wet ruch broni ciężkiej i czołgów. Sowieci zdecydowali się na frontalny szturm pozycji niemieckich przez rzekę, co skończyło się dla nich katastrofą. Setki żołnierzy poległy

w ogniu szybkostrzelnych MG 423 i artylerii, próbując dotrzeć na zachodni brzeg Dońca. Czołgi 15 KPanc przeszły do obrony, czekając na swoją zmotoryzowaną piechotę z 13 BPZmot, która jednak ze względu na ciężkie warunki drogowe i pogodę była jeszcze daleko z tyłu. Żołnierze sowieccy nie pozostali jednak bezczynni, prowadzili bo­wiem agresywne działania rozpoznawcze, próbując znaleźć słabe miejsce w obronie niemieckiej.

Bardziej na południe 12 KPanc wraz z 62 i 111 DP oraz 6 KKawGw atakowały w kierunku na Czugujew, jedno­cześnie starając się obejść południowe skrzydło LSSAH. Sytuacja była w tym obszarze ekstremalnie płynna, a jed­nostki obu stron wymieszane. Sowieckie oddziały wy­dzielone i rozpoznawcze docierały już do Dońca, mijając się z pododdziałami batalionu Meyera zdążającymi w prze­ciwnym kierunku. Dodatkowo na tyłach jednostek Armii Czerwonej znajdowały się wycofujące się pododdziały 298 DP. 6 lutego żołnierze tej dywizji zaczęli docierać do linii obronnych LSSAH. Dwie grupy liczące razem około 1400 żołnierzy nawiązały kontakt z batalionem Meyera w miej­scowości Malinowka. Mimo że ich stan i morale jednak nie były najwyższe, to sformowano z nich grupę bojową. Uzbrojono ją w 10 dział ppanc. 75 mm PAK 40 i kilka 150 mm dział piechoty, które zostały znalezione (!) w opusz­czonym pociągu znajdującym się na stacji kolejowej w Malinowce4.

Batalion Meyera cały czas prowadził agresywne pat­rolowanie długiej linii obrony, której nie można było obsadzić ze względu na brak sił. Szerokie luki we froncie wykorzystywały jednostki sowieckie, które maszerowały na zachód, często nie zachowując odpowiedniej ostrożności.

3 MG 42 miał fenomenalną szybkostrzelność (1200 strz./min) dwu­krotnie większą od swojego poprzednika MG 34. Rosjanie nazywali MG 42 „piłą Hitlera” ze względu na dźwięk wydawany przy strzelaniu.

4 N i p ę , Last..., s. 86-87.

Wieczorem 6 lutego w zasadzkę niemiecką wpadł batalion sowiecki maszerujący bez ubezpieczenia. Po krótkiej, jednostronnej potyczce Niemcy naliczyli 250 poległych Rosjan, 200 zabitych koni oraz kilka dział.

Ponawiane szturmy na linię Dońca Siewierskiego powodowały tylko rosnące straty sowieckie. Jednocześnie występ na południowy wschód od Wołczańska, ob­sadzany przez pułk „Deutschland” i wzmacniany kolej­nymi jednostkami dywizji „Das Reich”, stawał się realną groźbą dla 3 APanc.

W celu przełamania zarysowującego się impasu dowódz­two sowieckie zdecydowało się na próbę obejścia połu­dniowego skrzydła Grupy Operacyjnej „Lanz”. Zadanie to miał wykonać 6 KKawGw wraz z dołączoną do niego 201 BPanc. Kawalerzyści mieli obejść szerokim łukiem od południa siły SS. Ich droga wiodła przez pas działania 6 A sąsiedniego Frontu Południowo-Zachodniego, gdzie sfor­sowali Doniec w okolicy Andrejewki i Żmijewa. Kolejnymi „przystankami” miały być Okoczeje, Nowa Wodołaga i Liubotin. O ile sam pomysł był bardzo groźny dla sił niemieckich, to duża wrażliwość wysłanej w zagon kawa­lerii powodowała, że zmotoryzowane i pancerne oddziały niemieckie miały możliwość szybkiego powstrzymania Sowietów w przyszłości.

Niepowodzenia 3 APanc w przełamaniu niemieckiej obrony na Dońcu Siewierskim zmusiły jej dowódcę do trzydniowej pauzy (od 6 lutego), w celu przygotowania operacji forsowania rzeki. Decyzja ta była dość kontrower­syjna, ponieważ pozwalała na umocnienie się esesmanów na swoich pozycjach obronnych. Na swoje usprawie­dliwienie Rybałko miał jednak poważne argumenty. Na południu wycofująca się 298 DP powodowała, że część jednostek armii zaangażowała się w jej zniszczenie — co udało się tylko częściowo. Znacznie bardziej złożona sytuacja wytworzyła się na północnym skrzydle armii,

gdzie dywizja „Das Reich” przeszła rankiem 5 lutego do gwałtownych kontrataków. Ich powodzenie groziło wyj­ściem jednostek SS na tyły armii Rybałki.

Już od 1 lutego w okolicy Biały Koledec, na północ od pułku Harmela, koncentrował się „Der Führer”5 i pułk pancerny SSDR. Po rozpoznaniu kierunku głównego wysiłku sowieckiej ofensywy Hausser chciał kontratako­wać z występu utrzymywanego przez pułk „Deutschland”. Żołnierze Harmela wycofali się w międzyczasie z Ol- chowatki i okopali wokół Wielkiego Burłuku. Od 4 lutego spadał na nich atak za atakiem piechoty wzmocnionej czołgami. Pod koniec dnia pułk „Deutschland” raportował zniszczenie dziesięciu czołgów i znacznej liczby piecho­ty. Potwierdzały to zeznania jeńców, którzy mówilio 50-procentowych stratach w swoich jednostkach.

III/„Der Führer” (gep.)6 oraz 1/ SS Pz.Rgt.2 ruszyły ze swych pozycji wokół Białego Kolodeca 5 lutego rano. Najpierw bataliony ruszyły na północ, aby po kilku kilometrach, po dotarciu na drogę do Olchowatki, skręcić na wschód. Po przeskrzydleniu 48 DPGw znajdującej się naprzeciwko pułku „Deutschland” część Kampfgruppe skręciła na południe, aby zaatakować od skrzydła sowiecką piechotę, a druga część ruszyła na Olchowatkę. Po szybkim zdobyciu tego miasteczka siły niemieckie ruszyły w pościg, nie zachowując jednak odpowiedniej ostrożności wpadły po zapadnięciu zmroku w zasadzkę, tracąc kilkanaście czołgów. Zgrupowanie południowe, które odłączyło się wcześniej od sił głównych, odniosło sukces, zmuszając elementy 48 DPGw do odwrotu.

5 Pułk „Der Führer” miał w swoim składzie tylko dwa bataliony. I/„Der Führer” został wysłany w połowie stycznia w rejon Woroszyłow- gradu i połączył się ze swoją macierzystą jednostką dopiero 7 marca. Por. J. L u c a s , Das Reich, s . 8 6 .

6 (gep.) — gepanzert, czyli batalion grenadierów całkowicie wyposa­żony w transportery opancerzone.

Grenadierzy SS z pułku „Der Führer” i czołgi z pułku pancernego SSDR odniosły kilka taktycznych sukcesów, lecz nie przerodziły się one, ze względu na zbyt małe siły, w przełamanie, jak liczyli na to dowódcy niemieccy. Dowódca 3 APanc skierował na swe prawe skrzydło posiłki (179 BPanc, 1241 pułk niszczycieli czołgów) i do wieczora 6 lutego ustabilizował sytuację. Niemiecki kontratak nie udał się z jeszcze jednego powodu: otóż dywizja „Grossdeutschland” nie mogła zabezpieczyć północnego skrzydła pułku „Der Führer”, ponieważ sama znajdowała się pod bardzo silnym naporem 69 A i jednocześnie musiała wydzielić duże siły wysłane do wzmocnienia 168 DP, walczącej z 40 A w okolicach Biełgorodu. W tej sytuacji kontynuowanie ataku z odsłoniętym skrzy­dłem i znajdującymi się w bezpośredniej bliskości silnymi zgrupowaniami sowieckimi byłoby samobójstwem.

Sowieci, nie rezygnując z czołowych i kosztownych ataków na występ frontu, utrzymywany przez „Das Reich”, obchodzili jednocześnie skrzydła dywizji. W dniu 9 lutego otrzymała ona rozkaz opuszczenia dotychczasowej linii obrony i wycofania się na zachód w kierunku Charkowa. Bardziej na północ „Grossdeutschland” prowadziła umiejęt­ne walki odwrotowe i znacząco opóźniała postępy 69 A. Do wieczora 10 lutego obie dywizje w pełnym porządku wycofały się za Doniec, gdzie oczekiwały na kolejne ataki sowieckie.

SUKCES 40 A — ZDOBYCIE BIEŁGORODU, 5-9 LUTEGO

Impas w pasie działań 69 A i 3 APanc zrekompensowany został z naddatkiem sukcesami 40 A. 168 DP nie była w stanie zastopować sowieckiego ataku, który rozwijał się planowo. Golikow, sfrustrowany brakiem powodzenia na południu, naciskał Moskalenkę o zwiększenie tempa natar­cia. Mimo słabości przeciwnika, 40 A miała najdłuższą

drogę do przebycia w porównaniu do innych armii Frontu Woroneskiego. Dodatkowo złe warunki pogodowe zmniej­szały szybkość natarcia.

Do wieczora 5 lutego lewoskrzydłowe oddziały 40 A (100, 305 DP) podeszły pod Koroczę, którą w ciągu następnych dwóch dni zdobyły. Główne siły armii parły niepowstrzyma­nie na Biełgorod, wychodząc na jego północne przedmieścia już 7 lutego. Moskalenko wzmocnił dywizje piechoty (183, 309, 340 DP) dwoma brygadami pancernymi (116, 192 BPanc), co pozwoliło na stworzenie szybkich grup wydzielo­nych, mających na celu okrążenie sił niemieckich w Biełgoro- dzie. Jednocześnie drugi rzut armii, skończywszy operacje oczyszczające w okolicach Kastornoje, podchodził do strefy działań armii. Były to 25 DPGw, 107 DP i 4 KPanc.

W nocy z 7 na 8 lutego 40 A przegrupowała się i przystąpiła do nocnego szturmu na Biełgorod. 168 DP i elementy „Grossdeutschland” nie były w stanie po­wstrzymać ataku i wycofały się z miasta. Konieczność wzmocnienia lewego skrzydła Grupy Operacyjnej „Lanz” spowodowała, że dywizja „Grossdeutschland” była ma­ksymalnie rozciągnięta i nie mogła stawiać tak efektywnego oporu 69 A, którą do tej pory umiejętnie spowolniała. Dodatkowo w 168 DP załamało się morale. Dywizja liczyła niecałe dwa tysiące bagnetów7, czyli miała siłę słabego pułku. Gen. Lanz stracił kontrolę nad tą jednostką, która zamiast wycofać się na południe, aby osłaniać Charków, uciekła na zachód w kierunku Tomarowki. Na swojej drodze odwrotu 168 DP napotkała elementy 183 DP i 116 BPanc, w wyniku czego poniosła kolejne ciężkie straty, które spowodowały całkowity już upadek morale. Do końca zmagań w okolicach Charkowa dywizja pozostała „niepewna”, jak to określali sztabowcy niemieccy.

7 Bagnetów — czyli aktywnych żołnierzy mających kontakt z wrogiem; do tej liczby nie wlicza się np. żołnierzy zaopatrzenia, obsługi warsztatów, personelu szpitali polowych itp.

WALKI NA PODEJŚCIACH DO CHARKOWA, 10-14 LUTEGO

Sytuacja, jaka wytworzyła się na północ od Charkowa po upadku Biełgorodu, była skrajnie niekorzystna dla Grupy Operacyjnej „Lanz”, gdyż groziła jej okrążeniem. Siły niemieckie zmuszone zostały do dalszego odwrotu na zachód, na bliskie przedpole stolicy wschodniej Ukrainy, co oznaczało opuszczenie linii Dońca.

Niemcy rozpoczęli wycofywanie się na wschód, opusz­czając linię Dońca Siewierskiego. LSSAH broniła połu­dniowych podejść pod Charków, „Das Reich” stawiała opór w centrum sektora, zaś „Grossdeutschland” przesunęła się na północ, zagradzając drogę 40 i 69 A. 168 DP wycofywała się na zachód, starając się kontrolować lukę pomiędzy Grupą Operacyjną „Lanz” i 2 A.

Dotychczasowy przebieg ofensywy nie był specjalnie zadowalający dla strony sowieckiej. Mimo sukcesu 40 A, siły niemieckie stawiały poważny opór i nie pozwoliły 69 A oraz 3 APanc dokonać przełamania. Grożące Grupie Operacyjnej „Lanz” okrążenie było łatwe do uniknięcia (o ile OKH i Hitler pozwoliłby na opuszczenie Charkowa), gdyż zagrożenie było jeszcze dość odległe i tylko z jednego (północnego) kierunku.

10 lutego Front Woroneski wznowił ofensywę, której celem było wyzwolenie Charkowa oraz okrążenie i znisz­czenie sił niemieckich broniących miasta. Rybałko roz­kazał swoim korpusom pancernym sforsowanie Dońca Siewierskiego, co zostało szybko wykonane, jako że LSSAH wycofywała się już w kierunku zachodnim. Kieru­nek ich natarcia nie był wybrany najfortunniej ze względu na to, iż musiały one w późniejszej fazie natarcia atakować w silnie zurbanizowanym terenie na wschód i południowy wschód od Charkowa. Szyk armii prezentował się na­stępująco: północne (prawe) skrzydło osłaniała 48 DPGw, w centrum atakował 15 KPanc we współdziałaniu z 160

DP oraz 12 KPanc z 62 DPGw, południowe (lewe) skrzydło osłaniała 111 DP. Na skrajnej lewej flance 6 KKawGw wraz z 201 BPanc miał obejść front niemiecki i zdobyć Ljubotin. W mieście tym miało dojść do połączenia kawalerzystów z 40 A, co spowodowałoby okrążenie sił niemieckich w Charkowie.

Generał Lanz uznał, że groźba prezentowana przez sowiecką kawalerię może być znacznie łatwiej usunięta niż pobicie jednostek Moskalenki na północy, które były efekty­wnie opóźniane przez „Grossdeutschland”. Po pierwsze, zdecydowanie łatwiej było skoncentrować grupę uderzeniową złożoną z elementów dywizji SS na południe od Charkowa. Po drugie, 6 KKawGw był zdecydowanie słabszy od formacji 40 A i wrażliwszy na kontratak dokonany siłami pancernymi. Po zniszczeniu sowieckich kawalerzystów Niemcy dyspono­waliby skoncentrowaną, silną grupą bojową, której można by było użyć przeciw siłom Moskalenki. Lanz zdecydował się powierzyć Seppowi Dietrichowi — dowódcy LSSAH — mi­sję zniszczenia 6 KKawGw. Utworzono Kampfgruppe, która miała się skoncentrować w Mierefie. W jej skład weszły Aufklärungsabteilung 1, pułk „Der Führer”, I/SS Pz.Rgt. 1 LAH, I/SS Pz.Gren.Rgt. 1 LAH oraz elementy batalionów: pionierów, dział szturmowych i plot.

Sowieccy kawalerzyści przekroczyli Doniec w okolicach Zmijewa i posuwali się na Ljubotin wzdłuż południowego brzegu rzeki Mży. Niemieckie natarcie w celu likwidacji 6 KKawGw miało rozpocząć się 10 lutego, jednak braki w wyszkoleniu służby kontroli ruchu Korpusu Pancernego SS i warunki pogodowe spowodowały gigantyczny korek, w którym utknęły niemieckie jednostki zmotoryzowane. Generał Lanz musiał skierować kompanię żandarmerii Wehrmachtu, która miała pomóc esesmanom w rozładowa­niu zatorów drogowych. W nocy 10 lutego Dietrich skończył przygotowania i był gotowy do natarcia wczesnym rankiem dnia następnego.

Atak wykonany został w trzech kolumnach. Lewe skrzydło w składzie wzmocnionego I/SS Pz.Gren.Rgt. 1 LAH zostało prawie natychmiast zatrzymane przez jednostki 12 KPanc i 62 DPGw nacierające wzdłuż drogi Czugujew-Charków. Prawe skrzydło Kampfgruppe Diet­richa, składające się tylko z batalionu rozpoznawczego Meyera, bez problemu osiągnęło Nową Wodołagę i zaczęło przeskrzydlać jednostki 6 KKawGw. Środkowa i jedno­cześnie najsilniejsza kolumna (pułk „Der Führer” i I/SS Pz.Rgt. 1 LAH) została zatrzymana pod wsią Borki, gdzie słabe rozpoznanie terenu spowodowało, że czołgi niemiec­kie ugrzęzły w bagnie, wystawiając się na ogień sowieckiej artylerii ppanc., a szturm grenadierów napotkał silny opór. Dowódcy niemieccy zdecydowali się na obejście tej miej­scowości. Natarcie jednak straciło tempo, a opór sowieckich kawalerzystów był umiejętny i twardy, o czym niechętnie wspominają meldunki niemieckie. Mimo że w ciągu kilku następnych dni zmuszono 6 KKawGw do odwrotu, to działo się to zbyt wolno, aby siły Grupy Operacyjnej „Lanz” mogły obronić Charków. Gwardziści wycofali się przez Nową Wodołagę do Ochoczeje, gdzie się okopali i zajęli obronę okrężną, wytrzymując wszystkie ataki niemieckie.

Do 14 lutego siły główne 3 APanc przesunęły się tylkoo 6-12 km, zbliżając się do Charkowa na odległość 5-10 km. Mimo dokonania kilku włamań w niemieckie linie obrony, oddziały LSSAH i pułku „Deutschland”, broniące się na­przeciwko armii Rybałkowa i Kazakowa, cały czas kontro­lowały sytuację. Zwężające się sektory natarcia 3 APanci 69 A powodowały, że oddziały sowieckie nie miały miejsca na manewr i musiały atakować dobrze przygotowane pozycje niemieckie, obsadzone przez elitę armii niemieckiej frontal­nie, co prowadziło do bardzo dużych strat. Raporty niemiec­kie nie wspominają o poważnym ogniu artyleryjskim, co wskazywało, że z powodu swojej niskiej mobilności artyleria

rosyjska nie była w stanie dołączyć do sił głównych Frontu. Dodatkowo dywizje sowieckie były wykrwawione i liczyły między 1000 a 3500 bagnetów.

Rybałce i Kazakowowi pozostawała tylko brutalna siła oraz nacisk wzdłuż całego frontu w nadziei na złamanie obrony esesmanów. Nie było to postępowanie pozbawione podstaw, gdyż siły niemieckie były osłabione przez wy­dzielenie Kampfgruppe Dietricha, która walczyła z jedno­stkami 6 KKawGw na południe od Charkowa. Oprócz tego jednostki sowieckie miały sporo czołgów, których używały w roli wsparcia piechoty ze względu na brak artylerii, a którym nie mogły się przeciwstawić czołgi niemieckie. T-34 były bardziej narażone na zniszczenie w zurbanizo­wanym terenie na podejściach do Charkowa i musiały być przez cały czas osłaniane przez piechotę. Jednak 69 A i 3 APanc nie udało się odnieść sukcesu w przełamaniu frontu oddziałów Korpusu Pancernego SS i dywizji „Gross­deutschland”. Kazakow zmuszony był łączyć pododdziały ze względu na ich dramatycznie spadającą liczebność. Podobna sytuacja panowała w 3 APanc, która ponosiła równie ciężkie straty — również w broni pancernej.

Cała nadzieja dowódcy Frontu Woroneskiego leżała w powodzeniu ataku 40 A gen. Moskalenki. Golikow nie zawiódł się. Po wyzwoleniu Biełgorodu 40 A wznowiła natarcie w dniu następnym, rozdzielając się na dwa zgrupo­wania uderzeniowe. Jedna grupa zabezpieczała północną flankę Frontu i przeszła w pościg za 168 DP w kierunku zachodnim na Bogoduchow, Obojań i Grajowron; były to 107, 303 i 307 DP. Główne siły armii w składzie 25 DPGw,4 KPanc oraz 183, 305 i 340 DP uderzyły wzdłuż linii kolejowej Biełgorod-Charków na południe i południowy zachód. W czasie trwania tego natarcia 4 KPanc gen. Krawczenki przemianowano na 5 KPancGw.

Ucieczka 168 DP na zachód otwierała lukę na skrajnym lewym skrzydle dywizji „Grossdeutschland”, zmuszając ją

do ciągłego poszerzania frontu i obrony w batalionowych grupach bojowych wzmocnionych działami pancernymi, czołgami i innymi broniami ciężkimi. Dywizja ta, prowa­dząc nawet bardzo umiejętnie działania opóźniające, nie była w stanie zatrzymać natarcia sowieckiego. Wieczorem13 lutego czołowe elementy 5 KPancGw i 304 DP dotarły na północne przedmieścia Charkowa. Następnego dnia Moskalenko skierował część swoich jednostek bardziej na zachód w kierunku na Ljubotin, chcąc obejść Charków od zachodu, w celu całkowitego okrążenia sił niemieckich broniących Charkowa i odcięcia połączenia kolejowego tego miasta z zapleczem. W ciągu czterech dni natarcia (10-14 luty) 40 A pokonała 50-70 km, i zbliżyła się do jednostek 3 APanc na odległość około 10 km.

WYZWOLENIE CHARKOWA, 14-16 LUTEGO

Szturm Charkowa rozpoczął się 14 lutego. 25 DPGw, 340 DP i 5 KPancGw z 40 A wkraczały do miasta od zachodu, a 183 DP z tej samej armii — do jego północno- -zachodniego sektora; jednostki 69 A atakowały z północ­nego wschodu, 3 APanc zaś od wschodu i południa.

Dowództwo niemieckie znalazło się w sytuacji bez wyjścia. Okrążenie części sił LSSAH, SSDR i „Gros- sdeutschland” było w zasadzie pewne w ciągu następnych kilku dni, a jednak Hitler nakazał obronę miasta „do ostatniego żołnierza”. Gen. Hausser nakazał ewakuację miasta, mimo protestów swojego przełożonego gen. Lanza, już 14 lutego. Rozkaz został wykonany w ciągu dwóch następnych dni. Decyzja Haussera była w najwyższym stopniu istotna dla dalszego przebiegu trzeciej bitwyo Charków; uchronił on od zniszczenia najważniejszą część niemieckich sił pancernych, które, mimo strat poniesionych do tej pory, miały w dalszym ciągu wysokie stany i w przyszłości miały być użyte do udanego

kontmatarcia GA „Południe”. Dodatkowym efektem opu­szczenia Charkowa była dezorientacja Stawki i sowieckich dowódców frontów co do zamiarów niemieckich. Uwierzy­li oni w to, że Wehrmacht chce się wycofać za Dniepr i prowadzi walki opóźniające — w innym przypadku nie opuszczono by Charkowa; tak przynajmniej rozumowali dowódcy sowieccy.

16 lutego rano pierwsze oddziały sowieckie wkroczyły na reprezentacyjny plac Dzierżyńskiego; były to 15 KPanc i 160 DP z armii Rybałki oraz 183 DP z 40 A Moskalenki. Do południa tego dnia Niemcy zakończyli wycofywanie się z miasta. Sowinformbiuro tak donosiło o zdobyciu Charkowa w dniu 17 lutego:

„Wojska generała pułkownika Golikowa zdobyły we wtorek Charków. Artyleria, rozmieszczona przez Szaposzni- kowa na stanowiskach wokół miasta, przez trzy godziny okładała niszczącym ogniem niemieckie pozycje obronne. Białe rakiety dały znak do przerwania ognia, a dwie minuty później siedem formacji pancernych uderzyło z dobrze zamaskowanych rejonów wyjściowych na niemieckie linie. Dwie dywizje pancerne, „Adolf Hitler” i „Reich”, przyjęły szyk o kształcie wachlarza i usiłowały powstrzymać nawałę. Poniosły one nadzwyczaj ciężkie straty, ponieważ rosyjska artyleria szturmowa podążała tuż za własnymi czołgami.

Jeszcze w trakcie bitwy dwie kolumny rosyjskich wojsk obeszły Charków od północy i niespodziewanie zaatakowały od tyłu rejon koncentracji niemieckiej pie­choty zmotoryzowanej”8.

Sowietom nie udało się okrążyć żadnych dużych jedno­stek Wehrmachtu lub Waffen-SS, które wycofały się na zachód, gotowe do dalszej walki z niezagrożonymi na razie liniami komunikacyjnymi na zachód (Połtawa) i południe (Krasnograd). Jednocześnie sowieckie dywizje i korpusy

8 P i e k a l k i e w i c z , Wojna pancerna, s. 199.

beznadziejnie się przemieszały, tworząc gigantyczny korek w Charkowie, którego rozładowanie zajęło dowódcom następne dwa dni. Nie bez znaczenia był też fakt „wyzwole­nia” sporych ilości składów zaopatrzeniowych (w tym z alkoholem), z których żołnierze Armii Czerwonej skorzysta­li szybko i skutecznie, co w jeszcze większym stopniu utrudniło oficerom i generałom porządkowanie jednostek.

Bezpośrednim skutkiem utraty Charkowa przez armię niemiecką było zwolnienie z funkcji dowódczej gen. Lanza i zastąpienie go gen. Wernerem Kempfem — zmianie również uległa nazwa Grupy Operacyjnej na „Kempf’.

POŚCIG SIŁ FRONTU WORONESKIEGO, 16-20 LUTEGO

Jeszcze przed zdobyciem Charkowa dowódca Frontu Woroneskiego wydał swoim oddziałom rozkazy dotyczące następnej fazy ofensywy. Oddziały te miały do 20 lutego wyjść na linię Lebiedin-Achtyrka-Połtawa. Dalszym celem ofensywy był Kriemieńczug, forsowanie Dniepru i Kijów. Termin ten był jednak nierealny ze względu na wspomniane już przemieszanie się oddziałów sowieckich w Charkowie. Dopiero około 18 lutego doprowadzono do porządku szyki poszczególnych armii. Dodatkowo, po dwóch miesiącach działań ofensywnych, siły Frontu Woroneskiego były na wyczerpaniu. Golikow otrzymał od początku operacji „Gwiazda” tylko 1600 żołnierzy uzupełnień z żądanych19 000. Stan niektórych dywizji piechoty, szczególnie w 69 A, był dramatyczny.

Ponownie największe sukcesy terenowe osiągnięto w pa­sie natarcia 40 A gen. Moskalenki, głównie ze względu na to, że część jej jednostek nie uczestniczyła w zdobywaniu Charkowa, więc mogła kontynuować natarcie bez utraty tempa związanego z zakorkowaniem tego miasta po wy­zwoleniu go przez Armię Czerwoną. Już 17 lutego 107 i 309 DP zdobyły Grajworon i Bogoduchow, przeganiając

z nich pododdziały rozbitej 168 DP. 40 A kontynuowała swoje natarcie w kierunku na Lebiedin, Achtyrkę i rzekę Psioł, wchodząc w próżnię operacyjną pomiędzy 2 A i Grupą Operacyjną „Kempf’. Do 20 lutego 40 A osiągnęła linię Krasnopolje-Achtyrka, a następnie jej jednostki sfor­sowały Psioł i wyzwoliły Lebiedin. Siły niemieckie na­przeciw armii Moskalenki zaczęły się zwiększać — na lewym (północnym) skrzydle Grupy Operacyjnej „Kempf’ wchodziły do walki oddziały niemieckiego LII KA z 2 A, a 4 DPanc zdążała z zachodu w kierunku Lebiedinia.

69 A, która przejęła część jednostek 40 A wraz z ich sektorami, nacierała w centrum ugrupowania Frontu Worone­skiego. Do 22 lutego armia sforsowała rzekę Worsklę i znajdowała się 40 km od Połtawy, prowadząc natarcie po obu stronach rzeki Merli. Przed jednostkami sowieckimi broniły się elementy 168 DP i „Grossdeutschland”, do walki zaczynały również wchodzić posiłki niemieckie w postaci 167 DP i pułku SS „Thule” z dywizji „Totenkopf’.

Rybałko podzielił swoją armię na trzy grupy uderzeniowe i od rana 17 lutego rozpoczęło się natarcie. 15 KPanc, 25 i 48 DPGw oraz 160 DP miały zająć Wałki. Druga grupa w składzie 12 KPanc i 111 DP prowadziła atak z Nową Wodołagą jako celem głównym, zaś na skrajnym lewym (południowym) skrzydle operacje Frontu zabezpieczał 6 KKawGw i 184 DP. Postępy 3 APanc były spowalniane przez umiejętne walki odwrotowe „Grossdeutschland”, 320 DP i LSSAH, których głównym zadaniem było zyskanie czasu niezbędnego do wykonania kontmatarcia przeciwko Frontowi Południowo-Zachodniemu, zaplanowanego przez Mansteina. Działania opóźniające sił niemieckich przyniosły oczekiwane rezultaty, a siły sowieckie ponosiły cały czas wysokie straty — w 3 APanc w dniu 18 lutego liczba czołgów spadła do 110 sztuk.

320 DP generała Postela dołączyła do jednostek Grupy Operacyjnej „Lanz” w dniu 14 lutego i została włączona

do korpusu „Raus”. Mimo poniesienia dużych strat, dywizja nie straciła woli walki i była cennym dodatkiem do sił niemieckich walczących z Frontem Woroneskim. Do tego było to wzmocnienie nieoczekiwane, gdyż gen. Lanz spisał 320 DP na straty i tylko wola walki niemieckich piechurów oraz akcja III/SS Pz.Gren.Rgt 2 LAH (gep.) pod dowódz­twem SS-Sturmbannfiihrera Jochena Peipera pozwoliła na przebicie się do swoich. W momencie dotarcia do własnych linii dywizja Postela przedstawiała niezapomniany widok, który generał Raus wspomina w następujący sposób:

„W czasie odwrotu wszystkie pojazdy dywizji musiały zostać zniszczone ze względu na brak benzyny. Baterie artylerii i tabory poniosły również duże straty w koniach pociągowych [...]. Aby uniknąć losu tak wielu niemieckich dywizji ze Stalingradu i znad Donu, gen. Postel uciekł się do desperackich improwizacji. Wszystko, czego potrzebo­wała dywizja, musiało być wywalczone od Rosjan bądź zarekwirowane w terenie działań.

Na początku żołnierze zdobyli setki chłopskich koników do małych wozów. Woły ciągnęły działa, a krowy sprzęt łącznościowy [...]. Tylko broń i amunicja zdobyte na Rosjanach mogły częściowo zneutralizować stratę dużych ilości dział, karabinów maszynowych i dział ppanc. [...]. Trudny odwrót 320 DP trwał kilka tygodni i był nieprze­rwanym ciągiem marszy, walk oraz improwizacji [...].

Wygląd 320 Dywizji Piechoty nie przypominał jednostki armii niemieckiej: dziwny konglomerat broni, wyposażenia, wozów i furmanek; małe i duże konie, woły i krowy, czemu towarzyszyli żołnierze w tak różnych ubiorach zimowych, że wyglądało to wszystko jak cyrk na paradzie”9.

O ile w początkowej fazie ofensywy siły sowieckie jak światło z soczewki skupiły się na Charkowie, prowadząc

9 E. R a u s , Panzer..., s. 187-188. N i p ę w Last victory in Russia wspomina, że dywizja do końca posiadała kilka dział szturmowych, które okazały się bardzo przydatne w przebijaniu się przez formacje sowieckie.

zbieżne uderzenie na to miasto, to po zdobyciu stolicy wschodniej Ukrainy zaczęły przypominać balon, który był coraz bardziej nadmuchiwany i przez to coraz cieńszy, gdyż armie prowadziły ataki w rozbieżnych kierunkach. Front Woroneski stawał się coraz bardziej rozciągnięty, a jego siły malały z dnia na dzień.

SPADAJĄCA „GWIAZDA”

Opór stawiany na początku lutego na wschód od Charkowa przez „Grossdeutschland” i elementy „Das Reich” spowodował znaczące zwolnienie tempa ofensywy Frontu Woroneskiego. Gen. płk Golikow zmuszony był rzucić do ataku korpusy pancerne z armii Rybałki, chociaż nie dokończyły one procesu uzupełniania po ciężkich walkach w styczniu. Frontalna forma natarcia, do której zmuszało Rosjan ukształtowanie frontu niemieckiego, kosztowała bardzo drogo. Tylko sukces 40 A gen. Moskalenki, której udało się zdobyć Biełgorodi rozpocząć obejście Charkowa od północy, spowodował, że „Gwiazda” mogła się rozwijać, a mimo że harmonogram wydłużył się dwukrotnie, to miasto zostało w końcu zdobyte 16 lutego. Nie udało się jednak wojskom rosyjskim okrążyći zniszczyć żadnych poważnych sił niemieckich.

Kolejne opóźnienie spowodowane gigantycznym korkiem w Charkowie, gdzie jednostki sowieckie przemieszały się ze sobą, świętując wyzwolenie stolicy wschodniej Ukrainy, dało siłom Grupy Operacyjnej „Kempf’ czas na reorganiza­cję i złapanie oddechu. Wznowione natarcie sowieckie nie miało na celu zniszczenia sił Wehrmachtu. Front Woroneski nie manewrował swoimi siłami — prowadzono natarcie frontalne, nie próbując wyjść na skrzydła ugrupowania niemieckiego. Wyznaczano natomiast kolejne cele geogra­ficzne do osiągnięcia przez atakujące armie.

W miarę oddalania się od własnych baz zaopatrzeniowychi na skutek ponoszonych strat wojska sowieckie traciły swoją

przewagę liczebną i efektywność. Nie omieszkali tego wykorzystać w nadchodzących tygodniach Niemcy. Kłopoty zaopatrzeniowe Rosjan opisał brytyjski korespondent wojen­ny Aleksander Werth, który odwiedził Charków w drugiej połowie lutego 1943 roku:

„Tego wieczora, kilka dni po tym jak Rosjanie weszli do Charkowa [...] wylądowaliśmy na lotnisku. Trwała odwilż. Duże kwartały budynków przy lotnisku były wypalone. [...] Same lotnisko było w złym stanie; wszystkie hangaryi inne budynki były zniszczone. Młody sierżant lotnictwa, kręcąc głową, zauważył:

«Mamy tu prawdziwy bałagan. Przez odwilż cała komu­nikacja poszła do diabła, nawet benzynę musimy przywozić tutaj samolotami... Zanim odeszli [Niemcy — przyp. aut.] zniszczyli wszystko na lotnisku. Oprócz tego spowodowali duże zniszczenia w Charkowie bombardowaniem prze­prowadzonym dzień po tym, jak odeszli».

Droga z lotniska do Charkowa była długa. Większość mijanych przez nas dużych budynków była wypalona, chociaż małe domki z ogrodami warzywnymi ocalały. Zatrzymaliśmy się przy jednym z takich domków, który przekształcono w kantynę dla oficerów lotnictwa. Przyjął nas młody pułkownik lotnictwa o nazwisku Neomtewicz [...] i zauważył, że:

«Wszyscy mówią — Kijów w następnym miesiącu! A przecież musimy się przegrupować. Nasze komunikacje są absurdalnie długie i w bardzo złym stanie. Nasza najbliższa, funkcjonująca stacja kolejowa znajduje się 100 km stąd. Niemcy z pewnością zniszczyli tory, a powinniście zobaczyć, co zrobili z dworcem w Charkowie — góra wraków, których uprzątnięcie zajmie miesiące...»”10.

10 A. W e rt h, Russia at war 1941-1945, E.P. Dutton & Co., Inc., New York 1964, s. 605-606.

Rozdział VIKONTROFENSYWA NIEMIECKA — FAZA PIERWSZA, DONBAS

SYTUACJA STRATEGICZNA W PRZEDEDNIU ROZPOCZĘCIA NIEMIECKIEJ KONTROFENSYWY

W połowie lutego 1943 r. los całego frontu wschodniego wisiał na włosku, z czego doskonale zdawał sobie sprawę feldmarszałek Manstein. Mimo że odpowiedzialność za klęskę na południu zrzucano na wojska sojuszników, niezaprzeczalnym faktem była klęska 6 A w Stalingradzie, niekończący się odwrót i ciągły nacisk Armii Czerwonej. Trzeci tydzień lutego był ekstremalnie ciężki dla GA „Południe”, choć zaczynała stawać się zauważalna zmiana sytuacji operacyjnej na południowym odcinku frontu wschodniego.

14 lutego GA „B” została rozwiązana, a jej jednostki zostały przekazane sąsiadom. 2 A przeszła pod rozkazy GA „Środek”, a Manstein otrzymał Grupę Operacyjną „Lanz”. Proces rozwiązywania GA „B” nie został do końca przemyślany przez OKH, gdyż okazało się, że nawiązanie komunikacji radiowej i telefonicznej pomiędzy przekazy­wanymi jednostkami a nowymi przełożonymi napotyka

znaczne trudności. W wyniku tej sytuacji Manstein nie był w stanie efektywnie dowodzić Grupą Operacyjną „Lanz” w kluczowej fazie walk o Charków. Dopiero po 16-17 lutego udało się nawiązać łączność, funkcjonującą od tej pory w sposób niezawodny.

16 lutego stracono Charków, co było ciężkim ciosem dla Niemców ze względu na bardzo duże znaczenie tego miasta jako węzła komunikacyjnego; było ono też centrum przemys­łowym, siedzibą władz okupacyjnych, szpitali, magazynówi warsztatów naprawczo-remontowych. Propaganda sowiecka doskonale wykorzystała zdobycie stolicy wschodniej Ukrainy, przedstawiając je jako kolejne już zwycięstwo ZSRS w kam­panii zimowej. Nie dziwi więc reakcja Hitlera, który zdecydował się na natychmiastową wizytę w sztabie Mans- teina i znalezienie winnych tej prestiżowej porażki. Jednostki Grupy Operacyjnej „Lanz” wycofywały się w dalszym ciągu na zachód, nie mogąc zatrzymać ofensywy sowieckiej. Jej pęd zaczynał już powoli wygasać, głównie ze względu na trudności zaopatrzeniowe i zmęczenie wojsk, które poniosły do tej pory bardzo wysokie straty w ludziach i sprzęcie.

Pomiędzy Grupą Operacyjną „Lanz” a pozostałymi armiami GA „Południe” ziała stutrzydziestokilometrowa „dziura”, przez którą szły w kierunku Dniepru, nie napoty­kając większego oporu ze strony Wehrmachtu, jednostki1 AGw oraz 6 A. Dowództwo niemieckie nie miało jakich­kolwiek sił (oprócz 15 DP), mogących frontalnie zatrzymać formacje sowieckie. Kluczowe przeprawy na Dnieprze w Zaporożu i Dniepropietrowsku pozbawione były jakiej­kolwiek osłony. W tej ostatniej miejscowości jedynymi siłami mogącymi przeciwstawić się oddziałom sowieckim była kompania ochrony sztabu GA „Południe”, nieliczne oddziały policji oraz kilkanaście dział plot. Konsekwencją utraty obu miast-przepraw byłaby całkowita i szybka klęska Wehrmachtu w południowej Rosji, ze względu na odcięcie sił niemieckich od zaopatrzenia. Dodatkowo w obu tych

miastach zlokalizowano główne magazyny i sztaby jedno­stek GA „Południe”, których relokalizacja nie wchodziła w grę — nie było taboru zdolnego przewieźć dużą ilość zapasów, a dowódcy nie mogli sobie pozwolić na spadek efektywności pracy sztabowej, a szczególnie łączności podczas przenosin.

W trzecim tygodniu lutego kryzys w rejonie Krasnoarmiej­skoje trwał, jednak niemieckie dywizje pancerne stawiały twardy opór i dokonywały kontrataków powodujących znaczne straty wśród sowieckich korpusów pancernych. Dopiero 18-20 lutego i w następnych dniach sytuacja w rejonie 1 APanc zaczynała się stopniowo wyjaśniać na korzyść Niemców, jak to zostało opisane w poprzednich rozdziałach.

Grupa Operacyjna „Hollidt”, która od stycznia wycofy­wała się aż znad rzeki Czir, prowadziła swoją własną bitwę, rzadko wspominaną przez historyków wojskowości, jako że nie dochodziło w jej trakcie do spektakularnych bojów pancernych. Jednak gdyby nie toczone przez nią ciężkie walki odwrotowe, utrzymujące południowy „zawias” frontu, to przeciwuderzenie Mansteina nie byłoby możliwe. Planowanie operacyjne gen. Hollidta było najwyższej jakości i to ono przyczyniło się w znacznej mierze do sukcesu jego zgrupowania. Pośrednie linie obrony były planowane ze znacznym wyprzedzeniem, a wojska wie­działy dokładnie, czego się od nich oczekuje. Dzięki temu dowódcy niemieckich związków taktycznych nie musieli działać pod wpływem katastrofalnych wydarzeń na froncie, które zmuszały ich do rozpaczliwych improwizacji. Mogli umiejętnie wykorzystać wszystkie atuty swoich żołnierzy, terenu, pogody i sprzętu. Grupa Operacyjna Hollidta, wycofując się znad Cziru do Dońca, pokonała około 150 km, „łapiąc oddech” na nie mniej niż dziewięciu kolejnych pośrednich liniach obrony. Odwrót znad Dońca do rzeki Mius, który zakończył się 17 lutego, miał podobny przebieg. Rosjanie deptali Niemcom po piętach, nie mogli ich jednak

rozbić — ostatnią próbę podjęli 18 lutego, kiedy ruszyło skierowane na Stalino natarcie sowieckie, które przełamało obronę niemiecką na rzece Mius oraz spowodowało wzrost napięcia i nerwowości w sztabie Mansteina. Tylko dzięki zmianie warunków pogodowych udało się Niemcom po­wstrzymać atak. Gwałtowna odwilż unieruchomiła w błocie czołgi 4 KZmechGw, które stały się łatwym celem dla zespołów niszczycieli czołgów i artylerii ppanc. Włamanie sowieckie zostało zlikwidowane, a front na Miusie — od­tworzony. Grupa Operacyjna „Hollidt” była bardzo wy­czerpana dotychczasowymi walkami i z utęsknieniem oczekiwała roztopów, które dałyby jej czas na konsolidacjęi odpoczynek1.

To, że Wehrmacht nie załamał się w lutym 1943 roku, należy przypisać głównie dwóm przyczynom. Po pierwsze, niezależnie od osądu moralnego, jakiemu można poddać Mansteina2, okazał się on błyskotliwym dowódcą o żelaz­nych nerwach, a jego pozytywny wpływ na żołnierzy był niezaprzeczalny. Drugą przyczyną była zdecydowana po­stawa armii niemieckiej. Mimo że Wehrmacht poniósł poważną klęskę — żołnierze niemieccy walczyli twardoi odważnie. W zasadzie w tak zideologizowanym konflikcie niewola nie była brana pod uwagę, głównie ze względu na rozmiar okrucieństwa obu stron konfliktu. Poza tym Niemcy mimo wszystko nie utracili jeszcze wiary w ostateczne zwycięstwo.

WIZYTA HITLERA W ZAPOROŻU, 17-19 LUTEGO 1943 R.I PLAN KONTROFENSYWY NIEMIECKIEJ

Upadek Charkowa do tego stopnia wyprowadził Hitlera z równowagi, że zdecydował się on na przeprowadzenie

1 T. W r y , Standing Fast..., s. 161.2 R. S m e l s e r , E . S y r i n g , Elita Wehrmachtu, Wyd. Oskar, 1999,

Szkic biograficzny Ericha von Mansteina, s. 222-239.

z Mansteinem rozmowy w cztery oczy w jego kwaterze dowodzenia. Czterosilnikowy Condor przewiózł Führern w dniu 17 lutego na lotnisko w Zaporożu, gdzie znajdował się sztab GA .Południe”. Według niektórych źródeł Hitler leciał na front z silnym przekonaniem, że zdymisjonuje Mansteina3.

W Zaporożu nastąpiła konfrontacja między Führerem a feldmarszałkiem, z której zwycięsko wyszedł von Man­stein. Przedstawił on plan bitwy zaplanowanej na wiele tygodni wcześniej. Według zasad stosowanych przez nie­miecki Sztab Generalny dowódca grupy armii powinien planować swoje posunięcia na cztery do ośmiu tygodni wcześniej, a nie reagować tylko na istniejącą sytuację na froncie. Zasady tej nie rozumiał i nie stosował Hitler, co wielokrotnie podkreślał w swoich pamiętnikach Manstein. W momencie przylotu do Zaporoża Führer myślał tylkoo odbiciu Charkowa, do czego miał zamiar użyć Korpusu Pancernego SS. Formacja ta w pełnej sile trzech dywizji kończyła koncentrację na wschód od Połtawy, jako że „Totenkopf’ kończyła już swój spowalniany przez warunki pogodowe marsz z Kijowa.

Plan Mansteina był jednak inny i po „krótkim” trzy­dniowym oporze Führer został do niego przekonany, a nawet zafascynował się nadchodzącą kontrofensywą. W związku z silnym kryzysem panującym na froncie feldmarszałek otrzymał prawie całkowitą „wolność” rozkazodawstwa, co nie było częste i zdarzyło się w tej skali po raz ostatni w wojnie na wschodzie. Dowódca GA „Południe” zdążył już poznać siły i słabości swego przeciwnika i wyciągnął z nich wnioski, które pozwoliły mu odnieść szereg błyskot­liwych zwycięstw. Dzięki zwiadowi radiowemu i złamaniu szyfrów szeregu jednostek sowieckich wiedział o ich złej sytuacji zaopatrzeniowej, niskich stanach ludzkich oraz

3 Nipe, Last..., s. 138 — na podst. pamiętników Goebbelsa.

sprzętowych, a także o rosnącym zmęczeniu żołnierzy Armii Czerwonej. Sukces bitwy, którą zaplanował szereg tygodni wcześniej, miał opierać się właśnie na tych czynnikach oraz na efekcie Blitzkriegu. Chodziło o wy­trącenie z tempa4 jednostek sowieckich i utrudnienie dowodzenia nimi poprzez szybkie zmiany sytuacji na froncie. Manstein liczył na szok wywołany uderzeniem sił niemieckich na tyły armii rosyjskich, pogłębiany przez niewystarczającą inicjatywę i elastyczność sowieckiego aparatu dowodzenia, łączności i zaopatrzenia.

Południową flankę GA „Południe” trzymała mocno na linii rzeki Mius Grupa Operacyjna „Hollidt” oraz eszelonowana na zachód 1 APanc. Formacja Mackensena była w trakcie likwidowania zagrożenia w okolicy Sła- wiańsk-Krasnoarmiejskoje. Na północy Grupa Operacyjna „Lanz” otrzymywała wzmocnienia (167 DP, pułk SS „Thule”), które pozwoliły jej ustabilizować front — je­dnocześnie LII KA z 2 A należącej do GA „Środek” próbował „podać jej rękę” i utworzyć ciągły front nie­miecki. Na tyłach GA „Południe” koncentrowały się dwie grupy uderzeniowe, nad którymi dowództwo po­wierzono 4 APanc gen. Hotha z siedzibą w Dniepro- pietrowsku. Na północy w okolicach Krasnogradu był to Korpus Pancerny SS dowodzony przez SS-Obergrup- penfiihrera Paula Haussera w składzie 2 DGPanc SS „Das Reich” oraz 3 DGPanc SS „Totenkopf”, a bez­pośrednio od wschodu osłaniała swoje siostrzane dywizje „Leibstandarte”. Na południu, pod osłoną Grupy Operacyj­nej „Hollidt” i 1 APanc, koncentrował się w okolicach

4 Tempo rozumiane nie jako szybkość, ale jako pętla decyzyjna „obserwacja-zorientowanie się w sytuacji-decyzja-akcja”. Jeśli zostanie ona rozerwana przez działania wroga, to dowodzenie staje się nieefektywne i może prowadzić do jego paraliżu. Por. Martin van C r e v e 1 d, Air power and maneuver warfare. Podobne znaczenie terminu „tempo” występuje w brydżu.

Chaplino XXXXVIII KPanc gen. Knoblesdorffa w składzie6 i 17 DPanc. Pomiędzy pancerne szczęki „dziadka do orzechów” wchodziły niczego nieprzeczuwające siły so­wieckich 1 AGw i 6 A, prące w kierunku Dniepru.

Plan Mansteina przewidywał zbieżne uderzenie obu korpusów pancernych z północy oraz południa i odcięcie czołowych oddziałów sowieckich, co musiało w szybkim czasie doprowadzić do ich rozpadu ze względu na brak zaopatrzenia, którego przecież i tak im brakowało. Czołgi bez paliwa musiały stanąć, a piechota i artyleria nie mogły walczyć bez amunicji i jedzenia. Ciężkie warunki pogodowe i brak możliwości efektywnego zaopatrzenia z powietrza z powodu znacznego oddalenia lotnisk od pola bitwy miały dopełnić klęski schwytanych w pułapkę sił sowieckich. Do kontmatarcia miała przyłączyć się również 1 APanc, która miała zgnieść grupę mobilną Popowa w okolicy Sławiańska — uniemożliwiając jej jednocześnie jakąkolwiek próbę kontrakcji na skrzydła4 APanc, a następnie odzyskać linię Dońca Siewierskiego. Po zniszczeniu 1 AGw, 6 A i grupy Popowa armia Hotha miała dokonać zwrotu, a następnie zaatakować wraz z armią Mackensena w kierunku północno-wschodnimi odbić Charków, niszcząc przy tym wysforowane do przodu siły Frontu Woroneskiego. Ostatnią fazą kontrofen­sywy miał być atak na Biełgorod i Kursk, w który miała się włączyć Grupa Operacyjna „Lanz”. Jej celem było zniszczenie, we współdziałaniu z siłami GA „Środek”, Frontu Centralnego Rokossowskiego. Działania te stały jednak pod znakiem zapytania ze względu na wyczerpanie walkami wojsk von Klugego.

Niepokój Hitlera budziła głównie pogoda, której przecież nikt nie był w stanie przewidzieć. Wczesne roztopy mogły zatrzymać atak niemiecki i zniweczyć jego ambitne cele. Było to jednak ryzyko, które Manstein zdecydował się podjąć, i jak się okazało, postąpił słusznie. W ciągu kilku

dni, w czasie których Hitler znajdował się w Zaporożu, czołgi sowieckie ze 111 BPanc z 25 KPanc podeszły na odległość 30 km od siedziby GA „Południe”. Dlatego po zaakceptowaniu planu kontrofensywy Hitler, ponaglany przez swoje otoczenie, szybko odleciał z Zaporoża.

ARMIA CZERWONA W PRZEDEDNIU KONTROFENSYWY MANSTEINA

Dowództwo frontów Południowo-Zachodniego i Woro- neskiego oraz Stawka prawidłowo rozpoznały koncentrację niemieckich jednostek pancernych w okolicach Krasnogradu (Korpus Pancerny SS) oraz przemieszczanie się jednostek XXXXVIII KPanc. Nie zmąciło to jednak optymizmu dowódców sowieckich. Uważali oni, że Niemcy wycofują się za Dniepr i nic nie mogło zmienić ich zapatrywań. Przegrupowanie jednostek 4 APanc „za plecami” wojsk Hollidta i Mackensena wzięli za ruch odwrotowy — cał­kowicie przecież potwierdzający ich tezy, a koncentracja korpusu Haussera nie wydawała się niepokojąca, gdyż ewentualny kontratak musiał mieć ograniczone cele, zmie­rzające do osłonięcia odwrotu za Dniepr reszty wojsk niemieckich.

Od tygodni już sukces gonił sukces, a Armia Czerwona kroczyła od zwycięstwa do zwycięstwa. Spowodowało to falę niespotykanego do tej pory optymizmu i wiary we własne siły wśród najwyższych dowódców sowieckich. Pełne niepokoju raporty dowódców niższych szczebli były ignorowane i nie przywiązywano do nich należytej wagi. Niebezpieczną sytuację pogłębiły raporty wydawane przez komórki sztabowe rozpoznania i wywiadu obydwu frontów, będące w pełnej zgodzie z optymistyczną wizją najwyższego dowództwa. 20 lutego, czyli w dniu rozpo­częcia kontrofensywy Mansteina, gen. por. S.P. Iwanow, będący szefem sztabu Frontu Południowo-Zachodniego,

podpisał raport, w którym koncentracja XXXXVIII KPanc została przedstawiona jako niemiecki ruch odwrotowy w kierunku Zaporoża. W dniu następnym gen. por. A.N. Bogołjubow, zastępca szefa wydziału operacyjnego Stawki, stwierdził, że posiadane dane wyraźnie wskazują na wyco­fywanie się Niemców w zwartych kolumnach z Donbasu!

Armia Czerwona naciskała na GA „Południe” szerokim frontem, więc nigdzie nie była silna. W celu wykorzystania dotychczasowego powodzenia do walk wprowadzono pra­wie wszystkie dostępne rezerwy, więc szyk nacierających armii był jednorzutowy. Dowódcy frontów uważali, że zwycięstwo jest tuż-tuż i nie czuli potrzeby zatrzymania ofensywy dla podciągnięcia tyłów i reorganizacji swoich przetrzebionych jednostek. Pogłębiało to tragiczną sytuację zaopatrzeniową, ekstremalnie trudną ze względu na male­jącą liczbę ciężarówek, ciężkie warunki drogowe i oddalenie od baz zaopatrzeniowych.

ROZPOCZĘCIE KONTROFENSYWY PRZEZ 4 APANC,19-24 LUTEGO

Kontrofensywa niemiecka rozpoczęła się od natarcia „Das Reich” z pozycji na południe od Krasnodaru rankiem 19 lutego. Dywizja ta została wycofana kilka dni wcześniej z Grupy Operacyjnej „Lanz” i dokonała szybkiego marszu w rejon swojej nowej koncentracji, gdzie odpoczęła, na­prawiła sprzęt i przygotowała się do ataku. Po odejściu z rejonu Charkowa „Das Reich” miała niskie stany w swoim pułku pancernym; było w nim tylko 14 czołgów Panzer III,2 czołgi Panzer IV i 4 „Tygrysy”. Na przestrzeni kilku dni dywizja otrzymała z warsztatów i uzupełnień kilkadziesiąt czołgów i jej siły wzrosły do 33 czołgów Panzer III,7 maszyn Panzer IV, natomiast liczba „Tygrysów”, praw­dopodobnie w wyniku strat marszowych, zmalała do jednego. Poza czołgami esesmani posiadali dużą liczbę innego

ciężkiego sprzętu, m.in. 15 dział pancernych StuG III, dużą ilość5 dział plot. 88 mm, 72 działa ppanc. kalibru 50, 75i rosyjskie 76,2 mm, których część była samobieżna.

W ciągu dwóch dni od rozpoczęcia natarcia przez „Das Reich” miała się do niej przyłączyć dywizja „Totenkopf’, a w dniu trzecim zaplanowano atak XXXXVIII KPanc, który ze względu na ciężkie warunki pogodowe spóźniał się ze swoją koncentracją.

Atak „Das Reich” prowadzony był przez Kampfgruppe „Harmel”, która składała się z pułku „Deutschland”, II/SS Pz.Rgt., 2 Batalionu Motocyklistów (Kradschützen Abteilung 2) i elementów pułku artylerii, batalionu ppanc., plot., dział samobieżnych i saperów. Charakterystyczny dla działań niemieckich na wschodzie jest szyk przyjęty przez „Das Reich”. Kampfgruppe „Harmel” atakowała dwoma kolumnami. Pierwsza z nich pod dowództwem SS-Sturmbannführera Christiana Tychsena, składająca się z II/SS Pz.Rgt. 2 oraz I/„Deutschland”, została wzmo­cniona działami szturmowymi i ppanc. Druga, pod do­wództwem SS-Sturmbannführera Hansa Bissingera, miała w swoim składzie II/„Deutschland” wzmocniony działami szturmowymi i dywizyjnymi bateriami Flaku. Batalion motocyklowy strzegł zachodniego skrzydła Kampfgruppe, a III/„DeutschIand” stanowił rezerwę. Sam Harmel to­warzyszył w lekkim samochodzie pancernym kolumnie Bissingera. Szlakiem „wybitym” przez Kampfgruppe „Harmel” miała podążać reszta sił dywizji, tj. pułk „Der Führer”, reszta pułku pancernego oraz pozostałe formacje dywizyjne. Ugrupowanie to było głębokie i mogło elas­tycznie reagować na zmieniającą się sytuację, szczególnie że wszyscy dowódcy byli dobrze wyposażeni w środki łączności i dowodzili z frontu.

5 N i p e , Manstein’s..., s. 149 podaje liczbę 48 takich dział, co wydaje się liczbą ekstremalnie wysoką. Być może dywizji SSDR podporząd­kowano na jakiś czas jednostkę Luftwaffe dysponującą 88.

Już pierwszego dnia esesmani osiągnęli sukces, za­skakując i odcinając 267 DP i 106 BP z 6 A zdążające w kierunku Kriemieńczuga, a następnie zdobywając prze­prawy przez rzekę Orzeł w miejscowości Piereszczepinoi „podając rękę” dwóm pułkom z 15 DP broniącej przed Sowietami Nowomoskowska.

Dowódca 6 A nie zareagował paniką na kontmatarcie niemieckie; w 1943 roku działania takie nie paraliżowały już Rosjan — szczególnie że początkowo atak niemiecki był prowadzony niewielkimi siłami. Charitonow zdecydował się kontratakować skrzydła włamania dokonanego przez „Das Reich”6. Jednak w ciągu następnego dnia żołnierze niemieccy zwalczyli ataki jednostek sowieckich próbujących odbić Nowomoskowsk i Piereszczepino. Ciągle napływające nowe jednostki Korpusu Pancernego SS spowodowały, że jednostki6 A bardzo szybko straciły szansę na zwycięski kontratak.

Jednostki „Totenkopf’ koncentrowały się w okolicach Piereszczepino, skąd miały uderzyć na Pawłograd od północy. Efektywne działania Luftflotte 4 feldmarszałka von Richtofena — szczególnie eskadry stukasów — dały silne wsparcie jednostkom naziemnym. Rozmiar zaskocze­nia Armii Czerwonej obrazuje zdobycie mostów na rzece Orzeł w Piereszczepino, gdzie esesmani z SSDR na ciężarówkach i transporterach opancerzonych wraz z towa­rzyszącymi czołgami po prostu wjechali do miasta, poru­szając się pośród jednostek sowieckich i zaskakującym atakiem zajęli przeprawy. Po wykonaniu słabego kontrataku odpartego silnym ogniem, Rosjanie wycofali się z miasta.

Dowódca Frontu Południowo-Zachodniego, niezrażony pierwszymi postępami korpusu Haussera, nalegał na dalsze przyśpieszenie działań, mających za cel zdobycie Zaporoża. W tym kierunku wysłał nową frontową grupę mobilną składającą się z części 1 KPancGw i 25 KPanc,

6 A. I s a j e w, Kagda wniezapnosti uże nie było. Istoria WOW katoruju my nie znali, s. 411.

która skoncentrowała się w okolicach Pawłogradu i Łozo­wej. 6 A miała sforsować Dniepr w nocy z 21 na 22 lutego, a jej prawe skrzydło otrzymało zadanie wyzwolenia Połtawy do 23 lutego. Rozkazów tych nie można nazwać inaczej niż całkowicie oderwanymi od rzeczywistości. 21 lutego 25 KPanc ominął Sinielnikowo bronione przez pułk z 15 DPi ruszył na Zaporoże. Jego oddział wydzielony, którym była 111 BPanc, dotarł na odległość 30 km od tego miasta. W ciągu kolejnych dwóch dni 25 KPanc, kontynuując swoje natarcie i będąc w dalszym ciągu popędzanym przez Watutina, został całkowicie odcięty od reszty jednostek armii przez uderzenie XXXXVIII KPanc, stając się również obiektem ciężkich nalotów Luftwaffe. Żołnierze sowieccy ponieśli ciężkie straty i zmuszeni zostali do porzucenia sprzętu, do którego nie było paliwa i amunicji, a następnie do przebijania się na północny wschód.

Dowódca 6 A zaniepokojony postępami niemieckimi na jego prawym skrzydle wydzielił z 1 KPancGw 16 i 17 BPancGw, którymi wzmocnił centrum szyku swojej armii w Pawłogradzie i na zachód od Łozowej, chcąc zatrzymać atak niemiecki. Rozproszone po dużym terenie jednostki sowieckiej piechoty i czołgów nie były jednak w stanie powstrzymać skoncentrowanych uderzeń niemieckich. 22 lutego „Das Reich” zaatakowała w dwóch grupach bojowych — jedna z nich uderzyła na południe i połączyła się z pułkiem niemieckiej 15 DP w Sinielnikowie, druga zaś nacierała na zachód w kierunku Pawłogradu, zadając poważne straty 35 DPGw i 16 BPancGw, które wycofały się na północny wschód. Dywizja „Totenkopf’ cały czas maszerowała na południe, napotykając tylko niewielki opór. Głównym problemem, jaki do tej pory napotykali esesmani, było pojawianie się grup sowieckich żołnierzy pochodzących z odciętych przez „Das Reich” 267 DP i 106 BP, którzy próbowali się przebijać na zachód w kierunku swoich linii. Sytuacja taka zdarzyła się m.in. IV/SS Pz.Art.Rgt3 w nocy z 20 na 21 lutego. O trzeciej nad ranem kolumna

została ostrzelana ogniem moździerzy, a następnie do ataku ruszył batalion piechoty z nasadzonymi bagnetami. Został on powstrzymany ogniem haubic na wprost. Następnie do akcji wkroczyły dwa samobieżne poczwórnie sprzężone 20 mm działka przeciwlotnicze, które dopełniły rzezi. Rankiem doli­czono się ponad 100 poległych żołnierzy rosyjskich. Nie wszystkie potyczki kończyły się takim wynikiem, co spowodo­wało, że część dywizji „Totenkopf ’ musiała pozostać na tyłach, aby chronić szlaki komunikacyjne korpusu. Kolejną przyczyną opóźnień były braki w wyszkoleniu kierowców pojazdów ze względu na krótki czas reorganizacji dywizji we Francji i bardzo dużą ilość „zielonych” rekrutów w dywizji. Podróż przez sowieckie bezdroża w najgorszym okresie zimy powo­dowała spore straty z przyczyn technicznych i z powodu przeróżnych kolizji — szczególnie podczas nocnych przemar­szów. Oblodzone drogi i niedoświadczenie kierowców spowo­dowało, że „Totenkopf’ wkroczyła do boju 22 lutego bez wsparcia swoich czołgów.

23 lutego 6 A straciła kontrolę nad wydarzeniami i za­częła walczyć o przetrwanie. Strumień wcześniejszych, nieprzystających do rzeczywistości i sprzecznych rozkazów z dowództwa frontu tylko pogarszał sytuację. W dniu tym do ataku przeszedł XXXXVIII KPanc, którego 6 DPanc nawiązała łączność z elementami 15 DP w Sinielnikowie, a 17 DPanc sforsowała rzekę Samara i zdobyła Pietropaw- łowkę, leżącą około 30 km na południe od Łozowej. Obie dywizje były na doskonałych pozycjach wyjściowych do natarcia mogącego odciąć duże elementy jednostek sowiec­kich na zachód od Łozowej. Dywizje niemieckie były cieniem swojej siły z początku kampanii letniej i tak np. 17 DPanc miała na stanie tylko 8 czołgów i 11 dział pancernych, jednak ich siłą była wysoka manewrowość oraz zaskoczenie operacyjne.

„Das Reich” rozpoczęła walki uliczne w Pawłogradzie, gdzie broniły się wymieszane elementy 1 KKawGw,

17 BPancGw oraz służb tyłowych 4 KPGw. Dywizja „Totenkopf’ uderzyła z rejonu Popasnoje na wschód w dwóch kolumnach. Kolumna lewoskrzydłowa osiągnęła szybki sukces i do wieczora znalazła się tylko 20 km od Łozowej, na którą nacierały od południa dywizje XXXXVUI KPanc Kolumna prawoskrzydłowa kierowała się na połu­dniowy wschód w kierunku Pawłogradu, gdzie napotkała silny opór jednostek sowieckich starających się nie dopuścić do połączenia obu dywizji SS, jednocześnie broniąc drogi odwrotu dla swych towarzyszy z południa.

Dowódca Frontu Południowo-Zachodniego wraz ze spły­wającymi meldunkami z 20-23 lutego zdał sobie w końcu sprawę z grożącego niebezpieczeństwa. Watutin poprosiło pomoc swego północnego sąsiada, czyli Front Woroneski, którego lewoskrzydłowe armie miały dokonać zwrotu o 90 stopni i zaatakować w kierunku południowym, pomagając tym samym silnie naciskanej 6 A. Dodatkowe rozkazy dotyczyły przerzucenia reszty sił 1 AGw (44 DPGw, 195 DP) na południe od Łozowej i przygotowanie tego miasta do obrony okrężnej przez 58 DPGw. Co ciekawe, lewo­skrzydłowe (grupa Popowa, 3 AGw) jednostki frontu nie otrzymały rozkazu wstrzymania działań ofensywnych. Mimo że 6 A poniosła bardzo poważne straty, to żołnierze cały czas bili się odważnie i w większości nie stracili ducha. Ich morale pozostało wysokie, o czym świadczą ciągłe próby kontrataków, przebijania się z okrążenia czy twarda obrona powierzonych pozycji. Sowieckie oddziały ponosiły jednak bardzo wysokie straty, co wiązało się z niską koordynacją prowadzonych przez nie działań. Pozwalało to szybszym, bo zmechanizowanym jednostkom niemieckim bić je częściami.

24 lutego trwały cały czas ciężkie walki w okolicy Pawłogradu, ostatecznie oczyszczonego po południu tego dnia z jednostek sowieckich, które wycofały się na północny wschód i na wschód, starając się stworzyć

kolejną linię obrony wzdłuż rzeki Samara. Oddziały Korpusu Pancernego SS ciągle miały problemy z roz­proszonymi jednostkami rosyjskimi przebijającymi się na wschód, przechodzącymi przez linie zaopatrzeniowe jed­nostek Haussera. Sowieci wycofywali się głównie grupamio sile kompani lub batalionu, często mając wzmocnienie w postaci czołgów. Hermann Busch, dowódca kompanii w batalionie motocyklowym dywizji „Das Reich”, tak oto wspomina operacje oczyszczające na tyłach Korpusu:

„23 lutego moja kompania otrzymała rozkaz dotyczący oczyszczenia z Rosjan wioski znajdującej się na północ od drogi Nowomoskowsk-Pawłograd. Kompania wyposażona była w schwimmwageny. Około połowy z nich wyposażonych było w karabiny maszynowe. Z 64 maszyn, z którymi przybyliśmy w styczniu do Kijowa, tylko 45 było ciągle sprawnych.

Będąc na czele kompani, mogłem widzieć przez lornetkę przemieszczanie się żołnierzy wroga we wschodniej części wioski i okopane T-34. Pomiędzy nami a wioską było około 2,5 km płaskiego pola pokrytego śniegiem.

Rozmieściłem kompanię szerokim frontem z około 20 schwimmwagenami wyposażonymi w karabiny maszynowe w pierwszej linii, pozostałe wozy miały jechać za nimi w drugiej fali. Atak nastąpił z prędkością 50-60 km/godz. Schwimmwageny podskakiwały na nierównym gruncie. Kiedy dotarliśmy na odległość stu metrów, otworzyliśmy ogień, cały czas jadąc z pełną prędkością.

Rzeczywisty efekt naszego ognia był praktycznie bliski zeru, jednak miał on ogromny wpływ na morale przeciw­nika, który uciekł ze swoich pozycji, porzucając okopane T-34. Walka w wiosce była krótka i nie odnieśliśmy żadnych strat. Wnioskując z ilości poległych oraz pozo­stawionej przez przeciwnika broni, było jasne, że Rosjan było zdecydowanie więcej niż nas”7.

7 N ipę , Last..., s . 202.

Dywizja „Totenkopf’ zbliżała się do Pawłogradu od północy, ale nie była w stanie do 23 lutego nawiązać kontaktu z „Das Reich”, na co wpływ miały trudne warunki drogowe oraz silny opór i agresywne kontrataki Rosjan. Późnym rankiem 24 lutego SS Pz.Rgt. 3 w trzech falach i III/Pz.Gren.Rgt 1 „Totenkopf’ (gep.) Otto Bauma z silnym wsparciem artylerii zaatakowały Wjasowok, leżący na północ od Pawłogradu. Po niezwykle ciężkiej walce, kosztownej dla obu stron, do popołudnia oczysz­czono wieś z Rosjan należących do 244 DP i 17 BPancGw. Czołgi niemieckie poprowadziły pościg i w okolicach Werbek natknęły się na jednostki „Das Reich”, które ostrzelały, nie zadając im jednak strat. Na okrzyki w eterze żołnierzy pułku „Der Führer”: „Nie strzelać!”, jeden z operatorów radiowych czołgu z dywizji „Totenkopf’ odpowiedział lakonicznie „Strzelamy tylko do wartoś­ciowych celów”!

Po połączeniu się obu dywizji Haussera ważny węzeł komunikacyjny, jakim był Pawłograd, był ostatecznie zabezpieczony. „Das Reich” i „Totenkopf’ miały się teraz zwrócić frontem na północny wschód i zaatakować w kie­runku na Łozową wzdłuż linii kolejowej prowadzącej do Charkowa.

KLĘSKA GRUPY POPOWA, 20-24 LUTEGO

Po odbiciu Krasnoarmiejska dywizje pancerne XXXX KPanc (7, 11, „Wiking”) stanęły ramię w ramię i rozpo­częły frontalne spychanie przetrzebionych korpusów pancernych Popowa na północ w kierunku Barwienkowa. Sytuacja jednostek sowieckich była bardzo zła. Posiadały one bardzo niewiele czołgów: 3 KPanc — 12, 10 KPanc— 17, 18 KPanc — 8, a zaopatrzenie szwankowało. Przetrzebione dywizje piechoty z 1 AGw zostały zwią­zane w walkach w okolicach Sławiańska albo znajdowały

się daleko na zachodzie, maszerując w kierunku Dniepru. Dodatkowo front w zasadzie pozbawiony był odwodów. W nocy z 20 na 21 lutego Popow zwrócił się z prośbą do Watutina o wycofanie jednostek pancernych na północ, aby uniknąć ich zniszczenia. Oczywiście została ona odrzucona, a dowódcy grupy mobilnej zarzucono, że propozycja ta spowodowałaby odsłonięcie tyłów 6 A oraz że „nie od­powiada to misji, jaką przeznaczono dla jego wojsk, szczególnie że jednostki niemieckie wycofują się w kierun­ku Dniepru”8. Mamy więc kolejne potwierdzenie aury nierzeczywistości, jaka otaczała najwyższe dowództwo sowieckie, czego kolejne dowody dawała również Stawka. Wspomniany już gen. por. Bogoljubow zawiadamiał szefa sztabu Frontu Południowego w dniu 21 lutego, iż „siły Watutina działają z dużymi sukcesami, jego prawe skrzydło dotarło do Pawłogradu, a opóźnienie na lewym skrzydle spowodowane jest niewystarczająco aktywnymi działaniami sił Frontu Południowo-Zachodniego”9.

W takiej sytuacji natarcie XXXX KPanc w składzie7 i 11 DPanc oraz DGPanc. „Wiking” spowodowało szybkie rozbicie w dwudniowym starciu grupy Popowa, szczególnie że pogoda sprzyjała Niemcom i silny mróz zestalił błotnisty już step. 333 DP pozostała za dywizjami pancernymi z zadaniem oczyszczenia tyłów korpusu z re­sztek jednostek rosyjskich, szczególnie w rejonie Krasno- armiejskoje-Kramatorsk. Po wykonaniu tego zadania dywi­zja w dniu 23 lutego została skierowana do III KPanc w celu wzmocnienia jego frontu.

Pokonane jednostki sowieckie wycofywały się na północ, gdzie dowództwo 1 AGw przygotowywało pozycje obronne na południe od Barwienkowa. Miały je obsadzić 38 i 44 DPGw, wzmocnione wszystkimi jednostkami znajdującymi się w obszarze działania armii, w tym rozbitkami z grupy

8 G l a n t z , From..., s. 133.9 Op.cit., s. 133.

Popowa. Rosjanie stawili silny opór, który okazał się trudny do przełamania z marszu przez siły niemieckie, szczególnie że dzięki nowym dostawom i działalności oddziałów remon­towych stan czołgów był dość wysoki i wynosił 35 T-34 i 15 T-70. Siły pancerne zostały rozproszone i okopane wzdłuż pozycji obronnych w celu wzmocnienia siły obrony ppanc. piechoty. Rozwiązanie takie przyjęto dlatego, że rosyjskie korpusy i brygady pancerne straciły kompletnie swoją wartość bojową w wyniku ciężkich strat zadanych im przez Niemców. Dotyczyło to zwłaszcza aparatu łączności i dowodzenia. Ponadto jednostki te prawie nie posiadały paliwa, co unie­możliwiało im jakąkolwiek walkę manewrową.

W ten sposób zakończyła się krótka historia działań grupy mobilnej generała Popowa. Jej siły zostały kom­pletnie rozbite i pozbawione możliwości ofensywnych. XXXX KPanc przez 21 dni walk z sowieckimi korpusami pancernymi zniszczył 251 czołgów, 17 samochodów pancernych, 73 działa, 135 armat ppanc. oraz 475 pojaz­dów. Naliczono również 3000 poległych Rosjan, a 569 wzięto do niewoli.

Dlaczego siły niemieckie, które były równie zmęczone i wykrwawione co sowieckie, odniosły sukces w walce z jednostkami sowieckimi? Liczby czołgów były przecież znacząco wyższe u Rosjan. Głównym czynnikiem wydaje się być wyższość taktyczna dowódców niemieckich związ­ków pancernych, w których inkorporowano wszystkie rodzaje broni, w przeciwieństwie do Rosjan, których formacje miały w swoim składzie głównie czołgi z niewiel­kim udziałem wsparcia przez organiczne jednostki plot., piechoty, saperów i artylerii, nie wspominając o jednostkach remontowych i zaopatrzenia. Pozostałe przyczyny to lepsze wyszkolenie Niemców, możliwości współpracy między pododdziałami dzięki szerokiemu zastosowaniu łączności radiowej na wszystkich szczeblach dowodzenia, oraz kło­poty zaopatrzeniowe Sowietów, dodatkowo pogłębiane

przez brak wystarczającej ilości wspomnianych już jedno­stek naprawczo-remontowych.

DZIAŁANIA OBRONNE GRUPY OPERACYJNEJ „KEMPF”,20-28 LUTEGO

Po upadku Charkowa ktoś musiał ponieść za to zdarzenie konsekwencje. Kandydatów było trzech: Manstein, Lanz i Hausser. Pierwszy z nich był podejrzewany przez Hitlerao zbytnią łatwość oddawania ciężko zdobytych terenów w Rosji i tylko z powodu bardzo ciężkiej sytuacji na froncie oraz dzięki wysokim umiejętnościom dowódczym, niezbęd­nym w planowanej kontrofensywie, nie otrzymał dymisji. Hausser, mimo że to on był bezpośrednio odpowiedzialny za wydanie rozkazu ewakuacji, też nie wchodził w grę, głównie ze względów emocjonalnych. Jako dowódca nowo powstałe­go Korpusu Pancernego SS — pretorian Hitlera — nie mógł być ze względów propagandowych zwolniony ze stanowiska. Jako kozioł ofiarny do dyspozycji pozostawał tylko Lanz, który zresztą sam przyczynił się do swojego zwolnienia, gdyż według Mansteina przesyłał zbyt alarmistyczne meldunki dotyczące sytuacji swej grupy operacyjnej, co oznaczało, że stracił zimną krew i nie mógł dłużej efektywnie dowodzić. Oficjalnym powodem dymisji był fakt, iż Lanz był oficerem wojsk górskich, więc niezbyt nadawał się do dowodzenia na płaskich terenach południowej Rosji. W nocy z 20 na 21 lutego przemianowano Grupę Operacyjną „Lanz” na „Kempf’. Jej dowódcą został gen. wojsk pancernych Werner Kempf, oficer o bogatym doświadczeniu bojowym, który brał udział w I wojnie światowej i najważniejszych kampaniach II wojny światowej jako dowódca dywizji10, korpusu, a w końcu armii.

10 W kampanii wrześniowej dowodził on Zbiorczą Dywizją Pancerną „Kempf’, w skład której wchodziły pododdziały SS, które później utworzyły dywizję „Das Reich”.

Grupa Operacyjna „Kempf ’ składała się z Grupy Korpuśnej „Raus” w składzie: 167, 168 i 320 DP, DGPanc. „Grossdeut- schland”, 1 DGPanc. SS „Leibstandarte Adolf Hitler” oraz pułku SS „Thule”. Zadaniem tych jednostek była ochrona linii zaopatrzeniowych Korpusu Pancernego SS, wykonującego z rejonu Połtawa-Krasnograd kontratak na sowiecką 6 A. Mimo że atak Frontu Woroneskiego tracił impet, to jednostki niemieckie znajdowały się pod stałym i silnym ich naciskiem. Filarem obrony były trzy jednostki zmechanizowane, dys­ponujące możliwością szybkich manewrów i dużą siłą ognia, czego nie można powiedzieć o dywizjach piechoty, które poniosły znaczące straty w poprzednich tygodniach.

Golikow rzucił swe armie do frontalnego natarcia, chyba uznając jakiekolwiek wyrafinowane manewry za zbędne.3 APanc zaatakowała występ krasnogradzki, a dwie pozo­stałe armie pomaszerowały na zachód. Armie 69 i 40 nie posiadały dużych związków pancernych, oprócz wykrwa­wionego 5 KPancGw, a ich główną siłą były niezmotory­zowane dywizje piechoty. Ich postępy siłą rzeczy musiały być spowalniane przez pogodę, stan dróg i zmęczenie żołnierzy, a jednak jednostki te osiągnęły zaskakująco wysokie tempo natarcia. Gen. Moskalenko tak to wyjaśnia:

„Wysokie tempo natarcia wojsk 40 Armii zostało osiągnięte w zasadzie dzięki krokom przygotowawczym, podobnym do tych, które podjęliśmy przed rozpoczęciem operacji worones- ko-kastoreńskiej. I tym razem każda dywizja i brygada miała dostateczną ilość koni i sani. Mogła ona z powodzeniem posłużyć się nimi nie tylko do przewozu środków materiało­wych, lecz również do przyśpieszonego przerzucenia wojsk. To w szczególności wyjaśnia fakt, że 40 Armia [osiągnęła] najwyższe (średnio 14 km na dobę) tempo natarcia. [...] w warunkach śnieżnych zasp sanie łatwo mknęły tam, gdzie z trudem przechodziły samochody i czołgi”11.

11 M o s k a l e n k o , Przed przełomem, s. 633-634.

Kempf skupił się na obronie zachodnich podejść do rejonu Krasnograd-Połtawa, gdzie skoncentrował większość swoich sił. Powstała przez to „dziura” we froncie pomiędzy GA „Południe” a „Środek”, licząca ponad 60 km, osłaniana wyłącznie przez odizolowane grupy bojowe 168 DP i pat­rolowana przez batalion rozpoznawczy „Grossdeutschland”. Ryzyko to było w pełni skalkulowane, gdyż dowódca niemiecki zdawał sobie sprawę, że postępy wojsk rosyjskich nie będą w tym rejonie zabójcze ani dla jego grupy operacyjnej, ani obu grup armii.

Przewaga wojsk sowieckich wymusiła obronę manew­rową z ciągłymi przemarszami i kontratakami jednostek zmechanizowanych oraz jednoczesne twarde trzymanie kluczowych skrzyżowań dróg, stacji kolejowych, wsi i miast. Szczególnie zacięte boje toczono wokół Ljubotina i Borek. Pod stałym naporem sowieckim Niemcy wycofy­wali się powoli na zachód, starając się jak najbardziej spowolnić rosyjską ofensywę. Przykładem działań niemiec­kich jednostek zmechanizowanych, doskonale oddającym naturę walki toczonej na zachód od Charkowa, może być atak poprowadzony pod dowództwem SS-Sturmbannfiihrera Meyera w dniu 22 lutego, kiedy to I/SS Pz.Rgt. 1 dowodzony przez Maxa Wünsche oraz batalion rozpoznawczy LAH ruszyły na spotkanie sił sowieckich z Krasnogradu, o któ­rych raportowało rozpoznanie lotnicze. W pobliżu wsi Jeremiejewka esesmani natknęli się na rosyjski batalion maszerujący bez ubezpieczeń. Czołgi Wünschego i pojazdy Meyera zaczaiły się na przeciwstoku i w momencie, kiedy czoło sowieckiej kolumny weszło do wsi, zaatakowały. Aufklärungsabteilung 1 rozciął batalion rosyjski na dwie części, a następnie skręcił w kierunku wsi i korzystając z zaskoczenia, uniemożliwił umocnienie się w niej Ros­janom. Sowieci wpadli w panikę i nie byli w stanie stawić zorganizowanego oporu. Uciekający żołnierze byli koszeni z najbliższej odległości przez Niemców, goniących ich

w schwimmwagenach i transporterach opancerzonych. W tym samym czasie czołgi wjechały na szczyt wzgórza i otworzyły morderczy ogień do drugiej części sowieckiej kolumny, w której znajdowało się dużo końskich zaprzęgów z działami ppanc., a następnie przeszły do ataku po obu stronach drogi. Przez chwilę Rosjanie starali się stawiać opór, a odważni artylerzyści próbowali odprzodkować swoje działa, lecz szybko wpadli w panikę i również zaczęli uciekać. To krótkie starcie zakończyło się zniszczeniem sowieckiego batalionu piechoty i 19 dział ppanc., a Meyer otrzymał Liście Dębowe do Krzyża Rycerskiego za wybitne dowodzenie atakiem12.

Dopiero około 22 lutego stało się jasne dla dowódców frontów i Stawki, że sytuacja, która wytworzyła się w rejonie Pawłogradu, jest niepokojąca, a kontratak sił niemieckich nie jest tylko akcją osłonową dla odwrotu za Dniepr. Nawet wtedy nie zdecydowano się na głęboką rewizję planów, a jedynie na ich lekką zmianę. Front Woroneski otrzymał zadanie zniszczenia krasnogradzkiego zgrupowa­nia wroga i odcięcia zaopatrzenia dla Korpusu Pancernego SS. Miała je wykonać 3 APanc i 69 A, tę ostatnią za­wrócono o 90 stopni, zmieniając jej kierunek ataku z za­chodniego na południowy. Rejon Krasnogradu zaczął więc przypominać bastion atakowany od zachodu, północy, a także częściowo od południa. 40 A przejęła częściowo sektor 69 A, jednak nie nakazano jej zaprzestania natarcia, co w sposób dramatyczny rozciągało jej szyki. Do ob­sadzenia blisko 120 km frontu Moskalenko miał sześć wykrwawionych dywizji piechoty i słaby korpus pancerny. 40 A parła na zachód, wchodząc w „pustkę” i była to droga donikąd. Przed jej frontem broniły się słabe siły osłonowe, a Niemcy zaczynali wzmacniać swe siły na obu skrzydłach armii. Sytuacja wojsk 40 A stawała się coraz bardziej

1 2 N i p ę , Last..., s. 187-188.

niebezpieczna. Fakt ten pogłębiany był brakiem jakichkol­wiek jednostek rosyjskich na północ od oddziałów Moska­lenki, gdyż 38 A nie nadążała za tempem natarcia pozo­stałych armii Frontu Woroneskiego.

Po 23 lutego grupa operacyjna Kempfa powoli oddawała teren, tracąc m. in. miasta Wałki, Ogulce i Nową Wodołagę, lecz jednostki sowieckie nie były w stanie poważnie zagrozić zwartości jej frontu obronnego. W razie potrzeby jednostki niemieckie dokonywały krótkich taktycznych odwrotów. Ataki rosyjskie włamywały się co prawda w szyki niemieckie, ale były szybko parowane kontratakami zmechanizowanych grup bojowych. Powodowało to stałą erozję sił sowieckich. Pewność dowódców niemieckich co do wykonania zadania postawionego przez Mansteina obrazuje fakt wycofania z frontu w dniu 24 lutego „Gros­sdeutschland” i skierowanie jej do Połtawy, gdzie miała odpocząć i najpóźniej do 4 marca zostać uzupełniona. Dywizja otrzymała drugi batalion pancerny i kompanię „Tygrysów”, więc jej pułk pancerny dysponował pełną siłą. Tak jak formacje SS pod dowództwem Haussera, „Grossdeutschland” była dywizją grenadierów pancernych tylko z nazwy, tak naprawdę będąc bardzo silną i elitarną dywizją pancerną.

Ciężkie walki toczyły się głównie w sektorze LSSAH, na którą nacierała 3 APanc Dietrich prowadził bardzo aktywną obronę, wykorzystując wysoką mobilność swojej dywizji. W dniu 25 lutego batalion rozpoznawczy LAH doniósł do sztabu o oddziałach sowieckiej 350 DP umac­niających się na przyczółku za rzeczką Bogotoja i licznej artylerii rozmieszczonej za piechotą. Dietrich nie chciał, żeby Rosjanie wybudowali solidną pozycję obronną, która mogła w przyszłości zagrozić jego dywizji, dlatego wydał Wunschemu rozkaz likwidacji przyczółka. Z rozpoznania wynikało, że w okolicy nie ma wrogich czołgów, więc maszyny niemieckie nie musiały obawiać się ataków

z flank. Oprócz I/SS Pz.Rgt. 1 w ataku uczestniczył batalion grenadierów. Wsparcie ogniowe zapewniły stukasy i samobieżne haubice 105 mm. Nalot bombowców nur­kujących, a następnie ostrzał artylerii, przycisnął do ziemi obrońców przyczółka, przez których linię obrony na pełnym gazie przejechał batalion pancerny Wünschego i popędził w kierunku odległych o około 5 km stanowisk sowieckiej artylerii. Jednocześnie piechotę sowiecką zaatakowali spie­szeni grenadierzy. Po szybkim zniszczeniu rosyjskiej ar­tylerii niemieckie czołgi zawróciły i we współpracy z włas­ną piechotą wybiły do nogi (nie brano jeńców) oddział broniący się na przyczółku. 350 DP straciła 900 zabitych, 47 dział ppanc. kalibru 45 i 76,2 mm, 10 haubic 122 mm oraz wiele innego sprzętu. Odzyskano również niemiecką haubicę 105 mm. Straty esesmanów wyniosły 5 zabitych i 14 rannych, a Wünsche otrzymał za tę akcję Krzyż Rycerski13.

Brak widocznych efektów natarcia spowodował, że Golikow rozkazał 40 A zintensyfikowanie działań w jej sektorze, dodatkowo nakazując wsparcie 69 A w ataku na Połtawę. Moskalenko skierował do ataku na swoim lewym skrzydle 309 DP i 5 KPancGw, które otrzymały zadanie zdobycia tego miasta we współdziałaniu z armią Kazakowa. Reszta jednostek 40 A była w trakcie przekraczania rzeki Psioł, gdzie utworzyła przyczółki. Na skrajnym prawym skrzydle armii trwały zmagania o miejscowość Sumy, będącą ważnym węzłem komunikacyjnym, który musiał być zabezpieczony ze względu na nienadążanie północnego sąsiada, czyli 38 A. Do jej zdobycia skierowano im­prowizowaną grupę szybką składającą się z nieposiadającej czołgów 20 BPancGw (z 5 KPancGw), 59 pcz, 4 pnczgw

13 N i p e , Last..., s. 196-197, 200. Warto zauważyć, że Wünsche niewątpliwie popełnił zbrodnię wojenną, na co wskazuje wysoka liczba zabitych i całkowity brak jeńców. Nie była to pierwsza ani ostatnia taka akcja żołnierzy niemieckich podczas bitwy charkowskiej.

oraz elementów 183 DP. Jednostki sowieckie nie były w stanie zdobyć Sum ze względu na silny i cały czas rosnący opór jednostek 2 A, które zaczynały przybywać w ten rejon — była to m.in. 332 DP. Zadania stawiane 40 A spowodowały, że związki armii rozchodziły się w rozbieżnych kierunkach, jej sektor ulegał ciągłemu rozszerzaniu, a luki na stykach z sąsiadami miały szerokość po około 50 km każda. Moskalenko w swoich wspo­mnieniach tak to komentuje:

„Cała seria rozkazów bojowych z nowymi dodatkowymi zadaniami, jakie posypały się na armię, postawiły jej Radę Wojenną, na czele której stał w tym czasie gen. mjr W. Bieński, sztab i wojska, w niezwykle trudnej sytuacji. Pas natarcia powiększał się z niewiarygodną szybkością. W ciągu pięciu dni przekroczył 200 km i teraz obejmował część pasa 38 A, cały pas 69 A, a po otrzymaniu zadania opanowania Połtawy — jeszcze część pasa 3 APanc.

W takich warunkach wojska 40 A zaczęły się dosłow­nie rozłazić. Siły jej zostały rozdrobnione na wykonanie poszczególnych zadań na szerokim froncie, skrzydła tak jak poprzednio nie były zabezpieczone. [...]

W składzie 40 A było wtedy sześć osłabionych w długo­trwałych walkach dywizji piechoty i jeden korpus pancerny. Nie można było myśleć o tym, żeby tymi siłami nacierać pomyślnie w tak szerokim czasie, a przy tym zabezpieczać styki na obu skrzydłach.

Również problem podciągania tyłów i uzupełniania zapasów żywności, furażu, amunicji i paliwa w tym czasie jeszcze bardziej się zaostrzył. Tyły armii bazowały na stacji kolejowej Wałujki, od której oddaliliśmy się jużo ponad 300 km. Transportu samochodowego do przewo­zów na takich odległościach nie wystarczało [...] Od­czuwaliśmy wielkie braki we wszystkim nieodzownym”14.

1 4 M o s k a l e n k o , Przed..., s . 651-652.

Do 28 lutego ofensywa Frontu Woroneskiego wygasła prawie całkowicie. Wszystkie armie Golikowa cierpiały z powodu niewystarczającego zaopatrzenia, co powodowało, że przestawały być wartościowymi formacjami bojowymi. Dodatkowo 3 APanc, 40 i 69 A cierpiały na brak uzupełnień sprzętowych i ludzkich, co jeszcze bardziej redukowało ich zdolności efekty wnej walki. M.in. z tych powodów jednostki sowieckie nie były w stanie przełamać niemieckiej obrony i tyły Korpusu Pancernego SS w rejonie Krasno- grad-Połtawa pozostały bezpieczne. Kontruderzenie na południu rozwijało się pomyślnie według planu Mansteina, a burzowe chmury zaczynały się gromadzić nie tylko nad Frontem Południowo-Zachodnim Watutina, ale i nad Fron­tem Golikowa.

KONTYNUACJA OFENSYWY NIEMIECKIEJ, 25-27 LUTEGO

Po zdobyciu Pawłogradu „Das Reich” ruszyła na wschód w kierunku Łozowej, napotykając silny opór resztek 41 i 58 DPGw. Od rana 26 lutego rozpoczęły się zacięte walki uliczne w tym mieście, będącym ważnym węzłem komu­nikacyjnym. W kierunku Łozowej ciążyły uciekające jed­nostki sowieckie. Rosjanie stawiali zacięty opór, wykorzys­tując do kontrataków czołgi, które jednak w środowisku miejskim nie były tak groźne jak na otwartych prze­strzeniach stepu; mimo to mogły być efektywną bronią, jeśli wykorzystywano je poprawnie. Motocykliści i grena­dierzy z pułku „Der Führer” i „Deutschland” oraz działa samobieżne z dywizyjnego batalionu „Das Reich” powoli zdobywały miasto, pokonując twardo walczących Rosjan, niszcząc do końca 25 lutego czternaście czołgów sowiec­kich. Walki były bardzo trudne dla niemieckich żołnierzy ze względu na niemożność użycia ciężkiej broni w zakresie umożliwiającym szybkie przełamanie oporu wroga, gdyż pozycje obu stron były bardzo blisko siebie. Każdy dom

i ulica musiały być zdobywane granatem, bagnetem, z pistoletem maszynowym w ręku.

„Totenkopf’ w kilku kolumnach atakowała w kierunku północno-wschodnim z celem odcięcia komunikacji 6 A z Frontem Woroneskim. Podkomendni Eickego natrafiali na coraz bardziej zdezorganizowane elementy 35 DPGw, 1 KPancGw i 267 DP, która z braku paliwa zniszczyła cały swój park samochodowy. Żołnierze rosyjscy stawiali słaby opór, a ich odwrót zaczynał przypominać paniczną ucieczkę. Jednak i Niemcy mieli swoje problemy z prowadzeniem działań zaczepnych; np. część żołnierzy „Totenkopf’ nie miała odpowiedniego doświadczenia oraz wystarczającej agresywności w takich okolicznościach, jakie miały miejsce podczas początkowej fazy kontrofensywy Mansteina. 3 SS Pz.Gren.Rgt. „Totenkopf’ pod dowództwem SS-Standarten- fuhrera Beckera, po odparciu sowieckiego kontrataku z udzia­łem czołgów, ociągał się z podjęciem dalszego ataku i tylko obecność dowódcy dywizji, który przyleciał samolotem łącznikowym Fiesler „Storch”, zmotywowała żołnierzy do wysiłku i pułk ruszył do dalszego natarcia.

15 DP podążała za dywizjami pancernymi SS, likwidując resztki oddziałów sowieckich pozostałe po ich przejściu. Dywizja ta spełniła jednocześnie zadanie zabezpieczenia sieci drogowej, po której płynęło zaopatrzenie dla Korpusu Pancernego SS. Tyły korpusu na północ od Pawłogradu pozostały jednak cały czas niepewne i część pododdziałów „Totenkopf’ musiała pozostać z tyłu za atakującymi na wschód kolegami, aby zapewnić bezpieczny przejazd kolumnom zaopatrzeniowym. Mimo wszystkich tych dzia­łań cały czas istniały przejściowe kłopoty z zaopatrzeniem w paliwo i amunicję — szczególnie dotyczyło to jednostek czołgów, które zużywały benzynę w ogromnych ilościach ze względu na zły stan dróg oraz panującą trudną pogodę.

W sytuacji braków zaopatrzeniowych i nacisków na kontynuowanie natarcia cenę za dalsze postępy ataku zapłacili

żołnierze. Po północy 25 lutego 6 Kompania z SS Pz.Rgt 3 otrzymała rozkaz nocnego wypadu rozpoznawczego w kie­runku Łozowej. Czołgiści „Totenkopf’ szczególnie odstawali poziomem wyszkolenia od swoich kolegów z dywizji czy z innych formacji SS i Wehrmachtu obecnych pod Char­kowem. Zdobycie doświadczenia okupili szczególnie dużymi stratami. 6 Kompania pod dowództwem SS-Hauptsturm- fiihrera Fritza Biermeiera nie dokończywszy uzupełnienia paliwa i amunicji, ruszyła na rekonesans, tuż przed świtem wychodząc na biegnące nasypem tory do Łozowej, gdzie natknęła się na T-34. Jeden z dowódców czołgów tak opisuje tę potyczkę:

„Totalnie się zgubiliśmy. Kiedy kierowca zauważył, że mamy prawie pusty bak, Biermeier zareagował ostro i szczeknął przez radio „Weiter fahren!” [Jechać dalej!]. [...] było około piątej rano. Przez wizjery patrzyliśmy na pokryty śniegiem step [...] Nagle zadrżeliśmy. Nasyp kolejowy stał się widoczny i w odległości 500-600 met­rów zobaczyliśmy mnóstwo czołgów T-34. Nie było czasu na myślenie, ponieważ zauważyliśmy, że Rosjanie strzelają do nas. Nerwowo czekałem na rozkaz do otwarcia ognia od dowódcy plutonu Ustfuhr. Offnera. Zamiast wydać rozkaz, Offner krzyczał przez radio „Biermeier twój czołg się pali!”.

Krzyknąłem do kierowcy, żeby jechał wzdłuż nasypu [...] W celowniku ujrzałem trzy T-34 odległe o mniej niż sto metrów, stojące bokiem do nas.

Nie czekając na rozkaz, zacząłem strzelać. Pierwszego T-34 trafiłem w wieżę. Drugi też zaczął się palić. Jego włazy się otworzyły. Załoga wyskoczyła i uciekła. Trafiłem również trzeci T-34. Tym razem jednak załoga nie opuściła czołgu. Mimo że się palił, T-34 skręcił w prawo i uciekł, tak jak reszta rosyjskich czołgów”15.

1 5 N ipę , Last..., s . 217.

Nie był to koniec „przygód” Biermeiera i jego kompanii, która poniosła w potyczce z T-34 znaczne straty. Na oszołomionych niemieckich pancemiaków z rozbitych czołgów, kręcących się po pobojowisku, ruszyła sowiecka kawaleria. Część esesmanów, która nie dość szybko schowała się pod czołgi, poległa od szabli, a część została wzięta do niewoli. Rosyjscy kawalerzyści zostali przego­nieni z pobojowiska seriami z czołgowych karabinów maszynowych.

26 lutego większość dywizji „Totenkopf’ zaangażowana była w oczyszczanie z Rosjan swojego rejonu działań, bowiem bardzo liczne jednostki sowieckie przebijały się na wschód, co całkowicie paraliżowało działania esesmanów. Dodatkowo pułk pancerny Leinera gdzieś się zgubił i nie można się było z nim skontaktować. Sfrustrowany Eicke ruszył swoim storchem na rozpoznanie, jednocześnie chcąc pogonić swoich żołnierzy do walki oraz znaleźć swoje czołgi. Hausser dość ostro oceniał działania „Totenkopf’, co nie mogło być bez wpływu na skłonnego do obrazy byłego szefa systemu obozów koncentracyjnych. Dokonując dwóch międzylądowań i rozmawiając z młodszymi ofice­rami, Eicke wyrobił sobie obraz sytuacji i około 16 nadleciał nad Artelnoje, gdzie spodziewał się znaleźć pododdziały pułku pancernego. Gwałtowny ogień przeciwlotniczy ot­worzony z sowieckich pozycji, których nie zauważył pilot i jego pasażerowie, był morderczy dla samolotu, który znajdował się na wysokości około 200 m. Storch z Eickem na pokładzie rozbił się blisko rosyjskich umocnień. Natych­miast wyruszyła wyprawa ratownicza, ale ze względu na silny ogień wroga tylko jeden trafiony wielokrotnie czołg z pułku pancernego był w stanie dotrzeć na odległość 15 m od wraku i jego załoga potwierdziła śmierć dowódcy dywizji. Dopiero następnego dnia zorganizowano wypad, dzięki któremu odzyskano ciało Eickego. Nowym dowódcą dywizji został SS-Standartenfiihrer Max Simon, który do

tej pory dowodził 1 SS Pz.Gren.Rgt. „Totenkopf’. W ciągu kilku dni 3 SS Pz.Gren.Rgt. „Totenkopf’ został przemia­nowany na 3 SS Pz.Gren.Rgt. „Theodor Eicke”16. 27 lutego dywizja „Totenkopf’ ruszyła wreszcie do przodu, osiągając wyznaczone cele, tj. przecięcie drogi z Łozowej na północ w kierunku Mieriefy.

Tego samego dnia bitwa o Łozową toczona przez „Das Reich” osiągnęła przesilenie. O ósmej rano pułk „Deutsch­land” rozpoczął atak mający na celu okrążenie miasta od wschodu. Poważny opór stawiły jednostki sowieckie okopane na nasypie kolejowym, którego tory prowadziły do Barwienko- wa. Szybko skoordynowana akcja lotnictwa, w tym stukasów oraz dział samobieżnych, które ogniem na wprost rozbiły gniazda oporu Rosjan, pozwoliła grenadierom SS na zdobycie nasypu. Jednostki sowieckie, zagrożone od północy przez atak „Totenkopf’, a od zachodu i południa przez „Das Reich”, zaczęły się wycofywać na północny wschód. Łozowa została oczyszczona do godziny szesnastej w dniu 27 lutego.

XXXXVIII KPanc atakował w kierunku północnym, zbli­żając się od południa do Łozowej. 6 DPanc została znacząco spowolniona przez opór 244 DP i pododdziałów 41 DPGw. Jednostki sowieckie broniły się na południowych podejściach do Łozowej. Spektakularny sukces osiągnęła natomiast 17 DPanc, której grupa bojowa przecięła linię kolejową Łozo- wa-Barwienkowo w okolicach stacji Burbulatowo i wyszła na tyły zgrupowania sowieckiego broniącego się przed atakiem „Das Reich” i 6 DPanc. Dowódca dywizji, generał F.M. von Senger und Etterlin, tak opisuje efekty swojego natarcia:

16 Czytelnik może czuć się skonfudowany numeracją pułków grenadie­rów pancernych w' dywizji „Totenkopf’. W czasie bitwy charkowskiej w składzie SSTK walczyły 1 i 3 SS Pz.Gren.Rgt. „Totenkopf’, w czasie walk przemianowano 3 pułk na „Theodor Eicke”. Dopiero przed bitwą kurską ujednolicono numerację pułków w dywizji i od tej pory nazywały się one 5 SS Pz.Gren.Rgt. „Totenkopf’ i 6 SS Pz.Gren.Rgt. „Eicke” — LSSAH miała pułki grenadierów o numerach 1 i 2, a „Das Reich” 3 i 4.

„Nasz atak wprowadził nas głęboko w masę uciekających jednostek sowieckich. Obserwowałem długie kolumny Rosjan rozbijane przez ataki stukasów. Następnie kilka moich czołgów rozjeżdżało niedobitki. [...] Droga była zablokowana opuszczonymi przez załogi samochodami pancernymi, końskimi wozami, rannymi i zabitymi żoł­nierzami oraz końmi. Trudno było tamtędy przejechać”17.

„Rozjechane” przez 17 DPanc jednostki sowieckie należały do 195 DP, której sztab szczególnie mocno ucierpiał w starciu z Niemcami, oraz elementy 3 KPanc. Niemcy zdobyli bądź zniszczyli w tym starciu trzy czołgi, dwanaście samochodów pancernych, dwa działa ppanc., osiem dział plot., dziesięć moździerzy i sześćdziesiąt ciężarówek18.

XXXX KPanc kontynuował w dniu 25 lutego atak szerokim frontem w kierunku Barwienkowa, gdzie napotkał silny opór elementów 38, 44 i 52 DPGw oraz pozostałości po grupie Popowa. Odpowiedzialność za ten sektor ponosiła 1 AGw, która pchała w ten rejon wszystkie dostępne jednostki, osłabiając przez to swoją lewą flankę i częściowo centrum. Wykorzystali to Niemcy, którzy włączyli do ofensywy III KPanc i XXX KA. XXXX KPanc odbił Barwienkowo, nacierając czołowo 11 DPanc, jednocześnie próbując oskrzydlić miasto z dwu stron oddziałami DGPanc SS „Wiking” i 7 DPanc. Dowódca 1 AGw, nie chcąc dopuścić do okrążenia swoich sił, wydał wszystkim jedno­stkom swojej armii rozkaz odwrotu za Doniec. Raporty 1 APanc mówią o nieoczekiwanym załamaniu się obrony sowieckiej wokół Barwienkowa i bezładnej ucieczce Rosjan na wschód. Niemieckie formacje pancerne przechwyciły uciekające kolumny rosyjskich czołgów i zniszczyły większość z czterdziestu pięciu czołgów wroga, o jakich raportował XXXX KPanc w okresie

17 G l a n t z , From..., s. 136-137.18 Tamże, s. 137.

25-27 lutego. Wtedy to dokończono niszczenia grupy mobilnej Popowa, zadając jej ostateczny cios. Prawe skrzydło kontrofensywy Mansteina wykonało swoje zada­nie, odtwarzając linię obronną na Dońcu Siewierskim, chociaż ostatnie walki związane z likwidacją sowieckich przyczółków w sektorze XXXX i III KPanc oraz XXX KA skończyły się między 3 a 5 marca.

25 lutego oraz dwa następne dni były przełomowe dla kontrofensywy Mansteina rozpoczętej sześć dni wcze­śniej. Opór Rosjan w rejonie Łozowej i Barwienkowa został złamany, a jednostki sowieckie powoli traciły swoją spoistość ze względu na poniesione straty i szybkie tempo natarcia niemieckich jednostek pancernych. Na zachód i południe od Łozowej wytworzyły się dwa małe kotły, których Niemcy nie byli w stanie zniszczyć ze względu na niskie stany bojowe piechoty w swoich dy­wizjach. Z powodu trwającej zimy i niskich temperatur żołnierze niemieccy starali się nocować pod dachem, a nie w polu. Umożliwiło to sowieckim rozbitkom prze­bijanie się do swoich linii, bardzo często kosztem po­rzucenia ciężkiego sprzętu.

4 i 1 APanc działały korzystając z silnego wsparcia Luftwaffe, która zdobyła się na bardzo duży wysiłek, osiągając 1000 wylotów dziennie w drugiej połowie lutego i w marcu, w porównaniu do 350 w styczniu. 4 Flota Powietrzna Richtofena posiadała w połowie lutego około 950 samolotów, czyli 53% niemieckich sił powietrznych w Rosji. Dodatkowo były to maszyny latające najnowocześ­niejszych typów. Richtofen zgrupował swoje bombowce w okolicach Zaporoża, a samoloty szturmowe i myśliwce podzielił na trzy grupy. Pierwsza z nich stacjonowała w Połtawie za grupą operacyjną „Kempf’, druga w Dniep- ropietrowsku, wspierając armię Hotha, a trzecia w Stalino w sektorze 1 APanc19.

19 E.F. Z i e m k e , From Stalingrad to Berlin, s . 92-93.

„Totenkopf’ i „Das Reich” po oczyszczeniu Łozowej przygotowywały się wieczorem 27 lutego do uderzenia na północ w kierunku Charkowa. Dywizje XXXXVIII KPanc osiągnęły spoiy sukces, nacierając w kierunku północnym i północno-wschodnim i wychodząc 28 lutego nad Doniec w okolicach Izjum. Tego samego dnia korpus zmienił oś ataku i skierował swoje natarcie na północny zachód, aby pozostać w kontakcie z Korpusem Pancernym SS.

Wszystkie niemieckie dywizje toczyły nieustającą walkę na całej głębokości swych ugrupowań z dziesiątkami, a nawet setkami niewielkich pododdziałów sowieckich, starających się uciec przed niewolą lub śmiercią. Walki te, prowadzone przecież przez całą dobę, wyczerpywały żoł­nierzy Wehrmachtu i SS. Stany bojowe niektórych dywizji pancernych osiągnęły alarmujące poziomy; np. 17 DPanc liczyła 27 lutego 1840 żołnierzy, 13 dział, 6 czołgów i 10 samobieżnych dział ppanc20.

W końcu, po prawie tygodniu trwania niemieckiej kontrofensywy, Front Południowo-Zachodni i Stawka zdały sobie sprawę z rozmiarów klęski. 27 lutego Watutin wydał rozkaz odwrotu wszystkich zdolnych do tego jednostek za Doniec Siewierski. Niemcy nie przekroczyli linii rzeki, gdyż lód na niej nie był już w stanie utrzymać ciężkiego sprzętu oraz dlatego, że koncentrowali się już na drugiej fazie swojej ofensywy — odbiciu Charkowa!

KLĘSKA 3 APANC, 28 LUTEGO-5 MARCA

3 APanc przekazano pod dowództwo Watutina 28 lutego i nakazano jej atak na południe w celu ratowania resztek 6 A uciekającej na północ z rejonu Łozowej— tym samym wydając na nią wyrok śmierci, którego

20 G1 ant z, From..., s. 140. Stan dywizji pancernej Wehrmachtu powinien wynosić według oficjalnych etatów około 15-17 000 żołnierzy, 150-200 czołgów, 36 haubic.

egzekutorem został działający już w pełnej sile trzech dywizji (LSSAH, SSDR, SSTK) Korpus Pancerny SS. Armia ta otrzymała rozkaz dotyczący uderzenia na połu­dnie i zniszczenia Korpusu Pancernego SS. Rybałko miał przekazać swój sektor naprzeciwko Grupy Operacyjnej „Kempf’ z częścią znajdujących się tam dywizji piechoty 69 A. Główne siły 3 APanc miały się skoncentrować do 1 marca w rejonie Kegiczewki, a 2 marca rozpocząć atak. Maszerując na południe, armia wystawiła swoją zachod­nią flankę na atak LSSAH, której obronę starała się bez sukcesu przełamać w ciągu kilkunastu poprzednich dni; wpadła przy tym frontalnie na SSTK, a jej wschodnią flankę momentalnie przeskrzydliła „Das Reich”.

Zachowanie Stawki i dowódcy Frontu Południowo- -Zachodniego wobec 3 APanc gen. Rybałki wydaje się być kompletnie niezrozumiałe. Armia była przecież całkowicie wyczerpana toczonymi bez przerwy od połowy stycznia walkami; na stanie miała ledwie pięćdziesiąt czołgów, a jej piechota była wykrwawiona. Dodatkowo armia cierpiała na brak zaopatrzenia i wsparcia artyleryjskiego, gdyż więk­szość dział została daleko z tyłu. Dowódcy sowieccy liczyli widocznie na to, że Niemcy musieli być jeszcze bardziej wyczerpani niż ich własne jednostki. Kolejnym czynnikiem, którego pod uwagę nie wzięli dowódcy Frontu Woroneskiego i Południowo-Zachodniego oraz przedstawi­ciele Stawki, było całkowite panowanie Luftwaffe w powiet­rzu. Koncentracja 3 APanc, wiążąca się przecież z prze­mieszczeniem jednostek sowieckich na znaczne odległości, musiała zostać zauważona — czyli odpadał czynnik za­skoczenia. Chaos w dowództwie sowieckim oddaje również fakt, iż nie potrafiło ono odpowiednio ocenić sił, którymi dysponował Manstein, mimo że kontrofensywa niemiecka trwała od ponad tygodnia.

Co ciekawe, pozostałe armie Frontu Woroneskiego uczestniczące w „Gwieździe” miały kontynuować swoje

natarcie: 69 A w kierunku Połtawy, a 40 A w trzech kierunkach operacyjnych. Kazakow zapytał oficjalnie swo­jego dowódcę Frontu o dalszy sens ataku na wschód. Sarkastyczna odpowiedź była następująca:

„Do Dniepru pozostaje jeszcze 300-350 km, a do roztopów pozostaje jeszcze 30-35 dni. Sami wyciągnijcie z tego wnioski i dokonajcie odpowiednich obliczeń. Golikow”21.

1 marca 15 KPanc oraz towarzyszące mu dywizje piechoty skoncentrowały się częściowo, po trudnym i dłu­gim nocnym marszu, w rejonie Kegiczewki. Następnego dnia miał dołączyć do nich 12 KPanc. Natarcie mające nastąpić 2 marca zostało przełożone o jeden dzień, gdyż nie udało się zgromadzić odpowiednich ilości zaopatrzenia (w tym paliwa), głównie ze względu na dużą aktywność Luftwaffe. Niemieckie rozpoznanie powietrzne prawidłowo i szybko wykryło relokację jednostek sowieckich. Począt­kowo dowódcy Wehrmachtu byli zdezorientowani prze­grupowaniem Rosjan, gdyż część jednostek uciekała na północ (6 A), a część przemieszczała się na południe (3 APanc). Jednak szybko dowódca Korpusu Pancernego SS otrzymał zadanie zniszczenia wojsk rosyjskich, które same wchodziły w potrzask.

Pierwszym sygnałem ostrzegawczym dla Rosjan były ciężkie walki obronne toczone z pododdziałami LSSAH już od 1 marca w rejonie na północ od Kegiczewki przez6 KKawGw, który miał osłaniać od północy i wschodu koncentrację 3 APanc. Dywizja Dietricha miała jednak problemy z odpowiednio szybką koncentracją do natarcia w kierunku wschodnim, ze względu na zły stan dróg. Błoto znacząco spowalniało ruch ciężarówek przewożących grena­dierów i zaopatrzenie, a czołgi psuły się w alarmujących

21 E r i c s s o n , The road to Berlin, s. 55 — Golikowowi chodziłoo oddalenie od Dniepru bezpośrednio na zachód od jego sił, czyli w kierunku Kijowa.

ilościach. Manstein był bardzo niezadowolony z wolnego tempa koncentracji „Leibstandarte”, jednak Kempf w pełni usprawiedliwił Dietricha warunkami pogodowymi i złą sytuacją drogową.

Drugim sygnałem ostrzegawczym zlekceważonym przez Rosjan powinny być postępy działającej na skrajnym prawym skrzydle Korpusu Pancernego SS dywizji „Das Reich”. Już 1 marca esesmani ruszyli do ataku, starając się przeprowadzić koncentrację przed świtem, kiedy mróz zestalał drogi, co umożliwiało efektywne manewrowanie pododdziałami. Grupa bojowa Harmela stworzona wokół dowodzonego przez niego pułku „Deutschland”, nie napo­tykając poważnego oporu, posuwała się w kierunku pół­nocnym. W szpicy ataku znajdowała się 16/„Deutschland”22 pod dowództwem SS-Hauptsturmführera Heinza Machera, której żołnierze usadowili się w roli desantu na samo­chodach pancernych i marderach. Harmel, jak większość dowódców niemieckich, dowodził z frontu, będąc często obecnym wśród atakujących żołnierzy. Macher tak oto wspomina jedną z takich sytuacji:

„Moja kompania była w szpicy ataku, a walki o kolejną miejscowość na naszej trasie natarcia zmusiły nas do ciężkich starć ulicznych. Obrstufr. Harmel towarzyszył mi w nich i wkrótce wykorzystaliśmy wszystkie posiadane przez nas granaty. Najbliższy pojazd znajdował się w od­ległości 50 m od nas i nie mieliśmy szansy dotrzeć do niego, bo nikt nie mógł nas osłonić ogniem. Tnni żołnierze prowadzili walkę z własnymi przeciwnikami. Dowódca pułku i ja byliśmy sami. W kraterze po wybuchu pocisku, w odległości nie większej niż 5 m od nas, broniło się odważnie dwóch Rosjan, którzy walczyli o swoje życie.

22 16./„Deutschland” — czyli kompania saperów (pionierów sztur­mowych) pułku. Pułki SS do 1944 roku miały w swojej strukturze (poza kompaniami w batalionach) trzy dodatkowe kompanie, tj. rozpoznawczą, saperów i przeciwpancerną.

Harmel i ja musieliśmy działać szybko. Każdy z nas rzucił w kierunku wroga bryłę ziemi czy lodu. Rosjanie oczywiście pomyśleli, że rzucamy granaty, i schowali się. Skoczyliśmy do przodu i po krótkiej walce rozbroiliśmy ich... Na mój komentarz, że dowódca pułku nie powinien walczyć jak prosty żołnierz, Harmel odpowiedział «Zrobię wszystko, żeby otrzymać odznakę za walkę wręcz»”23.

Po dotarciu do miejscowości Aleksiejewka grupa bojo­wa Harmela skręciła na zachód i dotarła do nasypu kolejowego, który prowadził do Bereki, gdzie ponownie skręciła na północ. Wzdłuż torów znajdowała się zwykła droga, której dobry stan umożliwił Niemcom szybkie posuwanie się do przodu. Pułk „Der Führer”, atakujący równolegle na lewo od pułku „Deutschland”, też nie napotkał 1 marca poważniejszego oporu sowieckiegoi osiągnął duże tempo natarcia. Żołnierze „Das Reich” zaczynali na swojej drodze napotykać jednostki 3 APanc, które nie stawiały zdecydowanego oporu, a jedynie starały się opóźniać działania esesmanów. Wieczorem 1 marca grenadierzy SS-Obersturmbannführera Otto Kuma zaata­kowali od południa Jefremowkę, której nie byli w stanie zdobyć. W ciągu następnych dwóch dni rozgorzała wokół tej miejscowości zażarta bitwa między esesmanami z pułku „Der Führer” i elementami „Leibstandarte” a 6 KKawGw. Sowieccy kawalerzyści stawili twardy opór, po raz kolejny już udowadniając swoją wysoką wartość bojową. Starali się oni utrzymać otwartą drogę ucieczki dla swoich towarzyszy z 3 APanc. Po walkach o Jefremowkę6 KKawGw przestał istnieć, choć jego niedobitki przedo­stały się do nowej linii obrony tworzonej przez Rybałkę na zachód i południe od Charkowa.

W centrum Korpusu Pancernego SS nacierała dywizja „Totenkopf’. Szlak jej natarcia prowadził na północ

23 J. L u c a s, Das Reich, s. 95.

wzdłuż doliny rzeki Orzeł. Głównym problemem, z jakim zmagali się żołnierze, był bardzo zły stan dróg i słabe mosty, które nie mogły utrzymać ciężaru wozów bojo­wych. Batalion saperów dywizji pod dowództwem SS- Sturmbannfiihrera Maxa Seelę przez cały dzień 1 marca naprawił dwa mosty i poprawiał nawierzchnię dróg, utwardzając je wszystkimi możliwymi metodami. Grupy bojowe „Totenkopf’ trafiały co jakiś czas na pododdziały sowieckie, które w większości nie stawiały oporu i ucieka­ły na północ, będąc prawdopodobnie zbyt zaskoczone, aby efektywnie się bronić. Pod koniec dnia elementy pułku Bauma (1 SS Pz.Gren.Rgt. „Totenkopf’) dotarły do celu swego natarcia — wsi Niżnyj Orzeł. Ku swojemu zdziwie­niu odkryły, że w osadzie znajduje się bateria Flaku. Nigdy nie wyjaśniono, w jaki sposób artylerzyści obsługujący działa przeciwlotnicze znaleźli się w takim miejscu, będącym od długiego czasu na tyłach wojsk sowieckich. W pewnym stopniu oddaje to rzeczywistą sytuację w rejo­nie walk, gdzie niskie gęstości operacyjne zaangażowa­nych z obu stron wojsk doprowadzały do tego, że linia frontu była czasami ekstremalnie płynna.

Mimo zapadającego zmierzchu I/„Totenkopf’ (gep.) SS-Hauptsturmfiihrer Redera kontynuował swoje natarcie i w nocy zdobył stację kolejową leżącą na północ od Kegiczewki. Między oddziałami SSTK a „Leibstandarte” pozostała tylko kilkukilometrowa „dziura”. Los rosyjskiego15 KPanc został tym samym prawie przypieczętowany.

Uderzenie armii Rybałki, które miało rozpocząć się rankiem 3 marca, w ogóle się nie zaczęło, gdyż nieliczne czołgi (oba korpusy pancerne miały ich razem około 30)i przerzedzona poprzednimi walkami piechota wpadły już2 marca na maszerujących na północ i gotowych do walki esesmanów z „Totenkopf’, będąc jednocześnie okrążanymi przez „Leibstandarte” i „Das Reich”. 3 APanc przeszła do obrony i zaczęła walczyć o przeżycie, szczególnie że

w tym samym dniu atak na wschód kontynuowała dywizja LSSAH, która połączyła się z „trupimi główkami” na północ od Kegiczewki w Jefremowie — odcinając główne siły 15 KPanc. W tym samy czasie druga Grupa bojowa „Leibstandarte” miała połączyć się z „Das Reich” jeszcze dalej na północ od Jefremowki, okrążając 12 KPanc. Korpus ten po całodniowych walkach przyjął obronę okrężną. Plan niemiecki zakładał stworzenie dwóch kotłów, czyli natychmiastowe rozcięcie ugrupowania 3 APanc na dwie części.

W pełnej desperacji, zdając sobie sprawę z fatalnego położenia swoich jednostek, Rybałko wydał swoim od­działom rozkaz przebijania się z okrążenia na północ i północny wschód. 15 KPanc i towarzyszące mu dywizje piechoty nie były w stanie wykonać tego rozkazu ze względu na okrążenie przez znacznie silniejsze i dys­ponujące większą siłą ognia jednostki SS. Złą sytuację pogłębiła śmierć w dniu 3 marca dowódcy korpusu pancer­nego gen. mjr. Kopcowa, przez którą zawaliła się cała struktura dowodzenia w powstającym kotle. Tylko 12 KPanc był w stanie zareagować na rozkaz dowódcy armiii w ciągu następnych trzech dni grupy rozbitków dotarły do linii sowieckich w okolicach Okoczeje, pozostawiając po drodze cały swój ciężki sprzęt, łącznie z czołgami.

Likwidację kotła utrudniała Niemcom zła sytuacja za­opatrzeniowa dywizji SS, spowodowana fatalnym stanem dróg oraz trzydniową zamiecią śnieżną, która zaczęła się2 marca i co jakiś czas zmieniała się w marznący deszcz24. Rosjanie próbowali wszystkimi siłami przebić się z kotłów do własnych linii. Raporty niemieckie mówią o „dzikich próbach przebicia się”, czy „fanatycznych atakach”. Wiele kolumn uciekinierów przechwytywały i niszczyły zmecha­nizowane oddziały niemieckie — głównie rozpoznawcze,

24 J. L u c a s, Das Reich, s. 95; N i p e, s. 257.

gdyż dysponowały one bardzo wysoką mobilnością i siłą ognia. Powtórzyła się sytuacja z walk wokół Łozowej i Pawłogradu, kiedy grupy sowieckich żołnierzy przebijające się do swoich linii przemieszczały się w nocy na tyłach dywizji SS, często paraliżując dostawy i zmuszając eses­manów do walki przez okrągłą dobę. „Totenkopf’ zmuszona była do tworzenia improwizowanych grup bojowych z od­działów tyłowych, aby bronić swych linii zaopatrzeniowych.

Do 5 marca dwa korpusy pancerne (12 i 15) oraz trzy towarzyszące im dywizje piechoty (111, 184 i 219) zostały zniszczone w kotle wokół Kegiczewki. Niszczeniem jedno­stek sowieckich zajmowała się głównie dywizja „Totenkopf’, co zwolniło dwie pozostałe formacje Korpusu Pancernego SS z obowiązku oczyszczenia kotła, umożliwiając im dalsze działania zaczepne. Ze względu na dość mały obszar, na którym toczona była bitwa, jednostki niemieckie osiągnęły spore gęstości taktyczne, przez co, w prze­ciwieństwie do poprzednich walk, niewielu żołnierzom sowieckim udało się przebić do swoich linii. Dramatyczną sytuację próbował cały czas ratować gen. Rybałko, sta­rający się stworzyć nową linię obronny pomiędzy miastami Nowa Wodołaga i Ochoczeje. Stawka i dowódca Frontu wysłali 3 APanc posiłki w postaci 253 BP, 179 (liczącej24 czołgi T-34 i T-70) i 195 BPanc, 25 DPGw, i silnego, bo liczącego około 900 żołnierzy batalionu czechosło­wackiego dowodzonego przez płk. Ludwika Swobodę25.

PODSUMOWANIE PIERWSZEJ FAZY KONTROFENSYWY NIEMIECKIEJ, 19 LUTEGO-3 MARCA

Bitwa, jaka rozegrała się w ostatniej dekadzie lutego i pierwszych dniach marca, była olbrzymim sukcesem dla GA „Południe”. Ciągły kryzys, który trwał od rozpoczęcia

25 G l a n t z , From..., s. 191-193.

przez Rosjan ofensywy pod Stalingradem, został w końcu zażegnany. Niezwykle trudna sytuacja wojsk niemieckich w połowie lutego, kiedy stracono Charków, 1 AGw doko­nała rajdu na Krasnoarmiejskoje, a 6 A parła w kierunku Dniepru, pogłębiana była przez ciężką sytuację Grupy Operacyjnej „Hollidt” walczącej nad Miusem. A jednak umiejętności planistyczne i dowódcze Mansteina oraz wytrzymałość jednostek niemieckich pozwoliły feldmar­szałkowi w ciągu dwunastu dni diametralnie zmienić sytuację na froncie.

Przejście Wehrmachtu do kontrofensywy było tak za­skakujące dla Armii Czerwonej, że szybko spowodowało demoralizację żołnierzy sowieckich, którzy zostali zaata­kowani przez silnego i bardzo mobilnego wroga w momen­cie, kiedy uważali go już za pokonanego i słabego. Efektem tego ataku, który zwiększał załamanie Rosjan, były braki w zaopatrzeniu ich jednostek bojowych oraz niewystar­czająca liczba jednostek naprawczo-remontowych. Armie frontów Woroneskiego i Południowo-Zachodniego w mo­mencie rozpoczęcia ofensywy były w odległości 200-250 km od swoich baz zaopatrzeniowych, oddalając się na jeszcze większy dystans w toku działań bojowych. Wy­krwawione jednostki piechoty nie otrzymywały odpowied­niej ilości uzupełnień, a korpusy pancerne cierpiały na permanentny brak czołgów i zaopatrzenia do nich.

Główną siłą uderzeniową Mansteina był Korpus Pancerny SS i znajdujące się w nim trzy dywizje Waffen-SS. Spełniły one pokładane w nich nadzieje, chociaż początkowo „Toten­kopf’ miała pewne problemy z dostosowaniem się do szybkiego stylu prowadzenia działań wymaganego przez Haussera i Hotha. Główną przyczyną kłopotów dywizji Eickego był niewątpliwie bardzo krótki okres odpoczynku i reorganizacji, na jaki pozwolono dywizji po wycofaniu jej z Demiańska. Pozostałe formacje Haussera miały dużo więcej czasu na szkolenie, były więc początkowo bardziej efektywne.

Wyniki osiągnięte przez GA „Południe” w okresie 19 luty-3 marca były więcej niż zadowalające. Zniszczono dużą część trzech armii przeciwnika (1 AGw, 6 A i 3 APanc) oraz frontowej grupy mobilnej gen. M. Popowa. Dodatkowo Sowieci musieli wycofać się za Doniec Siewierski w pasie działań Watutina, co dawało Niemcom szansę na zbudowanie linii obronnej przed działaniami w okresie wiosenno-letnim 1943 roku w oparciu o dużą przeszkodę wodną.

Dramat Armii Czerwonej jeszcze się nie zakończył, gdyż kontrofensywa Mansteina wkraczała właśnie w swoją drugą fazę, której celem było odzyskanie Charkowa i po­bicie wojsk Frontu Woroneskiego gen. Golikowa.

Rozdział VIIKONTROFENSYWA NIEMIECKA — FAZA DRUGA, CHARKÓW

UDERZENIE NA CHARKÓW, 3-9 MARCA

Po zniszczeniu rdzenia 3 APanc, czyli 12 i 15 KPanc, w kotle wokół Kegiczewki, inicjatywa spoczywała cał­kowicie w rękach niemieckich. Manstein tak opisuje sytuację w GA „Południe” około 3 marca:

„Po odzyskaniu inicjatywy, dzięki zwycięstwu między Dońcem a Dnieprem, GA „Południe” rozpoczęła uderzenie przeciwko Frontowi Woroneskiemu — tj. jednostkom wroga znajdującym się w rejonie Charkowa [...] Zamiarem było zaatakowanie przeciwnika od strony jego południowej flanki, z celem jej zrolowania, bądź — jeśli byłoby to możliwe — zaatakowaniem tyłów przeciwnika od wschodu. Naszym celem nie był Charków, ale pokonanie lub znisz­czenie sił wroga znajdujących się w tym rejonie”1.

Zadania postawione 4 APanc jeszcze 28 lutego przez Mansteina nie zostały zmienione. Cały czas trwało oczysz­czanie z Rosjan kotła w rejonie Kegiczewki, co zajmowało

1 M a n s t e i n , Lost..., s . 433.

główne siły „Totenkopf’ i liczne pododdziały pozostałych dywizji SS. Dowódca „Totenkopf’ Max Simon rozkazał SS-Hauptsturmfiihrerowi Walterowi Rederowi stworzenie grupy bojowej w oparciu o dowodzony przez niego batalion wyposażony w transportery opancerzone (I/„Totenkopf’ (gep.)) i jak najszybsze złamanie oporu Rosjan. W skład Kampfgruppe weszły również bateria dział pancernych, samobieżne zestawy plot. oraz grupa grenadierów z pułku „Eicke”. 4 marca Reder ruszył i do końca dnia zgniótł opór wroga w kotle, za swoją akcję otrzymując już 3 kwietnia Krzyż Rycerski. We wniosku odznaczeniowym Max Simon wyliczył ilość sprzętu sowieckiego zniszczonego bądź zdobytego przez dywizję w okresie 1-4 marca. Było to 13 czołgów, 72 działa, bateria dział płot. i ponad trzysta różnych pojazdów.

Korpus Pancerny SS zgodnie z rozkazami otrzymanymi jeszcze 28 lutego miał kontynuować swoje natarcie w kie­runku północnym. 4 marca tylko część pułku „Der Fiihrer” ruszyła na północ; reszta dywizji i korpusu nie mogła atakować ze względu na stan dróg i walki z oddziałami sowieckimi znajdującymi się na ich zapleczu. II/„Der Führer” dowodzony przez SS-Obersturmbannfuhrera Syl­westra Stadlera został wzmocniony baterią dział plot. kalibru 88 mm, zamiast batalionem artylerii, który nie był w stanie dotrzeć na czas do miejsca koncentracji; dotarł w rejon Ochoczeje. Esesmani wdali się w ciężką walkę z elementami 62 DPGw wzmocnionymi kilkoma czołgami. Wsparcie 88 okazało się niezawodne, zarówno podczas zdobywania miasta, które szybko okrążono, ale również podczas odpierania rosyjskich kontrataków, które miały uwolnić okrążonych gwardzistów. Dowódca 4 APanc, zdając sobie sprawę z trudnej sytuacji wojsk Haussera, dał im cały następny dzień na oczyszczenie tyłów z rozbitków sowieckich oraz na przemieszczenie się na pozycje wyj­ściowe do ataku na Charków. „Totenkopf’ po oczyszczeniu

kotła wokół Kegiczewki miał się skoncentrować na tyłach „Das Reich” i „Leibstandarte”.

Hoth rozkazał XXXXVIII KPanc przemieścić się w re­jonie Ochoczeje — czyli na prawe skrzydło Korpusu Pancernego SS — w celu wspólnego natarcia na północ. Już rankiem 4 marca elementy 11 DPanc nawiązały kontakt z pododdziałami „Totenkopf’. Skład XXXXVIII KPanc uległ zmianie; na miejsce wyniszczonej dotych­czasowymi walkami 17 DPanc wprowadzono wspomnianą już 11 DPanc, która do tej pory stanowiła część XXXX KPanc. W korpusie walczyły więc dwie dywizje pancerne— 6 i 11. Ta ostatnia dywizja była bardzo dobrze wyposażona w czołgi, bo posiadała ich 43 — 36 Panzer III (w tym 7 z krótkolufową armatą 75 mm — typ Panzer IIIN) i 7 Panzer IV z długolufowymi armatami 75 mm2.

Dowódca 4 APanc wprowadził na prawo od XXXXVIII KPanc LVII KPanc, który składał się z 15 DP i 17 DPanc. Zadaniem nowo wprowadzonego korpusu było zabezpie­czenie wschodniego skrzydła ataku na Charków oraz ograniczona akcja zaczepna, mająca zepchnąć oddziały sowieckie za Doniec Siewierski.

Stan dywizji pancernych SS był różny. Największe problemy ze stanem technicznym swoich pojazdów miała „Das Reich”. Przybyła ona najwcześniej w rejon Charkowa i od ponad miesiąca toczyła ciężkie walki, dokonując przy tym bardzo długich przemarszów. 3 marca „Das Reich” posiadała tylko osiem czołgów Panzer III, jednak jej wyposażenie w środki przeciwpancerne było bardzo dobre, gdyż dywizja miała na stanie 28 dział ppanc. o kalibrze 50 mm, 16 o kalibrze 75 mm (część z nich była samobieżna) i osiem zdobycznych, sowieckich dział ppanc. o różnych kalibrach. „Totenkopf’ posiadała 64 czołgi, z czego 42

2 N i p ę , Last..., s. 280.

Panzer III (dodatkowych 17 było w różnej fazie napraw),16 Panzer IV i 6 „Tygrysów”. Poza tym dywizja posiadła16 dział pancernych (StuG III) i 47 dział ppanc. o kalibrze 50 i 75 mm, z czego część była samobieżna. Nie dziwi wysoki stan czołgów i broni ciężkiej, „Totenkopf’ przybyła bowiem w rejon Charkowa jako ostatnia i krótko uczest­niczyła w walkach. Jeszcze więcej wozów pancernych miała „Leibstandarte”, bo aż 74, z czego 7 stanowiło Panzer II, używane do działań rozpoznawczych lub zabez­pieczenia tyłów, a 21 było czołgami dowodzenia (Befehl- wagen)3. Reszta, czyli 46 czołgów były to Panzer III, IV i „Tygrysy”. Dość wysoki stan wozów pancernych w „Leib­standarte” wynikał z tego, że nie była ona włączona w działania zaczepne korpusu Haussera i była w stanie dokonać remontów oraz przeglądów swoich czołgów, prowadząc ograniczone działania obronne w ramach kor­pusu „Raus”4.

Do ataku 4 APanc miała dołączyć grupa operacyjna Kempfa, która do tej pory pozostawała w defensywie. Jej zadaniem było związanie frontalnym atakiem 69 A Kaza- kowa na zachód od Charkowa, co mogło w późniejszym terminie umożliwić jej zniszczenie. Kempfowi podlegał tylko korpus „Raus” i to on miał wykonać zadanie postawione przez dowódcę grupy operacyjnej. Główną siłą, którą dysponował gen. Raus, była odświeżona i uzupełniona dywizja „Grossdeutschland” oraz pułk SS „Thule”.

Rankiem 6 marca 4 APanc w składzie Korpusu Pancer­nego SS, XXXXVIII i LVII KPanc ruszyła na północ

3 Wysoka liczba czołgów dowódczych wynika prawdopodobnie z tego, że Dietrich chciał ukryć jakieś dodatkowe czołgi, które wpadły mu w ręce. Niemożliwa jest bowiem sytuacja, w której nawet tak elitarna dywizja jak LSSAH posiadałaby tyle tych specjalistycznych wozów bojowych. W momencie wyruszenia do Charkowa w styczniu 1943 r. każda z dywizji SS posiadała 9 befehlwagenów.

4 N i p ę , Last..., s. 257.

i północny wschód. „Totenkopf’ zakończyła niszczenie wojsk sowieckich w kotle kegiczewskim i zaczęła prze­grupowanie, które miało wyprowadzić ją w okolicę Wałek. Dywizja poruszała się przez strefę tyłową „Leib- standarte” i 7 marca była gotowa do wykonania swego zadania, czyli ochrony zachodniego (lewego) skrzydła Korpusu Pancernego SS.

„Das Reich” nacierała wzdłuż linii kolejowej na Nową Wodołagę, gdzie natknęła się na 253 BP i 195 BPanc. Szturm miasta przeprowadził pułk „Deutschland” pod dowództwem Harmela wspierany przez stukasy, nieliczne czołgi i 88-ki, które z dalekiego dystansu rozbiły nie mniej niż sześć maszyn wroga. Oczyszczanie Nowej Wodołagi trwało całą noc i skończyło się 7 marca rano. Wtedy też przybył do miasta pułk „Der Fiihrer” i w pełni już skoncentrowana dywizja mogła kontynuować natarcie.

LSSAH nacierała na lewo od „Das Reich” w kierunku na Wałki i obchodziła Nową Wodołagę od zachodu. W szpicy ataku znajdował się oczywiście Panzermeyer i jego batalion rozpoznawczy, wokół którego stworzono grupę bojową, dodając do niej I/SS Pz.Rgt. 1 Maxa Wiinschego dysponujący 4 „Tygrysami”, kompanią dział ppanc. oraz batalionem artylerii. Stan dróg i stepu, po którym miał nacierać Meyer, był bardzo zły; nawet schwimm- wageny musiały być ciągnięte na stalowych linach przez czołgi. Drugą Kampfgruppe, która nacierała równolegle do wzmocnionego batalionu rozpoznawczego dywizji, tworzyłyII i III batalion SS Pz.Gren.Rgt. 1 LAH pod dowództwem SS-Standartenfiihrera Fritza Witta. Natarcie obu grup postępowało w miarę szybko, gdyż Rosjanie wycofywali się na kolejną linię obrony, którą mieli nadzieję utworzyć dalej na północny wschód. W czasie natarcia grupy Meyera swoją efektywność wykazały „Tygrysy”. Zaatakowały one silnie umocnioną wioskę, na podejściach do której płonęły

już cztery niemieckie czołgi. Tygrysy, podchodząc na bliskie, kilkusetmetrowe dystanse, zniszczyły osiem T-34 i kilka stanowisk dział ppanc. Złamało to morale obrońców, których broń nie była w stanie zaszkodzić stalowym bestiom. Po tym pokazie siły nowych ciężkich czołgów Kampfgruppe ruszyła na północ i do wieczora sforsowała Mżę, tworząc silny przyczółek. Trzecia grupa bojowa stworzona wokół Pz.Gren.Rgt. 2 LAH od samego rana miała problemy z ruszeniem do przodu, ze względu na to, że Rosjanie wykryli przygotowania do ataku i okładali artylerią oraz katiuszami rejon koncentracji pułku. W końcu jednak grenadierzy wybili dziurę w obronie 48 DPGw, w którą wszedł batalion Peipera na transporterach opan­cerzonych. Po południu esesmani też sforsowali Mżę na zachód od Nowej Wodołagi.

Na prawej flance Korpusu Pancernego SS znajdował się XXXXVIII KPanc, który nacierał na Taranowkę, gdzie 6 DPanc (a od 7 marca również 11 DPanc) wdała się w przewlekłe i ciężkie kilkudniowe walki z 25 DPGw i 179 BPanc.

Na skrajnym prawym skrzydle walczył LVII KPanc, agresywnie atakowany przez sowiecką piechotę. Szczegól­nie ciężkie walki toczyła 15 DP, zmuszona przez silny napór Rosjan do wycofania się o kilka kilometrów. Drama­tyczną sytuację obrazuje konieczność wprowadzenia do walki batalionu szkolnego dywizji (15. Feldersatzbataillon).17 DPanc, oprócz walk prowadzonych przed swoim fron­tem, musiała również zwalczać grupy wrogich żołnierzy znajdujących się na jej tyłach. LVII KPanc nie udało się do 7 marca osiągnąć wyznaczonych celów. Korpus nie wypchnął Rosjan za Doniec, ani nie był w stanie przeciąć linii kolejowej Izjum-Charków.

7 marca „Das Reich” i LSSAH osiągnęły swoje cele, zdobywając Nową Wodołagę i Wałki. „Leibstandarte” ruszyła ze swoich przyczółków na rzece Mża, kiedy tylko

opadła poranna mgła. Na czoło natarcia wysforowała się grupa Meyera i batalion Peipera. Reszta dywizji podążała drogą wybitą przez te jednostki. Meyer we współpracy z SS Pz.Gren.Rgt. 1 LAH Witta zaatakował Wałki i wdał się najpierw w ciężkie walki na podejściach do miasta, a następnie w zacięte zmagania uliczne. Znowu swoją wartość wykazały „Tygrysy”, które wsparły swoim ogniem grenadierów, umożliwiając im wejście do miejscowości. Meyer dotarł ze swoimi żołnierzami do centrum Wałek, przez które przepływała mała rzeczka, a nad nią stał nieuszkodzony most. Bojąc się, że przeprawa może być zaminowana, a Rosjanie chcą ją wysadzić, kiedy będą na niej niemieccy żołnierze i pojazdy, dowódca batalionu rozpoznawczego zdecydował się na atak przez zamarzniętą rzeczkę. Jego podwładni nie palili się jednak do tej akcji, a dodatkowo w oddali słychać było odgłos nadjeżdżającego czołgu sowieckiego. Jeśli T-34 zająłby dobrą pozycję obronną, to jakakolwiek próba zdobycia mostu musiałaby skończyć się dużymi stratami. Reakcja Meyera była natychmiastowa — zaoferował on pier­wszemu żołnierzowi, który przekroczy rzeczkę, trzy­tygodniowy urlop. Most został błyskawicznie zdobyty5. Późnym popołudniem Wałki zostały oczyszczone z so­wieckich obrońców.

„Das Reich” do rana 7 marca ostatecznie zabezpieczyła Nową Wodołagę, zaś pułk „Deutschland” zdobył most na Mży leżący na północ od miasta. Ataki sowieckiego lotnictwa na przeprawę zostały odparte przez dywizyjny batalion Flaku. Przez pozycje Harmela przeszedł pułk „Der

5 N i p ę , Last..., s. 271. Inną metodą zachęcania swoich żołnierzy do ataku przez Meyera było wrzucenie do okopu zajmowanego przez nich odbezpieczonego granatu. W ten sposób Panzermeyer poderwał do natarcia swoich podwładnych w jednej z akcji podczas kampanii greckiej w 1941 r. Trzeba więc przyznać, że czas i doświadczenie pozytywnie wpłynęło na stopień wyrafinowania w zakresie motywowania żołnierzy przez Meyera.

Żołnierze SS w Charkowie — na zdjęciu sekcja MG42

Żołnierze SS w Charkowie widać płonące i zniszczone miasto

Panzer IV z „Das Reich” — okolice Charkowa

Pluton Panzer IV w kamuflażu zimowym — rosyjska wieś, zima 1943

SS-Sturmbannfuhrer Jochen Pei­per — dowódca 111/2 PzGrenReg LSSAH

Gen. płk Hermann Hoth — dowódca 4 APanc z oficerami 2 DGren- Panc SS „Das Reich”

SS-Obergruppenfiihrer Theodore Eicke — dowódca 3 DGrenPanc SS „Totenkopf”

Startujące sztukasy— „latająca artyleria”niemieckich jednostek pancernych

Załadunek bomb na sztukasy

Kolumna niemieckich transporterów opance­rzonych przejeżdżają­cych przez rosyjską wieś

Gen. por. M.l. Kazakow — dowód­ca 69A Frontu Woroneskiego

Gen. por. K.S. Moskalenko — do­wódca 40 A Frontu Woroneskiego

Gen. por. D.D. Leluszenko — do­wódca 3 AGw Frontu Południowo- -Zachodniego

Gen. Połubojarow — dowódca4 KPancGw Grupy Popowa — do­tarł najdalej na południe w czasie operacji „Galop”

Gen. por. M.M. Popow — dowód- Gen. P.S. Rybałko — dowódca ca Grupy Popowa Frontu Połu- 3 APanc. Frontu Woroneskiego dniowo-Zachodniego

N. Czybisow — dowódca 38 A Frontu Woroneskiego

Całkowicie zniszczony T-34, być może „ukłonił się czapką przed Tyg- rysem’'?

Desant piechoty ładu­je się na T-34

Niemieccy żołnierze wśród zniszczonych T-34

Żołnierze SS w Char­kowie — odpoczy­nek po bitwie

Żołnierze SS w Char­kowie — na pierw­szym planie haubica 105 mm leHA18, z le­wej strony Marder III

Niemieccy żołnierze wśród zniszczonych T-34

JWK. __

Führer”, którego natarcie prowadził jego 3 Batalion wypo­sażony w transportery opancerzone, dowodzony przez SS-Hauptsturmführera Vincenza Keizera, wzmocniony dzia­łami pancernymi i samobieżnymi działami ppanc. jako substytutem czołgów, których bardzo niewiele pozostało w dywizji. Po południu Keizer otrzymał wiadomość (zrzu­coną ze storcha), że Rosjanie się wycofują, a rzeka Mieriefa nie jest broniona. Dowódca III/„Der Führer” zdecydował się wykorzystać sposobność. Do wieczora przeprawa została uchwycona, a specjalny oddział rozpoznawczy przeciął drogę Ljubotin-Charków na wschód od miejscowości Koroticz.

7 marca pułk „Eicke” maszerował w rejon Wałek, aby w dniu następnym przejść do natarcia na Ljubotin. Reszta dywizji „Totenkopf’ znajdowała się w rezerwie korpusu. W dniu tym do ataku ruszyła również Grupa Korpuśna „Raus” wchodząca w skład Grupy Operacyjnej „Kempf”. Główną siłą uderzeniową korpusu była dywizja „Gros- sdeutschland” i pułk SS „Thule” oraz przydzielony z 4 Floty Powietrznej — I Fliegerkorps6. Uderzenie armii Kempfa skierowane było w styk 3 APanc i 69 A, grożąc wyjściem na tyły tej ostatniej formacji. Sytuacja, w jakiej znalazła się armia Kazakowa, była bardzo trudna, jako że jego jednostki, podobnie jak siły 40 A, znajdowały się kilkadziesiąt kilometrów na zachód od rejonu, gdzie dochodziło do przełamania obrony sowieckiej.

„Grossdeutschland” uszykowała się do ataku w trzy grupy bojowe. Pierwsza była utworzona na bazie pułku grenadierów (Grenadier Regiment „GD”), wzmocniona przez II/Pz.Rgt. „GD”, samobieżną artylerię oraz elementy dywizyjnych batalionów ppanc., pionierów i Flaku. Dowód­cą tej grupy bojowej został płk. Hyazinth Graf Strachwitz— zawodowy żołnierz, którego kariera zaczynała nabierać

6 Korpus lotniczy.

rozpędu. Panzergraf7, bo tak go nazywali jego żołnierze, był jednym z najwyżej odznaczonych dowódców III Rzeszy. W czasie II wojny światowej otrzymał Krzyż Rycerski z Liśćmi Dębowymi, Mieczami i Brylantami, osiągając rangę generała porucznika. Jego osobista odwaga była niezaprzeczalna, gdyż Strachwitz był ranny szesnaście razy przez cały okres swojej służby, czyli od I wojny światowej. Kampfgruppe Bauermann, podobnie wzmoc­niona jak oddział Strachwitza, składała się z pułku fizylierów (Fusillier Regiment „GD”) i I/Pz.Rgt. „GD”. Grupa Bojowa „Watjen” utworzona została z batalionu rozpoznawczego dywizji, wzmocnionego działami pancer­nymi i inną ciężką bronią.

Od 5 rano 7 marca „Grossdeutschland” rozpoczęła natarcie, osiągając wysokie tempo ataku i nie napotykając na silny opór wroga. Do wieczora dywizja osiągnęła miasto Perekop i przecięła linię kolejową i drogę Ljubo- tin-Krasnograd. Na lewym skrzydle „Grossdeutschland” nacierał pułk SS „Thule” oraz 320 i 167 DP. W trakcie natarcia esesmani natknęli się na bazę partyzancką, którą po krótkiej walce zlikwidowano. Dywizje piechoty nie nadążały za zmechanizowanymi jednostkami korpusu „Raus”, co spowodowało pewne obawy wśród dowódców niemieckich dotyczące otwartego zachodniego skrzydła Kampfgruppe „Strachwitz”. Bardziej jednak od oporu sowieckiego jednostki Grupy Operacyjnej „Kempf ’ prze­klinały złe warunki drogowe i atmosferyczne, które unie­możliwiły Luftwaffe wspieranie ataku.

Pogoda w rejonie toczącej się bitwy była całkowicie nieprzewidywalna i świetnie opisuje to polskie przysłowie „w marcu jak w garncu”. W nocy 8 marca rozpoczęły się silne opady śniegu, a temperatura spadła i utrzymywała się poniżej zera nawet w ciągu dnia. Warunki drogowe,

7 Pancerny Książę.

szczególnie dla pojazdów kołowych, pozostały jednak trudne — głównie ze względu na zaspy i zmarznięte koleiny.

8 marca Korpus Pancerny SS we współdziałaniu z dywi­zją „Grossdeutschland” parł niepowstrzymanie na północ i północny wschód, podchodząc pod Olszany, Bogoduchowi Ljubotin. Jednostki sowieckie (48 DPGw, 253 BP, 195 BPanc) wycofywały się, prowadząc walki opóźniające, gdyż na żadne inne działania nie miały już sił.

„Das Reich” przeszła Mżę, skręcając na północny wschód, podchodząc pod Ljubotin i blokując drogi wy­chodzące z Charkowa na zachód. „Der Führer” wykonywał główne zadanie postawione dywizji, gdyż pułk „Deutsch­land” zmuszony został do osłaniania prawego skrzydła Korpusu Pancernego SS ze względu opóźnienia w marszu11 DPanc z XXXXVIII KPanc. „Das Reich” przeszła przez Ljubotin i nacierała na Charków od wschodu wzdłuż linii kolejowej. Do wieczora 9 marca esesmani zdobyli Koroticz, byli więc w bezpośredniej bliskości miasta, którego szturm zaplanowany został na dzień następny. Tuż przed Char­kowem natknęli się oni na świeże siły sowieckie przekazane Frontowi Woroneskiemu przez Stawkę, tj. 19 DP i 86 BPanc broniące zachodnich podejść do Charkowa. Gen. Golikow rozkazał również 17 BP NKWD przygotować miasto do obrony.

„Totenkopf’ miała również atakować w kierunku północ­no-wschodnim, zdobywając po drodze Olszany, leżące około 20 km na północny zachód od Charkowa, a następnie skręcić na wschód, tak aby obejść północne przedmieścia stolicy wschodniej Ukrainy, odcinając miasto od połączeń z Biełgo- rodem. Dywizja ta przejęła zadanie ochrony lewej flanki Korpusu Pancernego SS, tworząc jednocześnie zewnętrzne ramię okrążenia Charkowa. 9 marca niemiecka ofensywa przyspieszyła. Korpus Pancerny SS rozpoczął skręt pod kątem prostym w kierunku Charkowa. „Totenkopf’ zdobyła 9 marca

Olszany i nacierała na Dergaczi. Dywizja była podzielona na dwie grupy bojowe utworzone wokół pułków grenadierów pancernych; pułk pancerny Leinera nie mógł dogonić swoich towarzyszy i pozostawał na tyłach.

„Leibstandarte” nacierała swoimi trzema grapami bojo­wymi pod osłoną SSTK i miała wejść od północy do Charkowa. LSSAH sforsowała rzekę Udy i wyszła 9 marca w rejon na południe od Dergaczi, skąd prowadziły dobre drogi do północnej oraz północno-zachodniej części miasta. W szpicy natarcia oprócz batalionów Meyera i Peipera znajdował się dowódca LSSAH Sepp Dietrich, który chciał być jak najbliżej swoich żołnierzy, kiedy ci będą zdobywać Charków.

XXXXVIII KPanc przełamał w końcu obronę jednostek rosyjskich i czechosłowackich w rejonie Taranowki i So­kołowa, docierając nad rzekę Mża, za którą w pełnym porządku wycofały się jednostki sowieckie i batalion płk. Swobody. Debiut bojowy jednostki czechosłowackiej nie wypadł najlepiej, gdyż żołnierze czescy w ciągu jednego dnia walk stracili nie mniej niż 1/3 stanu (300 zabitych)i 30 dział8. Zupełnie inny był przekaz zaprezentowany przez propagandę sowiecką czy w książce dowódcy bata­lionu9. Swoboda zwyczajnie zmyśla, pisząc o 60-70 czoł­gach atakujących pozycje w Sokołowie i tłumach pijanych esesmanów, gdyż 6 DPanc, która walczyła z Czechami, dywizją SS w żaden sposób nie była, a na stanie miała dwanaście wozów bojowych, z czego połowa to czołgi Panzer III — miotacze ognia10.

XXXXVIII KPanc ze względu na słabość swoich dywizji pancernych nie był w stanie sforsować Mży na odcinku Mieriefa-Żmijew i wspomóc działań bojowych Korpusu Pancernego SS. 6 i 11 DPanc były już tylko cieniami

8 N i p ę , Last..., s. 280.9 L. S w o b o d a, Od Buzluku do Pragi, Wyd. MON, 1965, s. 149-162.

10 N i p ę , Last..., s. 281.

swojej własnej siły z grudnia 1942 r., od kiedy prowadziły ciągłe walki. Kompanie grenadierów liczyły 40-50 żoł­nierzy, a ilość czołgów w pułkach pancernych spadła dramatycznie11. Mimo to dywizje pancerne cały czas miały wysokie morale i potrafiły zadawać znaczące straty Rosjanom. 11 DPanc zameldowała w dniu 10 marcao zniszczeniu dziewięćsetnego czołgu sowieckiego w okresie 6 grudnia 1942-10 marca 1943 r. W celu wzmocnienia korpusu przekazano mu w dniu 9 marca 106 DP, jednak zanim dywizja ta mogła dotrzeć do pozycji nad Mżą, musiało upłynąć jeszcze kilka dni. Walki XXXXVIII KPanc w pierwszej dekadzie marca charakteryzowała olbrzymia zaciętość; bardzo często nie brano jeńców— np. 10 marca meldunek dzienny korpusu mówiło zniszczeniu 12 czołgów, 11 dział, wielu pojazdówi zabiciu 775 Rosjan — do niewoli wzięto tylko 20 żołnierzy wroga. Już w najbliższych dniach niemożność przebicia się XXXXVIII KPanc przez linię obrony sowiec­kiej wzdłuż rzeki Mża miała znacząco wpłynąć na działania bojowe 4 APanc.

WALKI GRUPY KORPUŚNEJ „RAUS”, 8-11 MARCA

Komunikacja pomiędzy 69 A a 3 APanc została ostatecz­nie rozcięta przez „Grossdeutschland” w dniu 8 marca. W ataku uczestniczyły również pozostałe dywizje korpusu Rausa, czyli 167, 168 i 320 DP oraz pułk SS „Thule”. Ich stan był zły ze względu na długi okres, w jakim toczyły one walki. Żołnierze byli zmęczeni fizycznie i psychicznie, a uzupełnienia nie były w stanie zmienić ich wartości bojowej. W najgorszej sytuacji była 168 DP, której nawet nie uzupełniano, uważając, że nie jest ona w stanie wykonać nawet najprostszych zadań bojowych. Około 1000 ocalałych

11 10 marca 6 DPanc miała 6 sprawnych czołgów, a 11 DPanc 29, N i p ę , Last..., s. 287.

z niej żołnierzy wycofano z frontu w połowie marca. Znacząco lepszego ducha prezentowały 167 i 320 DP. Mimo poniesienia dużych strat w dotychczasowych wal­kach morale pozostawało w nich wysokie. 320 DP w okresie 1-28 lutego straciła 5380 żołnierzy12 i mimo otrzymania 1108 żołnierzy uzupełnień (bądź powra­cających rannych) była w stanie wystawić tylko około 2500 „bagnetów”. 167 DP była w trochę lepszym stanie, posiadając 3500 żołnierzy13. Obie dywizje po­siadały dość silną artylerię i były wzmocnione pułkiem SS „Thule” oraz improwizowanym oddziałem pancernym (Panzerzug 62) w sile kilku-kilkunastu czołgów i dział pancernych. Biorąc pod uwagę niską mobilność i ogólną słabość przeciwnika, 167 i 320 DP prezentowały znaczącą siłę, która była w stanie wspomóc działania „Gross­deutschland”.

Zamieszanie, do jakiego doszło w systemie dowodzenia strony sowieckiej, wskazuje na kolejną już, od początku kontrofensywy niemieckiej, utratę tempa. Dowódca Frontu Woroneskiego wydał rozkaz kontmatarcia siłami 40 A wycofywanymi z zachodniego jej odcinka. Były to trzy dywizje piechoty: 107, 183 i 340, które miały zaatakować lewą flankę „Grossdeutschland”. Jednak dowódcy sowieccy nie byli w stanie się dogadać, kto będzie odpowiedzialny za to kontruderzenie — Kazakow wskazywał Moskalenkę, a Moskalenko Kazakowa. Strona rosyjska mogła tylko reagować na szybko zmieniającą się sytuację na fronciei nie była w stanie zatrzymać prących do przodu niemiec­kich dywizji pancernych. Siły sowieckie w występie wokół miasta Kotielwa (69 A) i na wschód od rzeki Psioł musiały pozostać na swoich pozycjach obronnych, gdyż ewentualny rozkaz dotyczący odwrotu miał zostać wydany, jeśli plano­wane kontruderzenie nie przyniosłoby efektów. W tej

12 803 zabitych, 2241 rannych, 1336 zaginionych, 1000 chorych.13 N i p ę , Last..., s. 296.

sytuacji pozycja 40 A obsadzającej ponad stukilometrowy odcinek frontu trzema słabymi dywizjami i przetrzebio­nym korpusem pancernym stawała się bardzo niebez­pieczna — szczególnie że do rejonu Sum nadciągały nowe jednostki niemieckie, co wskazywało na przygoto­wania do ataku w tym sektorze. W razie jego powodzenia armia Moskalenki mogła zostać okrążona od południai wschodu przez grupę armijną Kempfa, a od północy przez jednostki 2 A.

10 marca wyszło uderzenie trzech dywizji piechoty na flankę „Grossdeutschland”. Dywizja ta nawet nie od­notowała tego ataku w swoim dzienniku bojowym jako jakiegoś zorganizowanego działania i prowadziła planowo natarcie na Bogoduchow. W tym samym czasie 167 DP naciskała frontalnie na 161 i 180 DP wchodzące w skład 69 A, grożąc wyjściem na skrzydło i tyły 40 A, a 320 DP wraz z pułkiem SS „Thule” działała za lewym skrzydłemi tyłami „Grossdeutschland”, oczyszczając je z niedobitków sowieckich.

Ciężka sytuacja armii Moskalenki wymusiła na Goliko­wie rozkaz dotyczący jej wycofania na wschód. Decyzja ta została podjęta dosłownie w ostatniej chwili, gdyż „Gross­deutschland” zdobyła wieczorem 11 marca Bogoduchow, a LII KA z 2 A w składzie 57, 75, 255 i 332 DP przeszedł w tym samym dniu do ataku szerokim frontem w okolicy Sum i Lebiedina. Dywizje piechoty z 2 A znajdowały się w złym stanie i były zdolne jedynie spychać słabego przeciwnika, nie mogło być natomiast mowy o zdecydowa­nych działaniach zaczepnych.

Misja armii Kempfa nakreślona przez Mansteina 10 marca polegała na zabezpieczeniu lewego skrzydła Korpusu Pancernego SS walczącego w okolicach Charkowa, ataku siłami pancernymi („Grossdeutschland” i pułk SS „Thule”) po osi Bogoduchow-Grajworon-Borisowka-Tomarowka oraz współpracy z LII KA z 2 A w celu oczyszczenia

z Rosjan terenów na zachód od wymienionych powyżej miejscowości.

Dowódca Frontu Woroneskiego również nie pozostał bezczynny. 40 A miała wycofać się na wschód i skoncen­trować się na obronie rejonu na zachód i południowy zachód od Biełgorodu, 69 A miała natomiast zająć pozycje obronne na południe od tego miasta. 10 lutego Stawka zareagowała zdecydowanie na kryzys w okolicach Char­kowa, rozkazując 1 APanc i 21 A koncentrację w rejonie na północ od Biełgorodu; do dyspozycji Frontu Worones­kiego przekazano również 64 A, która odtwarzała siły po ciężkich walkach w Stalingradzie. Oprócz jednostek szczeb­la armijnego 40 A otrzymała 3 KPancGw, a 69 A— 2 KPancGw, oba o pełnych stanach.

ODBICIE CHARKOWA, 10-14 MARCA

10 marca dywizje pancerne SS rozpoczęły szturm Char­kowa. Rozpoznanie lotnicze wskazywało na przesuwanie przez Rosjan swoich sił na zachodnie obrzeża miasta. Przez Charków przepływa z północy na południe rzeka Udy, która dzieli miasto na dwie nierówne części14. Zaskakujący atak LSSAH od północy i szybkie zdobycie mostów na rzece mogło odciąć większość sił sowieckich w zachodniej części miasta.

Korpus Pancerny SS miał w dniu rozpoczęcia szturmu Charkowa 105 gotowych do walki czołgów i w różnej fazie napraw15. Najgorszy stan pojazdów mechanicznych był w „Das Reich”, który według dowódcy dywizji

14 Około 1/3 miasta leżało po zachodniej stronie Udy, a 2/3 po wschodniej.

15 N i p ę , Last..., s. 286-287. 1 SS — 30 czołgów, 2 SS — 26 czołgów, 3 SS — 49 czołgów (5 Pz VI, 14 Pz IV, 30 Pz III). W 1 SS dodatkowo około 10 Pz II — niewliczonych w stan Korpusu Pancernego SS obok wozów dowodzenia ze wszystkich trzech dywizji.

był, po dwóch miesiącach nieprzerwanych działań, kryty­czny. Hausser nie mógł jednak pozwolić sobie na wycofa­nie dywizji z frontu, aby mogła dokonać odpowiednich zabiegów remontowych.

Atak „Das Reich” na zachodnie przedmieścia Charkowa został opóźniony przez Rosjan, którzy niezauważeni przedo­stali się w nocy na wschodnie przedmieścia Koroticzy i bronili się ze zwyczajową zaciętością. Grupa bojowa Harmela miała rozpocząć natarcie na miasto o 10 rano, potem termin został przesunięty na 12, a następnie w ogóle odłożony do następnego dnia. Powodem oprócz oporu Rosjan była zaminowana główna droga do Charkowa i wysadzony most. W celu wzmocnienia ataku „Das Reich” Hausser zdecydował się wesprzeć dywizję częścią „Toten- kopf’ — był to II/Pz.Rgt.3 i II/„Totenkopf’ pod dowódz­twem Htsfr. Eugena Kunstmanna. „Das Reich” miała związać obrońców Charkowa i umożliwić zaskakujący atak „Leibstandarte”, jednak plan ten nie powiódł się, co miało daleko idące reperkusje.

Grupa Bojowa „Baum” z „Totenkopf” obeszła miasto od północy, zdobywając Dergaczi, niszcząc bądź rozbijając elementy 6 KKawGw, 48 DPGw i 160DP, odcinając jednocześnie połączenia komunikacyjne z Biełgorodem. Pułk „Eicke” zajął pozycje obronne na północ od Olszan. Do dywizji dołączył w końcu jej pułk pancerny, którego „Tygrysy” ułatwiły zdobycie Dergaczi. W szturmie tego miasta od strony południowej uczestniczyły elementy LSSAH: II/SS Pz.Gren.Rgt. 1 Maxa Hansena i II/Pz.Rgt. 1 Martina Grossa. Między tymi dwoma dowódcami wybuchła kłótnia dotycząca sposobu szturmu Dergaczi. Na jej zakończenie Gross rozkazał dowódcy 7 Kompanii Pancernej, którym był SS-Obersturmführer Rudolf von Ribbentrop, samotny atak bez wsparcia grenadierów na miasto. Syn ministra spraw zagranicznych III Rzeszy tak oto wspomina tę akcję:

„Nasz dowódca zakończył dyskusję [z Hansenem], rozkazując mi atakować. Miałem przejechać przez całe miasteczko i na jego końcu włączyć się do szturmu prowadzonego przez grenadierów z jego drugiej strony. Przypominam sobie, że w tym czasie mieliśmy trzy lub cztery czołgi. [...] Wjechaliśmy do miasteczka wzdłuż niezwykle wąskiej drogi ogrodzonej z obu stron płotami. Przez dziury w ogrodzeniach widzieliśmy Rosjan, którzy rzucali granaty i strzelali do nas. Co jakiś czas słyszeliśmy wystrzał z rusznicy przeciwpancernej. [...] Bez naszych grenadierów byliśmy bezbronni wobec rosyjskiej piechoty. Strzelaliśmy więc pociskami odłamkowymi w płoty. Nie miało to widocznego wpływu i robiliśmy to raczej ze względu na nasze morale.

Nagle wstrząsnęło mną mocne uderzenie. Zostaliśmy trafieni. Duża ilość Rosjan na zewnątrz czołgu uniemoż­liwiała nam jego opuszczenie, gdyż byłaby to pewna śmierć. A jednak silnik cały czas działał, a wieża obracała się. Przez radio wywołałem Stollmeiera, który jechał za mną i zapytałem, co się stało.

— Zestrzeliłem pociskiem odłamkowym Rosjanina z twojego czołgu, który chciał cię podpalić koktajlem Mołotowa — odpowiedział.

— Mogłeś użyć karabinu maszynowego — zauważyłem.— Zaciął się, a ja się śpieszyłem, więc strzeliłem

odłamkowym.[...] Tak szybko jak tylko mogliśmy wyjechaliśmy

z miasteczka na otwarte pole odcinając drogę odwrotu Rosjanom ciągle się w nim znajdującym”16.

Pod osłoną SSTK, „Leibstandarte” dokonała zwrotu na południe, wychodząc na północne przedmieścia Charkowa, co zaskoczyło komendanta obrony miasta, gen. mjr. S. Biełowa, który przesunął część 19 DP i 86 BPanc sprzed

16 K u r o w s k i, Panzer Aces, s. 172-173.

frontu „Das Reich”, aby zablokować próbę zdobycia miasta z marszu przez żołnierzy Dietricha. Dowództwo sowieckie, nie chcąc dopuścić do utraty miasta, starało się wzmocnić jego obronę, kierując do walk w Charkowie swoje ostatnie lokalne odwody, m.in. 179 BPanc. Niemcom nie udało się10 marca włamać do miasta; zostali oni zatrzymani na podejściach do niego. Atak z zaskoczenia się nie udał. Esesmanów czekały teraz trudne walki uliczne ze zdeter­minowanym przeciwnikiem.

Bardzo często oskarża się Haussera o bezmyślną chęć zdobycia stolicy wschodniej Ukrainy, aby zmazać hańbę, jaką okrył się wobec Hitlera, opuszczając Charków w połowie lutego. Zapewne tego typu rozważania nie były mu obce, jednak wydaje się, że dowódca Korpusu Pancer­nego SS nie ponosi całkowitej odpowiedzialności za zaangażowanie się dywizji pancernych SS w kosztowne walki miejskie. Po pierwsze, rozkazy otrzymane od bezpośredniego przełożonego Haussera, gen. Hotha, wyra­źnie nakazywały zdobycie Charkowa, jeśli nadarzy się okazja do szybkiego jego opanowania. Osłabienie oporu jednostek sowieckich w dniach poprzedzających 10 marca sprawiały, że wszyscy dowódcy, począwszy od samego Mansteina, a na dowódcach dywizji SS kończąc, uważali, że taka szansa istniała. Po drugie, Hitler „zasugerował” Dietrichowi, aby „jego Leibstandarte” zdobyła Charków— co musiało zostać odnotowane w sztabach wyższego szczebla. Führer ujął to w następujący sposób: „Jeśli moja Leibstandarte zaatakuje ze zwyczajną dla niej werwą, to niemożliwe jest, aby nie wydarła Charkowa wrogowi”17. Dowódca LSSAH, który uważał się bardzo często za podległego tylko Hitlerowi, nie mógł mu odmówić. Wydaje się więc, że krwawe walki uliczne były wynikiem zbiegu kilku czynników, w których na pierwsze miejsce

17 N i p e , Last..., s. 294; K u r o w s k i , Panzer..., s. 177.

zdecydowanie wysuwają się nadchodzące dosłownie ze wszystkich stron naciski wobec Haussera na szybkie zdobycie Charkowa. Po wojnie w swoich pamiętnikach zarówno Hoth, jak i Manstein wyparli się odpowiedzialno­ści za straty, jakie poniosły jednostki SS w walkacho stolicę wschodniej Ukrainy — całą winą obarczając Haussera i Hitlera.

Spełniając życzenie swego wodza „Leibstandarte” w trzech grupach bojowych wbiła się od północy do Charkowa napotykając bardzo silny opór. Pułk Wischa (SS Pz.Gren.Rgt. 2 LAH) ruszył do przodu z I i II batalionem w pierwszej linii i batalionem Peipera w odwodzie. Grenadierzy SS mimo wsparcia ogniem dział plot. i pan­cernych oraz nalotami stukasów z trudem torowali sobie drogę do przodu, ponosząc przy tym duże straty. I/SS Pz.Gren.Rgt. 2 LAH stracił 10 marca 21 zabitych (w tym jeden oficer) i 93 rannych (w tym pięciu oficerów). Pułk Witta (SS Pz.Gren.Rgt. 1 LAH) już o 4 rano zaatakował lotnisko znajdujące się na północ od Charkowa. Rosjanie stawili jak zwykle silny i zacięty opór w dobrze roz­budowanej pozycji obronnej, jednak w momencie, kiedy niemieccy grenadierzy starali się oskrzydlić ich pozycję, zrobili błąd, dokonując kontrataku przez zupełnie odkryte pole. Olbrzymia siła ognia, jaką dysponowały oddziały SS, zmasakrowała żołnierzy sowieckich. Wykorzystując po­płoch powstały wśród atakujących Rosjan, oddziały nie­mieckie szybko zdobyły lotnisko, a droga do placu Czerwonego znajdującego się w centrum północnej części Charkowa była otwarta. Około południa żołnierze „Leib­standarte” wkroczyli na plac, który jednak już w nocy musieli opuścić ze względu na silne kontrataki Rosjan z użyciem czołgów 86 i 179 BPanc. Grupa bojowa Meyera złożona z jego batalionu rozpoznawczego i czołgów Wunschego dotarła na wschodnie przedmieścia Charkowai z powodu braku paliwa musiała zająć obronę okrężną na

cmentarzu. Pozycja wybrana została doskonale, gdyż kontrolowała drogę Charków-Czugujew, pniemożliwiając Rosjanom korzystanie z niej. Przez cały wieczór i noc żołnierze Meyera znajdowali się pod bardzo silnym naciskiem wroga i mimo dotarcia do nich dwóch ciężaró­wek z zaopatrzeniem nie zdecydowali się na przebicie się do swoich linii.

„Das Reich” weszła do Charkowa od zachodu dopiero około 16, cały czas napotykając zacięty opór Rosjan. Kampfgruppe „Harmel” składająca się z pułku „Deutsch­land”, III/„Der Führer” i wszystkich czołgów dywizji natknęła się na bardzo silną pozycję sowiecką, znajdującą się za rowem przeciwpancernym, w podejścia do którego doskonale wstrzelana była artyleria. Całkowicie otwarty teren powodował, że frontalny atak w świetle dziennym byłby samobójstwem. Do nocnego ataku wysłano więc kompanię saperów szturmowych Machera — specjalisty od rzeczy niemożliwych, jak się o nim wyrażał Harmel. Szturm, który rozpoczął się o 2.40, osiągnął sukces już po 13 minutach utworzeniem przyczółka za rowem przeciw­pancernym. Ogień prowadzony przez sowieckie gniazda karabinów maszynowych i dział ppanc. był doskonale widoczny w nocy i działa pancerne szybko go stłumiły. Między czwartą a piątą rano 12 marca do ataku weszły czołgi i batalion Keisera na transporterach opancerzonych. Za to nocne natarcie i swoje poprzednie dokonania Macher został odznaczony Krzyżem Rycerskim.

W czasie kiedy Kampfgruppe Harmela wgryzała się w zachodnie przedmieścia Charkowa, pozostała część dywizji ochraniała ją od południa, gdyż XXXXVIII KPanc cały czas nie był w stanie złamać oporu 3 APanc w dolinie Mży i skrzydło korpusu Haussera pozostawało otwarte. Postępy wykrwawionych dywizji Wehrmachtu były powolne i stawało się jasne, że nie będą one w stanie stworzyć drugiego ramienia okrążenia Charkowa.

Oddziałom sowieckim pozostała tylko jedna droga odwrotu z miasta i chociaż z niej jeszcze nie korzystały, to słabość XXXXVIII KPanc uniemożliwiała jej przecięcie. Hoth zdecydowany był nie dopuścić do ucieczki Rosjan z Char­kowa oraz rejonu na południe od niego i w nocy z 11 na12 marca wydał rozkazy, które zmieniły całkowicie misję Korpusu Pancernego SS.

Część „Das Reich” miała przejąć pozycje obronne od „Totenkopf” (pułk „Eicke”) na północ od Charkowa, okrojona grupa bojowa Harmela wzmocniła pododdziały LSSAH w Charkowie, a większość pułku „Der Führer” pozostała na południe od miasta. SSTK we współdziałaniu z „Leibstandarte” miała dokonać głębokiego obejścia miasta od wschodu. XXXXVIII KPanc otrzymał 106 DP, która miała pomóc mu w koncentracji 6 i 11 DPanc na wąskim froncie i przełamania obrony sowieckiej. Hausser gwałtownie oprotestował rozkazy Hotha, wskazując na fakt pełnego zaangażowania „Das Reich” i „Leibstandarte” w walki uliczne, które zaczynały już przynosić efekty. Dodatkowo przegrupowanie dywizji SS musiało zabrać bezcenny czas, umożliwiając Rosjanom odzyskanie równo­wagi i wzmocnienie ich pozycji obronnych. Dowódca4 APanc pozostał jednak niewzruszony i nie zmienił swojej decyzji. Kłótnia między Hausserem a Hothem zakończyła się rankiem 12 marca, co spowodowało, że jednostki SS walczące w mieście otrzymały nowe rozkazy dopiero w południe i nie były w stanie szybko ich wykonać. Część grupy bojowej Harmela, po wycofaniu się z Charkowa, mogła wyruszyć w kierunku Dergaczi nie wcześniej niż 13 marca rano. Grupa bojowa stworzona wokół pułku „Der Führer” pozostała na południowych obrzeżach miasta i przebijała się do jego południowo- -wschodniego narożnika. „Leibstandarte” kontynuowała natomiast walki w samym Charkowie, powoli docierając do centrum miasta.

Główne zadanie Korpusu Pancernego SS, według no­wych rozkazów wydanych przez Hotha, miała wykonać grupa bojowa Bauma (Pz.Gren.Rgt. 1 „Totenkopf’), wzmocniona czołgami I/SS Pz.Rgt.3 i ogniem IV/SS Pz.Art.Rgt. 3. Zadanie to polegało na zdobyciu Czugujewa i odcięciu ostatniej drogi, przez którą mogły wycofać się oddziały sowieckie. Oczywiście dopóki Doniec po­zostawał zamarznięty, niemożliwe było całkowite okrą­żenie wroga, ale uchwycenie mostów w tym mieście bardzo poważnie utrudniłoby zaopatrywanie walczących w Charkowie Rosjan. Przez cały dzień 12 marca Kampf­gruppe „Baum” koncentrowała się na pozycjach wy­jściowych do natarcia, które miało ruszyć dnia następnego. Rozpoznanie lotnicze donosiło, że na spotkanie eses­manów zmierzają duże siły sowieckie (60-70 czołgów), które zostały jednak rozproszone przez ciągłe naloty Luftwaffe.

13 marca „Leibstandarte” metodycznie oczyszczała mias­to, posuwając się na południowy-wschód, ponosząc przy tym cały czas spore straty zarówno w sprzęcie, jak i w ludziach. Utworzono specjalne grupy szturmowe wzmocnione działami piechoty, czołgami i wszystkim, co w jakikolwiek sposób mogłoby razić przeciwnika. Elementy wszystkich trzech dywizji uczestniczyły w walkach miej­skich. Na południu były do elementy pułku „Der Führer” i Grupy bojowej „Kunstmann” z „Totenkopf’. Do wieczora oczyszczono już miasto. Grupa bojowa „Baum” nie uzys­kała takiego powodzenia jak zakładał to Hausser, gdyż została opóźniona szeregiem kontrataków sowieckich, w których brały udział liczne czogi. Jednostki „Totenkopf’ podeszy dopiero pod Rogań, który znajdował się mniej więcej w połowie drogi między Czugujewem a Charkowem. Jednak, co było pocieszające dla dowódcy 4 APanc, do tej samej miejscowości zbliżały się na odległość około 10 km elementy XXXXVIII KPanc. Opór sowiecki zaczął słabnąć,

a rozpoznanie lotnicze donosiło o wycofywaniu się jedno­stek 3 APanc (głównie artylerii) za Doniec.

Walki w Charkowie tak oto opisywał na łamach „Völkis­cher Beobachter” korespondent wojenny SS Walter Kalweit:

„Nad największym miastem przemysłowym wschodniej Ukrainy wznosi się wielki słup ognia i dymu. Wiatr przynosi odgłosy potężnych detonacji. Grzmot pocisków nie ustaje. W nieprzerwanych nalotach eskadry stukasów naszej Luftwaffe rzucają się na nieprzyjaciela, otoczonego ze wszystkich stron kleszczami jednostek Korpusu Pancer­nego SS. W rozległych dzielnicach Charkowa trwa walkao każdy dom. Z mnóstwem ręcznych granatów zatkniętych za cholewy i pasy, strzelając z biodra z karabinów maszyno­wych, grupy uderzeniowe niepowstrzymanie przedzierają się do przodu”18.

Do 14 marca Charków został oczyszczony z Rosjan, którzy bronili się tylko na jego południowo-wschodnich przedmieściach w fabryce traktorów, gdzie cały czas stawiali zacięty opór. 3 APanc wycofywała się z Charkowa, z całych sił starając się uniknąć okrążenia. Grupa bojowa Bauma w końcu zdobyła Rogań i nacierała na Czugujew, izolując walczące w rejonie miasta siły sowieckie, którym pozostała tylko ucieczka przez bezdroża do słabo już zamarzniętego Dońca, co oznaczało, że będą one zmuszone porzucić cały swój ciężki sprzęt.

ODZYSKANIE LINII DOŃCA SIEWIERSKIEGO

NA WSCHÓD OD CHARKOWA, 14-26 MARCA

Po zdobyciu Charkowa sytuacja 3 APanc stała się tragiczna. Jej pozycje znajdowały się na południe od miasta, gdzie opierała się atakom XXXXVIII KPanc, obsadzając linie obronne na linii rzeki Mża. 6 i 11 DPanc

18 J. P i e k a ł k i e w i c z , Wojna pancerna 1939-1945, s. 201, Wyd. AWM, 1997.

oraz 106 DP naciskały oddziały sowieckie od zachodu, a elementy Korpusu Pancernego SS od północy i wschodu, zaczynając wychodzić na tyły armii Rybałki. Zaopatrzenie docierało do Rosjan tylko przez zamarznięty jeszcze Doniec Siewierski. Stan amunicji i paliwa w jednostkach sowieckich był niski. Dlatego gen. Rybałko wydał 14 marca rozkaz odwrotu z doliny rzeki Mża znajdującym się tam oddziałom (48 i 62 DPGw, 350 DP, 104 i 253 BP, 195 BPanc) w rejon Osnowa i Bezludowki. Wypchnięte z Charkowa na wschód i na południowy wschód od miasta jednostki należące do 3 APanc (17 BP NKWD, 19 DP, 25 DPGw, 86 BPanc) też znalazły się w tym rejonie. Oddziały sowieckie wymieszały się i traciły swoją spoistość. Pozycje rosyjskie zaczęły przypominać półksiężyc okrążany od północy przez elementy dywizji „Totenkopf”, od południa przez 6 DPanc, która ruszyła prosto na wschód kiedy w końcu udało jej się sforsować Mżę, i rozcinany na pół przez elementy „Das Reich” nacierające wzdłuż szosy Charków-Czugujew. For­mujące się okrążenie nie było jeszcze szczelne, kiedy dowódca Frontu Woroneskiego wydał w nocy z 14 na 15 marca pozwolenie na wycofanie się za Doniec Siewierski jednostkom 3 APanc. Jednak oddziały sowieckie miały tak prowadzić walki odwrotowe, ażeby związać na najdłuższy możliwy czas duże ilości wojsk niemieckich. W celu ułatwienia 3APanc wyrwania się z okrążenia aktywne działania miały prowadzić nowo przybyłe z rezerw Stawki 113, 303 DP i 1 KKawGw, atakując Korpus Pancerny SS ze wschodu w kierunku Charkowa oraz jednostki znajdujące się w okolicach Żmijewa.

15 marca 4 APanc zdecydowanie zaatakowała formacje sowieckie na południe i wschód od Charkowa, zamykając następnego dnia jeszcze niezbyt szczelne okrążenie wokół resztek 3 APanc Kampfgruppe z „Das Reich” połączyło się z 6 DPanc na południowy wschód od Bezludowki; druga część dywizji SS „podała rękę” 11 DPanc, rozcinając

na pół kocioł, w którym znalazły się jednostki sowieckie. Rosjanie, walcząc o przeżycie, przebijali się na wschód. Broniące się efektywnie do tej pory w fabryce traktorów na wschodnich przedmieściach Charkowa elementy 19 DP, 86 i 179 BPanc, 17 BP NKWD przebiły się na północny wschód pod dowództwem komendanta obrony miasta, gen. Biełowa, i połączyły się z 1 KKawGw. Reszta jednostek 3 APanc, ponosząc bardzo duże straty, starała się uciec za Doniec Siewierski. Cała armia wy­cofywała się za rzekę, chociaż niektóre jednostki pró­bowały utrzymywać przyczółki na jej zachodnim brzegu. Dopiero 22 marca 106 DP wyrzuciła za Doniec elementy 25 DPGw z okolic Czugujewa.

Ze względu na brak jakichkolwiek własnych rezerw Golikow zmuszony został do wezwania na pomoc sąsiada (6 A Frontu Południowo-Zachodniego) i Stawkę, jeśli chciał utrzymać linię Dońca. Dzięki otrzymanym w dniach 10-13 marca jednostkom Front Woroneski nie był w stanie przeszkodzić 4 APanc w zniszczeniu znacznej części armii Rybałki, ale zapobiegł utworzeniu niemieckich przyczółków za rzeką. Z pomocą Golikowowi przyszła zarówno pogoda (pękający lód na Dońcu), jak i zupełnie inne zamiary dowództwa niemieckiego, które zadowoliło się wypchnię­ciem Rosjan za Doniec.

Po 17 marca oczyszczaniem terenów na południe i połu­dniowy zachód od Charkowa zajęły się dywizje piechoty— nowo przybyła 39 DP i 106 DP. Odpowiedzialność za linię Dońca przejął LVII KPanc, zaś XXXXVIII KPanc przejął sektor na wschód i południowy wschód od Charkowa od korpusu Haussera. Dywizje SS przegrupowały się na północ w rejon Starego Saltowa, aby w ciągu następnych dni ruszyć na Biełgoród. Zadaniem 6 i 11 DPanc było zepchnięcie za rzekę pozostającego cały czas na zachodnim brzegu Dońca Siewierskiego 1 KKawGw i resztek 3 APanc. Rosjanie, prowadząc przez cztery dni umiejętnie i twardo

walki odwrotowe, wycofali się za rzekę dopiero 26 marca. Rozbitkowie z armii Rybałki, którzy przedostali się za rzekę, w żaden sposób nie przypominali żołnierzy armii pancernej, która rozpoczęła swoje działania zaczepne w styczniu.

DZIAŁANIA GRUPY OPERACYJNEJ „KEMPF I 2 A, 12-17 MARCA

Zdobycie 11 marca Bogoduchowa przez „Grossdeutsch­land” postawiło w skrajnie niekorzystnej sytuacji zarówno 40, jak i 69 A. Moskalenko wydał swoim jednostkom rozkaz obrony doliny rzeki Worskli, ale szybkie postępy Niemców w dniu 13 marca uniemożliwiły oddziałom sowieckim stawienie skoordynowanego oporu. Od rana tego dnia „Grossdeutschland” nacierała na północ, uderzając w styk armii sowieckich; bezpośrednio za formacjami zmechanizowanymi nacierały 167 i 320 DP, oczyszczając tereny, przez które przebiły się czołgi. Jeszcze przed południem Grupa Bojowa „Strachwitz” skręciła na północny wschód i poruszając się wzdłuż Worskli, zajęła Gołowczinoi Borisowkę. Jednostki Moskalenki (100, 309 DP i elementy5 KPancGw) próbowały zatrzymać Niemców, a po nieuda­nych próbach osiągnięcia tego celu wycofały się na północ od Grajworonu.

Działania „Grossdeutschland” spowodowały rozcięcie armii Moskalenki na pół. Dalsze sukcesy niemieckich oddziałów pancernych mogły spowodować, że po zdobyciu Tomarowki Niemcy byliby w stanie nacierać w kierunku wschodnim na Biełgorod, okrążając w ten sposób 69 A. Armia Kazakowa broniła się na pozycjach rozciągających się szerokim lukiem od terenu na południowy wschód od Tomarowki przez Kazaczą Łopań i frontem na południe w odległości około 20 km od Charkowa. Ze wschodu sąsiadem 69 A była 7 DKawGw z 1 KKawGw. Linię obronną utrzymywały cztery słabe dywizje piechoty, tj.:

160, 161, 180, 320 DP. Na południe od Biełgorodu koncentrował się powoli w pełni wyposażony 2 KPancGw, więc dowódca armii miał nadzieję, że uda mu się utrzymać swoje pozycje — szczególnie, że roztopy mogły unie­możliwić jakiekolwiek działania bojowe już w najbliższym czasie.

2 A niemiecka kontynuowała swoje natarcie frontalnie, spychając jednostki 38 i 40 A na wschód. LII KA atakował na styku obu tych armii, co zmusiło dowódcę Frontu Woroneskiego do zmiany szyku 38 A. Golikow przesunął na południe sektor (do Krasnopola włącznie), za który ta armia miała być odpowiedzialna. Dowódca 38 A gen. Czistiakow skierował w dniu 15 marca 232 i 237 DP w kierunku prawego skrzydła 40 A, w celu zabezpiecze­nia swojego przedłużonego skrzydła. Dodatkowo 167 i 206 DP miały pomóc 40 A powstrzymać atak „Gros­sdeutschland” w rejonie Borisowki. Mimo tego wzmoc­nienia pozycje sąsiada Moskalenki — 69 A — stawały się coraz bardziej zagrożone, szczególnie że jej prawe skrzy­dło skierowane frontem na zachód osłaniane było tylko przez dwie słabe dywizje piechoty. 40 A nie mogła pomóc armii Kazakowa ze względu na całkowite zaan­gażowanie w rejonie Borisowki i Tomarowki oraz na swym prawym skrzydle.

15 marca rano „Grossdeutschland” stanęła w obliczu silnych kontrataków pancernych ze strony elementów 2, 3 i 5 KPancGw, w których liczbę czołgów wywiad niemiecki oceniał na blisko dwieście. Po raz pierwszy od rozpoczęcia kontrofensywy dało się też odczuć działania sowieckiego lotnictwa. Duża liczba myśliwców osłaniała wprowadzenie do walki korpusów pancernych. Nieskoordy­nowane ataki Rosjan przynosiły im ciężkie straty, spowo­dowały jednak, że główne siły „Grossdeutschland” skon­centrowały się wokół Borisowki i nie prowadziły działań zaczepnych. Naturę kontmatarcia sowieckiego tego dnia

oddają dwa przykłady. O świcie 15 marca grupa około 20 rosyjskich czołgów bez wsparcia artylerii i piechoty zaata­kowała Borisowkę. Najpierw na podejściach do miasta Sowieci stracili osiem czołgów, a po wejściu do niego kolejne cztery padły ofiarą grenadierów pancernych — po­zostałe wozy bojowe wycofały się. W rejonie Grajworonu batalion piechoty, również bez wsparcia innych broni, zaatakował okopany batalion z pułku fizylierów „Gross­deutschland”. Atak prowadzony przez zupełnie odkryte pole spowodował zniszczenie sił rosyjskich przez artylerię i karabiny maszynowe żołnierzy niemieckich. W obu przypadkach straty niemieckie były minimalne.

Na obu skrzydłach „Grossdeutschland” zaczęły się pojawiać pododdziały 167 i 320 DP, które powoli do­ganiały swoich zmotoryzowanych towarzyszy. Do 16 marca obie dywizje zabezpieczyły skrzydła dywizji i szlaki komunikacyjno-zaopatrzeniowe „GD”, co było o tyle istotne, że dywizja ta zaatakowana została z pełną siłą przez Rosjan i bezpiecznie docierające zaopatrzenie było sprawą wielkiej wagi. Cały czas sowieckie korpusy pancerne nie były w stanie wykonać skoordynowanego ataku, koncentrując dużą przecież ilość czołgów, jakimi dysponowały. W szeregu potyczek wokół Borisowki czołgiści niemieccy zaprezentowali zdecydowanie wyższe walory bojowe niż ich przeciwnicy, niszcząc 46 rosyjskich wozów bojowych i tracąc przy tym tylko cztery własne. Wprawdzie Moskalenko osiągnął między 15 a 17 marca pewien sukces, zmuszając siły Korpusu „Raus” do obrony i nie pozwalając przejść mu do zdecydowanego ataku w kierunku na Biełgorod, jednak koszt, jakim to osiągnął, był chyba zbyt wysoki.

Do 17 marca LII KA i piechota Korpusu „Raus”, podążając za dywizją „Grossdeutschland”, prowadzącą działania obronne w rejonie Borisowki, w pełni odtworzyły front niemiecki, ale ich postępy były ograniczane przez

tempo marszu żołnierzy, które stawało się coraz wolniejsze zarówno z powodu rozpoczynających się roztopów, jak i tężejącego oporu sowieckiego.

ZDOBYCIE BIEŁGORODU, 15-18 MARCA

Po walkach w Charkowie, który odbito 14 marca, a ostate­cznie oczyszczono dzień później, Hoth rozkazał dywizjom Korpusu Pancernego SS przegrupować się do ataku w kierun­ku Biełgorodu. Musiało to jednak zająć trochę czasu ze względu na silne zaangażowanie niektórych pododdziałów SS w walki. Najszybciej do natarcia na północ ruszyła dywizja Dietricha, która rozpoczęła je o świcie 16 marca z placu „Leibstandarte” (wcześniej placu Czerwonego) w Charkowie. Po przejściu przez pozycje obronne pułku „Eicke”, który do tej pory strzegł tyłów korpusu Haussera, LSSAH natknęła się niemal natychmiast na silny opór Rosjan z 69 A. Dopiero późnym popołudniem szczegółowo przygotowany atak eses­manów ze wsparciem Luftwaffe spowodował, że przeciwnik się wycofał. Następnego dnia „Leibstandarte” wznowiła atak, w którego szpicy był znowu batalion Peipera i 7 kompania czołgów Ribbentropa. Zdarzenia z 17 marca Ribbentrop wspominał w następujący sposób:

„Po zdobyciu Charkowa zostaliśmy wysłani na północ w kierunku Biełgorodu, wspierając próbę przełamania pozycji rosyjskich przez 2 Pułk Grenadierów Pancernych z naszej dywizji. Przeprowadziliśmy perfekcyjne natarcie razem z batalionem Peipera, którego żołnierze atakowali w transporterach opancerzonych. Po przejechaniu szczytu wzgórza, za którym teren łagodnie opadał w kierunku wioski, natknęliśmy się na rubież ppanc., którą Rosjanie przygotowali na jej skraju.

Wróg od razu rozpoczął ostrzał. Transportery opan­cerzone zygzakując ruszyły do przodu, wystrzeliwując granaty dymne w celu uniknięcia ognia nieprzyjacielskich

dział, które znajdowały się tylko kilkaset metrów przed nimi. Taką procedurę ataku przyjmowali grenadierzy Pei­pera, kiedy atakowali bez czołgów, co zwykle oszczędzało im ciężkich strat; w tym jednak przypadku utrudniło to moim czołgom prowadzenie celnego ognia. Nie zmieniło to jednak faktu, że w ciągu kilku następnych minut obezwładniliśmy ten Pakfront”19.

Postępy dywizji Dietricha spowalniane były w ciągu 17 marca przez fatalną sytuację drogową. Roztopy zaczynały się na dobre i Niemcy wiedzieli, że aktywne działania bojowe będą mogły trwać najwyżej przez kilka następnych dni.

Kiedy „Leibstandarte” atakowała na północ, „Totenkopf ’i „Das Reich” cały czas oczyszczały z oddziałów sowieckich teren na wschód i południe od Charkowa. Grupa bojowa Bauma zdobyła 16 marca Czugujew i została wciągnięta w zacięte walki obronne w samym mieście, Rosjanie bowiem przeprowadzali agresywne kontrataki. Mimo że do oddziałów „Totenkopf’, dotarły w końcu czołowe jednostki z 6 DPanc, to okazały się za słabe, aby przejąć od esesmanów pozycje obronne. Pułki „Eicke” i „Thule” (który wreszcie powrócił do dywizji) walczyły na wschód i północny wschód od Charko­wa, spychając powoli Rosjan w kierunku Dońca. „Das Reich” cały czas zaangażowana była w walki na południe od Charkowa, gdzie wspólnie z XXXXVIII KPanc starała się jak najszybciej zredukować kocioł powstały na wschód od rzeki Mży. Jednak od 17 marca jej pododdziały zaczęły powoli przemieszczać się na pozycje wyjściowe do ataku na Biełgorod, dołączając do „Leibstandarte”.

O czwartej rano 18 marca LSSAH i „Das Reich” rozpoczęły atak, który został skoordynowany z działaniami Korpusu „Raus”. „Leibstandarte” osiągnęła szybki sukces, miażdżąc piechotę Kazakowa (160, 270 DP) i rozbijając

19 K u r o w s k i , Panzer Aces, s. 178-179.

2 KPancGw, zdobywając wieczorem Biełgorod, do którego jako pierwszy wszedł batalion Peipera z kompanią czołgów Ribbentropa, który tak wspomina ten dzień:

„Następnego ranka [18 marca — przyp. aut.] ruszyliśmy pod czystym niebem razem z batalionem Peipera w kierun­ku Biełgorodu. Byliśmy eskortowani z powietrza przez trzy Bf-110, które od czasu do czasu wystrzeliwały dymne pociski, aby wskazać nam pozycje wroga. Jechaliśmy na północ wzdłuż głównej drogi, nie napotykając oporu. Po przejechaniu około 20 km przejeżdżaliśmy przez wioskę, na skraju której stała duża liczba nieobsadzonych przez załogi T-34. Trafiliśmy prawdopodobnie na rosyjską jedno­stkę naprawczo-remontową. [...] Pojechaliśmy dalej. Za nami słyszałem odgłosy naszych czołgów strzelających do wroga, z którym nie walczyliśmy, bo naszym celem był Biełgorod. [...] Ryzyko rosyjskiej zasadzki było niewielkie, ponieważ teren był płaski i pokryty śniegiem; dodatkowo trzy Bf-110 cały czas krążyły nad naszymi głowami i powiadomiłyby nas o gromadzących się siłach przeciwnika.

Kiedy dotarliśmy do Biełgorodu, okazało się że prze­ciwnik opuścił miasto [...] Ze wzgórz nad brzegiem Dońca widzieliśmy niekończące się kolumny Rosjan wycofujące się na północ”20.

Po zdobyciu Biełgorodu Peiper skręcił na zachód, gdzie zamierzał połączyć się z oddziałami Grupy Ope­racyjnej „Kempf”, tworząc jednocześnie północne ramię okrążenia jednostek sowieckich z armii Kazakowa i Mo- skalenki.

167 i 320 DP z Korpusu „Raus” zaatakowały 161 i 340 DP, które broniły zachodniego skrzydła 69 A, niemal równolegle do osi ataku LSSAH, i również szybko przeła­mały ich obronę, okrążając pierwszą z tych dywizji.

20 K u r o w s k i , Panzer Aces, s. 179-180.

„Grossdeutschland” nacierała z Borisowki w kierunku Tomarowki, którą zdobyła następnego dnia, łącząc się z oddziałami LSSAH. Sytuacja strony rosyjskiej kom­plikowała się, w dniu 18 marca w zasadzie uniemożliwiając jej już reakcję na działania niemieckie. W wyniku działań „Leibstandarte” i Korpusu „Raus” na południe od Borisowki w rejonie Kazaczej Łopani i Udy zaczynał tworzyć się kocioł, w którym znalazły się jednostki zarówno 40 jak i 69 A, w sile pięciu słabych dywizji piechoty, oraz elementy 2 i 5 KPancGw.

Na prawym skrzydle LSSAH nacierała „Das Reich”, która napotykając tylko słaby opór szybko podążała na północ. Kampfgruppe „Harmel” już wieczorem dotarła do Biełgorodu, niszcząc po drodze czternaście czołgów wroga.

18 marca pułk „Eicke” z SSTK toczył ciężkie walki w lesistym terenie na zachód od Dońca, gdzie zdeterminowa­ni rosyjscy piechurzy starali się utrzymać przyczółki za rzeką. Sytuację pogarszały roztopy, które zaczęły już uniemożliwiać poruszanie się pojazdów kołowych. Pułk „Thule” został wycofany z frontu i tworzył odwód Korpusu Pancernego SS. Po przybyciu większych sił z 6 DPanc grupa bojowa Bauma była w końcu w stanie przekazać jej sektor Czugujewa i jeszcze tego samego dnia wyruszyła na północny wschód, wychodząc na pozycje 5 km od Wólczańska — ostatniej dużej przeprawy przez Doniec, ciągle znajdującej się w rę­kach sowieckich. Dywizja „Totenkopf’ raportowała w dniu 18 marca, że w dniach 8-17 marca zniszczyła 71 sowieckich czołgów i 76 dział, biorąc do niewoli 337 jeńców, naliczyw­szy jednocześnie około 900 zabitych żołnierzy wroga.

ZAKOŃCZENIE KONTROFENSYWY, 19-23 MARCA

W celu ułatwienia przebicia się do własnych linii jedno­stkom okrążonym w rejonie Ud, Moskalenko skierował do kontrataku elementy 3 i 5 KPancGw. Ich pomoc okazała

się na tyle efektywna, że 161 DP przebiła się z okrążenia i 19 marca rano dotarła do własnych linii. Los pozostałych jednostek sowieckich okrążonych na południe od Bo­risowki nie był już tak szczęśliwy. Mimo że dużej części żołnierzy udało się uniknąć niewoli lub śmierci, pozostawili jednak podczas ucieczki cały swój ciężki sprzęt. Część z nich dotarła do linii sowieckich na północ od Biełgorodu, gdzie została wcielona jak naj­szybciej do walczących dywizji 40 A. Inni uciekali przez Doniec, gdzie znajdowały się jeszcze rosyjskie przyczółki, a także pokrywa lodowa na rzece.

Od 19 marca jednostki niemieckie konsolidowały swoje pozycje, prowadząc ograniczone działania zaczepne. Utwo­rzono ciągły front, a dywizje piechoty Korpusu „Raus” zakończyły oczyszczanie kotła na południe od Borisowki i maszerowały na północ. 22 marca 167 i 320 DP rozpoczęły przygotowanie pozycji obronnych na północ od Tomarowki i Biełgorodu. „Grossdeutschland” wycofano z frontu na zasłużony odpoczynek. W okresie między 7 a 19 marca dywizja zniszczyła 233 czołgi wroga, 8 samochodów pancer­nych i 308 dział. Większość zniszczeń spowodował pułk pancerny płk. Strachwitza; jego dowódca za bitwę charkows­ką otrzymał Liście Dębowe do Krzyża Rycerskiego i dowó­dztwo „Grossdeutschland”, której dotychczasowy dowódca, gen. por. Hörnlein, poważnie zachorował.

Dywizja „Totenkopf’, która nie uczestniczyła w bezpo­średnim ataku na północ, otrzymała zadanie oczyszczenia z sił rosyjskich zachodniego brzegu Dońca Siwewierskiego. Natarcie w kierunku północno-wschodnim postępowało dość wolno ze względu na rozpoczynające się roztopy, ale zakończyło się pełnym sukcesem do 23 marca. Dzień ten był też datą zakończenia niemieckiej kontrofensywy.

Opór sowiecki wzrastał, jako że armie skierowane w rejon Charkowa przez Stawkę w dniu 10 marca w końcu zaczęły docierać na miejsce. Były to 21 i 64 A oraz

1 APanc. Jednak najważniejszym czynnikiem wpływającym na wygaśnięcie ofensywy Mansteina była sama Natura. Wyczekiwane przez Rosjan roztopy w końcu rozpoczęły się na dobre, uniemożliwiając jakiekolwiek akcje bojowe. Nie bez znaczenia był też fakt, że siła ofensywna wojsk niemieckich wyczerpała się, gdyż nieprzerwane dwumie­sięczne działania bojowe spowodowały bardzo wysokie zużycie sprzętu i zmęczenie żołnierzy.

PODSUMOWANIE DRUGIEJ FAZY

KONTROFENSYWY NIEMIECKIEJ, 3-26 MARCA

Sukces osiągnięty przez Mansteina w drugiej fazie jego kontrofensywy nie spełniał wszystkich oczekiwań feldmar­szałka. GA „Południe” nie zdążyła zaatakować i odciąć występu kurskiego we współdziałaniu z GA „Środek” ze względu na roztopy i wyczerpanie walkami wojsk Klugego. Nie udało się też całkowite okrążenie sił Frontu Worones­kiego, na jakie liczył Manstein.

Silny opór Rosjan na linii rzeki Mży, gdzie XXXXVIII KPanc nie był w stanie przełamać obrony 3 APanc, oraz uwikłanie się Korpusu Pancernego SS w walki w Charkowie uniemożliwiło również całkowite zniszczenie sił Rybałki. Trzeba jednak stwierdzić, że straty poniesione przez3 APanc uczyniły ją niezdolną do działań bojowych. Stawka, zauważając ten fakt, przemianowała armię Rybałki na 57 A. Dodatkowo trudna pogoda i niskie stany w jedno­stkach niemieckich, co dotyczy głównie oddziałów Wehr­machtu, nie pozwoliły na utrzymywanie szybkiego tempa operacji przez cały okres zmagań o Charków, czego najlepszym przykładem były działania dywizji piechoty z Korpusu „Raus” oraz LII KA z 2 A.

Dowództwo sowieckie popełniło sporo błędów podczas drugiej fazy kontrofensywy Mansteina, za które zapłacił swoją krwią żołnierz rosyjski. Ciągła ofensywa, która

odbywała się bez pauzy operacyjnej, wyczerpała jednostki Armii Czerwonej, a co gorsza, tak oddaliła je od swoich baz zaopatrzeniowych, że nie były one w stanie efektywnie walczyć. Dodatkowo brak uzupełnień lub ich niewystar­czająca ilość spowodowała duży spadek wartości bojowej zarówno dywizji piechoty, jak i korpusów pancernych. Stały się one cieniem tego, czym były w połowie stycznia, kiedy Front Woroneski rozpoczynał swój udział w wielkiej ofensywie zimowej. Jedynym dowódcą wysokiego szczebla, który poniósł zasłużoną zresztą karę, był gen. płk. Golikow, odwołany z funkcji dowódcy Frontu Woroneskiego. Odszedł on do pracy administracyjnej na tyłach i do końca wojny nie objął żadnych stanowisk liniowych.

Rozdział VIIIOSTATNIE NIEMIECKIE ZWYCIĘSTWO

NA WSCHODZIE— PODSUMOWANIE TRZECIEJ BITWY O CHARKÓW

OFENSYWA ZIMOWA ARMII CZERWONEJ

Kampania zimowa, która rozpoczęła się 19 listopada1942 roku, zakończyła się pod koniec marca 1943 — trwała więc ponad cztery miesiące. Początkowo Armia Czerwona odniosła olbrzymi sukces. Udało jej się okrążyć 6 A w Stalingradzie, a także zwalczyć próby odblokowania miasta podejmowane przez Wehrmacht. W grudniu i stycz­niu wojska rosyjskie zniszczyły armie Węgier oraz Włoch, a Rumuni całkowicie się zdemoralizowali i OKH zmuszone było wycofać ich z frontu. Olbrzymi sukces na południu frontu zawrócił w głowie sztabowcom sowieckim i samemu Stalinowi. Zaczęli oni pod koniec stycznia popełniać jeden błąd po drugim, a ich efekty wzajemnie się wzmacniały.

Cele operacyjne postawione na początku lutego 1943 roku armiom Frontów Woroneskiego i Południowo-Za­chodniego były całkowicie nierealne, gdyż założono w nich, że południowe skrzydło Wehrmachtu jest całkowicie rozbite i niezdolne do stawiania poważnego oporu. Np. grupa mobilna Popowa miała osiągnąć odległy o 300 km od

czołowych jednostek sowieckich Mariupol, leżący nad brzegiem Morza Azowskiego, w 7 dniu operacji. Tempo natarcia równe ponad 40-50 kilometrom na dobę nie mogło być osiągnięte przez sowieckie jednostki pancerne. Abstrahując od siły oporu nieprzyjaciela, 300-kilometrowy marsz po zimowych drogach czołgami, które były już w dużej mierze zużyte technicznie, z liniami zaopat­rzeniowymi wydłużającymi się do 600 km i niewystar­czającą ilością ciężarówek, był po prostu niewykonalny.

Optymizm dowódców sowieckich podsycany był raportami służb wywiadu i rozpoznania, które w lutym 1943 roku poniosły całkowity blamaż. Brak jakiegokolwiek krytycyzmu w stosunku do meldunków dotyczących zamiarów Wehr­machtu okazał się zabójczy dla Frontu Woroneskiego i Połu­dniowo-Zachodniego. Brak dyscypliny w łączności radiowej, zdecydowanie lepsze rozpoznanie z powietrza dokonywane przez Luftwaffe i złej jakości szyfry Rosjan, szybko złamane przez Niemców, spowodowały całkowitą asymetrię w kwestii wiedzy o przeciwniku. Nie dziwi więc, że najwyżsi dowódcy sowieccy zlekceważyli Wehrmacht i jego zdolność do szyb­kiego sprowadzenia rezerw z innych kierunków operacyjnych i strategicznych. Wyższość taktyczna wojsk niemieckich spowodowała również, że tworzone ad hoc formacje z przeróż­nych rozbitków, urlopowiczów i żołnierzy jednostek tyłowych były efektywne bojowo i umożliwiły „łatanie” frontu.

Oba fronty rozpoczęły „Galop” i „Gwiazdę” bez przerwy operacyjnej ze zużytymi w dotychczasowych operacjach odwodami i źródłami zaopatrzenia 250-300 km z tyłu. Główną bolączką Armii Czerwonej w tym okresie wojny była słabość jej aparatu logistycznego i niedocenianie jego wpływu na prowadzenie operacji bojowych. Formacje bojowe były przetrzebione, a artyleria nie była w stanie nadążyć za szybko przesuwającym się frontem.

Prowadzenie operacji ofensywnych przez Rosjan też nie było najwyższej klasy. Lekceważono zasadę koncentracji

sił, co powodowało, że nie mogli oni odnieść znaczącego zwycięstwa w bitwach o Donabas i Charków. Watutin rozproszył swoje korpusy pancerne, tworząc dwie grupy mobilne, i jak się okazało, żadna z nich nie była wystar­czająco silna, aby osiągnąć sukces. Golikow po zdobyciu Charkowa nacierał czołowo szerokim frontem, nie próbując nawet manewrować swoimi siłami. Jak się okazało, Grupa Operacyjna „Kempf ’ była w stanie powstrzymywać swoimi słabymi siłami ofensywę sowiecką w kluczowym momencie przed rozpoczęciem i w początkowej fazie kontmatarcia Mansteina. Koordynacja działań między Frontem Worones- kim i Południowo-Zachodnim była minimalna. Obie for­macje działały jakby niezależnie od siebie, wspierając się w minimalnym stopniu.

MANSTEIN I KONTROFENSYWA NIEMIECKA

Sytuacja, jaka wytworzyła się na południowym skrzyd­le frontu wschodniego na początku lutego 1943 roku, była bardzo niekorzystna dla Wehrmachtu. Przeważające siły Armii Czerwonej parły bez wytchnienia do przodu i za­groziły okrążeniem GA „Południe” i „A”. Upór Hitlera, który tak niechętnie pozwalał na wycofanie się z raz zajętych terenów, postawił wojska niemieckie w sytuacji, w której odwrót za Dniepr nie mógł być brany pod uwagę. Spowodowałby on tylko wysokie straty i praw­dopodobne odcięcie Krymu.

To, że w tak krytycznej sytuacji na czele GA „Południe” stał Manstein, było dla III Rzeszy zrządzeniem losu, które zmieniło bardzo prawdopodobną klęskę w ostatnie ofen­sywne zwycięstwo Wehrmachtu w II wojnie światowej. Feldmarszałek znany był z tego, że najlepsze wyniki osiągał w momentach kryzysowych, kiedy jego umiejętności wyostrzały się. Najlepszym przykładem jest właśnie kontr­ofensywa charkowska.

Manstein zdecydował się na opuszczenie dużych połaci terenu do linii Dońca Siewierskiego i Miusu na stałe, uważając, że osłabiony Wehrmacht i tak nie będzie ich w stanie utrzymać. Dodatkowo nie miał oporów, żeby cofnąć się jeszcze dalej na zachód, jeśli spowodowałoby to wciągnięcie Rosjan w pułapkę. Armia Czerwona chwyciła przynętę i ruszyła ku Dnieprowi. Jednak w przeciwieństwie do Stawki Manstein zdawał sobie sprawę z rzeczywistego stanu wojsk sowieckich. Uporczywa obrona niektórych pozycji — rejonu Kra- snogradu i Połtawy, Sławiańska i rzeki Mius — stworzyła „łamacze fal”, których Armia Czerwona nie była w stanie zdobyć. Stworzyło to podstawy do koncentracji olb­rzymiej większości niemieckich jednostek zmechani­zowanych z GA „Południe” na skrzydłach Rosjan.

Atak trzech grup uderzeniowych (Korpus Pancerny SS, XXXXVIII i XXXX KPanc) na zbieżnych kierunkach operacyjnych spadł na zaskoczone, rozciągnięte, źle zaopat­rzone i o niskich stanach formacje sowieckie Frontu Południowo-Zachodniego. Reakcja Watutina i Stawki oka­zała się zbyt wolna, aby uchronić się od całkowitej klęski. W zupełne zdumienie musiała wprawić sowieckich dowód­ców błyskawiczna relokacja niemieckich związków pan­cernych na północ i atak w kierunku Charkowa i Bieł­gorodu. W ciągu niespełna trzech tygodni Front Woroneski został rozbity, a Charków i Biełgorod odbity. Sukces niemiecki wynikał z chaosu po stronie rosyjskiej, spowo­dowanego szybkim tempem natarcia niemieckiego, które skupiało się na kolejnych armiach sowieckich. Na pierwszy ogień poszła poświęcona przez Stawkę 3 APanc, potem grupy uderzeniowe rozcinały ugrupowania sowieckie, od­dzielając je od siebie. „Grossdeutschland” odseparowała 40 A od 69 A, a Korpus Pancerny SS 69 A od obrońców Charkowa i resztek 3 APanc. Źle dowodzone i niewspół-

działające ze sobą jednostki rosyjskie ulegały po kolei Wehrmachtowi.

Kontrofensywa charkowska wystawia Mansteinowi naj­wyższe świadectwo w zakresie umiejętności dowódczych. Trwająca miesiąc operacja całkowicie zmieniła sytuację strategiczną i operacyjną na froncie wschodnim.

STRATY

Ustalenie strat obu stron bitwy w Donbasie i w rejonie Charkowa jest dość trudne ze względu na brak dostępnych źródeł lub ich fragmentaryczność. Armia Czerwona podczas „Galopu” straciła bardzo duże ilości sprzętu, ale jej straty wśród żołnierzy nie były bardzo wysokie. Na podstawie raportów 1 i 4 APanc sporządzono wykaz, który przed­stawiony jest poniżej w formie tabelarycznej:

Tabela 6. Straty Frontu Południowo-Zachodniego w okresie1 lutego-3 marca 1943 r. według źródeł niemieckich.

1 APanc 4 APanc Razem

Jeńcy 1187 7884 9071

Zabici 8000 15 200 23 200

Czołgi 406 209 615

Samochody pancerne 31 25 56

Działa 100 264 364

Działa plot. 22 47 69

Działa ppanc. 255 337 592

„Katiusze” 2 14 16

Źródło: G l a n t z , From..., s. 410.

Straty Frontów Woroneskiego i Południowo-Zachodniego podczas działań bojowych w okresie 13 stycznia-25 marca 1943 roku przedstawione zostały w poniższej tabeli.

Tabela 7. Straty Frontu Południowo-Zachodniego i Woro­neskiego w okresie 13 stycznia-25 marca 1943 r.

Zaanga­żowane

siły

Zabici i zagi­nieni

Ranni . chorzy

Razem Zniszczo­ne czołgi i działa pane.

Zniszczo­ne działa

Zniszczo­ne samo­

loty

Ofensywa sowiecka 13 1-3 III 502 400 55 475 98 086 153 561 1023 2106 307

Obrona Charkowa 3-25 III 345 900 45 219 41 250 86 569 322 3185 110

Źródło: D. G l a n t z , When s. 296.

Okres przedstawiony w powyższej tabeli niezupełnie odpowiada czasowi trwania trzeciej bitwy o Charków (29 stycznia-25 marca) i obejmuje wcześniejsze działania obu frontów (np. operacje ostrogożsko-rossoszańską i woronesko-kastoreńską Frontu Woroneskiego) oraz włącza niektóre formacje, które do nich nie należały (np.13 A Frontu Briańskiego). Jednak przedstawione dane pozwalają wyrobić sobie zdanie na temat poziomu poniesionych przez Armię Czerwoną strat podczas trze­ciej bitwy o Charków.

Straty na poziomie 25-30% zaangażowanych wojsk wskazują, że aparat dowodzenia i logistyki pozostał w dużej mierze nienaruszony, umożliwiając szybką odbudowę rozbitych jednostek sowieckich, co rzeczywiś­cie miało miejsce w następnych miesiącach. Polegli i zaginieni byli najczęściej szeregowymi żołnierzami

i niższymi oficerami, których strata — aczkolwiek bolesna — mogła być szybko nadrobiona uzupełnieniami. Przykładem może być 25 KPanc, który zapędził się najdalej na zachód i szybko został odcięty w czasie swojego marszu na Zaporoże podczas kontrofensywy niemieckiej. Do końca marca do swoich linii przebiło się 2063 żołnierzy — z czego tylko 817 było szeregowcami i podoficerami21.

W czasie bitwy o Charków Armia Czerwona poniosła bardzo wysokie straty w sprzęcie, chociaż mogły one być szybko nadrobione dzięki gigantycznemu poziomowi pro­dukcji uzbrojenia w ZSRS. W samym 1943 roku Sowieci wyprodukowali 24 100 czołgów i dział pancernych, 126 000 dział i moździerzy oraz 29 900 samolotów22.

Straty niemieckie mogą być określone tylko szacunkowo dla całego frontu wschodniego w okresie luty-marzec 1943 i wyniosły one około 282 000 żołnierzy — przy czym nie obejmują one 6 A zniszczonej w Stalingradzie23. Dokładnie za to można podać poziom strat poniesionych przez Korpus Pancerny SS od momentu jego przybycia w rejon Charkowa w styczniu 1943 do momentu zakończenia kontrofensywy Mansteina.

21 A. I s a j e w , Kagda..., s.417. Kiedy wprowadzano do walki 25 KPanc, był on odtworzoną jednostką, mógł więc liczyć 6-8 tys. żołnierzy i 100-150 czołgów.

22 G l a n t z , When..., s. 306.23 Według raportu Naczelnego Lekarza Wehrmachtu, który obejmuje

wszystkie rodzaje strat — zabitych, zaginionych, rannych i chorych. Na podst. Doc. Gen.StdH Nr. 1/10388/43, 14 December 1943. R. Overmans w swojej książce Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg ocenił liczbę zabitych i zaginionych w okresie luty-marzec 1943 na 134 966 żołnierzy. Jednak nie można brać tej liczby jako pewnika, gdyż jest ona tylko statystyczną ekstrapolacją pewnej próbki z raportów Wehrmachtu i jeśli nawet poprawnie określa trendy i całkowitą liczbę strat wojsk niemieckich, to obliczenia miesięczne nie muszą już być statystycznie pewne.

Tabela 8.Straty Korpusu Pancernego SS w okresie styczeń-marzec 1943 r.

Oficerowie Żołnierze i podoficerowie

Razem

1 DGPanc SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler” 167 4373 4540

2 DGPanc SS „Das Reich” 102 4396 4498

3 DGPanc SS „Totenkopf” 94 2170 2264

Jednostki korpuśne 2 215 217

Źródło: G. N i p ę , Last..., s. 349.

Całkowite straty Korpusu Pancernego SS wyniosły więc11 519 żołnierzy oraz oficerów i wynosiły około 15% stanów — nie były więc, tak jak to stara się przedstawić wielu autorów, ekstremalnie wysokie — szczególnie, jeśli weźmie się pod uwagę osiągnięcia dywizji Waffen SS podczas trzeciej bitwy o Charków. Bez nich kontrofensywa Mansteina nie mogła się przecież udać!

„PRAWDZIWA BITWA DOPIERO SIĘ ZACZYNA”24

Zwycięstwo charkowskie spowodowało częściowe od­budowanie wiary społeczeństwa III Rzeszy co do dalszych losów wojny. Tajny raport Służby Bezpieczeństwa SS na temat sytuacji wewnątrzpolitycznej z 15 marca 1943 roku mówił m.in.:

„[...] zawarte w komunikacie Wehrmachtu z 12.3.1943 r. stwierdzenie, że nadzieje bolszewików na odzyskanie Ukrainy zostały unicestwione, a także doniesienia o wal­kach o Charków i jego odzyskaniu, usunęły ostatnie

24 Stalin — Rozkaz dzienny z okazji dnia Armii Czerwonej 23 lutego 1943 r.

wątpliwości wielu obywateli co do ustabilizowania się frontu wschodniego i odzyskania przez Niemców inicjatywy”25.

I rzeczywiście wygrana pod Charkowem spowodowała, że przywódcy Niemiec spróbowali w lecie 1943 roku po raz kolejny przejąć inicjatywę na froncie wschodnim. Cel nasuwał się sam. Było to powstałe w wyniku działań w kampanii zimowej 42/43 wybrzuszenie frontu wokół Kurska — znane pod nazwą łuku kurskiego. Nadzieje społeczeństwa i kierownictwa III Rzeszy oddaje w pełni kolejny cytat z tajnego raportu Służby Bezpieczeństwa SS na temat sytuacji wewnątrzpolitycznej z 5 kwietnia 1943 roku:

„W związku z wojną przeciwko Związkowi Radziec­kiemu u wielu obywateli utrwalił się pogląd, mający wręcz cechy idee fix, że w lecie to już „pójdzie na całość” i że trzeba „postawić wszystko na jedną kartę”, ponieważ „trzecia zima na wschodzie jest równoznaczna z przegraną wojną”. W kwestii, czy uda się pokonać Rosjan do jesieni albo w ogóle, u części obywateli przeważa poczucie całkowitej niepewności”26.

Letnia ofensywa Wehrmachtu zakodowana pod nazwą „Cytadela” ruszyła 5 lipca 1943 roku. Ostatni raz uczest­niczyły w niej razem trzy pierwsze dywizje Waffen SS— „Leibstandarte”, „Das Reich” i „Totenkopf ’ pod dowódz­twem Paula Haussera27. Na nic zdała się jednak ogromna mobilizacja sił i środków Wehrmachtu. Bitwa kurska przyniosła klęskę III Rzeszy i ostateczne przejęcie ini­cjatywy strategicznej przez Armię Czerwoną.

* * *

25 P i e k a ł k i e w i c z , Wojna..., s. 201.26 Tamże, s. 204.27 Przed bitwą przemianowano Korpus Pancerny SS na II Korpus

Pancerny SS. I Korpus Pancerny SS rozpoczynał właśnie formowanie pod dowództwem Seppa Dietrich, a w jego skład miała wejść w przyszłości LSSAH i formująca się dopiero 12 DPanc SS „Hitlerjugend”.

Za przegraną bitwę charkowską Stalin częściowo obar­czył winą zachodnich sprzymierzeńców, którzy według niego działali nie dość aktywnie, co pozwoliło Wehrmach­towi przerzucić znaczne siły na front wschodni i prze­prowadzić udaną kontrofensywę. Zarzuty Generalissimusa wobec aliantów spowodowane były zapewne chęcią wzmoc­nienia swojej pozycji negocjacyjnej przed konferencją w Teheranie, ale miały również swój ciężar gatunkowy— od 1941 r. ZSRS stawiał przecież samotnie czoło około 75% sił Wehrmachtu i poniósł gigantyczne straty. Znaczące w swej wymowie są cytowane poniżej dwa pisma Stalina do Churchilla z 15 i 28 marca 1943 r., jednocześnie oskarżycielskie i ironiczne:

„Jest całkiem jasne, że angielsko-amerykańskie operacje w północnej Afryce nie tylko nie zostały przyspieszone, lecz przeciwnie — przesunięto je na koniec kwietnia.I nawet ta data nie jest zupełnie pewna. Tak więc w kul­minacyjnym punkcie naszej walki z siłami Hitlera — to znaczy w lutym/marcu — nacisk angielsko-amerykańskiej ofensywy w północnej Afryce nie tylko nie wzrósł, lecz ofensywa ta w ogóle się nie rozwinęła, a osobiście przez Pana wymienione terminy operacji zostały niedotrzymane.

Tymczasem Niemcom udało się przerzucić z zachodu na front radziecki 36 dywizji (w tym sześć dywizji pancernych). Nietrudno dostrzec, wobec jakich trudności stanęły w związ­ku z tym wojska radzieckie i jak dzięki temu poprawiła się sytuacja Niemców na froncie radziecko-niemieckim”28.

„Obejrzałem wczoraj wraz z kolegami przesłany przez Pana film „Zwycięstwo na pustyni” i byłem nim mocno poruszony. Film ten pokazuje wspaniale, jak walczy Anglia i demaskuje zręcznie tych łajdaków — mamy takichi w naszym kraju — którzy twierdzą, że Anglia nie walczy, lecz tylko się przygląda”29.

28 P i e k a ł k i e w i c z , Wojna..., s. 201.29 Tamże, s. 203.

Dla strategów na Kremlu trzecia bitwa o Charków była przysłowiowym „kubłem zimnej wody”. Stawka przestała stawiać przed Armią Czerwoną wygórowane i niereali­styczne żądania. W przeciwieństwie do Stalina większość wysokich dowódców sowieckich była przekonana o konie­czności przejścia do obrony strategicznej na początku kampanii letniej 1943 roku, w celu wykrwawienia Wehr­machtu. Na osłabione siły niemieckie miała spaść kontr­ofensywa Armii Czerwonej. Wasilewskiemu i Antonowowi udało się przekonać Stalina do takiego planu kampanii letnio-jesiennej dopiero w maju 1943 r.

Jednak w przeciwieństwie do poprzednich lat Stawka nie oczekiwała już, że dzięki jednej operacji strategicznej uda jej się zakończyć wojnę — tak jak to miało miejsce podczas obu poprzednich ofensyw zimowych. Dowódcy sowieccy z olbrzymią wiarą we własne siły planowali swoje działania z dużym wyprzedzaniem, wierząc, że uda im się złamać ofensywę Wehrmachtu i przejść do pierwszej letniej ofensywy Armii Czerwonej.

Szczegółowa analiza klęski charkowskiej posłużyła do­pracowaniu struktury wojsk rosyjskich. Na podstawie doświadczeń z kampanii zimowej 42/43 powstały jedno­rodne armie pancerne, które nie przypominały swoich poprzedniczek z roku 1942 i zimy 1943. Nie mieszano już formacji zmechanizowanych z niezmotoryzowaną piechotą czy artylerią o ciągu konnym. Krwawo zdobyte doświad­czenie spowodowało stałe zwiększanie się ilości i jakości jednostek wsparcia logistycznego oraz oddziałów napraw- czo-remontowych. Już w toku kampanii letnio-jesiennej1943 roku zmiany w Armii Czerwonej przyniosły doskonałe rezultaty w postaci wygranej bitwy kurskiej i wyzwolenia ZSRS do linii Dniepru.

Załącznik nr 1

Spis skrótów i akronimów

la — (niem.) szef sztabuII/„Der Fiihrer” — cyfra rzymska oznacza drugi batalion,

w tym przypadku pułku „Der Fiihrer” 16/„Deutschland” — cyfra arabska oznacza 16 kompanię, w tym

przypadku pułku „Deutschland”A — armiaAG w — armia gwardiiAPanc — armia pancernaAPancGw — armia pancerna gwardiiAUd — armia uderzeniowaAufklarungs- — (niem.) batalion rozpoznawczy

abteilungBNar — brygada narciarzyBP — brygada piechotyBPanc — brygada pancernaBPancGw — brygada pancerna gwardiiBPZmot — brygada piechoty zmotoryzowanejDOchr — dywizja ochronyDP — dywizja piechotyDPGw — dywizja piechoty gwardiiDPanc — dywizja pancernaDGPanc — dywizja grenadierów pancernychDKaw — dywizja kawaleriiFlak — Flugabwehrkanone — (niem.) działo prze­

ciwlotnicze, również ogólnie: przeciwlot­niczy

Flak Bataillon — (niem.) batalion przeciwlotniczy GA — grupa armiigep — gepanzert (niem.) — opancerzony, dotyczy

batalionów grenadierów pancernych wy­posażonych w półgąsienicowe transportery opancerzone

GO — grupa operacyjnaGw — gwardii

KA — korpus armijny (korpus piechoty)KKaw — korpus kawaleriiKKawGw — korpus kawalerii gwardiiKP — korpus piechotyKPGw — korpus piechoty gwardiiKPanc — korpus pancernyKPancGw — korpus pancerny gwardiiKradschütze — (niem.) batalion motocyklowy

BataillonKZmech — korpus zmechanizowanyKZmechGw — korpus zmechanizowany gwardiiKZmot — korpus zmotoryzowanyPAK — Panzerabwehrkannone — (niem.) działo

przeciwpancernePakfront — (niem.) rubież przeciwpancernaPanzeijäger — (niem.) batalion przeciwpancerny

Abteilungpart — pułk artyleriipcz — pułk czołgówPioniere Abteilung — (niem.) batalion saperówplot. — przeciwlotniczypncz — pułk niszczycieli czołgówpnczgw — pułk niszczycieli czołgów gwardii

PP — pułk piechotyppanc. — przeciwpancernyppgw — pułk piechoty gwardiiPz.Rgt. — Panzer-Regiment — pułk pancernyPz.Gren.Rgt. — Panzer-Grenadier-Regiment — (niem.)

pułk grenadierów pancernychPz.Art.Rgt. — Panzer-Artillerie-Regiment — (niem.) pułk

artylerii pancernejSturmgeschütz — (niem.) batalion dział pancernych (sztur­

Abteilung mowych)

Załącznik nr 2Tabela stopni służbowych SS, Waffen-SS, Wehrmachtu i Woj­ska Polskiego1.

SS i Waffen SS* Wehrmacht Wojsko Polskie

SS-Schiitzeb Schütze15 Szeregowyf

SS-Oberschützeb überschätze*5 St. szeregowy

SS-Sturmmann Gefreiter Kapral

SS-Rottenfiihrer Obergefreiter St. kapral

SS-UnteTscharfiihrer Unteroffizier Plutonowy

SS-Scharfiihrer Unterfeldwebel Sierżant

SS-Oberscharfiihrer Feldwebel St. sierżant

SS-Hauptscharführer Oberfeldwebel Sierżant sztab.

SS-Sturmscharftihrer Stabsfeldwebel St. sierżant sztab.

SS-Untersturmführer Leutnant Podporucznik

SS-Obersturmführer Oberleutnant Porucznik

SS-Hauptsturmfiihrer Hauptmann Kapitan

SS-Sturmbannführer Major Major

SS-Obersturmbannfiihrer Oberstleutnant Podpułkownik

SS-Standartenfiihrer Oberst Pułkownik

SS-Oberfiihrer Brak odpowiednika Brak odpowiednika

SS-Brigadefiihrer und Generalmajor der SSC Generlamajor Generał brygady

SS-Gruppenfiihrer und Generalleutnant der SS Generalleutnant Generał dywizji

SS-Obergruppenfiihrer und General der SSd General der Infanterie“1 Generał broni

SS-Oberstgruppenführer und Generaloberst Generaloberst Generał armii

Brak odpowiednika Generalfeldmarschall Marszałek

SS-Reichsführer" Brak odpowiednika Brak odpowiednika

1 Załącznik opracowany na podstawie SS Gwardia Adolfa HileraGordona Williamsona, Espadon 1995, s. 251.

Żołnierze dywizji ochotniczych nosili te same stopnie, ale z przedrost­kiem Waffen, zamiast SS. Tak więc kapral np. estońskiej 20. DGPanc SS, to Waffen-Sturmann, a nie SS-Sturmann. Podobnie rzecz się miała z żołnierzami legionów ochotniczych, którzy przed nazwą stopnia dodawali przedrostek Legions, np. kapral Ochotniczego Legionu Holen­derskiego to Legions-Sturmann.W armii i SS nazwa tego stopnia mogła się zmieniać w zależności od przynależności do rodzaju wojsk — np. w piechocie do 1942 roku Schütze (SS-Schütze), potem Grenadier (SS-Grenadier), w kawalerii Reiter (SS-Reiter), w broni pancernej Panzerschütze (SS-Panzerschütze), itp., patrz przypis f.W Waffen-SS generałowie używali obu nazw stopnia, zarówno or­ganizacyjnej, jak i wojskowej, np. „Brigadeführer und Generalmajor der Waffen-SS”.W armii niemieckiej przy stopniu generała broni podawano jakiej broni jest generałem — np. „Generał der Infanterie”, „der Artillerie”, „der Panzertruppen”, itd.Funkcja Reichsführera SS nie była oczywiście rangą służbową sensu stricto, ale podobnie jak ona miała swoje patki z oznaką stopnia SS-Reichsführera.Podobnie jak w armiach obcych, w armii polskiej istnieją (istniały) różne systemy oznaczania stopni w różnych rodzajach wojsk, nawet w różnych służbach. I tak „szeregowy” piechoty mógł być „ułanem” w kawalerii, „kanonierem” w artylerii, „saperem” w wojskach in­żynieryjnych itd.

Organizacja dywizji SS1

1 DGPanc SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler”

Dowódca: SS-Obergruppenführer Josef „Sepp” Dietrich 1 a — SS-Sturmbannführer Rudolf Lehmann

1 SS-Panzergrenadier-Regiment „LSSAH” — SS-Standarten- führer Fritz Witt

1/SS-Sturmbannführer Albert Frey II/SS-Sturmbannführer Max Hansen111/SS-Hauptsturmführer Hubert Meyer (do 9 lutego) potem

SS-Sturmbannführer Wilhelm Weidenhaupt

2 SS-Panzergrenadier-Regiment „LSSAH” — SS-Standarten- führer Theodor Wisch

I/SS-Sturmbannführer Hugo KraasII/SS-Sturmbannführer Rudolf SandigIII (gepanzert)/SS-Sturmbannführer Jochen Peiper

SS-Panzer-Regiment 1 SS-Obersturmbannführer Georg Schön­berger

I/SS-Sturmbannführer Ma Wünsche II/SS-Sturmbannführer Martin Gross

SS-Panzer-Artillerie-Regiment 1 SS-Standartenführer Walter Staudinger

I/SS-Hauptsturmführer Franz SteineckII (samobieżny)/SS-Sturmbannführer Emst Luhmann III/SS-Sturmbannführer Fritz Schröder IV/SS-Sturmbannführer Leopold Sedleczek

SS-Aufklärungsabteilung 1 SS-Sturmbannführer Kurt Meyer SS-Sturmgeschütz Abteilung 1 SS-Sturmbannführer Heinz von

WestemhagenSS-Panzerjäger Abteilung 1 SS-Sturmbannführer Jakob Hanreich

1 Ni p e, Last..., s. 354-356.

Załącznik nr 3

SS-Flak Bataillon 1 SS-Sturmbannfiihrer Bernhard Krause SS-Pioniere Abteilung 1 SS-Sturmbannfiihrer Christian Hansen

2 DGPanc SS „Das Reich”

Dowódca: SS-Gruppenfiihrer Georg Keppler (do 10 lutego) potem SS-Oberführer Herbert Vahl

la — SS-Sturmbannführer Max Schültz

SS-Panzergrenadier-Regiment 3 „Deutschland” — SS-Standar- tenführer Heinz Harmel

I/SS-Sturmbannfiihrer Fritz Ehrath II/SS-Sturmbannführer Hans Bissinger III/SS-Sturmbannfiihrer Günther Wisliceny

SS-Panzergrenadier-Regiment 4 „Der Führer” — SS-Oberstur- mbannführer Otto Kum

I/SS-Hauptsturmführer Hans Opificius (batalion dołączył do puiku dopiero 7 marca 1943 r.)

II/SS-Sturmbannführer Sylvester StadlerIII (gepanzert)/SS-Hauptsturmführer Vincenz Kaiser

SS-Panzer-Regiment 2 SS-Standartenführer Herbert Vahl (do 10 lutego) potem SS-Obersturmbannführer Hans-Albin von Reitzenstein

I/SS-Obersturmbannführer Hans-Albin von Reitzenstein (do 10 lutego) potem SS-Sturmbannführer Herbert Kuhlmann

II/SS-Sturmbannführer Christian Tychsen

SS-Panzer-Artillerie-Regiment 2 SS-Oberführer Kurt Brasack I/SS-Sturmbannführer Heinz Lorenz II/SS-Sturmbannführer Oskar DrexlerIII (samobieżny)/SS-Hauptsturmführer Friedrich Eichberger IV/SS-Hauptsturmführer Karl Kreutz

SS-Aufklärungsabteilung 2 SS-Hauptsturmführer Hans Weiss SS-Sturmgeschütz Abteilung 2 SS-Hauptsturmführer Walter

Kniep

SS-Panzerjäger Abteilung 2 SS-Hauptsturmführer Erhard Asbahr

SS-Flak Bataillon 2 SS-Hauptsturmführer Hans Blume SS-Pioniere Abteilung 2 SS-Obersturmführer Josef Kuhlmann

SS-Kradschütze Bataillon 2 SS-Sturmbannführer Jakob Fick

3 DGPanc SS „Totenkopf’

Dowódca: SS-Obergruppenführer Theodor Eicke (do 26.02.43) potem SS-Brigadeführer Max Simon

la — SS-Sturmbannführer Rudolf Schneider

SS-Panzergrenadier-Regiment 1 „Totenkopf’ — SS-Standar- tenführer Max Simon (do 26.02.43) potem SS-Obersturmban- nführer Otto Baum

I (gepanzert)/Otto Baum (do 26.02.43) potem SS-Hauptsturm­führer Walter Reder

II/SS-Sturmbannführer Wilhelm Schulze III/SS-Sturmbannführer Emst Haussier (do 22.03.43) potem

SS-Sturmbannführer Joachim Schubach (do 17.3.43) potem SS-Sturmbannführer Karl Ullrich

SS-Panzergrenadier-Regiment 3 „Theodor Eicke” SS-Stan- dartenführer Hellmuth Becker

I/SS-Sturmbannführer Fritz Knochlein II/SS-Sturmbannführer Kurt Launer III/SS-Sturmbannführer Max Kühn

SS-Schützen-Regiment „Thule” SS-Obersturmbannführer Heinz Lammerding

I/SS-Sturmbannführer Franz Kleffner (do 22.02.43) potem SS-Sturmbannführer Emst Haussier

II/SS-Sturmbannführer Georg Bochman (do 19.02.43) potem SS-Hauptsturmführer Werner Deege

SS-Panzer-Regiment 3 SS-Sturmbannführer Karl Leiner I/SS-Hauptsturmführer Erwin Meierdress

II/SS-Hauptsturmführer Eugen Kunstmann

SS-Panzer-Artillerie-Regiment 3 SS-Standartenführer Hermann Priess

I/SS-Hauptsturmfiihrer Alfrede Schützenhofer II/SS-Sturmbannführer Josef Swientek III/SS-Sturmbannführer Franz Jakob IV/SS-Obersturmbannführer Hans Sander

SSAufklärungsabteilung 3 SS-Sturmbannführer Walter Bestman SS-Sturmgeschütz Abteilung 3 SS-Hauptsturmführer Werner

KorffSS-Panzerjäger Abteilung 3 SS-Hauptsturmführer Armin Gru-

nertSS-Flak Bataillon 3 SS-Obersturmbannführer Otto Krön SS-Pioniere Abteilung 3 SS-Sturmbannführer Max Seela

O. B a r t o n , Żołnierze Fuhrera, Bellona, 2004.P. C a r e 11, Operacja Barbarossa, Bellona, 2000.P. C a r r e l , Spalona ziemia, Bellona, 2003.M. van C r e v e 1 d, Air power and maneuver warfare, Air

University Press, 1994.CSI Report No. 13, Tactical responses to concentrated artillery,

(http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/csi.asp).Dupuy Institute, Capture Rate Study Phases I and 11 Final Report,

(http://www.dupuyinstitute.org/).E r i c s s o n , The road to Berlin, Yale University Press, 1999.D.M. G1 a n t z, J. H o u s e , When Titans Clashed. How The

Red Army Stopped Hitler, University Press of Kansas, 1995.D.M. G l a n t z , From the Don to the Dnepr. Soviet offensive

operations December 1942-August 1943, Frank Cass, 1991 (reprinted 1998).

A. I s a j e w, Kagda wniezapnosti uże nie było. Istoria WOW, katoruju my nie znali, Juza, Eksmo, 2005.

A. K a r p i ń s k i , Organizacja i praca tyłów Armii Radzieckiej w drugim okresie Wielkiej Wojny Narodowej ZSRR, Akademia Sztabu Generalnego WP, Warszawa 1969.

F. K u r o w s k i , Panzer Aces, Ballentine Books, 1992.D. L e l u s z e n k o , Pancernym szlakiem, MON, 1983.J. L u c a s , Das Reich, Cassel, 1991 (reprinted 2001).T.T. L u p f e r, The dynamics of doctrine. The Change in German

Tactical Doctrine During the First World War, (http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/csi.asp).

BIBLIOGRAFIA

H. M a g e n h e i m e r , Hitler. Strategia klęski 1940-1945, Sensa­cje XX wieku, 2000.

E. Man s t e i n , Lost Victories, Presidio, 1994.P. M a s o n , Historia Wehrmachtu 1939-1945, Oskar, 1995.E. M i d d e l d o r f , Taktyka w kampanii rosyjskiej, s. 158, Wyd.

MON, Warszawa 1961.F.W. von M e l l e n t h i n , Panzer Battles, Ballentine Press, 1971. Ch. M e s s e n g e r , Gladiator Hitlera. Życie i czasy SS-Oberst-

gruppenfiihrera i generała pułkownika Wajfen-SS Josefa Diet­richa, Oskar 2001.

J. M i c h u 1 e c, T-34 mityczna broń, Armagedon, 2002.K. M o s k a l e n k o , Przed przełomem, MON, 1971.G. N a d y s i e w, Moja służba w sztabach, MON, 1979.G.M. N i p e Jr, Last victory in Russia. The SS-Panzerkorps and

Manstein’s Kharkov Counteroffensive. February-March 1943, Schiffer Military Books 2000.

G.M. N i p e Jr, Decision in the Ukraine, J .J. Fedorowicz Publis­hing Inc., 1996.

R. O v e r y , Krew na śniegu, L&L, 1999.P i e k a ł k i e w i c z , Wojna pancerna, AWM, 1997.A. R a d z i j e w s k i , Przełamanie, MON, 1982.E. Rau s, Panzer operations, Da Capo Press, 2003.T. R i p 1 e y, Steel storm. Wąffen-SS panzer battles on the Eastern

Front 1943^45, MBI, 2000.K. R o k o s s o w s k i , Żołnierski obowiązek, MON 1979.M. S i m o n , Experience gained in combat with Russian infantry,

Office of Military History, US Army.R. S m e 1 s e r, E. S y r i n g, Elita Wehrmachtu, Oskar, 1999.L. S w o b o d a , Od Buzluku do Pragi, MON, 1965.Ch.W. S y d n o r Jr., Żołnierze zagłady, Oskar 1998.P. S z a b ó, Łuk Donu 1942, Bellona, 2000.S. S z t e m i e n k o , Sztab Generalny w latach wojny, MON, 1969. Terrain Factors in the Russian Campaign, Office of Military

History, US Army.A. W a s i l e w s k i , Dzieło całego życia, MON, 1976.J.J. W e i n g a r t n e r , Dywizja Fiihrera. Leibstandarte SS Adolf

Hitler, Oskar, 2000.

A. W e r t h , Russia at war 1941-1945, E.P. Dutton & Co., Inc., 1964.

C.W. W i 1 b e c k, Sledgehammers. Strengths and flows of Tiger Tank Battalions in World War II, The Aberjona Press, 2004.

G. W i l l i a m s o n , SS Gwardia Adolfa Hilera, Espadon 1995.W. W o j t o w i c z , Tyły Armii Radzieckiej w Drugiej Wojnie

Światowej, Akademia Sztabu Generalnego WP, 1984.T. W r a y, Standing Fast. German Defensive Doctrine on the

Russian Front During World War II: Prewar to March 1943, (http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/csi.asp).

E.F. Z i e m k e, Stalingrad to Berlin. German defeat in the East, Center of Military History United States Army, 1968.

WYKAZ ILUSTRACJI

Listopad 1942. Manstein w wozie sztabowym (tyłem po prawej) przebija się przez kolumnę węgierskich żołnierzy

SS-Standartenfiihrer Heinz Harmeł (w środku) dowódca pułku „Deutschland” rozmawia z SS-Obersturmbannfiihrerem Otto Kumem (po lewej) dowódcą pułku „Der Führer”

Paul Hausser — dowódca SS-Panzerkorps SS-Obergruppenführer Sepp Dietrich — dowódca 1 DGrenPanc

SS „Leibstandarte SS Adolf Hitler”SS-Obergruppenführer Georg Keppler — dowódca 2 DGrenPanc

SS „Das Reich”SS-Standartenführer Herbert Vahl pierwszy dowódca pułku pan­

cernego DR — przeniesiony z Wehrmachtu SS-Obersturmbannführer Heinz Lammerding dowódca pułku

„Thule”. Zdjęcie z późniejszego okresu, na którym posiada już stopień SS-Brigadeführera

Generał piechoty Karl Hollidt — dowódca GO „Hollidt” przemia­nowanej w późniejszym okresie na 6 A

SS-Sturmbannführer Kurt Meyer — dowódca batalionu rozpo­znawczego LSSAH

SS-Sturmbannführer Max Wünsche — dowódca I/PzReg 1 LSSAH Działo plot. 88 mm — tym razem w roli przeciwpancernej Żołnierze niemieccy (prawdopodobnie z LSSAH) w transporterze

opancerzonym SdKfz. 251. Na pierwszym planie widoczny MG 42 — „piła Hitlera”

w Zaporożu

wisku bojowym

SdKfz. 250 (lekki transporter opancerzony) i Mardery z LSSAH w okolicach Charkowa.

StuG III i żołnierze niemieccy obserwuj key ostrzał artyleryjski rosyjskiej wioskiManstein wita Hitlera w swojej kwaterze Hitler opuszcza kwaterę Mansteina w drodze na lotnisko, z którego

odleciał do Niemiec PAK 38 — 50-mm działo ppanc. na standv StuG III i SdKfz. 251 pędzą przez zamarz iięty step Panzer IV na rozległym rosyjskim stepie SS-Obergruppenführer Theodore Eicke

Dywizji „Totenkopf’ i SS-Obersturmbannführer Otto Baum (po lewej), dowódca pułku „Totenkopf’

SS-Brigadeführer Max Simon, po śmier dywizji „Totenkopf’

Motocykl z dywizji „Das Reich” — tak wyglądały roztopy w Rosji Oberst (płk) Hyazinth Graf Strachwitz —

pułku pancernego „Grossdeutschland”Vincenz Keiser, dowódca III/DF (po lewejj), na prawym rękawie

cztery odznaki za własnoręczne zniszczę Heinz Worthmann

SS-Hauptsturmführer Heinz Macher (po mowej kompanii saperów 16/Deutschlaiiichland SS-Sturmbannführer Günther Wisliceny (po prawej)

Żołnierze SS w Charkowie — na zdjęciu Żołnierze SS w Charkowie — widać płom Panzer IV z „Das Reich” — okolice Char

po prawej), dowódca

rei Eickego dowódca

,Panzergraf’. Dowódca

enie czołgu oraz Karl-

ewej), dowódca sztur- d i dowódca III/Deuts-

sekcja MG 42ice i zniszczone miastokowa

Pluton Panzer IV w kamuflażu zimowym — rosyjska wieś, zima 1943

SS-Obergruppenführer Theodore Eicke — dowódca 3 DGrenPanc SS „Totenkopf’

SS-Sturmbannführer Jochen Peiper — dowódca III/2 PzGrenReg LSSAH

Gen. płk Hermann Hoth — dowódca 4 APanc z oficerami2 DGrenPanc SS „Das Reich”

Startujące sztukasy — „latająca artyleria” niemieckich jednostek pancernych

Załadunek bomb na sztukasy

Kolumna niemieckich transporterów opancerzonych przejeżdża­jących przez rosyjską wieś

Gen. por. M.I. Kazakow — dowódca 69A Frontu Woroneskiego Gen. por. D.D. Leluszenko — dowódca 3 AGw Frontu Połud­

niowo-Zachodniego Gen. por. K.S. Moskalenko — dowódca 40 A Frontu Woroneskiego Gen. Połubojarow — dowódca 4 KPancGw Grupy Popowa

— dotarł najdalej na południe w czasie operacji „Galop”Gen. por. M.M. Popow — dowódca Grupy Popowa Frontu

Południowo-Zachodniego Gen. P.S. Rybałko — dowódca 3 APanc. Frontu Woroneskiego N. Czybisow — dowódca 38 A Frontu Woroneskiego Całkowicie zniszczony T-34, być może „ukłonił się czapką przed

Tygrysem”?Desant piechoty ładuje się na T-34 Niemieccy żołnierze wśród zniszczonych T-34 Żołnierze SS w Charkowie — odpoczynek po bitwie Żołnierze SS w Charkowie — na pierwszym planie haubica 105

mm leHA18, z lewej strony Marder III Niemieccy żołnierze wśród zniszczonych T-34

SPIS TREŚCI

Od autora ................................................................................................. 5I. Sytuacja na południowej flance frontu wschodniego

na przełomie 1942 i 1943 roku............................................................ 8II. Armia Czerwona ............................................................................. 25

Piechota .............................................................................................. 25Wojska pancerne .............................................................................. 31Artyleria ............................................................................................ 36Stawka i dowodzenie .......................................................................... 42Taktyka i sztuka operacyjna ........................................................... 46

III. Ostheer ........................................................................................... 54Piechota ............................................................................................. 54Panzerwaffe ....................................................................................... 58Artyleria ............................................................................................ 61Wehrmacht — struktura dowodzenia ........................................... 65Taktyka i sztuka operacyjna ........................................................... 70Korpus pancerny SS ........................................................................ 741 Dywizja Grenadierów Pancernych SS „LeibstandarteSS — Adolf Hitler” ........................................................................... 762 Dywizja Grenadierów Pancernych SS „Das Reich” ................. 783 Dywizja Grenadierów Pancernych SS „Totenkopf’ ................. 79

IV. Ofensywa sowiecka — operacja „Galop” ................................... 83Teren ofensywy ................................................................................. 90Planowanie operacji „Galop” ......................................................... 92Siły stron w przededniu operacji „Galop” .................................... 96Operacja „Galop” — 6 Armia, 29 stycznia-10 lutego .... 100 1 Armia Gwardii, Grupa Mobilna Popowa,30 stycznia-10 lutego ...................................................................... 102

3 Armia Gwardii, 5 Armia Pancerna, 29 stycznia-marzec 106Sowiecki manewr na Krasnoarmiejskoje, 10-15 lutego .. 107„Dawaj Dnipr!”, 10-19 lutego ........................................................111Bitwa o Krasnoarmiejskoje, 15-20 lutego .....................................113„Galop” donikąd ............................................................................ .116

V. Ofensywa sowiecka — operacja „Gwiazda” ............................. .118Planowanie operacji „Gwiazda” .................................................. .118Siły stron w przededniu operacji „Gwiazda” ............................. .121Operacja „Gwiazda” — początek ofensywy 3 APanc,1-4 lutego ..........................................................................................122Początek ofensywy 69 A, \-A lutego .............................................. .123Początek ofensywy 40 A, 2-A lutego ............................................. .124Reakcja niemiecka, 2-4 lutego ...................................................... .125Korpus pancerny SS wkracza do akcji— bitwy na wschód od Dońca Siewierskiego, 5-9 lutego 127Sukces 40 A — zdobycie Biełgorodu, 5-9 lutego ..........................131Walki na podejściach do Charkowa, 10-14 lutego ..................... .133Wyzwolenie Charkowa, 14-16 lutego ............................................137Pościg sil Frontu Woroneskiego, 16-20 lutego ............................ .139Spadająca „Gwiazda” .....................................................................142

VI. Kontrofensywa niemiecka — faza I, Donbas ............................144Sytuacja strategiczna w przededniu rozpoczęcianiemieckiej kontrofensywy ..............................................................144Wizyta Hitlera w Zaporożu 17-19 lutego 1943 r.i plan kontrofensywy niemieckiej ...................................................147Armia Czerwona w przededniu kontrofensywy Mansteina 151Rozpoczęcie kontrofensywy przez 4 APanc 19-24 lutego 152Klęska grupy Popowa 20-24 lutego ................................................159Działania obronne Grupy Operacyjnej„Kempf”, 20-28 lutego .....................................................................162Kontynuacja ofensywy niemieckiej, 25-27 lutego .........................169Klęska 3APanc, 28 lutego-5 marca .............................................. ..176Podsumowanie pierwszej fazy kontrofensywy niemieckiej,19 lutego-3 marca .......................................................................... ..183

VII. Kontrofensywa niemiecka — faza II, Charków .......................186Uderzenie na Charków, 3-9 marca .................................................186Walki grupy korpuśnej „Raus”, 8-11 marca .............................. ..197

Odbicie Charkowa, 10-14 marca .................................................. 200Odzyskanie linii Dońca Siewierskiego na wschódod Charkowa, 14-26 marca ........................................................... 208Działania Grupy operacyjnej „Kempf ’ i 2A, 12-17 marca 211Zdobycie Biełgorodu, 15-18 marca ............................................... 214Zakończenie kontrofensywy, 19-23 marca .................................. 217Podsumowanie drugiej fazy kontrofensywy niemieckiej,3-26 marca ...................................................................................... 219

VIII. Ostatnie niemieckie zwycięstwo na wschodzie— podsumowanie trzeciej bitwy o Charków .................................. 221

Ofensywa zimowa Armii Czerwonej ............................................ 221Manstein i kontrofensywa niemiecka ........................................... 223Straty ............................................................................................... 225„Prawdziwa bitwa dopiero się zaczyna” ..................................... 228

Załączniki ............................................................................................ 232Załącznik nr 1 — Spis skrótów i akronimów .............................. 233Załącznik nr 2 — Porównawcza tabela rang wojskowych 234Załącznik nr 3 — Organizacja dywizji SS .................................. 236Bibliografia ..................................................................................... 240

Wykaz ilustracji .................................................................................. 243

W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się dotychczas:

Z. Stąpor, BERLIN 1945 • L. Podhorodecki, WIEDEŃ 1683• W. Majewski, GROCHÓW 1831 • K. Kaczmarek, BUDZI- SZYN 1945 • W. A. Serczyk, POŁTAWA 1709 • A. Wolny, OKI NAWA 1945 • A. Karpiński, KURSK 1943 • K. Sobczak, LENINO 1943 • T. Malarski, WATERLOO 1815 • T. Jurga, BZURA 1939 • I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 • J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. • R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 • R. Dzieszyński, LENINGRAD 1941-1944 • E. Potkowski, CRECY-ORLEAN 1346-1429• K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943» L. Podhorode­cki, KULIKOWE POLE 1380 • B. Brodecki, SZYPKA I PLEW- NA 1877 • A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. • L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 • J. W. Dyskant, ZATOKA ŚWIEŻA 1463 • H. Wisner, KIRCHOLM 1605 • W. Biegański, BOLO­NIA 1945 • W. Wróblewski, MOSKWA 1941 • T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 • A. Toczewski, KOST­RZYN 1945 • L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 • E. Dąbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. • J. Odziemkowski, NARWIK 1940• R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 • B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 • J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 • J. Nadzieja, LIPSK 1813 • R. Bielecki, BEREZYNA 1812• M. Nagielski, WARSZAWA 1656 • S. Leśniewski, MAREN- GO 1800 • J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 • B. Borucki, VALMY 1792 • W. Mikuła, MACIEJOWICE 1794 • E. Potkowski, WARNA 1444 • W. Król, WIELKA BRYTANIA 1940 • G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 • R. Bielecki, BASTYLIA 1789 • R. Bielecki, NORMANDIA 1944 • L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 • M. Klimecki, GORLICE1915 • M. Borkowski, MIDWAY 1942 • P. Olender, LISSA 1866 • L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 • A. Nadolski, GRUNWALD 1410 • R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 • Z. Kwiecień, TOBRUK 1941-1942 • S. Leśniewski, WAG- RAM 1809 • Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 • R. Romański, BERESTECZKO 1651 • J. Nadzieja, ZAMOŚĆ 1813 • M. Wagner, KLISZÓW 1702 • Z. Flisowski, LEYTE

1944 • M. Plewczyński, OBERTYN 1531 • R. Kulesza, MARATON 490 p.n.e. • W. J. Długołęcki, BATOH 1652• T. M. Gelewski, JALU 1894 • J. Naziębło, SYCYLIA 1943• L. Wyszczelski, WARSZAWA 1920 • S. Leśniewski, JERO­ZOLIMA 1099 • M. Winid, SANTIAGO 1898 • R. Romański, CUDNÓW 1660 • J. Maroń, LEGNICA 1241 • J. W. Dyskant, PORT ARTUR 1905 • J. Wojtczak, ALAMO-SAN JACINTO 1836 • S. Czmur, EL ALAMEIN 1942 • M. G. Przeździecki, KUNERSDORF 1759 • R. Romański, RASZYN 1809 • R. Kulesza, ATENY-SPARTA 431-404 p.n.e. • G. Swoboda, LITTLE BIG HORN 1876 • M. Klimecki, LWÓW 1918-1919• J. Wojtczak, MEKSYK 1847 • T. Strzeżek, WARSZAWA 1831 • J. W. Dyskant, KO CHANG 1941 • L. Wyszczelski, KIJÓW 1920 • T. Rogacki, EGIPT 1798-1801 • K. Olejnik, GŁOGÓW 1109 • T. Strzeżek, IGANIE 1831 • P. Szabó, ŁUK DONU 1942-1943 • J. Wojtczak, NASEBY 1645 • P. Derdej, ZIELEŃCE, MIR, DUBIENKA 1792 • P. Drożdż, ORSZA 1514 • M. Klimecki, CZORTKÓW 1919 • J. Wojtczak, QUEBEC 1759 • R. Kłosowicz, NOWY ORLEAN 1815 • W. Włodarkiewicz PRZEDMOŚCIE RUMUŃSKIE 1939 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632-1634» S. Augusiewicz, PROSTKI 1656 • C. Grzelak, SZACK-WYTYCZNO 1939• R. Kisiel, STRZEGOM, DOBROMIERZ 1745 • K. Kęciek, BENEWENT 275 p.n.e. • M. Sowa, BUDAPESZT 1944-1945• E. Koczorowski, OLIWA 1627 • C. Grzelak, WILNO-GROD- NO-KODZIOWCE 1939 • K. Kęciek, KYNOSKEFALAJ 197 p.n.e. • J. Wojtczak, BIG HOLE 1877 • S. Czerep, ŁUCK1916 • P. Rochala, CEDYNIA 972 • J. W. Dyskant, TRAFAL­GAR 1805 • P. Drożdż, BORODINO 1812 • J. Wojtczak, BANNOCKBURN 1314 • W. Włodarkiewicz, LWÓW 1939• R. Romański, FARSALOS 48 p.n.e. • K. Kęciek, MAGNEZJA 190 p.n.e. • G. Swoboda, BATOCHE 1885 • A. Dmochowski, WIETNAM 1962-1975 • J. Soszyński, HASTINGS 1066 • J. Nadzieja, FALAISE 1944 • R. Kisiel, PRAGA 1757 • D. Kupisz, POLOCK 1579 • P. Skworoda, WARKA-GNIEZNO 1656 • R. Szczęśniak, KŁUSZYN 1610 • P. Biziuk, HATTIN 1187 • W. Biernacki, ŻÓŁTE WODY-KORSUŃ 1648 • T. Rogacki, PRUSKA IŁAWA 1807 • N. Bączyk, ARDENY

1944-1945 • P. Róchala, NIEMCZA 1017 «A. Dusiewicz, TARUTINO 1812 • D. Gazda, POWSTANIE MAHDIEGO 1881-1899 • P. Derdej, KORONOWO 1410 • J. Wojtczak, VICKSBURG 1862-1863 • A. Zieliński, MALTA 1565 • T. Bohun, MOSKWA 1612 • M. Klimecki, GALICJA WSCHODNIA 1920 • R. Kłosowicz, INCZHON-SEUL 1950• P. Biziuk, BABILON 729-648 p.n.e. • D. Gazda, POLA KATALAUNIJSKIE 451 • P. Róchala, LAS TEUTOBURSKI 9 r. n.e. • R. Dzieszyński, MAGENTA I SOLFERINO 1859 • M. Gawęda, POŁONKA-BASIA 1660 • M. Sowa, SIEDMIOGRÓD 1944 K. • Śledziński, ZBARAŻ 1649 • P. Szlanta, TANNENBERG 1914 • A. Sudak, DETROIT 1757 • P. Skworoda, HAMMERSTEIN 1627 • G. Swoboda, DUBLIN 1916 • A. Tarczyński, CAJAMARCA 1532 • J. Szkudliński, CHANCELLORSVILLE 1863 • A. Borcz, PRZEMYŚL 1656-1657 • P. Rozwadowski, WARSZAWA 1944-1945 • M. Klimecki, KRYM 1854-1855 • T. Ro­manowski, ALEZJA 52 p.n.e. • A. A. Majewski, MOSKWA 1617-1618» D. Kupisz, PSKÓW 1581-1582* M. Witasek, Cl VITA CASTELLANA 1798 • K. Kubiak, FALKLAN- DY-PORT STANLEY 1982 • A. Dusiewicz, SMOLEŃSK 1812 • A. Bojarski, NAVARINO 1827 • J. Wojtasik, SAND CREEK 1864 • K.Śledziński, CECORA 1620 • D. Gazda, ADRIANOPOL 378-RZEKA FRIGIDUS 394

W przygotowaniu: R. Dzieszyński, SADOWA 1866

Wojskowa Drukarnia w Łodzi 90-520 Łódź, ul. Gdańska 130

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej. Nasz adres:Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 WarszawaDział Wysyłki tel.: 022 45 70 306, 022 652 27 01 fax 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl www.ksiegarnia.bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Daniel Rudnicki Redaktor merytoryczny: Kazimierz Cap Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska Korektor: Anna Olszowska

© Copyright by Łukasz Przybyło, Warszawa 2007 © Copyright by Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2007

ISBN 978-83-11-10800-4