Społeczne i kulturoweuwarunkowania adopcji

w Polsce

Kraków 2010

Andrzej Ładyżyński

Społeczne i kulturoweuwarunkowania adopcji

w Polsce

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent:

ks. dr hab. Marian Nowak, prof. KUL

Redakcja wydawnicza:

Aleksandra Bylica

Korekta:

Zuzanna Bochenek

Projekt okładki:

Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-508-9

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie II, Kraków 2010

Spis treści

Wstęp ...................................................................................................................... 9

Część pierwszaWprowadzenie w problematykę adopcji

Rozdział I Przysposobienie w literaturze naukowej oraz popularnej ............................................................................... 19

1.1. Stan badań nad adopcją przedstawiony w publikacjach

o charakterze monografi cznym .......................................................................... 20

1.2. Wyniki badań zaprezentowane w najważniejszych artykułach

poświęconych adopcji ........................................................................................ 22

1.2.1. Dziecko adopcyjne ................................................................................... 23

1.2.2. Rodzice biologiczni dziecka powierzanego do adopcji ............................. 26

1.2.3. Rodzina adopcyjna ................................................................................... 27

1.2.4. Trudności i porażki adopcyjne ................................................................. 33

1.2.5. Instytucje uczestniczące w adopcji ........................................................... 37

1.3. Poradniki i pamiętniki ....................................................................................... 40

Rozdział IIProblematyka adopcji w badaniach własnych ........................... 47

2.1. Problemy badawcze ........................................................................................... 47

2.2. Przyjęte procedury badawcze ............................................................................. 50

2.3. Charakterystyka grup objętych badaniem .......................................................... 59

Część drugaInstytucjonalne wymiary adopcji

Rozdział III Adopcja w procesie ewolucji – od zaspokajania potrzeb dorosłych do realizacji dobra dziecka .......................... 71

3.1. Tradycje wychowania w domu obcym ............................................................... 72

3.2. Adopcja realizowana w II Rzeczpospolitej ........................................................ 76

3.3. Adopcja na tle opieki nad dzieckiem osamotnionym w PRL ............................ 83

6 Spis treści

Rozdział IV Trendy w opiece zastępczej w III Rzeczpospolitej ...................................................................... 97

4.1. Społeczne, polityczne i kulturalne uwarunkowania opieki nad dzieckiem

osamotnionym po zmianie ustroju ..................................................................... 98

4.2. Etap dyskusji i propagowania rodzinnych form opieki zastępczej ..................... 105

4.3. Wdrażanie powiatowego systemu pomocy rodzinie .......................................... 109

Rozdział VPrawny wymiar adopcji w Polsce ................................................ 115

5.1. Możliwości przysposobienia .............................................................................. 116

5.2. Typy przysposobienia występujące w prawie polskim ........................................ 120

5.3. Adopcja zagraniczna .......................................................................................... 123

Rozdział VIStanowisko chrześcijaństwa wobec adopcji ............................... 127

6.1. Adopcja w Biblii i dokumentach Kościoła katolickiego ..................................... 127

6.2. Adopcja w nauczaniu Jana Pawła II i praktycznych działaniach Kościoła ......... 130

6.3. Stanowisko przedstawicieli Kościołów reformowanych wobec dziecka

osamotnionego i adopcji .................................................................................... 135

Część trzecia Obraz adopcji w środkach masowego przekazu

Rozdział VIIWizerunki adopcji w czasopismach ............................................ 141

7.1. Adopcja na łamach „Gazety Wyborczej” ........................................................... 143

7.1.1. Wizerunek dziecka osamotnionego powierzonego do adopcji ................. 144

7.1.1.1. Dziecko nieznanego pochodzenia oczekujące na rodziców ......... 146

7.1.1.2. Charakterystyka dzieci osamotnionych ....................................... 147

7.1.1.3. Przysposabianie dzieci specjalnej troski ....................................... 149

7.1.1.4. Dzieci przeznaczone do adopcji zagranicznej ............................. 150

7.1.1.5. Problem dzieci adoptowanych nielegalnie .................................. 152

7.1.2. Rodzice biologiczni dzieci adoptowanych ................................................ 154

7.1.3. Rodzina adopcyjna ................................................................................... 155

7.2. Adopcja w czasopiśmiennictwie kobiecym na przykładzie

publikacji „Przyjaciółki” ..................................................................................... 158

7.2.1. Dzieci przeznaczone do adopcji ............................................................... 160

7.2.2. Rodzice biologiczni .................................................................................. 163

7.2.3. Kandydaci na rodziców adopcyjnych ....................................................... 164

7.2.4. Aspekty wychowawcze adopcji ................................................................ 166

7Spis treści

Rozdział VIIITelewizyjny obraz adopcji ............................................................ 173

8.1. Talk-show .......................................................................................................... 175

8.2. Adopcja w serialach dokumentalnych ................................................................ 177

8.3. Walory i mankamenty prezentacji treści adopcyjnych

w programach telewizyjnych .............................................................................. 181

Rozdział IXFilmy fabularne z wątkami adopcyjnymi .................................... 187

9.1. Film Jedwabna opowieść jako przykład ukazujący matkę biologiczną

rozważającą decyzję o powierzeniu własnego dziecka do adopcji ....................... 190

9.2. Biały oleander – obraz skoncentrowany na przeżyciach dziecka

pozbawionego rodziny ....................................................................................... 192

9.3. Rodzina zastępcza – egzemplifi kacja wspólnoty rodzinnej

oczekującej na przyjęcie dziecka ........................................................................ 194

Rozdział XAdopcja w Internecie ..................................................................... 197

10.1. Instytucje umieszczające na swych stronach internetowych

treści adopcyjne ............................................................................................... 202

10.2. Wypowiedzi rodziców biologicznych dzieci powierzonych do adopcji ............ 203

10.3. Pytania zainteresowanych adopcją ................................................................... 205

10.4. „Świadectwa życia” rodziców adopcyjnych ...................................................... 207

Część czwartaSpołeczne doświadczanie adopcji

Rozdział XI Obraz adopcji w opinii pracowników ośrodków adopcyjno-opiekuńczych .............................................................. 215

11.1. Typy kandydatów na rodziców adopcyjnych .................................................... 215

11.2. Źródła wiedzy kandydatów o adopcji .............................................................. 217

11.3. Charakterystyka kontaktów kandydatów na rodziców

z ośrodkiem adopcyjno-opiekuńczym .............................................................. 219

11.4. Przyczyny ubiegania się o adopcję ................................................................... 223

11.5. Zmiany postaw kandydatów następujące w toku przygotowania

do adopcji ........................................................................................................ 225

11.6. Przyczyny odrzucenia kandydatów .................................................................. 227

11.7. Kategorie rodziców biologicznych ................................................................... 228

11.8. Dziecko przeznaczone do adopcji .................................................................... 229

11.9. Drogi do sukcesu rodzicielstwa adopcyjnego ................................................... 232

8 Spis treści

Rozdział XII Niezrealizowane rodzicielstwo adopcyjne w świetle korespondencji czytelników „Pani Domu” ................... 241

12.1. Akcja adopcyjna jako inspiracja do powstania korespondencji ........................ 242

12.2. Autorzy listów ................................................................................................. 244

12.3. Identyfi kacja celu listu i jego kompozycji ......................................................... 248

12.4. Motywacje adopcyjne autorów ......................................................................... 249

12.5. Skutki korespondencji ..................................................................................... 255

Rozdział XIIIAdopcja w narracjach rodziców .................................................. 259

13.1. Rodzina z małym dzieckiem ............................................................................ 260

13.2. Rodzina z adoptowaną nastolatką .................................................................... 264

13.3. Rodzina z dwojgiem dzieci adoptowanych (nastolatką i kilkulatkiem) ............ 267

13.4. Rodzina z dwojgiem dzieci adoptowanych (nastolatkiem i kilkulatką) ............ 272

13.5. Rodzina z trojgiem dzieci adoptowanych ........................................................ 276

13.6. Rodzina z dziećmi biologicznymi i dzieckiem przyjętym spoza rodziny .......... 282

Zakończenie .................................................................................... 293

Wnioski wynikające z badań ..................................................................................... 293

Nowe perspektywy badawcze ................................................................................... 301

Literatura cytowana ........................................................................ 305

1. Teksty źródłowe ................................................................................................... 305

2. Opracowania ......................................................................................................... 314

Wstęp

W przedstawianej książce stawiam sobie zadanie zaprezento-wania adopcji jako istotnego zjawiska społecznego i kulturowego. Pomimo że obejmuje ono swoim zasięgiem stosunkowo niewielką część populacji posiada wielowiekowe tradycje i stanowi niezwykle ważny obszar życia społecznego. Ni-niejsza monografi a wykracza poza deskrypcję, czyli odkrycie tego, jak wygląda rzeczywistość adopcji. Zmierza do wyjaśnienia, jak zjawisko to umiejscowione jest w rzeczywistości społecznej, oraz określenia, dlaczego tak jest. Próbuje także – w mniejszym stopniu – formułować prognozy na przyszłość.

Chcę ukazać adopcję w kontekstach, które miały bądź w dalszym ciągu mają zasadnicze znaczenie dla jej charakteru. Celem mojej pracy jest ukazanie wpły-wu czynników kulturowych i społecznych na kształtowanie się współczesnego modelu adopcji oraz społecznego myślenia o niej, a także zrozumienie doświad-czenia, jakie stanowi adopcja w życiu osób w niej uczestniczących jako forma za-spokajania podstawowych potrzeb osamotnionego dziecka i bezdzietnej, na ogół, pary małżeńskiej. Patrząc przez pryzmat czynników natury historycznej, praw-nej, uwzględniającej wybrane organizacje pozarządowe – stanowiska Kościołów chrześcijańskich, prezentacji medialnych (czasopiśmienniczych, telewizyjnych, fi lmowych), treści dotyczących adopcji zamieszczonych w Internecie – oraz badając znaczenie adopcji dla poszczególnych grup podmiotów, próbuję odkryć i ukazać sens, wartość oraz zagrożenia tego jedynego w swoim rodzaju sposo-bu na utworzenie/poszerzenie rodziny, uwzględniającego dobro dziecka, a przy okazji także rozwiązującego trudności bezdzietnych małżonków oraz rodziny biologicznej.

Adopcja stanowi zagadnienie o charakterze interdyscyplinarnym. Poza aspek-tami prawnymi i psychologicznymi posiada wymiary związane z polityką społecz-ną, medyczne, socjologiczne, historyczne, etyczne oraz pedagogiczne. Złożoność, wielowarstwowość i wielowątkowość tej problematyki implikują trudności w ba-daniach. Adopcja objawia się w co najmniej dwóch perspektywach myślowych. Pierwsza odnosi się do charakteru poznawczego, realizowanego na polu wymie-nionych nauk szczegółowych. Druga z kolei obejmuje wymiar egzystencjalny, wymagający głębszego namysłu nad samą istotą człowieczeństwa, wychodzący

Wstęp10

daleko poza rozpatrywanie w uproszczonych kategoriach kojarzenia ze sobą dziecka osamotnionego z rodzicami bezdzietnymi1.

Adopcja jest terminem tak powszechnie znanym, że wydaje się nie wymagać precyzowania. W związku z tym wielu badaczy nie defi niuje go w ogóle. War-to jednak przyjrzeć się wybranym określeniom tego pojęcia. W dawnym języku polskim pojęcie to defi niowano, w moim przekonaniu, bardzo trafnie, jako „usy-nowienie”, czyli przyjęcie osoby obcej do rodziny przez stworzenie między przy-sposobionym (adoptowanym) a przysposabiającym (adoptującym) takich sto-sunków prawnych, jakie zachodzą pomiędzy rodzicami a dziećmi2. Oznaczało ono uczynienie dziecka obcego dzieckiem własnym. Stosowano również piękny, a rzadziej obecnie spotykany termin – „przybranie”, czyli uznanie kogoś za swe-go, przyjęcie dziecka jako własne. Nie tylko dzieci były przybrane, ale też rodzice, co z kolei oznaczało, że osoby niebędące rodzicami biologicznymi traktowane były na prawach rodziców, w pełnym tego słowa znaczeniu. Adopcję określano także jako jedną z metod zwalczania skutków sieroctwa społecznego3.

Jedna z najbardziej przejrzystych defi nicji głosi, że adopcja to legalne przejście dziecka z rodziny biologicznej do innej4. Antonina Gutowska określa ją jako zjawisko polegające na otoczeniu opieką rodzicielską i uznaniu za swoje dziecka osieroconego lub porzuconego5. Inna defi nicja tej autorki, zasługująca na uzna-nie, obejmuje wszystkie podmioty uczestniczące w adopcji określanej

[...] jako powszechnie akceptowane rozwiązanie problemów w życiu trzech grup osób:

par małżeńskich nie mogących mieć z różnych przyczyn własnego potomstwa, kobiet

rezygnujących z opieki nad własnymi dziećmi oraz dzieci pozbawionych rodzin6.

Marian Kalinowski powiedział, że adopcja jest jedną z form realizacji zasady: zrób wszystko, aby dziecko wychowywało się w rodzinie7.

Adopcja to termin odnoszący się do faktu przyjęcia obcego dziecka do domu i uczynienia go potomkiem własnym, zarówno wobec prawa, jak i w znaczeniu zbudowania relacji, czyli utworzenia głębokiej więzi rodzinnej pomiędzy nowy-mi, zastępczymi opiekunami a dzieckiem. W rozumieniu potocznym w adopcji

1 A. Wąsiński, Dziecko, rodzice, adopcja. Ontologiczne i psychospołeczne aspekty rodzinnych form opieki

zastępczej, Impuls, Kraków 2005, s. 12–13. 2 Wielka Encyklopedia PWN, t. 9, PWN, Warszawa 1966, s. 574.3 M. Szlagura, Otrzymane macierzyństwo: Przeżycia matek adoptujących [w:] Oblicza macierzyństwa,

pod red. D. Kornas-Bieli, Wyd. KUL, Lublin 1999, s. 259.4 Oxford Illustrated Encyclopedia of Peoples and Cultures, Oxford University Press, Oxford 1992,

s. 3.5 A. Gutowska, Tajemnica i jawność adopcji [w:] W świecie dziecka osieroconego i rodziny adopcyjnej,

pod red. A. Kalus, Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego UO, Opole 2003, s. 35.6 A. Gutowska, Darowane macierzyństwo: problemy psychologiczne matek oddających dzieci do adopcji

[w:] Oblicza macierzyństwa, dz. cyt., s. 247.7 M. Kalinowski, Adopcja – sens pojęcia, „Opieka – Wychowywanie – Terapia” 1994, nr 3, s. 25.

Wstęp 11

chodzi o przyjęcie z miłością dziecka obcego i stworzenie wraz z nim nowej bądź rozbudowanie istniejącej już rodziny. Jest rozumiana jako niepowtarzalny

[...] akt złączenia dzieci bezrodzinnych z rodzicami bezdzietnymi. Jest to swoisty cud

przeistoczenia, który dokonuje się w życiu człowieka, utwierdzającego się z początku

w poczuciu upokorzenia, zaburzonej własnej wartości, bezsensie życia, po to, by bę-

dąc w tym stanie ducha, odnaleźć w sobie siłę do tego, by nadać swojemu życiu sens

i wypełnić je radością8.

W języku prawniczym adopcję nazywa się terminem „przysposobienie”. De-fi niowana jest ona

[...] jako stosunek prawny, powstały z woli zainteresowanych, taki sam, jaki istnieje

między rodzicami a dzieckiem. Jest to więc stosunek rodzicielski, w którego ramach

postają miedzy przysposabiającym a przysposobionym wszelkie obowiązki i prawa

właściwe dla naturalnego stosunku rodzicielskiego. Wiąże się z tym władza rodziciel-

ska, obowiązek alimentacyjny, pokrewieństwo itp.9

Z psychologicznego punktu widzenia w procesie adopcyjnym można wyróż-nić cztery fazy: podjęcie decyzji o adopcji dziecka, kwalifi kowanie kandydatów na rodziców adopcyjnych, przygotowanie do podjęcia roli rodziców, oczekiwanie na dziecko10.

Rozważając próbę klasyfi kacji adopcji, pragnę wskazać kilka możliwości. Pierw-szy najbardziej znany typ to adopcja dziecka przez parę małżeńską lub osobę sa-motną niespokrewnione z dzieckiem. Drugi, nieco mniej znany i eksponowany rodzaj przysposobienia, dokonywany jest przez jedno z małżonków, a odnosi się do naturalnego dziecka z wcześniejszego związku małżeńskiego nowego partnera życiowego. Tego typu adopcje odbywają się w rodzinach określanych jako rekon-struowane. Kulturowo istotne są także inne formy defi niowane mianem adopcji. Mianowicie stosowany bywa termin „adopcja serca” czy „adopcja na odległość” – w rzeczywistości stanowiące sposoby wspierania materialnego i duchowego dzieci z biednych regionów świata. W przekazach medialnych pojawia się rów-nież termin „adopcja duchowa”, będący z kolei formą modlitwy. W przedsta-wianej pracy podejmuję problematykę adopcji dzieci w rozumieniu przysposo-bienia prawnego, zatem w konsekwencji przyjęcia dziecka do własnego domu i stworzenia wraz z nim wspólnoty na obraz i podobieństwo rodziny biologicznej.

Adopcja pozostawała od zarania dziejów jedną z najdoskonalszych form zastę-powania dziecku osamotnionemu podstawowej wspólnoty życia i miłości. Znali

8 A. Wąsiński, Dziecko, rodzice..., dz. cyt., s. 109. 9 A. Bałandynowicz, Adopcja formą kompensacji sieroctwa społecznego [w:] Adopcja: teoria i praktyka,

pod red. K. Ostrowskiej, E. Milewskiej, CMPPP MEN, Warszawa 1999, s. 17.10 A. Jarmołowska, Psychologiczne aspekty procesu adopcji dziecka [w:] Prawo rodzinne w Polsce

i w Europie: zagadnienia wybrane, pod red. P. Kasprzyka, TN KUL, Lublin 2005, s. 279.

Wstęp12

ją już starożytni Grecy i Rzymianie. W Polsce ma wielowiekowe tradycje. Wy-chowanie w obcym domu jawiło się jako instytucja – trwały element kultury na przestrzeni wielu stuleci i odnosiło się nie tylko do dzieci pozbawionych oparcia w rodzinie naturalnej. Wystarczy przypomnieć modele występujące w grupach sta-nowych – rycerskiej i cechowej, w których książę lub mistrz w rzemiośle przyjmował dziecko na wychowanie, zachowując wszystkie prawa rodziców biologicznych11.

Z biegiem czasu zmieniały się funkcje i sposoby zawierania adopcji. Obecnie bezdzietni małżonkowie oraz rodziny posiadające już potomstwo dzięki tej formie prawnej mogą stać się pełną wspólnotą i udzielić jedynej w swoim rodzaju pomo-cy dziecku społecznie osamotnionemu. Jego usynowienie stanowi dar i wielkie wyzwanie. Jest to droga trudniejsza i bardziej wymagająca niż rodzicielstwo bio-logiczne. Jawi się jako obszar do zagospodarowania dla zdecydowanych i wysoce zmotywowanych do pracy przy budowaniu dziecięcego i rodzicielskiego szczęścia.

W krajach zachodnich adopcja postrzegana jest jako zasadniczy sposób za-spokajania potrzeb dzieci, których rodzice nie potrafi ą się o nie zatroszczyć. Uważa się, że

Są zawsze matki i ojcowie, którzy nie są w stanie, nie chcą, nie biorą pod uwagę

bycia rodzicami dla swoich dzieci z powodu nadużywania alkoholu, czy narkotyków,

ubóstwa, młodości, niedostatku, choroby czy przymusu. Nie wszystkie matki i ojco-

wie są rodzicami i nie wszyscy rodzice są w stanie urodzić dziecko, które wychowują.

Tak było zawsze i tak zawsze będzie [przeł. A. Ł.]12.

Przyjmuje się, że adopcja stanowi na ogół więź rozwojową, a silną tendencją występującą u części adoptowanych jest poszukiwanie kontaktu – już w okresie dorosłości – ze swoją biologiczną rodziną13. Zmienia się postawy pracowników socjalnych w taki sposób, by bardziej doceniali adopcję, dba o kandydatów na rodziców adopcyjnych, by nie dyskwalifi kowały ich poziom wykształcenia, wiek czy kolor skóry14.

W Polsce wiele osób traktuje przysposobienie jako sprawę wstydliwą, w prze-ciwieństwie do krajów Europy Zachodniej czy Stanów Zjednoczonych, gdzie odbiera się je jako zjawisko naturalne, a nawet dąży do maksymalnej otwarto-ści polegającej na tworzeniu więzi pomiędzy wszystkimi podmiotami uczestni-czącymi w adopcji. Większość problemów związanych z przysposobieniem ma podobny charakter do przebiegu samego procesu adopcyjnego u nas. Przykłado-wo ludzie odsuwający w czasie decyzję o adopcji nie mogą liczyć na możliwość

11 J. Chałasiński, Wychowanie w domu obcym jako instytucja społeczna. Studium z socjologii wychowa-

nia, Fiszer i Majewski, Poznań 1928, s. 36 i n.12 J. M. Pavao, Th e Family of Adoption, Completely Revised and Updated Beacon Press, Boston

2005, s. 1.13 Oxford Illustrated..., dz. cyt., s. 3.14 S. Doughty, Age Bias Banished from Adoption, „Daily Mail” z dnia 19 marca 1996.

Wstęp 13

przysposobienia małego dziecka15. W krajach zachodnich występują także inne trudności, takie jak: brak dzieci, powierzanie parom potomka innej rasy czy wy-znania, co utrudnia mu zbudowanie własnej tożsamości.

Rodzice adoptujący mówią o przysposobieniu niechętnie, ponieważ zjawisko to obnaża, jak się wydaje, bezpłodność małżeńską. Warto zwrócić uwagę na pew-ną specyfi kę naszej tradycji kulturowej, w nurcie której niemożność zrodzenia własnego dziecka obniża wartość człowieka. Zaawansowane już wiekiem, star-sze, nieposiadające potomstwa małżeństwo z Podlasia, mówiąc o sobie, dodawa-ło określenie – wybitnie pejoratywne – „bezdzietniki”. W większości związków małżeńskich nieposiadających dzieci przez lata poszukiwano winnych takiego stanu rzeczy. Na ogół odpowiedzialnością obciążano kobietę. Równie nieko-rzystne było postrzeganie dzieci pozbawionych rodziny. Niedola sieroca była symboliczna, a los dziecka pochodzącego z „nieprawego łoża” na ogół nie do pozazdroszczenia. Niekiedy przez całe życie towarzyszyła takiemu człowiekowi etykieta „owocu grzechu” czy popularnie: „bękarta”.

Adoptowane dzieci skrywają swoje przysposobienie, gdyż pragną być takie jak inni, którzy znajdują się w rodzinach na skutek więzi krwi, a nie tylko kultury. Rodzice biologiczni zrzekający się władzy rodzicielskiej bądź jej pozbawiani też chcą ukryć przed światem ten niezbyt chlubny – w odbiorze społecznym – fakt. Bo któż zrozumie i zaakceptuje to, że oddanie własnego dziecka może być nie tylko gestem braku nadziei i rozpaczy, lecz także przejawem troski czy nawet mi-łości? Według popularnej opinii, na taki krok decydują się jedynie ludzie z mar-ginesu czy „wyrodni rodzice”.

Adopcja jako zjawisko jest osadzona mocno w kontekście rodziny rozumianej jako: podstawowa grupa społeczna16, instytucja17, wspólnota, zrzeszenie18, środo-wisko mające szczególne znacznie dla wzrostu i rozwoju dziecka19, podstawowe miejsce i źródło relacji wychowawczych20, naturalna grupa o charakterze pier-wotnym, która wprowadza dziecko w kulturę21, swoisty pas transmisyjny kultu-ry22, instytucja religijna23.

15 C. Jackson, Our Lives Have Been Transformed, „Daily Mail” z dnia 19 marca 1996.16 M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979, s. 12 i n.; L. Dyczew-

ski, Więź między pokoleniami w rodzinie, TN KUL, Lublin 2002, s. 27.17 Z. Tyszka, Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Pomorze, Bydgoszcz 1988, s. 45.18 F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN, Warszawa 1982, s. 26.19 H. Cudak, Funkcje rodziny w pierwszych okresach rozwojowych dziecka, WSP TWP, Warszawa

2000.20 M. Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999, s. 485.21 K. Ferenz, Wprowadzanie dzieci w kulturę, Wyd. UWr, Wrocław 1995, s. 67; L. Dyczewski,

Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, TN KUL, Lublin 2003, s. 27. 22 R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, przeł. E. Morawska, J. Werterstein-

-Żuławski, PWN, Warszawa 1982, s. 221–222, cyt. za: T. Piróg, Młodzież w Polsce, Impuls,

Kraków 2006, s. 33.23 F. Adamski, Edukacja, rodzina, kultura: studia z pedagogiki społecznej, Wyd. UJ, Kraków 1999, s. 50.

Wstęp14

Istnieje kilka przesłanek dla podjęcia tego właśnie tematu. Jest on niezwykle aktualny, istotny zarówno z naukowego, jak i praktycznego punktu widzenia. Pe-dagogika jest bowiem nauką „stosowaną” i teoria wiąże się w niej ściśle z praktyką. Adopcja to zjawisko „od zawsze” w jakiś sposób budzące moje zainteresowanie i sporo emocji. Fascynujące jest bowiem to, że obcy sobie – początkowo – lu-dzie, małżonkowie i dziecko, tworzą rodzinę, nawiązują więź i budują wyjątkową wspólnotę, dochodząc do niespotykanej głębi uczuciowej, takiej, którą nie zawsze udaje się stworzyć nawet w rodzinach spokrewnionych. Dzieje się to wszystko nie bez trudu, przekraczania niewidocznych barier, niezrozumienia, przyjęcia i zawierzenia swej drogi życiowej, odmiennej od rodzicielstwa biologicznego. Adopcja bowiem ze wszech stron ociera się o egzystencjalny ból wszystkich pod-miotów w niej uczestniczących. Usynowienie u podłoża dotyka bowiem przeróż-nych strat, braków, ograniczeń i niemocy. Ze swej natury adopcja pełni funkcję kompensującą i służy głównie najlepiej pojętemu dobru dziecka. Jako instytucja wykreowała się przez lata na dobre, nieporównywalne w pełni z niczym narzę-dzie budowy/odbudowy/rozbudowy związku rodzinnego. Nie stanowi imitacji rodziny, ale pełną jej formę. Nie tylko bowiem zastępuje rodzinę dla dziecka, lecz także wciela się w nią, nie tyle daje szansę na wychowanie potomstwa, ile „rodzi” dziecko w nowej wspólnocie, w odmienny sposób, w aspekcie nie biologicznym, ale kulturowym. I tym sposobem kreuje nową rzeczywistość dającą nadzieję na przyszłość dla dziecka, dla jego nowej rodziny, ale także w jakimś stopniu dla rodziców biologicznych, świadomych, że akt adopcji otwiera dziecku szanse na życie we wspólnocie rodzinnej i dalsze perspektywy rozwoju.

Niezwykła specyfi ka rodzicielstwa adopcyjnego wynika również z upodabnia-nia się do siebie członków rodzin stworzonych niejako w sposób sztuczny, w wy-niku obcowania ze sobą. W rodzinach przysposabiających częstokroć bowiem dzieci i rodzice, ku niezrozumieniu, a nawet zdumieniu najbliższego otoczenia, wyglądają, zachowują się czy nawet poruszają w sposób niezwykle podobny. Świadczy to o dużej sile oddziaływania na siebie najbliższych osób współtworzą-cych rodzinę.

Wśród motywów podjęcia tego tematu znalazła się również przyczyna natury osobistej. W związku ze zmianą przepisów w pierwszej połowie lat dziewięć-dziesiątych, obok ośrodków publicznych i prowadzonych dotychczas przez To-warzystwo Przyjaciół Dzieci, powołano do życia placówki zarządzane przez inne organizacje pozarządowe działające w obszarze pracy z najmłodszymi. W 1993 r. powołano we Wrocławiu niepubliczny Archidiecezjalny Ośrodek Adopcyjno--Opiekuńczy, który zbierał pierwsze doświadczenia i wypracowywał nowe meto-dy pracy z kandydatami i rodzicami adopcyjnymi. Miałem okazję i przyjemność przez wiele lat obserwować działalność tej placówki oraz tworzącego się środo-wiska rodzin i pracowników, które wokół niej się ukształtowało, współtworzyć spotkania dla rodzin adopcyjnych, prowadzić warsztaty i wykłady poświęcone problemom wychowania dla rodziców dokonujących przysposobienia, spotykać

Wstęp 15

się z nimi i wymieniać poglądy z pracownikami placówki. Współpraca ta za-owocowała m.in. napisanym wspólnie z dyrektorem tego ośrodka poradnikiem, opierającym się na pierwszych latach doświadczeń24. W następnych latach udało mi się podjąć również pewne formy współpracy z publicznymi ośrodkami adop-cyjno-opiekuńczymi w Wałbrzychu i w Sosnowcu. Przez długi czas nie miałem jednak odwagi prowadzić badań osób bezpośrednio związanych z adopcją. Wy-dawało mi się, że jest to wkraczanie w wewnętrzny i niezwykle intymny świat przeżyć rodzin. Przez wiele lat dokonywałem zatem jedynie prób interpretacji i rozumienia zjawiska przez obserwacje oraz podejmowanie eksploracji różnego rodzaju źródeł: publikacji książkowych, czasopiśmiennictwa czy innych medial-nych przekazów traktujących o problematyce adopcyjnej.

Przedstawiona praca składa się z czterech części podzielonych na 13 rozdzia-łów. W części pierwszej przedstawiam przegląd literatury naukowej i popularnej oraz metodologiczne podstawy badań własnych. Część druga skupia się na insty-tucjonalnych wymiarach adopcji, stanowiących jedną z najbardziej inspirujących form opieki nad dzieckiem osamotnionym i tworzenia rodziny, kształtującej się na tle innych form kompensacji – jak wcześniej mówiono – sieroctwa społeczne-go. Podejmuję tu próbę ukazania przysposobienia na tle wybranych czynników o charakterze historycznym. Na obecny kształt adopcji oddziałują elementy tra-dycji. Dla adopcji przeprowadzanej w naszym kraju istotne są wydarzenia z okre-su dwudziestolecia międzywojennego. Nie omijają rodziny adopcyjnej i dziecka osamotnionego trendy kolektywnego wychowania obecne w okresie socjalizmu. Istotną rolę odgrywa wytworzona wówczas mentalność społeczna. Nie bez zna-czenia dla świadomości społecznej pozostaje istniejący współcześnie stan praw-ny. Zatem podaję podstawowe regulacje dotyczące dziecka osamotnionego i jego możliwości przejścia do rodziny adopcyjnej. Prezentuję stanowisko chrześcijań-stwa wobec adopcji.

W kolejnej części pracy przedstawiam medialne wizerunki adopcji, tworzone w społeczeństwie polskim ostatnich kilkunastu lat. Stosując terminologię An-toniny Kłoskowskiej, można powiedzieć, że zjawisko to ma charakter kultury masowej i jest jednym z jej przejawów25.

Część ostatnia zawierająca trzy rozdziały pracy stanowi swoistą próbę konfron-tacji obrazu medialnego z doświadczaną przez niektóre osoby rzeczywistością. W tym celu sięgam do odmiennych źródeł. Korzystam tu z wiedzy i doświadcze-nia pracowników publicznych i niepublicznych ośrodków adopcyjno-opiekuń-czych. Kolejne źródło stanowi korespondencja złożona z listów czytelników „Pani Domu”, składających deklaracje adopcji dzieci na łamach tygodnika. Zbiór badanej korespondencji ma charakter specyfi czny. Prezentuje pragnienia i po-stawy ludzi wrażliwych na potrzeby dziecka osamotnionego, którym wydaje się,

24 G. Ładyżyńska, A. Ładyżyński, Adopcja jest darem, TUM, Wrocław 2000.25 A. Kłoskowska, Kultura masowa, PWN, Warszawa 2005, s. 94 i n.

Wstęp16

że są w stanie dokonać przysposobienia. Również bardzo cenne dla konfrontacji wizerunków medialnych i dokumentacyjnych są wywiady przeprowadzone z ro-dzicami adopcyjnymi – znawcami adopcji z praktyki życiowej. W tym przypadku staram się zrozumieć, na czym polega ich doświadczanie adopcji.

Pragnę wyrazić wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej publikacji. Dziękuję za krytyczne i wnikliwe uwagi recenzentowi. W mia-rę zrozumienia intencji Księdza Profesora Mariana Nowaka starałem się nadać książce bardziej wyrazisty wymiar. Dziękuję osobom, które wyraziły zgodę na ba-dania, rodzicom adopcyjnym oraz pracownikom ośrodków adopcyjno-opiekuń-czych, którzy z konieczności muszą pozostać anonimowi. Wiele zawdzięczam moim współpracownikom z Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, z którymi mogłem prowadzić dyskusje, oraz czytelnikom pierwszych wersji dzie-lącym się ze mną swoimi uwagami: Mieczysławowi Adamczykowi, Krystynie Ferenz, Barbarze Jędrychowskiej, Jolancie Kędzior, Beacie Krawiec, Stanisławie Mihilewicz, Jerzemu Semkowowi, Alicji Szerląg, Stefanii Walasek, Mirosławie Wawrzak-Chodaczek, Annie Zawadzkiej oraz Dorocie Poryckiej i Agnieszce Turkiewicz. Szczególne wyrazy wdzięczności składam Księdzu Krzysztofowi Grzywoczowi oraz Tej, która zawsze była w dyspozycji do rozmów, słuchania i czytania. Za błędy i niedopatrzenia zawarte w książce odpowiadam tylko ja.