U N I V E R Z I T E T C R N E G O R E

E k o n o m s k i f a k u l t e t

Prof. dr Gordana Djurovi

REGIONALNAEKONOMIJA

(Skripta)

Podgorica, 2011.godine

2

S A D R Ž A J

Uvod ………………………………………………………………………………………………… 4

I REGIONALNA EKONOMIJA I REGIONALNA POLITIKA: OSNOVNI POJMOVI….. 5

II STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GORE 2010-2014 ....................... 10

1. POLITIKA REGIONALNOG RAZVOJA U KONTEKSTU UKUPNOG RAZVOJA ............... 102. REGIONALNI RAZVOJ U CRNOJ GORI ............................................................................ 12 2.1. Makroekonomski razvojni trendovi ............................................................................... 12 2.1.1. Opšti pregled makroekonomskih trendova ....................................................... 12 2.1.2. Stanovniptvo, zaposlenost i nezaposlenost ....................................................... 14 2.1.3. Strukturne promjene .......................................................................................... 16 2.1.4. Konkurentnost crnogorske privrede ................................................................... 17 2.2. Teritorijalna i statisti ka podjela Crne Gore ................................................................. 20 2.2.1. Teritorijalna podjela ............................................................................................. 20 2.2.2. Statisti ka podjela ............................................................................................... 20 2.3. Regionalne razlike ....................................................................................................... 21 2.4. SWOT analiza (snage, slabosti, šanse i prijetnje) ........................................................ 24 2.5. Postoje i instrumenti za smanjenje regionalnih razlika ................................................. 27 2.5.1. Instrumenti politike regionalnog razvoja .............................................................. 27 2.5.2. Klju ne institucije ................................................................................................ 29 2.5.3. Pregled nekih mjera politike regionalnog razvoja i efekti .................................... 31 2.6. Indeks konkurentnosti crnogorskih JLS ........................................................................ 34 2.7. Indeks razvijenosti ........................................................................................................ 353. STRATEŠKI CILJEVI ........................................................................................................... 36 3.1. Strateški cilj 1: Ravnomjerniji razvoj jedinica lokalne samouprave i regiona ................ 36 3.1.1. Svrha i opravdanost ............................................................................................ 36 3.1.2. Na in ostvarenja ................................................................................................. 37 3.1.2.1. Prioriteti regiona ................................................................................... 37 3.1.2.2. Strateško planiranje razvoja na nivou JLS ........................................... 40 3.2. Strateški cilj 2: Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave i regiona 40 3.2.1. Svrha i opravdanost ............................................................................................ 40 3.2.2. Na in ostvarivanja ............................................................................................... 41

3.2.3. Mjere za podsticanje ravnomjernijeg regionalnog razvoja u Crnoj Gori .............. 41 3.3. Strateški cilj 3: Regionalni razvoj i zaštita životne sredine ............................................ 42 3.3.1. Održivo upravljanje i koriš enje prirodnih resursa .............................................. 42

3.3.2. Niskokarbonski razvoj ......................................................................................... 43 3.3.3. Komunalna infrastruktura i zaštita životne sredine ............................................. 44 3.3.4. Na in ostvarivanja i prioritetni pravci djelovanja ................................................. 444. FINANSIJSKI OKVIR ........................................................................................................... 465. INSTITUCIONALNI OKVIR .................................................................................................. 48 5.1. Ministarstvo nadležno za regionalni razvoj ................................................................... 48 5.2. Ostale institucije državne uprave .................................................................................. 49 5.3. Partnerski savjet za regionalni razvoj ........................................................................... 49 5.4. Nivo jedinica lokalne samouprave ................................................................................ 49 5.5. Pra enje realizacije SRR .............................................................................................. 50 5.6. Informisanje .................................................................................................................. 506. PRAVNI OKVIR ................................................................................................................... 50 6.1. Postoje a pravna osnova regionalnog razvoja u Crnoj Gori ........................................ 50 6.2. Komparativna iskustva pravnog ure enja regionalnog razvoja .................................... 51 6.3. Osnovna pitanja koja treba da uredi Zakon o regionalnom razvoju .............................. 527. PREDLOG DALJIH AKTIVNOSTI ........................................................................................ 53

III REGIONALNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE………………………………………….. 541. ISTORIJSKI RAZVOJ REGIONALNE POLITIKE EU .......................................................... 54

3

1.1. Prva faza (1958. – 1975.godine) .................................................................................. 55 1.2. Druga faza (1975. – 1986.godine) ................................................................................ 55 1.3. Tre a faza (1986. – 1999.godine) ................................................................................. 57 1.3.1. Jedinstveni evropski akt (1986) .......................................................................... 57

1.3.2. Prvi Delorov paket (1989. – 1993.godine) .............................................. 581.3.3. Drugi Delorov paket (1993. – 1999.godine) ........................................... 60

1.4. etvrta faza (2000. - 2006.) ................................................................................. 631.5. Peta faza (2007-2013.godina) ......................................................................................... 66

2. INSTITUCIONALNI OKVIR REGIONALNE POLITIKE EU .................................................. 713. RAZLIKE U NIVOU RAZVIJENOSTI REGIONA U EU ........................................................ 734. PREDNOSTI I NEDOSTACI KOHEZIONE POLITIKE ....................................................... 745. BUDU NOST REGIONALNE POLITIKE EVROPSKE UNIJE ........................................... 756. PRETPRISTUPNA PODRŠKA ............................................................................................ 80 6.1. Instrument za pretpristupnu podršku (IPA) .................................................................. 80 6.1.1. I Komponenta IPA – Podrška tranziciji i izgradnji institucija ............................... 83 6.1.2. II Komponenta IPA – Regionalna i prekograni na saradnja ............................... 83 6.1.3. Višekorisni ka IPA (Multi Beneficiary IPA – MB IPA) …………………………... 85 6.1.4. Pretpristupna podrška – nau ene lekcije …………………………………………. 85

6.1.5. Izazovi u narednom periodu ….……………………………………………………. 85 6.2. Programi Unije i mogu nost u eš a država kandidata za lanstvo ............................. 86

ANEKSI .................................................................................................................................... 90

Annex 1: Broj aktivnih preduzetnika i mikro, malih i srednjih preduze a po JLS 90Annex 2: Metodologija izra unavanja Indeksa konkurentnosti crnogorskih JLS i regiona 90Annex 3: Metodologija izra unavanja Indeksa razvijenosti za Crnu Goru 92Annex 4: Pregled najvažnijih projekata od regionalnog zna aja u fazi pripreme ili realizacije 95Annex 5: EU 27 – izabrani pokazatelji 97

Skra enice ............................................................................................................................... 98

4

Uvod

U Crnoj Gori, postoje znatne razlike u stepenu razvijenosti primorskog, središnjeg ikontinentalnog regiona. Prevazilaženje jaza subregionalnih nejednakosti jedan je od bitnihrazvojnih ciljeva strategije dugoro nog privrednog razvoja. Imaju i u vidu zna ajnavedenih okolnosti koje su produkovale itavu lepezu novih razvojnih ciljeva, proizilazi daregionalna problematika Crne Gore zahtijeva studiozno i sistematsko istraživanje. Stoga je“Regionalna ekonomija” predmet studentskog izvora na III godini studija Ekonomskogfakulteta u Podgorici.

Fokus istraživanja regionalne ekonomije. kao i samo definisanje nove Strategijeregionalnog razvoja Crne Gore za period 2010-2014.godine, jeste kako do projektovanogcilja - relativno ravnomjernog i zadovoljavju eg nivoa razvijenosti subregiona - do i u štokra em vremenskom periodu. Drugim rije ima, definisanje strateške vizije razvoja CrneGore, kroz prizmu prevazilaženja regionalnih nejednakosti.

Strategija regionalnog razvoja polazi od osnovnih opredjeljenja strategije razvoja CrneGore i predstavlja njenu dalju razradu i konkretizaciju po pojedinim cjelinama. Polazi seod injenice da znatne razlike u stepenu razvijenosti izmedju regiona, a prije svegazaostajanje Kontinentalnog regiona, proisti u iz uslova i mogu nosti razvoja u dužemperiodu. U Strategiji je dat sažet prikaz dosadašnjeg regionalnog razvoja Crne Gore iosnovne karateristike regionalnih disproporcije, uz primjenu nove metodologije i inicijativuza uvodjenje regionalnih razvojnih standarda kao obavezuju ih pokazatelja razvijenosti.Strategija se nadalje bavi analizom institucionalnog okvira za njeno sprovo enje, razradomakcionog plana za njeno sprovo enje, definisanjem finansijskog okvira. Istovremeno, krozcijelu Strategiju, prati se i refleksija procesa evropskih integracija zemlje na njen ukupnirazvoj i regionalnu razvojnu politiku.

S obzirom da je strateško opredjeljenje Crne Gore pristupanje Evropskoj uniji, nakonsticanja statusa zemlje kandidata, za Crnu Goru postaje sve važnije uskla ivati svojepolitike sa zajedni kim politikama Evropske unije. Stoga je, u drugim dijelu ovoga u ila,bilo neophodno analizirati i regionalnu politiku Evropske unije, kao i mehanizamkoordinacije strukturnih fondova. Kona no, bilo je potrebno analizirati budu e pristupnepregovore u ovoj oblasti, ali i spomenuti osnovni mehanizam predpristupne podrške (IPA).

Podgorica, mart 2011.godine

Prof. dr Gordana urovi

5

I. REGIONALNA EKONOMIJA I REGIONALNA POLITIKA: OSNOVNIPOJMOVI

Region(pojam je izveden iz latinske re i regio) ozna ava oblast, reon, zonu, kraj, susjedstvo, površinu, okrug, podru je, polje,prostor, mjesto, predio. U kontekstu jedne konkretne države, nezavisno od njene veli ine, region predstavlja njen teritorijalnozaokruženi dio. On ima, sa jedne strane, skup karakteristika koji ga povezuju sa cjelinom države, a sa druge strane, skup (drugih)karakteristika koje ga ine specifi nim.Regionom se nazivaju i djelovi dvije ili više razli itih država koji ine teritorijalnu cjelinu, na primjer: Panonski region obuhvata djeloveMa arske, Srbije, Rumunije, Hrvatske, Slova ke, Austrije, Slovenije, Bosne i Hercegovine i Ukrajine

RegionalizacijaStvaranje novog nivoa u državnoj teritorijalnoj organizaciji; osnivanje novih institucija koje mogu široko varirati u pogledutijela, odgovornosti i mo i, ali su uvijek instalirane iznad nivoa postoje ih lokalnih institucija. One se mogu definisativeoma rastegljivo, uklju uju i regione koji su samo subordinirani nivoi centralne vlasti, ili su, u užem smislu, izrazregionalizacije u kojoj je region teritorijalna vlast, koje se može dalje diferencirati prema njenom ustavnom statusu.

RegionalizamRegionalizam odgovara definiciji regije kao jednog korpusa, ljudskih, kulturalnih, jezi kih ili drugih obilježja koja seopravdano transformišu u politi ke zahtjeve za ve im ili manjim stepenom autonomije, navodi se u studiji Savjeta Evrope„Regionalizacija i njeni efekti na lokalnu samoupravu“, (1998). Regionalizacija, odnosno regionalizam, izbor su svakedržave ponaosob, odnosno, izbor nacionalne regionalne politike.

Regionalna politika (politika regionalnog razvoja)Sveukupan i uskla en skup ciljeva, prioriteta, mjera i aktivnosti usmjerenih prema ja anju konkurentnosti regionalnih ilokalnih jedinica u skladu sa na elima održivog razvoja i smanjivanju regionalnih nejednakosti prema stepenurazvijenosti.Kroz mjere regionalne politike podsti e se regionalni pristup u razovoju nacionalne ekonomije - kroz pove anje njegoveefikasnosti i uravnoteženi razvitak cijelog nacionalnog prostora.Regionalna politika podrazumijeva stvaranje uslova na a. ekonomskom, b. politi kom i c. društvenom planu za razvojsvake regije, ali i cijelog nacionalnog prostora.

Oblici regionalne politike:1. Preventivna, kada nastoji sprije iti nepoželjna kretanja u budu em razvoju,2. Korektivna, kada pokušava ispraviti posljedice dosadašnjeg razvoja na odre enom prostoru

Regionalna politika u užem i širem smisluinak sektorskih politika na regionalni razvoj esto se naziva regionalnom politikom u širem smislu, dok se pojedini

napori za doprinos razvoju slabijih regija nazivaju regionalnom politikom u užem smislu.

Podru je djelovanja regionalne politikeDanas se politika regionalnog razvoja uglavnom fokusira na socijalni kapital, blagostanje i redistribuciju u korist slabijihregija, kao i privredni rast u svim dijelovima neke države. Postepeno, sve se manji naglasak stavlja na “regionalnuravnotežu” i slabije regije, a sve više na “privredni razvoj” svih regija. Gotovo sve politike imaju prostornu dimenziju irijetko su regionalno neutralne.

Dileme regionalne politikeRazvojna politika pojedine zemlje može se na i pred dilemom: kako uskladiti razvoj pojedinih djelatnosti s razvojempojedinih podru ja. U ovom pitanju nalazi se potencijalni konflikt.Ako se zanemari prostorni faktor u razvitku djelatnosti, vjerojatno e se dobiti super koncentracija djelatnosti u malombroju ta aka u prostoru, naj eš e u samo jednoj centralnoj regiji.Ako se insistira na apsolutnoj jednakosti u stepenu razvijenosti svih regija, vjerojatno se nikad ne e posti izadovoljavaju i stepen razvijenosti jedne zemlje.

6

Regionalni razvojRegionalni razvoj može se posmatrati kao proces zapo injanja, strukturiranja i postizanja održivog razvoja, uzimaju i uobzir složene regionalne prilike, uz primjenu odgovaraju ih postupaka i instrumenata iji je cilj privredni razvoj, uzistovremeno njegovanje društvenih na ela i ekoloških zahtjeva.

Pretpostavke za uspješnu regionalnu razvoju politikuPeter Maskell navodi etiri preduslova za uspješnu regionalnu razvojnu politiku:

1. Dobra regionalna politika uslovljena je specifi nim kontekstom, mora uzimati u obzir karakteristike privrednestrukture regije i postoje e netržišne institucije.

2. Dobra regionalna politika je tržišno usmjerena, podržavaju i aktivnosti koje je tržište ve odabralo.3. Dobra regionalna politika odgovara na proces globalizacije: (a) fokusiraju i se na u enje, (b) koncentracijom

napora na podržavanje preduze a kako bi prebrodila kognitivnu udaljenost od vrijedne osnovice znanja koja senalazi izvan njihovog sadašnjeg dohvata, i (c) podrškom akumulaciji i zaštiti socijalnog kapitala potrebnog zasaradnju i razmjenu djelimi no prikrivenog znanja me u preduze ima,

4. Institucionalni preduslovi ekonomske globalizacije za politiku regionalnog razvoja moraju se razlikovati:regionalno identi ni institucionalni okviri raznih nacija vrlo e malo koristiti regionalnoj konkurentnosti.

Regionalna konkuretnost (osnova razvoja)Tradicionalna regionalna razvojna politika je polazila od komparativnih prednosti regije kao osnovne orijentacijeu njenom razvitku.Savremena regionalna razvojna politika polazi od konkurentske prednosti regije kao osnove njenog razvitka.Razlika izme u komparitivne i konkurenstke prednosti proizlazi iz razlike kratkoro ne (alokativne) i strateške(adaptivne) prilagodljivosti, odnosno efikasnosti odre ene regije.

Elementi konkurentosti regionalnog razvojaEkonomija sa svojom industrijskom strukturom i sektorima poslovanja može uspješno konkurisati onima kojiraspolažu komparitivnim prednostima, pod pretpostavkom da se racionalno odaberu poslovna podru ja,industrijske grane, odnosno da svoje djelovanje usmjere na segmentirano, umjesto masovno tržište.U okviru razli itih proizvodnji i usluga važno je posti i odgovaraju u sinergiju, koje bi se one me usobnoosnažile i tako doprinijele pove anju stepena konkurentnosti regije, kao i stepena razvijenosti netržišnih faktora(razvojna istraživanja, stru na udruženja, informacione usluge, tehnološki centri i sl.).

Ciljevi regionalne politikesmanjenje razlike u stepenu razvijenosti izme u pojedinih podru ja,optimalno koriš enje raspoloživih resursa,alokacija kapitala na cijelo nacionalno podru je,redistribucija stanovništva,smanjenje stope nezaposlenosti,pove anje li nog i društvenog standarda stanovništva,usmjeravanje procesa industrijalizacije i razvitak naselja,kroz pove anje konkurentnosti regija, pove anje konkurentnosti nacionalne ekonomije,zaštita životne sredine

Faktori regionalne politike1. Prirodni resursi (zate eni i stvoreni),2. Ljudski resursi (socio-demografska struktura, kvalifikaciona struktura i sl.),3. Materijalni resursi (ekonomska, društvena i socijalna infrastruktura),4. Društveno-ekonomska osnova (socijalna kohezija, kulturni identitet, proizvodna struktura i odnosi, proizvodi,

usluge i trgovina, konkurentnost i receptivnost),5. Odnosi snaga (finansijski kapital, politi ki, administrativni i zakonodavni okvir, informacije i komunikacije).

Strategija regionalne razvojne politikeUporišna ta ka regionalne politike nalazi se u njenoj razvojnoj strategiji.Dva su osnovna strateška pitanja regionalne politike: - izbor modela regionalizacije, koja se odnosi na definisanje regija, odre enje u odnosu na izbor ve eg broja manjihregija ili manjeg broja ve ih regija, definisanje razvojnih centara i sl.

7

- izbor modela mobilnosti osnovnih regionalnih faktora, me u kojima se posebno preferira pitanje mobilnostikapitala i radne snage, odnosno pitanje je da li regionalnom politikom treba usmjeravati radne mjesta prema izvorimaradne snage ili radnu snagu prema radnim mjestima.

Politika: radnik radnom mjestu - Polazna osnova je preduzetni ki motiv pri izboru lokacije, odnosno profitako na njega uti e lokacija. Stepen optimalnosti je uslovljen interesima preduzetnika. Društveni kriterijoptimuma je sekundarnog zna aja. Na ovaj na in se podsti u migracije. Ako se ovaj model primjenjujenekontrolisano, posljedice mogu biti prelazak praga koncentracije i pove anje ukupnih društvenih troškovai u mjestu emigracije i u mjestu imigracije..Politika: radno mjesto radniku - Polazna osnova je ravnomjeran razvoj nacionalnog prostora. Stvaranjeregionalne strukture se realizuje kroz disperziju investicija, stanovništva, stvaranje razvojnih centara.Stimulacija poduzetnika, kao osnovnih nosilaca razvoja, da prihvate ovaj model sprovodi sekompenziranjem njihove izgubljene dobiti kroz odre ene subvencije.

Regionalna razvojna strategijaRegionalna razvojna strategija predstavlja dugoro ni razvojni okvir za regionalnu politiku, a polazi od regionalnihpotencijala i njihove ekonomske valorizacije. Razvojna strategija determinše regionalnu razvojnu politiku u kojoj doizražaja dolazi razvojna orijentacija koja ini uporište regionalne strukture i njene dinami nosti i optimizacije.U odnosu na regionalnu razvojnu strategiju, regionalni planovi imaju funkciju instrumenata za sprovodjenje strategije.

Instrumenti regionalne politikeU nekim zemljama, podsticanje razvoja manje razvijenih regiona, postiže se uspostavljanjem posebnog fonda zaregionalni razvoj, dok se u drugim koriste razli iti miksevi mjera raspoloživih ekonomskih politika, kao što su:- ulaganje u lokalni infrastrukturni razvoj kroz kapitalni budžet,- dotacije nedovoljno razvijenim opštinama,- stvaranje novih razvojnih centara i biznis inkubatora,- razli ite fiskalne i carinske olakšice za preduze a iz razvijenih centara koji se odlu e da ulažu u nerazvijene regije ,- preduze a iz nerazvijenih podru ja mogu imati odre ene prednosti kod vladinih narudžbi u odnosu na preduze e izrazvijenijeg podru ja (izuze a od pravila za javne nabavke),- odobravanje niskokamatnih kredita, nižih poreza i odreženih oblika državne pomo i, u cilju snižavanja troškovaproizvodnje preduze a u slabije razvijenim regijama i podsticanja njihove konkurentnosti,- država može odobriti slabije razvijenijim regijama povlastice pri izvozu, druge olakšice na proizvode i sl.- politika podsticanja mobilnosti faktora kroz:

- Uklanjanjem tržišnih nesavršenosti koje uzrokuju relativnu stati nost faktora (npr. ukidanje propisa o minimalnimzaradama), - Dugoro nom politikom promjene kvaliteta faktora koji su po prirodi stati ni, direktnim supsidijama mobilnimfaktorima (npr. razvitak sistema obrazovanja, direktna podrška nekim oblicima obrazovanja i sl.) - Direktnom podrškom potencijalnim migrantima (naknada troškova seobe, subvencije u stanarini za novodoseljenei sl.)

Nosioci regionalne politike1. Zakonodavna i upravna tijela vlasti (upravna tijela na državnom i regionalnom nivou i nivou lokalne

samouprave),2. Politi ke organizacije i institucije (politi ke stranke, sindikati, udruženja gra ana, interesne grupe, me unarodne

organizacije, obrazovne i kulturološke ustanove, nau no-istraživa ke institucije, vjerske zajednice)3. Ekonomski subjekti i institucije( trgova ka društva, banke, institucionalni investitori, privredne komore,

udruženja poslodavaca i sl.)

Regionalna politika EUNajvažniji instrument za postizanje kohezije; podrazumijeva prilago avanje novim kretanjima i restrukturiranje velikihrazmjera (razvoj infrastrukture, smanjivanje nezaposlenosti, podsticanje industrije i svih oblika djelatnosti) kako bi sepoboljšala konkurentnost lokalne privrede i time izjedna ile nejednakosti razvoja regiona u EU. Kada se govori oregionalnoj politici EU, treba imati u vidu da se ne odnosi samo na regionalni razvoj u užem smislu te rije i, ve onastojanju da se postigne povezivanje na nivou EU smanjivanjem postoje ih razlika u stepenu razvoja EU regiona.

NUTS(franc. Nomenclature des unités territoriales statistiques): Statisti ka nomenklatura prostornih jedinica koju je definisaoEurostat, kako bi stvorio jedinstvenu i koherentnu strukturu za teritorijalnu raspodjelu. Postoje tri nivoa klasifikacije

8

definisane prema veli ini i broju stanovnika na odre enom podru ju (NUTS 1, NUTS 2, NUTS 3) koje se koriste zadefinisanje prihvatljivosti nekog regiona za finansiranje iz instrumenata kohezijske politike. U aprilu 2009. godine, VladaCrne Gore usvojila je prijedlog Zavoda za statistiku o statisti kim regionima u Crnoj Gori koji odgovaraju NUTSregionima prema regulativi EZ-a 1059/2003. U skladu sa tim, Crna Gora je definisana kao jedan region (Crna Gora=NUTS 1=NUTS 2=NUTS 3)Jugoisto na EvropaPodru je koje obuhvata zemlje: Albaniju, Bugarsku, Bosnu i Hercegovinu, BJR Makedoniju, Crnu Goru, Hrvatsku, Srbiju,i Rumuniju. Teritorijalna podjela je preuzeta od Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD).

Regioni u Crnoj GoriU Crnoj Gori ne postoje administrativno odre eni regioni. Za potrebe analize i prepoznavanja razvojnih prioriteta,posmatranje JLS pojedina no može zna iti suviše mikro pristup. Sa druge strane, zbog ograni ene mogu nostiabsorpcije finansijskih sredstava na nivou JLS (izuzev Glavnog grada Podgorice), postoji potreba posmatranja JLS ukontekstu prirodnog okruženja kojem pripada. Zbog prirode razvojnih problema, Nikši je uvršten u kontinentalni, a zbogsvoje povezanosti sa primorskim opštinama, kako u dijelu pojedinih projekata koji se ve realizuju, tako i u dijeluvalorizacije svojih resursa kroz tranzitni turizam, Cetinje je uvršteno u primorski region. Dodatna namjera bila je da sePodgorica kao glavni grad i administrativni centar izdvoji kako bi statisti ki pregled regionalnih razlika bio realniji.

Primorski region Geografska cjelina koju ine slede e opštine: Bar, Budva, Herceg-Novi, Tivat, Kotor, Ulcinj iPrijestonica Cetinje.

Središnji region Geografska cjelina koju ine opština Danilovgrad i Glavni grad Podgorica

Kontinentalniregion

Geografska cjelina koju ine slede e opštine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolašin,Plav, Pljevlja, Plužine, Rožaje, Šavnik, Žabljak, i Nikši .

Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju(engl. Stabilisation and Association Agreement - SAA) Sporazum izme u Evropske zajednice i njenih država lanica ipojedine vlade u državama jugoisto ne Evrope, koji odre uje okvir za tijesnu saradnju na podru ju politi ke iinstitucionalne stabilizacije država jugoisto ne Evrope, za ja anje ekonomskih i trgovinskih veza. Crna Gora je potpisalaSPP 15. oktobra 2007. godine, a Sporazum je stupio na snagu nakon procesa ratifikacije 1. maja 2010. godine.Razvojni projektiProjekti koji se odnose na izgradnju i/ili rekonstrukciju privredne, komunalne, obrazovne, socijalne, i energetskeinfrastrukture, te infrastrukture u funkciji zaštite životne sredine neophodne za razvoj; ja anje kapaciteta nau nih,obrazovnih, kulturnih i drugih institucija, kao i drugi projekti koji su u funkciji regionalnog razvoja.

Regionalni projekatSvaki projekat koji JLS ne može samostalno da realizuje.

Indeks razvijenostiKompozitni pokazatelj stepena razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona koji se ra una kao ponderisani prosjekpet osnovnih socio-ekonomskih pokazatelja i to: stope nezaposlenosti, dohotka po stanovniku, prihoda budžeta(sopstvenih i zajedni kih) jedinica lokalne samouprave po stanovniku, opšteg kretanja stanovništva i stepenaobrazovanja.

Indeks konkurentnostiPokazatelj stepena konkurentnosti jedinice lokalne samouprave i regiona; ra una se na osnovu indikatora, koji surazvrstani u osam kategorija (podindeksa), od kojih po etiri ine dva osnovna indeksa, kvalitet poslovnog sektora(demografija, zdravlje i kultura; obrazovanje; osnovna infrastruktura i javni sektor; poslovna infrastruktura) i kvalitetposlovnog okruženja (investicije i preduzetni ka dinamika; razvijenost preduzetništva; ekonomski rezultati - nivo;ekonomski rezultati - dinamika). Indeks pruža mogu nost me usobnog pore enja jedinica lokalne samouprave i regionana nivou indeksa i podindeksa.

Regionalno razvojni standard (RR standard)Specijalizovana metodologija u formi web platforme koja ima za cilj sistematsko prikupljanje podataka na nivou jedinicalokalne samouprave sa ciljem dijagnoze trenutnog stanja i utvr ivanja klju nih faktora važnih za razvoj JLS i regiona.

9

Metodologija za ocjenjivanje društveno-ekonomskog razvojaNova metodologija ocjenjivanja i razvrstavanja jedinica lokalne samouprave i regiona prema stepenu socio-ekonomskograzvoja. Cilj predložene metodologije je što objektivnije mjerenje socio-ekonomskih razlika me u jedinicama lokalnesamouprave i/ili me u regionima.

Osnovna infrastrukturaPredstavlja osnovnu tehni ku strukturu i sisteme koji podržavaju društvo, kao što su: vodovod, kanalizacija,snabdijevanje elektri nom energijom, putevi (regionalni, magistalni i lokalni), dostupnost i kvalitet vazdušnog,željezni kog i pomorskog transporta, nastojanja u zaštiti životne sredine (ukupna koli ina otpada, koli ina recikliranogotpada, investicije i teku i izdaci za zaštitu životne sredine) i sl.

Poslovna infrastrukturaPredstavlja tehni ku stukturu i sisteme koji kreiraju poslovni ambijent, kao što su su: broj i površina preduzetni kih zona,IT infrastruktura, dostupnost energenata, razvijenost finansijskog tržišta, lako a kreditiranja, saradnja privrede iobrazovnih ustanova, dostupnost istraživanja, postojanje i kvalitet dobavlja a, broj registrovanih vozila, konkurencija nadoma em tržištu i sl.

10

II. STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA CRNE GORE 2010-2014.

1. POLITIKA REGIONALNOG RAZVOJA U KONTEKSTU UKUPNOG RAZVOJA

Tranzicija ekonomije od centralno planske ka tržišnoj, kao i ekonomski bum koji je obilježio period nakon sticanjanezavisnosti, uticali su na produbljivanje nivoa socio-ekonomskih razlika i razvojnih mogu nosti u razli itim djelovima ime u razli itim socijalnim grupama širom Crne Gore. Neravnomjerni razvoj, nedovoljna iskoriš enost raspoloživihresursa na jednoj, odnosno primjeri neodrživog koriš enja prirodnih resursa na drugoj strani, stvorili su potrebu da CrnaGora definiše koherentnu razvojnu politiku sa ciljem kreiranja optimalne upotrebe nacionalnih resursa i obezbje ivanjaodrživog i konkurentnog razvoja nacionalne ekonomije.

Tako e, nastojanja da Crna Gora postane dio porodice zemalja Evropske unije i želja da se postane dio globalnogtržišta, name u potrebu podizanja nivoa konkurentnosti Crne Gore u takvom okruženju. Crnoj Gori postajudostupni fondovi Evropske unije koji su namijenjeni regionalnom razvoju, pa je neophodno izgraditi i oja atiinstitucionalne i administrativne kapacitete za korištenje sredstava EU fondova na regionalnom i lokalnom nivou, sve saciljem smanjenja regionalnih razvojnih razlika i stvaranja uslova da se Crna Gora u što kra em periodu približiprosje nim vrijednostima indikatora društvenog i privrednog razvoja zemalja u EU.

Iako je Crna Gora u o ima Evropske unije jedan statisti ki region1, to ne zna i da treba odustati od internepolitike regionalnog razvoja. Naprotiv, treba definisati jasne procese, mehanizme i mjere koji e omogu iti da potrebesa lokalnog nivoa budu prepoznate me u prioritetima na nacionalnom nivou, te da iste budu uklju ene u finansiranje izraspoloživih nacionalnih i EU fondova.

Regionalna razvojna politika treba da omogu i svim djelovima zemlje da ostvare svoj potencijal i iskoristemogu nosti za održivi razvoj i bolji životni standard svojih gra ana, uz dodatnu pažnju koja se posve ujepodru jima koja zaostaju u razvoju. Ostvarenje cilja regionalne razvojne politike zahtijeva zajedni ko djelovanje svihaktera društva – od izvršne vlasti na nacionalnom i lokalnom nivou, do privatnog sektora, akademskog i civilnog društva,kako bi se postigao konsenzus u prijedlogu rješenja i zajedni ko djelovanje u svrhu dostizanja optimalnog razvoja ipoboljšanja životnog standarda gra ana Crne Gore.

U tom smislu, donošenje Strategije regionalnog razvoja Crne Gore (SRR) je zna ajan korak. SRR definiše razvojneciljeve usmjerene kao socio-ekonomskom razvoju Crne Gore, smanjenju regionalnih razlika i ja anju potencijala onihdjelova zemlje koji zaostaju u razvoju. SRR je i odraz nastojanja da se usaglase nacionalna i regionalna politikaEvropske unije, pa se ista donosi u skladu sa aktuelnim finansijskim okvirom, odnosno za period 2010-2014. Strategijudonosi Vlada Crne Gore, a za njenu pripremu i sprovo enje je zaduženo Ministarstvo ekonomije.Posebnost SRR ogleda se i u zna aju koji se pridaje zaštiti životne sredine, pa jedan od strateških ciljeva ima u fokusuodrživo koriš enje prirodnih resursa, pospješivanje nisko karbonskog razvoja i izgradnju komunalne infrastrukture.

Tako e, tokom procesa izrade SRR, pripremljen je i prijedlog nove metodologije za sagledavanje razvijenostijedinica lokalne samouprave i regiona u Crnoj Gori, koij sadrži važnu promjenu u odnosu na dosadašnju praksu.Novom metodologijom se, pored identifikovanja podru ja koja zna ajno zaostaju u razvoju, predlaže podjela svihjedinica lokalne samouprave, odnosno regiona, prema razvijenosti. Direktnim povezivanjem nivoa regionalnihrazvojnih pomo i sa nivoom razvijenosti, dobija se adekvatni sistem podrške razvoja svih jedinica lokalnesamouprave u skladu sa nivoom razvojnih problema sa kojima se pojedina na jedinica suo ava.

Cilj politike regionalnog razvoja je postizanje ravnomjernog socio-ekonomskog razvoja Crne Gore, u skladu saprincipima održivog razvoja, stvaranjem uslova da se pove a konkurentnost svih djelova zemlje i da se realizujunjihovi razvojni potencijali. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014 je alat koji treba da omogu i ostvarenjetog cilja.Najve i uticaj na stvaranje neravnomjernog regionalnog razvoja, sa kojim se i danas suo ava Crna Gora, imala jetranzicija iz planskog u tržišni privredni sistem. Industrije stvarane na nerealnim osnovama doživjele su kolaps,pogotovo na podru jima koja su danas najmanje razvijena. Zna ajan broj zaposlenih u velikim industrijskim preduze ima

1 Aprila 2009. godine, Vlada Crne Gore usvojila prijedlog o statisti kim regionima u Crnoj Gori koji odgovaraju NUTS regionima prema regulativiEZ-a 1059/2003, prema kojem je Crna Gora definisana kao jedan region (Crna Gora =NUTS1=NUTS2=NUTS3).

11

ostao je bez zaposlenja. Iako vještine, znanja i obrazovanje koja posjeduju nisu odgovarali potrebama novog sistema,samo manji dio je bio spreman da se prilagodi novim uslovima i prodje kroz proces prekvalifikacije. Razvojni zamahnakon obnove crnogorske nezavisnosti, ponudio je nove šanse za sticanje obrazovanja i zapošljavanje, a investicionaaktivnost je bila sve zna ajnija, posebno u primorskom i središnjem dijelu. To je uticalo na migracije stanovništva izkontinentalnog dijela Crne Gore u središnji i primorski region.

Danas, najve i dio razvojnog potencijala zasnovanog na koriš enju raspoloživih resursa upravo se nalazi u podru jimakoja su najmanje razvijena. Do sada realizovane aktivnosti nisu u dovoljnoj mjeri iskoristile niti potencijal za razvojturizma u kontinentalnom dijelu Crne Gore, niti raspoloživi šumski i energetski potencijal, niti mogu nosti razvojapoljoprivrede u dijelu proizvodnje zdrave hrane. Budu a razvojna politika države zasniva e se upravo na naporima dase navedeni resursi što bolje iskoriste i tržišno valorizuju.

Politika regionalnog razvoja polazi od jedinica lokalne samouprave kao najzna ajnijih nosioca razvoja iji jezadatak da prepoznaju potrebe i definišu projekte koji e maksimizirati stepen korisnosti lokalnog stanovništva iomogu iti rast životnog standarda. Ipak, od velikog zna aja je i koordinirana aktivnost izme u lokalnih i nacionalnihvlasti, kako bi potrebe sa lokalnog nivoa bile adekvatno prepoznate me u prioritetima na nacionalnom nivou. U tomsmislu, politika regionalnog razvoja treba da korespondira sa cjelokupnim razvojem zemlje, odnosno, da aktivnosti nanivou zemlje budu u funkciji boljeg koriš enja razvojnih potencijala pojedina nih djelova (regiona).

U namjeri da se raspoloživi fondovi Evropske unije opredijeljeni za regionalni razvoj iskoriste na najbolji mogu i na in,paralelno sa sprovo enjem politike regionalnog razvoja, aktivnosti Vlade Crne Gore bi e usmjerene na:

1. Preduzimanje aktivnosti za dalje pove anje ekonomske i pravne atraktivnosti Crne Gore kao sistema,posebno u dijelu vladavine prava koja je jednako važna kako za demokratski, tako i za ekonomski razvoj zemlje;

2. Pokretanje velikih projekata koji su pretpostavka bržem ukupnom razvoju, a prije svega:a. poboljšanje saobra ajne povezanosti (izgradnja autoputa i povezivanje opštine Pljevlja sa budu omželjeznicom; poboljšanje željezni ke infrastrukture; izgradnja aerodroma u kontinentalnom dijelu Crne Gore itd);b. rješavanje komunalnih problema u dijelu upravljanja vsrtim otpadom i otpadnim vodama;c. valorizaciju energetskih resursa; id. izradu kvalitetnih planskih dokumenata na osnovu Prostornog plana Crne Gore do 2020, kako bi se zadržalipostoje i i privukli novi investitori.e.3. Izgradnju društvene infrastrukture, odnosno stvaranje uslova za društveni razvoj, što podrazumijevaadekvatan pristup: javnom sektoru i upravi, kulturi, obrazovanju, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, sportu i rekreaciji,vjerskim zajednicama. U prethodnom periodu, pojedine institucije javne uprave svoja sjedišta izmjestila su vanadministrativnog središta države, ili svoje podru ne jedinice osnivaju i u drugim jedinicama lokalne samouprave (primjerUprave za šume). Tako e, napravljen je zna ajan pomak u oblasti visokog obrazovanja, u vidu disperzije državnihfakulteta u kontinentalnom dijelu. Suštinski predmet interesovanja postaje kvalitet obrazovanja koji e biti u fokusu unarednom periodu. Posebno je važno razvijati vještine i omogu iti sticanje znanja potrebnih za samostalnupreduzetni ku aktivnost gra ana. Poboljšanje društvene infrastrukture, pored ranije navedenog, dodatno e doprinijetiublažavanju budu ih migracija iz manje razvijenih u razvijenije regione.

U realizaciji navedenih aktivnosti, Crna Gora e se osloniti na:- sopstvene finansijske resurse,- saradnju sa privatnim sektorom kroz javno-privatno partnerstvo,- privla enje novih i zadržavanje postoje ih investitora (stranih i doma ih),- eventualna nova povoljna kreditna zaduženja kod me unarodnih razvojnih institucija i- fondove Evropske unije koji e joj biti dostupni u procesu integracija.

U tom smislu, SRR treba da doprinese boljoj koordinaciji nosilaca razvoja na lokalnom i nacionalnom nivou, ipravilnom odre ivanju prioritetnih projekata za finansiranje iz javnih fondova (doma i izvori budžeta na državnom ilokalnom nivou, bilateralni grantovi, IPA fondovi, krediti, javno-privatno partnerstvo).

12

2. REGIONALNI RAZVOJ U CRNOJ GORI

2.1 Makroekonomski i razvojni trendovi

2.1.1 Opšti pregled makroekonomskih trendova

Nastanak i razvoj savremene ekonomije Crne Gore2, obilježen je uvo enjem njema ke marke, odnosno eura kaozvani nog sredstva pla anja, sveobuhvatnim tranzicionim promjenama stvaranjem tržišne privrede, sticanjemnezavisnosti 2006. godine, i po etkom procesa pridruživanja EU, kao dugoro nim opredjeljenjem Crne Gore i važnomodrednicom u vo enju ekonomske i sveukupne politike.

Crna Gora je mala, otvorena ekonomija sa BDP (u teku im cijenama) po stanovniku od 4.907€ u 2008. godini, koji je jošuvijek zna ajno ispod nivoa novih lanica EU, izuzimaju i Bugarsku i Rumuniju. Prema kriterijumima Svjetske banke,Crna Gora spada u grupu zemalja sa srednjim dohotkom, s obzirom da je njen BDP per capita mjeren paritetomkupovnih snaga (BDP PKS), prema istraživanju Svjetske banke od 2005. godine iznosio 7.833$3. Prema ovompokazatelju, Crna Gora prednja i u odnosu na pojedine zemlje regiona (poput Albanije sa BDP PKS per capita uvrijednosti od 5.369$, Bosne i Hercegovine sa BDP PKS per capita od 6.506 $ i Makedonije sa BDP PKS per capita od7.393$), ali znatno zaostaje za Hrvatskom (koja je u istom periodu imala BDP PKS od 13.232$) Poredjenjem ovogpokazatelja sa najnerazvijenijim lanicama EU, zaklju uje se da je Crna Gora na nešto nižem nivou u odnosu na njih(BDP PKS per capita u Rumuniji je bio 9.374$, dok je u Bugarskoj bio 9.353$). Pored toga, prema podacima Europstataza 2008. godinu, Crna Gora je po paritetu kupovne mo i stanovništva bila na nivou od 46% prosjeka EU 27, ime jeprednja ila u odnosu na najnerazvijenije lanice EU4.Razvoj savremene crnogorske ekonomije zapo eo je uvo enjem njema ke marke 1999. godine, a potom eura, u ciljustabilizacije ekonomije. Kao rezultat toga, dolazi do smanjenja stope inflacije, do rasta stranih direktnih investicija, tepove anja sveukupnog kredibiliteta Crne Gore. Ovaj period karakteriše po etak intenzivnijih tranzicionih promjena,odnosno kreiranja tržišne privrede. U oblasti fiskalne politike su sprovedene reforme što je, pored stvaranja dodatnogprostora privredi za investiranje, imalo za cilj i uspostavljanje dugoro ne kontrole nad državnim rashodima shodno politiciuravnoteženog budžeta.

Dalji razvoj crnogorske privrede u protekloj dekadi karakteriše izgradnja nove države, sticanjem nezavisnosti2006. godine, što je bilo pra eno daljim razvojem tržišne ekonomije i sveobuhvatnim tranzicionim promjenama. Realnirast BDP-a je bio 8,6%, 10,7% i 6,9% u 2006, 2007. i 2008. godini respektivno (odnosno 8,7% prosje no u posmatranomperiodu). Ovaj rast je bio zasnovan na snažnom rastu investicija, naro ito u oblasti gra evinarstva, turizma i saobra aja,rastu bankarskog sektora i poboljšanju javnih finansija.U ovom periodu je zna ajno pove ana otvorenost crnogorske ekonomije, sa ukupnom trgovinom koja je inila oko133,5% BDP-a u 2008. godini. Jak privredni rast bio je pra en i odre enim, manje povoljnim, kretanjima u eksternomsektoru, koja se, prvenstveno, odnose na pove anje deficita robne razmjene sa inostranstvom, sa direktnim uticajem narast deficita teku eg ra una platnog bilansa (50% BDP-a u 2008.) Ipak, visok deficit na teku em ra unu platnog bilansanije neuobi ajen za male, otvorene ekonomije sa slobodnim tokovima kapitala u periodima naglog ekonomskog rasta,kakva je Crna Gora. Ovaj period karakteriše rast tržišta kapitala, smanjenje prosje ne ponderisane efektivne aktivnekamatne stope (na 9,40% u 2008. u odnosu na 12,11% u 2005.) i pove anje ukupnih kredita bankarskog sektora na90,7% BDP-a.Stopu nezaposlenosti je karakterisao trend pada (na 10,74% u 2008. godini). Posmatrano po geografskim regionima, uovom periodu je ostvaren rast investicija, naro ito u oblasti gra evinarstva, turizma i u finansijskom sektoru usredišnjem i primorskom dijelu zemlje. Kontinentalnu Crnu Goru tako e karakteriše rast investicione i ukupneekonomske aktivnosti, ali sporije u odnosu na ostala dva regiona.

Napredak je ostvaren kako u dijelu stabilizacije privrede, tako i u razli itim segmentima strukturnih reformiuporedo sa brzim u lanjenjem zemlje u Me unarodni monetarni fond (IMF) i Svjetsku banku (WB) po etkom 2007.godine, što je imalo pozitivan odraz i na me unarodnim finansijskim tržištima. Zemlja je intenzivirala aktivnosti koje seodnose na proces pridruživanja Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (WTO). Pored toga, postala je lanicaCentralnoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), koji je u Crnoj Gori u primjeni od jula 2007. godine i kojimse garantuje slobodna trgovina za oko 90% industrijskih proizvoda sa yemljama regiona. Tako e, kao ogroman znaknapretka na polju evropskih integracija, Crna Gora je 15. oktobra 2007. godine potpisala Sporazum o stabilizaciji i

2 Razvoj crnogorske ekonomije od 2000. godine, pa nadalje.3 Svjetska banka (2005): „Globalni paritet kupovnih snaga i realni rashodi“, ICP (International Comparison Program)“4 Preuzeto iz Strateškog okvira uskladjenosti 2011-2013, Ministarstva za evropske integracije, Vlade Crne Gore (str. 10)

13

pridruživanju sa EU (SSP), koji je stupio na snagu 1. maja 2010. godine. Kroz SSP, Crna Gora ce kreirati zonu slobodnetrgovine sa EU do 2012.godine.Posljedicom pozitivnih kretanja u crnogorskoj ekonomiji, rejting agencija Standard & Poor's Ratings Services je umartu 2007. godine poboljšala dugoro ni rejting Crne Gore na 'BB+' sa 'BB'. Istovremeno je ustanovljen 'B' kratkoro nirejting. Dalji izgled funkcionisanja ekonomije je bio stabilan. U januaru 2008. godine agencija Standard & Poor's jepotvrdila dugoro ni BB+ i kratkoro ni B kreditni rejting, a cjelokupno stanje ekonomije je ocijenila kao stabilno. U aprilu2010. godine, agencija „Standard and Poor’s“ objavila je kreditni rejting Crne Gore za dugoro no i kratkoro no izaduživanje u stranoj valuti BB/B i rejting za zaduživanje u doma oj valuti BB+/B. Ocjena za dugoro no zaduživanje ustranoj valuti smanjena je sa BB+ na BB, dok su ocjene u ostalim segmentima zaduživanja ostale nepromijenjene.Tako e, potvr ena je i ocjena Crne Gore za transfere i konveritibilnosti na AAA.

U 2009. godini, godini koju karakteriše suo avanje sa snažnim uticajem svjetske ekonomske krize, BDP je,ostvario negativan realni rast od 5,7%. Berzanski indikatori su izgubili preko 70% svoje vrijednosti u odnosu na njiho-ve maksimalne vrijednosti; smanjena je kreditna aktivnost banaka, a smanjeni su i depoziti. Umanjena likvidnostbankarskog sektora znatno je ograni ila mogu nosti kreditne aktivnosti banaka (ukupni krediti su smanjeni na 79,8%BDP-a u 2009. godini), odnosno njihove podrške ostatku privrede. To je u velikoj mjeri umanjilo kako likvidnost privrede,tako i cjelokupnu privrednu aktivnost. Fizi ki obim industrijske proizvodnje, kao jedne od grana koju je najtežepogodila kriza, je u 2009. godini smanjen za 32%. Porastao je pritisak na javne finansije, što je vodilo stvaranjubudžetskog deficita od 4,4% BDP. Inflacija je u ovom razdoblju dostigla relativno nizak nivo (3,4%), približan onom kojije zabilježen u 2004. godini. Deficit teku eg ra una je tako e, usljed smanjena uvoza, smanjen na oko 30% BDP-a.

Tabela 1: Makroekonomski indikatori Crne Gore za period 2006 –2010

Izvor: Monstat, Ministarstvo finansija Vlade Crne Gore, CBCG,

5 Izvor: procjena Ministarstva finansija6 od 2008. godine je uveden indeks potroša kih cijena kao pokazatelj inflacije, dok se podaci o inflaciji za 2006. i 2007. odnose na inflaciju mjerenutroškovima zivota.7 Javni dug Crne Gore na 30.09.2010. god. iznosi 1.279,2 mil. eura ili 42,3% BDPa. Unutrašnji dug iznosi 361,5 mil. eura ili 12,0% BDP-a, dokspoljni dug iznosi 917,7 mil. eura ili 30,3% BDP-a.

2006. 2007. 2008. 2009. 2010.*Stanovništvo 624.241 626.188 628.804 631536 -

BDP u teku im cijenama (mil €) 2.148,99 2.807,90 3.085,60 2.981,00 3.025,005

BDP per capita (€) 3.442,5 4.484,0 4.907,09 4.720,23 -

Realni rast BDP-a (u %) 8,60 10,70 6,9 -5,7 0,5

Rast industrijske proizvodnje (u %) 1,00 0,1 -2,0 -32,20Stopa nezaposlenosti (%, kraj perioda) 14,70 11,91 10,74 11,42Neto zarade u €, bez poreza I doprinosa 246 338 416 463Budžetski saldo (% od BDP) 3,40 6,35 1,17 - 4,4Inflacija mjerena troškovima života (%, godišnji prosjek) 3,0 4,2 7,46 3,4 0,7

Izvoz roba i usluga (mil €) 1.066,3 1.301,7 1.218,0 976,78

Uvoz roba i usluga (mil €) 1.718,6 2.385,82 2.900,9 1.963,74Bilans razmjene roba i usluga (mil €) -652,3 -1.084,4 -1.683,0 -986,97

Bilans teku eg ra una (mil €) -531,3 -1.007,6 -1.564,3 -896,27

Bilans teku eg ra una (% BDP) -24,7 -37,6 -50,70 -30,1 -24,6Neto strane direktne investicije (% BDP) 21,70 20,8 17,90 30,6 19,8

Spoljni dug (mil. €) 504,0 462,1 481,70 699,90 917,7Spoljni dug (% BDP) 23,40 17,20 15,60 22,70 30,3

Spoljni dug (% izvoza roba i usluga) 47,26 38,87 39,54 71,65

Javni dug (% BDP) 32,70 27,50 29,00 38,0 42,37

14

Pored svih problema koje kriza sa sobom nosi, u drugoj polovini 2009. godine su se mogli prepoznati prvi znacistabilnosti koji su se ogledali, prije svega, u pove anju kapitala i likvidnih sredstava banaka. Iako e prema svimpretpostavkama i 2010. biti godina mogu eg negativnog ekonomskog rasta, ponovno „oživljavanje“ aktivnostibankarskog sektora e i dalje predstavljati jedan od glavnih pokreta a pozitivnog ekonomskog rasta u narednimgodinama. Paralelno sa tim, održavanje stabilne inflacije i pove anje ekonomske aktivnosti, kontrola spoljnotrgovinskogdeficita i održavanje nivoa budžetskog balansa u skladu sa Mastrihtskim kriterijumima, uz politiku niskog spoljnjeg duga,i dalje treba da predstavljaju osnovne ciljeve paralelnog djelovanja monetarne, fiskalne i strukturnih politika u Crnoj Gori.Crnogorska ekonomija je tokom 2010. godine, a naro ito u prvom polugo u bila suo ena s prenesenim uticajemekonomske i finansijske krize. Problem nelikvidnosti i teškoca u održavanju reproduktivnog procesa je uglavnomopredjeljivao ambijent i osnovne trendove u privredi. Evidentno je pritom da je snažan uticaj antikriznih mjera ekonomskepolitike ublažavao nepovoljne efekte i slabio uticaj krize. U uslovima konsolidacije bankarskog sektora, podrške sektorumalih i srednjih preduzeda i pokretanju proizvodnje u velikim industrijskim sistemima, u tredem kvartalu 2010. godine,ekonomija u svojim vitalnim sektorima, bilježi oživljavanje (industrija, poljoprivreda, turizam), a raspoloživi pokazateljiukazuju na realni rast i o ekivanja da se do kraja 2010. godine dostigne projektovani rast od 0,5%.

2.1.2 Stanovništvo, zaposlenost i nezaposlenost

Stanovništvo u velikoj mjeri uti e na kretanja u ekonomiji, i to uglavnom na dva na ina. Sa jedne strane formiraponudu rada u jednoj privredi, a s druge strane predstavlja važnu komponentu potrošnje, kao sastavnog elementaagregatne tražnje u ekonomiji. Time je stanovništvo, odnosno kretanje stanovništva, osnovni indikator privrednihaktivnosti u jednoj zemlji, a zaposlenost i nezaposlenost glavni indikatori kretanja stanovništva.Prema popisu iz 2003. g., Crnu Goru karakteriše pove anje ukupnog broja stanovnika za 4,9%.

Tabela 2. Demografska kretanja u Crnoj GoriStanovništvo gustina

naseljenosti st /km2

INDEKS st / km2 st / km2OPŠTINA

Površinakm²

Popis1991 Popis 2003 1991=100 1991 2003

Prosjecnastarost

stanovnistva/ Popis 2003/

Andrijevica 283 6552 5785 88.3 23.2 20.4 38,2Bar 598 34282 40037 116.8 57.3 67.0 36,9Berane 717 37473 35068 93.6 52.3 48.9 35,1Bijelo Polje 924 54437 50284 92.4 58.9 54.4 34,3Budva 122 11538 15909 137.9 94.6 130.4 35,7Danilovgrad 501 14573 16523 113.4 29.1 33.0 37,2Žabljak 445 4900 4204 85.8 11.0 9.4 39,7Kolašin 897 11044 9949 90.1 12.3 11.1 38,2Kotor 335 22112 22947 103.8 66.0 68.5 38,1Mojkovac 367 10725 10066 93.9 29.2 27.4 35,7Nikši 2065 73878 75282 101.9 35.8 36.5 36,2Plav 486 15684 13805 88.0 32.3 28.4 34,1Plužine 854 5219 4272 81.9 6.1 5.0 40,4Pljevlja 1346 39188 35806 91.4 29.1 26.6 39,2Podgorica 1441 145696 169132 116.1 101.1 117.4 34,7Rožaje 432 22330 22693 101.6 51.7 52.5 29,9Tivat 46 11146 13630 122.3 242.3 296.3 37,2Ulcinj 255 19667 20290 103.2 77.1 79.6 36,2Herceg Novi 235 27006 33034 122.3 114.9 140.6 38,2Cetinje 910 20139 18482 91.8 22.1 20.3 38,1Šavnik 553 3680 2947 80.1 6.7 5.3 40,7Crna Gora 13.812 591.269 620.145 104.9 42.8 44.9 35,9

Izvor: MONSTAT, 2003;U periodu 1991-2003.g., i pored registrovanog ukupnog rasta od 4.9% za 12 godina, nastavljaju se negativnitrendovi demografskog pražnjenja pojedinih opština, posebno kontinentalnog regiona. Posmatraju i kontinentalnidio zemlje, karakteristi no je izraženo demografsko pražnjenje u 5 opština ovog regiona, naro ito opština Šavnik,

15

Plužine, Žabljak, Andrijevica i Plav (smanjenje broja stanovnika od 10 do 20%), dok je smanjenje stanovnika do 10%zabilježeno u 6 opština kontinentalnog regiona (Berane, Bijelo Polje, Kolašin, Mojkovac, Pljevlja, ali i Cetinje).S druge strane, u istom periodu, središnji i primorski region karaktriše pove anje broja stanovnika od 15,8% i6,02% respektivno. Porast broja stanovnika od preko 20% registrovan je u 3 opštine: Tivat, Budva, i Herceg-Novi,rast preko 10% u opstinama Bar, Podgorica I Danilovgrad, dok je umjerenije pove anje broja stanovnika registrovanojoš u 4 opštine (Kotor, Ulcinj, Nikši I Rožaje).

Slika 1. Gustina naseljenosti crnogorskih opština /2003/Po standardima EU, demografskiugrožena podru ja, koja zahtijevajuposeban scenario razvojne podrške,su ona podru ja sa ispod 6 stan/km². UCrnoj Gori to su opštine Plužine i Šavnik.

Zbog specifi nosti Crne Gore, udemografski ugrožena podru ja možemosvrstati sve one opštine kod kojih jegustina naseljenosti ispod 25% prosje negustine naseljenosti. U tom slu aju, rijeje o 4 opštine – pored Šavnika iPlužina, tu su Žabljak i Kolašin.

Nasupot opštinama u kojima je prisutanvišedecenijski trend demografskogpražnjenja prostora, hiperkoncentracijastanovništva izražena je u opštinamaTivat (6,6), Herceg Novi (3,1), Budva (2,9)i Podgorica (2,6).

Isti trend je nastavljen i poslednjih godina, s obzirom da procjene Zavoda za statistiku Crne Gore o broju stanovnikaukazuju na dalji odliv stanovništva iz kontinentalnog u središnji i primorski region zemlje. Tako je u 2008. godini8stopa rasta stanovništva u kontinentalnom regionu i dalje bila negativna i iznosila je -0,17% u odnosu na prethodnugodinu, dok je središnji region karakterisalo pove anje broja stanovnika od 1,14%, a primorski od 0,53%.

Slika 2. Stadijumi demografske starosti po opštinama /2003/ Starosni sastav se uzima kao jedan od pokazateljadostignutog stepena u razvitku svake populacije, aliI kao instrument za saznavanje demografskeprošlosti I predvi anje demografske budu nosti.Rezultati popisa 2003 ukazuju da je demografskostarenje stanovništva zahvatilo prostor cijeleCG; prosje na starost stanovništva dostigla je nivood 35,9 godina, dok je 1991.godine bila 32,7godina. Sve opštine razvrstavamo u tri stadijumademografske starosti:1. na pragu demografske starosti (30-34 godine) su3 opštine (Bijelo Polje, Rožaje I Plav)2. duboka demografska starost I proces starenja(40-43 godine) zahvatila je nisko natalitetnapodru ja 3 opštine (Plužine, Šavnik, Žabljak),3. dok se ostalih 15 opština nalazi u zonidemografske starosti (35-39 godina).Regije gdje je prosje a starost ispod 20 godina su ustadijumu rane demografske mladosti, 20-24godine je demografska mladost, a 25-29 godina jedemografska zrelost. Pros. starost preko 43 godineje stadijum najdublje demografske starosti.

8 Prema procjeni Zavoda za statistiku

16

Istovremeno, raste broj radno sposobnog stanovništva9 u kontinentalnom regionu (0,05% u 2008. u odnosu naprethodnu godinu). Tendencija pada broja stanovnika u kontinentalnom regionu je na dugi rok nepovoljna, dok jestrukturno pove anje aktivnog stanovništva, naro ito ako se može zapošljavati, povoljna tendencija. Pored toga,paralelno sa pove anjem ukupnog stanovništva u središnjem i primorskom regionu, raste i broj radno sposobnogstanovništva. Na to ukazuju i procjene Zavoda za statistiku, po kojima je u 2008. godini broj radno sposobnogstanovništva u središnjem regionu pove an za 1,31%, dok je u primorskom regionu zemlje ovaj rast bio 0,67% u odnosuna 2007. godinu.

Zaposlenost i nezaposlenost, kao zna ajni indikatori socio-ekonomske razvijenosti, u Crnoj Gori imaju izraženuregionalnu dimenziju.

Tabela 3. Zaposlenost i nezaposlenost – Crna GoraUkupno

zaposleniRegistrovananezaposlenostOpstine

godišniiprosjek 2009 mart 2010

ANDRIJEVICA 536 379BAR 12.283 1.473BERANE 6.077 1.871BIJELO POLJE 8.643 4.023BUDVA 10.660 684CETINJE 4.197 1.554

DANILOVGRAD 3.158 802HERCEG NOVI 12.254 1.224KOLAŠIN 1.846 653KOTOR 6.723 1.012MOJKOVAC 1.723 793NIKŠI 18.682 4.108PLAV 1.403 446PLJEVLJA 7.284 2.656PLUŽINE 937 142PODGORICA 64.736 7.851ROŽAJE 3.187 1.227ŠAVNIK 295 144TIVAT 4.129 851ULCINJ 4.400 775ŽABLJAK 999 270CRNA GORA 174.152 32.938

Ukupan broj zaposlenih u u periodu 2005-2009. rastao je ukontinuitetu, što potvrdjuje podatak da je prosje na stopa rastabroja zaposlenih u ovom periodu iznosila 3,6%, a ukupan brojzaposlenih lica je na kraju 2009. godine iznosio 169.859 (uodnosu na 169.160 osoba na kraju 2008. i 159.223 na kraju2007.)10. Ovo ukazuje na zna ajne pozitivne efekte sistemskihmjera podrške preduzetništvu i pove anje broja registrovanihprivrednih društava i preduzetnika.

Me utim, posmatrano po regionima, u periodu nakon2005.godine, ispoljena su razli ita kretanja broja zaposlenih.Broj zaposlenih u kontinentalnom regionu je u ovom periodupove an, ali je taj rast bio sporiji od rasta broja zaposlenih usredišnjem i primorskom regionu zemlje. Tako se u 2009.godini, od ukupnog broja zaposlenih u Crnoj Gori, nakontinentalni region odnosilo oko 20%.

Generalno, ukoliko analiziramo period od 2005. do 2009.godine, kada je ostvarivana pozitivna prosje na stopa rastabroja zaposlenih (3,6%), o igledno je da je ova stopa rasta bilaznatno manja od prosje ne stope realnog rasta BDP-a (koja je uperiodu 2005-2009. iznosila 5,26%). U skladu sa tim, realni rastBDP-a nije bio pra en adekvatnom stopom rasta brojazaposlenih.

Broj nezaposlenih lica11 u Crnoj Gori se permanentno smanjivao u periodu 2005-2009.godina, tako da je na kraju2009. godine ukupan broj nezaposlenih iznosio 30.169, i bio je smanjen za 18.676 lica u odnosu na 2005. godinu.Posmatrano po regionima, najmanje smanjenje broja nezaposlenih, ostvareno je u kontinentalnom dijelu zemlje. Brojnezaposlenih u martu 2010. godine bio je 32.938 (mart 2009. – 28.184), što je rast za 3.754 nezaposlena (11,2%).Stopa nezaposlenosti u Crnoj Gori je u ovom perodu smanjena sa 18,48% u 2005. godini, na 11,42% u 2009. godini.

2.1.3 Strukturne promjene

Dugoro no posmatrano, najzna ajnije strukturne promjene u jednoj ekonomiji se odnose na u eš e pojedinihprivrednih sektora u ukupnom bruto doma em proizvodu. Na osnovu u eš a pojedinih sektora u cjelokupnojekonomiji, ocjenjuje se nivo privredne razvijenosti, odnosno, definišu se osnovni trendovi. Struktura crnogorskeekonomije ogleda se u strukturi njenog bruto doma eg proizvoda. Naime, u strukturi ekonomije, posmatrano po brutododatoj vrijednosti, prema podacima MONSTAT-a iz 2008.12 usluge u estvuju sa oko 62%. Iako ini samo dio sektora

9 U radno sposobno stanovništvo se ubraja stanovništvo izme u 15 i 64 godine starosti.10 CBCG, Zavod za zapošljavanje11 U analizi zaposlenosti i nezaposlenosti, koriš eni su podaci Zavoda z zapošljavanje i CBCG12 Statisti ki godišnjak 2009. str. 71, bruto vrijednost proizvodnje po KD i bruto doma i proizvod u teku im cijenama

17

usluga, turizam je klju na komponenta ekonomije i glavni izvor rasta, naro ito na Primorju. Industrijska proizvodnja,predstavlja oko 11% ukupne ekonomije. Poljoprivreda ini oko 7,5% ekonomije i predstavlja zna ajan izvor prihodaza veliki dio stanovništva koji živi u ruralnim podru jima zemlje. Sli na struktura je zabilježena i u 2007. godini. U odnosuna 90-te godine, smanjen je udio poljoprivrede i industrije u ukupnoj ekonomiji, što je sli no strukturnim promjenama uvelikom broju zemalja u svijetu.

Pored bruto doma eg proizvoda, kao osnovnog pokazatelja razvijenosti pojedinih ekonomija i strukturnih promjena uekonomijama, postoji još nekoliko pokazatelja koji ukazuju na nivo društvenog razvoja i kvaliteta života kao posljedicestrukturnih i ostalih promjena u ekonomiji. Jedan od takvih pokazatelja je indeks razvoja po mjeri ovjeka - HDI (eng.Human Development Index), kao komparativna mjera o ekivanog trajanja života, pismenosti, obrazovanja iživotnog standarda zemalja u svijetu.13 Prema izvještaju UNDP-a, HDI za Crnu Goru u 2007. je bio 0,834, štopredstavlja pove anje u odnosu na 2006. godinu (kada je HDI bio na nivou od 0,828). Time se, po ovom izvještaju, CrnaGora svrstava u grupu zemalja sa visokim razvojem po mjeri ovjeka u okviru grupe zemalja u razvoju, i zauzima 62.mjesto na listi14.

Strukturne promjene u jednoj privredi ogledaju se i u promjenama u nejednakosti dohotka stanovništva. Naj eš a, madane i najbolja mjera nejednakosti dohotka jeste Gini koeficijent. Vrijednost ovog koeficijenta se kre e izme u nule (kadaje dohodak me u gra anima jednako distribuiran) i jedan (kada jedna osoba raspolaže ukupnim dohotkom). Prematome, što je Gini koeficijent bliži jedinici, ve e su nejednakosti u društvu. Prema podacima Ministarstva rada isocialnog staranja, Gini koeficijent je u Crnoj Gori smanjen u 2008. na 25,3% sa 26,4% u 2007.godini, što pokazujepostepeno smanjenje nejednakosti u Crnoj Gori.

2.1.4 Konkurentnost crnogorske privrede

Jedna od opšte prihva enih ocjena globalne konkurentnosti jedne privrede u svijetu u poslednjih nekoliko godina jeIndeks globalne konkurentnosti (eng. Global Competitiveness Index) koji objavljuje Svjetski ekonomski forum (eng.World Economic Forum) u okviru izvještaja o globalnoj konkurentnosti.Indeks globalne konkurentnosti (IGK) u toj studiji ocenjuje 133 zemlje širom svijeta na osnovu velikog broja faktorakoji uti u na poslovno okruženje, grupisanih u dvanaest grupa, i to: institucije, infrastruktura, makroekonomskastabilnost, zdravstvo i osnovno obrazovanje, visoko obrazovanje i obuka, efikasnost tržišta roba i usluga, efikasnosttržišta radne snage, sofisticiranost finansijskog tržišta, tehnološka spremnost, veli ina tržišta, sofisticiranost poslovanja iinovacije. Prema izvještaju o globalnoj konurentnosti za 2009-2010. koji je objavio Svjetski ekonomski forum, Crna Goraje zauzela 62. mjesto sa vrijednoš u indeksa 4,16 što predstavlja napredak za 3 mjesta u odnosu na prethodnu godinu.Posmatraju i Jugoisto nu Evropu, Crna Gora je lider u regionu ispred Rumunije (64), Hrvatske (72), Bugarske (76),Makedonije (84), Srbije (93), Albanije (96) i Bosne i Hercegovine (109).

Tabela 4: Crna Gora u Izvještaju o globalnoj konkurentnostiRang (od 133) Rezultat (1-7)

IGK 2009-2010 62 4,2IGK 2008-2009 (od 134) 65 4,1IGK 2007-2008 (od 131) 82 3,9Osnovni faktori 65 4,4Institucije 52 4,3Infrastruktura 93 3,0Makroekonomska stabilnost 70 4,6Zdravstvo i osnovno obrazovanje 40 5,8Faktori efikasnosti 65 4,1

13 Human Development Index se izra unava po metodologiji definisanoj od strane UNDP-a. Posljednji Izvještaj orazvoju po mjeri ovjeka za Crnu Goru je objavljen u oktobru 2009. godine, na osnovu podataka iz 2007. godine.Izvještaj je radjen za 192 zemlje, od kojih su njih 180 lanice UN-a.14 Naime, po Izvještaju o humanom razvoju UNDP-a, sve zemlje se, zavisno od visine indeksa humanog razvoja dijele nazemlje sa veoma visokim humanim razvojem, zemlje sa visokim humanim razvojem, zemlje sa srednjim humanimrazvojem i zemlje sa niskim humanim razvojem. Prva kategorija zemalja se odnosi na razvijene zemlje, dok se ostale trikategorije odnose na zemlje u razvoju.

18

Visoko obrazovanje i obuka 57 4,2Efikasnost tržišta robe 58 4,3Efikasnost tržišta radne snage 53 4,5Sofistiranost finansijskog tržišta 17 5,0Tehnološka spremnost 45 4,1Veli ina tržišta 124 2,2Faktori inovativnosti 68 3,6Sofisticiranost poslovanja 80 3,8Inovacije 56 3,3

Izvor: The Global Competitiveness Index 2009–2010; © 2009 World Economic Forum

U odnosu na indeks globalne konkurentnosti 2008-2009, najve i napredak napravljen je u oblasti inovacija (32mjesta), efikasnosti tržišta radne snage (11), sofisticiranosti finansijskog tržišta (10) i sofisticiranosti poslovanja (10), amanji na podru ju institucija i infrastrukturnih promjena, dok je zna ajan pad zabilježen na nivou makroekonomskestabilnosti . U nastavku je dat uporedni prikaz Crne Gore sa EU 27 i Jugoisto nom Evropom na osnovu posmatranihdvanaest oblasti, odnosno stubova konkurentnosti.

Slika 3. Crna Gora i EU 27 Slika 4. Crna Gora i Jugoisto na Evropa

01234567

Institucije

Infrastruktura

Makroekonomskastabilnost

Zdravstvo i osnovnoobrazovanje

Visoko obrazovanje iobuka

Efikasnost trzištarobe

Efikasnost trzištaradne snage

Sofisticiranostfinansijskog trzišta

Tehnološkaspremnost

Velicina trzišta

Sofisticiranostposlovanja

Inovacije

EU 27 Crna Gora

01234567

Institucije

Infrastruktura

Makroekonomskastabilnost

Zdravstvo i osnovnoobrazovanje

Visoko obrazovanje iobuka

Efikasnost trzištarobe

Efikasnost trzištaradne snage

Sofisticiranostfinansijskog trzišta

Tehnološkaspremnost

Velicina trzišta

Sofisticiranostposlovanja

Inovacije

Jugoistocna Evropa Crna Gora

Poslovanje

U okviru Izvještaja o globalnoj konkurentnosti, dat je i prikaz najzna ajnih faktora koji uti u na poslovanje preduze au Crnoj Gori. Tabela 3 pokazuje listu od 15 faktora, za koju su ispitanici upitani da odaberu pet najproblemati nijih zaposlovanje u njihovoj zemlji/ekonomiji i rangiraju ih od 1 (najviše problemati an) do 5 (najmanje problemati an). Rezultatiistraživanja u Crnoj Gori su pokazali da najve e prepreke prilikom poslovanja predstavljaju neefikasna državnabirokratija, neadekvatna infrastruktura i pristup finasijama.

Tabela 5: Faktori poslovanja koji predstavljaju najve i problem za razvojFaktori poslovanja % odgovoraNefikasna državna birokratija 16,1Neodgovaraju a infrastruktura 15,4Pristup finansijama 14,6Neodgovaraju a obrazovana radna snaga 11,2Korupcija 10,6Restiktivni radni propisi 8,2Poreski propisi 6,9Niska radna etika doma e radne snage 5,3Poreske stope 4,1Kriminal i kra e 2,2

19

Propisi o stranoj valuti 1,9Inflacija 1,7Politi ka nestabilnost 1,0Loše javno zdravlje 0,7Nestabilnost vlade 0,0

Izvor: The Global Competitiveness Index 2009–2010, © 2009 World Economic Forum

Ekonomske slobode

Dostignuti stepen ekonomskih sloboda u jednoj zemlji može se posmatrati kroz dva indeksa, i to: indeks ekonomskihsloboda Fondacije Heritage i indeks ekonomskih sloboda kanadskog Fraser instituta:

a) Indeks ekonomskih sloboda Fondacije Heritage (Index of Economic Freedom, Heritage Foundation) se više oslanjana pokazatelje regulative u deset oblasti važnih za ekonomske slobode. Prema ovoj metodologiji, u 2010. godini, CrnaGora zauzima 68. mjesto na svijetu najslobodnijih zemalja sa indeksom ija je vrijednost 63,6 što predstavlja pove anjeod 5,4 poena u odnosu na prethodnu godinu, kao rezultat unapre enja sedam od deset oblasti. Posmatraju i zemljeJugoisto ne Evrope, bolje rangirane zemlje od Crne Gore su: Albanija (53), Makedonija (56) i Rumunija (63), dok suslabije rangirane Bugarska (74), Hrvatska (92), Srbija (104) i Bosna i Hercegovina (110).

Tabela 6: Ekonomske slobode u Crnoj Gori, 1Deset ekonomskih sloboda Rezultat PromjenaSloboda poslovanja 70,1Trgovinske slobode 83,2Fiskalne slobode 90,0Javna potrošnja 54,4Monetarne slobode 73,2Investicione slobode 55,0Finansijske slobode 50,0Imovinska prava 40,0Borba protiv korupcije 34,0Sloboda na tržištu rada 86,4

Izvor: Index of Economic Freedom, Heritage Foundation

b) Drugi pokazatelj je indeks ekonomskih sloboda u svijetu prema Gwartneyu i Lawsonu (Index of EconomicFreedom of the World, EFW) koji objavljuje kanadski Fraser Institute. Indeks ekonomskih sloboda EFW jerazra eniji i obuhvata niz komponenti iz pet podru ja ekonomskih sloboda, a ocjene komponenti dobijene su na osnovuviše od 40 pokazatelja, od kojih veliki dio ine makroekonomski pokazatelji. Prema ovom indeksu objavljenom uGodišnjem izvještaju ekonomskih sloboda u svijetu 2009, Crna Gora zauzima 81. mjesto na ljestvici najslobodnijihzemalja na svijetu sa vrijednoš u indeksa od 6,58. Prema ovom indeksu sloboda, Crna Gora se nalazi ispred Srbije (84),Makedonije (89), Hrvatske (95) i Bosne i Hercegovine (105), a iza Albanije (57), Rumunije (73) i Bugarske (76).

Tabela 7: Ekonomske slobode u Crnoj Gori, 2Oblasti ekonomskih sloboda Rezultat RangVeli ina Vlade15 5,5 110Pravna struktura i zaštita imovinskih prava 5,4 78Pristup zdravom novcu 7,3 96Sloboda me unarodne trgovine 7,4 45Regulacija 7,3 33

Izvor: Economic Freedom of the World 2009 Annual Report

15 Odnosi se na ukupnu budžetsku potrošnju; transfere i subvencije; državna preduze a i investicije i najvišu grani nu poresku stopu.

20

Zaklju ak

Evropska unija ima 27 država lanica i 271 region. Socijalne i ekonomske razlike izme u ovih regiona su zna ajnetako da svaki etvrti region ima bruto doma i proizvod (BDP) po stanovniku manji od 75% prosjeka svih 27 lanica. EUje uvidjela potrebu smanjenja navedenih nejednakosti i ja anja konkuretnosti svih svojih regiona, kako bi, kao cjelina,ostala konkurentna na svjetskim tržištima. Pojam konkurentnosti time se sve više proširuje i na regionalni nivo.Konkurentan region je onaj region koji uspijeva da privu e i zadrži uspješne kompanije i pove a životni standard svojihstanovnika. Kvalitetna radna snaga i ulaganja biraju upravo one regione koji se smatraju konkuretnima. Prema definicijiEvropske komisije iz 1998. godine, regionalna konkurentnost podrazumijeva sposobnost regiona da proizvodi robu iusluge koji e biti konkurentni na svjetskom tržištu.

U prošlosti, konkurentnost regiona se nastojala posti i privla enjem me unarodno konkurentnih kompanija, što sepokazalo samo djelimi no uspješnom strategijom. Novi pristup regionalnom razvoju naglašava razvoj konkurentnostidoma ih kompanija i podsti e održivo koriš enje svih vrsta resursa u pojedinom regionu.

Imaju i u vidu navedeno, EU je kreirala programe za podsticanje konkurentnosti koji pomažu regionima da predvide ipokrenu privredne promjene tako što e podsta i inovativnost, razvoj društva znanja, zaštitu životne sredine ipoboljšanje pristupa svemu navedenom. Ja anje konkurentnosti svih crnogorskih JLS pretpostavka je konkurentnijeCrne Gore na globalnom nivou.

2.2 Teritorijalna i statisti ka podjela Crne Gore

2.2.1 Teritorijalna podjela

Ustavom Crne Gore jem i se pravo na lokalnu samoupravu, odnosno pravo gra ana i organa lokalnesamouprave da ure uju i upravljaju odre enim javnim i drugim poslovima, na osnovu sopstvene odgovornosti iu interesu lokalnog stanovništva. Osnovni oblik lokalne samouprave je opština, a mogu se osnivati drugi oblici lokalnesamouprave. Ustavom je propisano da opština ima svojstvo pravnog lica i da je samostalna u vršenju svojih nadležnosti.Pored ustavne regulative, nadležnosti lokalne samouprave propisane su i zakonskom regulativom.

Crna Gora je teritorijalno organizovana u 19 opština, Glavni grad i Prijestonicu. Granice opština, Glavnog grada iPrijestonice utvr ene su granicama pripadaju ih naselja. Rad i finansiranje lokalne samouprave uredjen je kroz dvavazna zakona:

1. Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. list RCG 42/03, 28/04, 75/05, 13/06, i Sl. list CG 88/09) kojim je uredjen nacinobavljanja poslova JLS (jedinica lokalne samouprave). Zakon je usaglašen sa Evropskom poveljom o lokalnojsamoupravi i u kom su usvojena na ela koja se odnose na decentralizaciju, demokratizaciju, supsidijarnost,izjedna avanje hijerarhije izme u centralnih i lokalnih organa, na elo samoorganizovanja i na elo održivog razvoja.16

2. U poslednjih nekoliko godina zna ajne aktivnosti su posve ene reformi lokalnih javnih finansija. Krajem 2003. godinedonesen je Zakon o finansiranju lokalne samouprave (Sl. list RCG, 42/03 i 44/03, Sl. list CG 5/08 i 51/08) koji seprimjenjuje od januara 2004. godine. Izmjene Zakona o finansiranju lokalne samouprave, koje su stupile na snagu 01.januara 2008. godine, trebalo je da predstavljaju zna ajno unapre enje finansiranja lokalne samouprave u smislu ve egstepena fiskalne autonomije i obezbje ivanja izdašnih prihoda iz kojih jedinice lokalne samouprave mogu da finansirajuposlove iz svoje nadležnosti. Aktivnosti su usmjerene na ja anje fiskalnog kapaciteta JLS, što se uobli ava i krozzakonska rješenja.

2.2.2 Statisti ka podjela

Kada je u pitanju statisti ka podjela Crne Gore, prema kriterijumima EUROSTAT-a o podjeli države na prostorne jediniceza statistiku, Crna Gora se posmatra kao jedan region. Bez obriza što je Crna Gora prema navedenoj klasifikacijijedan region, postoje zna ajne razlike u nivou razvijenosti jedinica lokalne samouprave (JLS), pa samim tim i širihpodru ja kojima pripadaju.U Crnoj Gori ne postoje administrativno odre eni regioni. Ipak, za potrebe analize i prepoznavanja razvojnihprioriteta, posmatranje JLS pojedina no može zna iti suviše mikro pristup. Sa druge strane, zbog ograni ene

16 Akcioni plan za reformu lokalne samouprave, 2009. godine.

21

mogu nosti absorpcije finansijskih sredstava na nivou JLS (izuzev Glavnog grada Podgorice), postoji potrebaposmatranja JLS u kontekstu prirodnog okruženja kojem pripada. Zbog prirode razvojnih problema, Nikši je uvrštenu kontinentalni region, a zbog svoje povezanosti sa primorskim opštinama, kako u dijelu pojedinih projekata koji se verealizuju, tako i u dijelu valorizacije svojih resursa kroz tranzitni turizam, Cetinje je uvršteno u primorski region. Dodatnanamjera bila je da se Podgorica kao glavni grad i administrativni centar izdvoji kako bi statisti ki pregled regionalnihrazlika bio realniji. Stoga, u Strategiji regionalnog razvoja klasifikovali smo regione Crne Gore na kontinentalni, središnji iprimorski region, prema geografskim obilježljima na slede i na in:

Kontinentalni region ine slede e opštine: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolašin, Plav, Pljevlja, Plužine,Rožaje, Šavnik, Žabljak, Nikši .

U središnjem regionu imamo Glavni grad Podgoricu i opštinu Danilovgrad, koje ine 1/3 stanovništva Crne Gore.Podgorica je glavni grad, administrativni, privredni, univerzitetski i politi ki centar Crne Gore.

Primorski region, u kontekstu SRR, ine: Cetinje, Bar, Budva, Herceg-Novi, Tivat, Kotor, Ulcinj.

2.3 Regionalne razlike

Teritorija države Crne Gore prostire se na 13.812km2, sa dužinom morske obale od 293,5km. Kad posmatramo jedinicelokalne samouprave, postoji velika nesrazmjera u površini, broju stanovnika i gustini naseljenosti. U Crnoj Gori, Tivat jenajmanja opština po površini (46km2), dok je Nikši najve a (2.065km2). Kontinentalni region se prostire na 67,8%, aprimorski region na 18,1% teritorije Crne Gore.

Gustina naseljenosti u sva tri regiona je neujedna ena, tako da je naseljenost manja u kontinentalnom dijelu, uodnosu na središnji i primorski region. Najve a gustina naseljenosti je u središnjem regionu (95,6 stanovnika/km2). Nalokalnom nivou postoje zna ajne razlike u gustini naseljenosti, pri emu je najve a gustina naseljenosti u opštini Tivat(296 stanovnika/ km2), a najmanja u opštini Plužine (5 stanovnika/ km2). U Crnoj Gori ima 1256 naselja, od ega je 3,2%urbanih i 96,8% ruralanih naselja. Opština Pljevlja ima najve i (159), dok opština Tivat ima najmanji broj naselja (12). Sobzirom da su mogu nosti obrazovanja i zaposlenja ve e u urbanim naseljima, postoji stalna tendencija iseljavanjaruralnih naselja.

Razvojni problemi sa kojima se danas suo ava veliki broj crnogorskih JLS koje zaostaju u socio-ekonomskom smisluza prosjekom u zemlji, ukju uju niz negativnih obilježja od kojih su najzna ajniji: visok nivo nezaposlenosti,nerazvijena infrastruktura, nizak dohodak, nizak nivo prihoda jedinica lokalne samouprave, starenjestanovništva, niska gustina naseljenosti, te nedostatak kapaciteta jedinica lokalne samouprave za strategijskoplaniranje.

Uspješno vo enje regionalne politike EU, kao važne snage kohezije i ekonomskih integracija izme u regiona, zasniva sena upotrebi niza pokazatelja, od kojih je najzna ajniji bruto doma i proizvod (BDP) per capita mjeren paritetomkupovnih snaga (PKS). U Crnoj Gori, usljed nedostatka zvani nih podataka o bruto doma em proizvodu na nivoujedinica lokalne samouprave, nije mogu e analizirati udio jedinica lokalne samouprave, ili regiona u ukupnom BDP-uCrne Gore. Drugim rije ima, nije mogu e sagledati koje jedinice lokalne samouprave zaostaju za prosjekom razvijenostina nivou države ili su iznad njega, mjereno BDP PKS per capita. Ipak, u sagledavanju razlika u razvijenosti jedinicalokalne samouprave i regiona u Crnoj Gori, zna ajni su pokazatelji regionalnih razlika koji su koriš eni kao elementi ukalkulaciji indeksa razvijenosti.

U narednoj tabeli je dat pregled razlika na nivou JLS za odabrane pokazatelje u 2009. Kako pokazuje tabela, uposlednje tri godine su o igledne zna ajne razlike u visini oporezivog dohotka po stanovniku, kako izme u jedinicalokalne samouprave, tako i za razli ite godine na nivou iste jedinice lokalne samouprave. Tako je oporezividohodak po stanovniku u 2007. godini bio najve i u opštini Budva i iznosio je 298,49 €, dok je najmanji bio u OpštiniAndrijevica i iznosio je 0,68 €. Ovaj dohodak per capita je u opštini Budva u 2008. i 2009. smanjen na 162,00 € i 31,43 €respektivno, dok je u opštini Andrijevica tako e smanjen na 0,10 € i 0,0 € u 2008. i 2009. godini.

22

Tabela 8: Socio-ekonomske razlike na nivou jedinica lokalne samouprave

Napomena: Kalulacije pokazatelja per capita su napravljene na osnovu podataka o broju stanovnika na osnovu popisa 2003. godine.Izra unavanje udjela obrazovanog stanovništva u ukupnom stanovništvu dobi izme u 15 i 64 godine, ra eno je na osnovu podatakaiz popisa 2003. godine. Za izra unavanje opšteg kretanja stanovništva, koriš eni su podaci od dva poslednja popisa.

Tako e, razlike u budžetskim prihodima jedinica lokalne samouprave per capita su vidne, kako izme u jedinicalokalne samouprave, tako i za razli ite godine na nivou iste jedinice lokalne samouprave. Tako su budžetskiprihodi jedinica lokalne samouprave per capita u 2007. bili najve i u opštini Budva i iznosili su 1.628,56 €, a najmanji uopštini Berane (50,31€), što je 32 puta manje. Ovi prihodi per capita su u opštini Budva u 2008. i 2009. godini iznosili3.321,14 € i 2.298,55 €, tako da je Budva tokom sve tri analizirane godine bila opština sa najve im budžetskimprihodima per capita. Sa druge strane, u 2008. godini, najmanji budžetski prihod per capita je imala opština Andrijevica(46,16€), a u 2009. godini opština Šavnik u iznosu od 34,61 € (što predstavlja pogoršanje u odnosu na 2008. kada subudžetski prihodi per capita ove opštine iznosili 135,24 €).

Pokazatelj nezaposlenosti, odnosno prosje na stopa nezaposlenosti u 2007. godini je bila najniža u opštini Budva(6,07%), a najviša u opštini Andrijevica (16,98%). U 2008. godini, najnižu stopu nezaposlenosti je i dalje imala opštinaBudva (5,34%), dok je najve u stopu nezaposlenosti imala opština Cetinje gdje je stopa nezaposlenosti pove ana na19,32% u odnosu na 9,02% u 2008. godini. U 2009. godini, opština Plužine je imala najnižu stopu nezaposlenosti(6,72%), dok je najve u stopu nezaposlenosti i dalje imala opština Cetinje (17,80%), što je 2,65 puta više u odnosu nastopu nezaposlenosti u opštini Plužine.

Razlike izme u opština su velike i kada je u pitanju broj stanovnika, odnosno prirodno kretanje stanovništva. Naime,opštine u kontinentalnom dijelu Crne Gore, u periodu izme u dva poslednja popisa, karakteriše smanjenje brojastanovnika, tako da je opština Plav imala najve u negativnu stopu rasta stanovništva (-28,5%), dok je opština Budvaimala najve u pozitivnu stopu rasta stanovništva (35,78%) u periodu izmedju dva popisa.

Pokazatelj obrazovanja stanovništva tako e ukazuje na velike razlike izme u JLS. Prema rezultatima popisa iz 2003.godine o kretanju stanovništva starosti izme u 15 i 64 godine, kao i prema rezultatima popisa o obrazovanomstanovništvu, opština Rožaje je opština sa najnižim udjelom obrazovanog stanovništva u ukupnom broju radno-sposobnog stanovništva (44,90%), dok je najve i udio obrazovanog stanovništva u ukupnom stanovništvu izme u 15 i64 godine u ovom periodu bilo u opštini Herceg-Novi (90,40%).

Pored zna ajnih razlika koje postoje izmedju jedinica lokalne samouprave, kada je rije o odabranim pokazateljimakojima se mjeri njihova razvijenost, Crnu Goru karakteriše postojanje zna ajnih razlika u ovim pokazateljima i na nivouregiona.

Analizom oporezivog dohotka po stanovniku, o igledne su razlike izme u regiona u minimalnim i maksimalnimvrijednostima ovog pokazatelja po glavi stanovnika. Tako je oporezivi dohodak per capita bio najnižu u Kontinentalnomregionu i iznosio je 5,99 EUR, ili 5,39 puta manje nego u Primorskom regionu (32,31 EUR) u 2009. godini.

Kada se posmatraju budžetski prihodi per capita prema regionima, najniža vrijednost je takodje zabilježena u ukontinentalnom regionu (120,33 EUR), što je u 2009. godini bilo 4,84 puta manje nego u Primorskom regionu (582,61EUR).

17 Umanjeni za prireze porezu na dohodak prihode iz Egalizacionog fonda, uslovne dotacije, donacije, pozajmice, subvencije, prihode od prodateimovine i prenesena sredstva iz prethodne godine.

Jedinica lokalne samoupravePokazatelj

Minimum Maksimum RasponUkupni oporezivi dohodak per capita (u €) u 2009. 0,0 61,36 -Budžetski prihodi JLS17 per capita u € 34,61 2.298,55 66,41

Prosje na stopa nezaposlenosti u 2009. 6,72% 17,80% 2,65Udio obrazovanog stanovništva (SSS, VS, VSS) ustanovništvu od 15 do 64 godine 44,90% 90,40% 2,01

Opšte kretanje stanovništva u 2003. (1991=100) 71,51 135,78 1,89

23

Pokazatelj nezaposlenosti, odnosno prosje na stopa nezaposlenosti, najviša je u Kontinentalnom regionu i iznosila je14,65% u 2009. godini, dok je bila najniža u Središnjem regionu i iznosila je 9,09%. ,

Pokazatelj obrazovanja stanovništva je najve i u Središnjem regionu 78,54% i 1,22 puta je ve a nego uKontinentalnom regionu (gdje je iznosila 64,35%).

Važan pokazatelj regionalnog razvoja su i demografska kretanja. Me u regijama u depopulaciji prednja i Kontinentalniregion, koga karakteriše smanjenje broja stanovnika za 7,4% u 2003. godini u odnosu na 1991. godinu, dok je najve irast stanovništva ostvaren u Primorskom regionu od 14,62%. Detaljniji prikaz prethodno opisanih regionalnih razlika jedat u sljede oj tabeli:

Tabela 9: Socio-ekonomske razlike na nivou regiona

Napomena: Kalulacije pokazatelja per capita su napravljene na osnovu podataka o broju stanovnika na osnovu popisa 2003. godine.Izra unavanje udjela obrazovanog stanovništva u ukupnom stanovništvu dobi izme u 15 i 64 godine, ra eno je na osnovu podatakaiz popisa 2003. godine. Za izra unavanje opšteg kretanja stanovništva, koriš eni su podaci od dva poslednja popisa.

Pored razlika izmedju tri posmatrana regiona, Crnu Goru karakteriše postojanje razlika izmedju osnovnih pokazateljakojima se mjeri razvijenost, i unutar samih regiona. Ove razlike izme u opština u okviru istog regiona su prikazane usljede oj tabeli:

Tabela 10: Socio-ekonomske razlike na nivou jedinica lokalne samouprave u okviru regiona

Napomena: Kalulacije pokazatelja per capita su napravljene na osnovu podataka o broju stanovnika iz popisa 2003. godine.Izra unavanje udjela obrazovanog stanovništva u ukupnom stanovništvu dobi izme u 15 i 64 godine, ra eno je na osnovu podatakaiz popisa 2003. godine. Za izra unavanje opšteg kretanja stanovništva, koriš eni su podaci iz dva poslednja popisa.

S obzirom da su jedinice lokalne samouprave nosioci lokalnog i regionalnog razvoja, bitno je sagledati razvijenostjedinica lokalne samouprave prema slede im pokazateljima: ljudski resursi, priviredni poslovi, unapre enje

18 Umanjeni za prireze porezu na dohodak prihode iz Egalizacionog fonda, uslovne dotacije, donacije, pozajmice, subvencije, prihode od prodateimovine i prenesena sredstva iz prethodne godine.19 Umanjeni za prireze porezu na dohodak prihode iz Egalizacionog fonda, uslovne dotacije, donacije, pozajmice, subvencije, prihode od prodateimovine i prenesena sredstva iz prethodne godine.

RegioniPokazatelj

Minimum Maksimum RasponUkupni oporezivi dohodak regiona per capita (u €) u 2009. 5,99 32,31 5,39Budžetski prihodi regiona18 per capita u € 120,33 582,61 4,84

Prosje na stopa nezaposlenosti na nivou regiona u 2009. 9,09% 14,65% 1,62Udio obrazovanog stanovništva (SSS, VS, VSS) ustanovništvu od 15 do 64 godine 64,35% 78,54% 1,22

Opšte kretanje stanovništva u 2003. (1991=100) 92,6 114,62 1,24

Razlike po JLS kontinentalnogregiona

Razlike po JLS središnjegregiona

Razlike po JLS primorskogregiona

Pokazatelj

Min Max Raspon Min Max Raspon Min Max RasponUkupni oporezivi dohodakper capita (u €) u 2009. 0,3 19,08 63,56 13,76 83,70 6,08 7,98 61,36 7,67Budžetski prihodi JLS19 percapita u € u 2009. 34,61 414,01 11,96 77,67 262,6

0 33,80 144,4 2298,55 15,91Prosje na stopanezaposlenosti u 2009. 6,72 18,54 2,76 8,96 10,45 1,17 7,37 17,80 2,42

Udio obrazovanogstanovništva (SSS, VS, VSS)u stanovništvu od 15 do 64godine, 2003

44,9 77,9 1,73 71,6 79,2 1,10 53,6 90,4 1,69

Opšte kretanje stanovništvau 2003. (1991=100) 71,51 98,80 - 111,25 112,3 1,009 83,80 135,78 1,62

24

stanovanja i ure enje prostora, zdravstvo, strateška dokumenta, rekreacija i kultura, obrazovanje i socijalnazaštita.Organizaciona struktura lokalnih samoupravaZakonom o lokalnoj samoupravi propisano je da se za vršenje poslova uprave formiraju organi lokalne uprave(sekretarijati, uprave, direkcije, biroi i sl.) i da se za vršenje specifi nih poslova osniva komunalna policija, posebneslužbe i centri. Za vršenje poslova koji zahtijevaju posebna stru na znanja i samostalnost u radu mogu se, odlukompredsjednika opštine, osnivati agencije. Ovo rješenje primijenjeno je u praksi, s tim što se broj organa u opštinamakre e od jednog (Plužine) do šesnaest u opštini Nikši i Glavnom gradu Podgorici. Tako e, zna ajne su razlike i u brojuprivrednih društava i javnih ustanova iji je osniva lokalna samouprava.

Ažurnost u donošenju strateških dokumentaVažan pokazatelj razvijenosti lokalnih samouprava je i ažurnost u donošenju strateških dokumenta. Stupanjem na snagunovog Zakona o ure enju prostora i izgradnji objekata ( Sl. List CG, br. 51/08) lokalne samouprave imaju obavezu dadonesu novi Prostorno-urbanisti ki plan lokalne samouprave. Ve ina opština je u toku izrade i donošenja prostorno-urbanisti kog plana.

Kada je u pitanju strateški plan razvoja, ve ina JLS je imala strategiju koja je odnosila na period 2004 – 2008. godinu.Nove strateške planove razvoja lokalne samouprave, donijele su opštine: Berane, Bijelo Polje, Kolašin, Plav i Nikši .Pored ovog osnovnog strateškog dokumenta, postoji potreba za izradom strateških dokumenata poput Strategija razvojaturizma opštine, Strategija ruralnog razvoja opštine, Plan upravljanja kulturnim dobrima, kao i Plan upravljanja prirodnimdobrima. Me utim, u najve em broju JLS nije prepoznata potreba za donošenjem ovih strateških dokumenata.

Privredni poslovi lokalne samoupraveJedan od bitnih pokazatelja regionalnog razvoja je i privredna infrastruktura na teritoriji jednica lokalne samouprave.Svi regionu imaju zastupljenju poslovnu infrastrukturu u vidu preduzetni kih zona, industrijskih zona, slobodnihzona, biznis inkubatora. Najve u površinu i razvijenost privrednih zona ima primorski region (oko 3.200ha, u pore enjusa 670ha u kontinentalnom i 1.300ha u središnjem dijelu zemlje), s obzirom na veli inu zona opština Ulcinj, Budve iBara. Privredne zone opštine Budva usmjerene su na razvoj turizma, dok su privredne zone u opštini Bar mješovite,pomorske i servisne namjene. Ipak, poslovna infrastruktura nije dovoljno razvijena i postoji potreba za unapre enjim usvim regionima.

Važan pokazatelj regionalnog razvojnog potencijala na nivou regiona je i broj preduzetnika, mikro, malih i srednjihpreduze a (MMSP). Prema broju preduzetnika i MMSP, prednja i primorski region, koji ima 2,2 puta više registrovanihpreduzetnika i MMSP od kontinentalnog dijela. Najve i broj aktivnih preduzetnika i MMSP je u Glavnom gradu, ak 30%ukupnog broja MSP u Crnoj Gori (za više detalja vidjeti Annex 1).

2.4 SWOT analiza (snage, slabosti, šanse i prijetnje)

SWOT analiza predstavlja presjek svih faktora koji uti u na stanje i razvoj lokalnih samouprava. Snage i slabosti suunutrašnji pozitivni i negativni elementi na koje se može uticati, dok su šanse i prijetnje spoljašnji pozitivni i negativnifaktori na koje se ne može uticati, ali se mogu predvidjeti, usaglašavati, i može im se prilago avati.

Analiza snaga, slabosti, šansi i prijetnji za tri regiona izra ena je u saradji sa lokalnim samoupravama20. SWOT analizaje ura ena prema slede im faktorima: ljudski resursi, životna sredina, ekonomske aktivnosti, infrastruktura i usluge, kao istrateški razvojni planovi i propisi.

20 Na osnovu informacija prikupljenih kroz RR standard.

25

SWOT ANALIZA KONTINENTALNI REGIONSNAGE SLABOSTI

Ljudski resursi Raspoloživi ljudski resursiRelativno dobre mogu nosti obrazovanjaObrazovno stanovništvo

NezaposlenostNeuskla enost ponude i tražnje na tržištu radne snageDepopulacijaVisok odliv obrazovanih ljudi

Životna sredina Biološka raznovrsnost, postoje a i potencijalnazašti ena podru jaVodni i šumski resursi, poljoprivredno zemljišteZainteresovanost lokalnih samouprava istanovništva za rješavanje problema životnesredine; saradnja sa civilnim sektorom

Neadekvatno upravljanje otpadom i otpadnim vodama –nerazvijena komunalna infrastrukturaOdsustvo djelotvornih mehanizama za održivoupravljanje prirodnim resursimaNedovoljni kapaciteti (uopšte, kao i za razvoj projekataza EU fondove)Niska energetska efikasnost

Ekonomskeaktivnosti

Potencijali za razvoj ruralnog turizmaStrateški razvoj turizmaRazvoj preduzetništvaBiznis centriPotencijal za razvoj šumarstvaIndustrija zasnovana na poljoprivredi

Nerazvijena privredna infrastruktura Komplikovaneadministrativne procedureNeorganizovan otkup poljoprivrednih proizvoda

Saobra ajna ijavnainfrastruktura

Razvijena telekomunikaciona mreža Nedovoljno razvijen sektor informacionih tehnologijaPutna i željezni ka infrastrukturaPristup osnovnim uslugama u ruralnom podru ju

Strateški irazvojni planovi,propisi

Postoji svjest o potrebi donošenjastrategija razvoja JLSU toku je donošenje prostorno-urbanisti kihplanova lokalnih samouprava

Nepostojanje prostorno planske dokumentacijeNepostojanje sektorskih strategijaNepostojanje planova razvoja komunalnih poslovaNepostojanje lokalnih planova zaštite životne sredineNepostojanje baza podataka lokalne samoupraveNedostatak finansijskih sredstava

ŠANSE PRIJETNJELjudski resursi Ulaganje u doživotno obrazovanje

Otvaranje novih obrazovnih institucijaObuke o EU programima

Nizak prirodni priraštaj stanovništvaDalja depopulacija stanovništvaSlabi kapaciteti za pripremu EU projekata

Životna sredina Bogata prirodna baštinaRazvojni potencijali ruralnih podru jaEU fondovi i ostali potencijalni izvori finansiranjaObnovljivi izvori energije (vjetar, biomasa, voda)Unapre enje upravljanja šumama, uz ve i stepenuklju enosti lokalnih samouprava

Zastarjele tehnologije (Pljevlja, Nikši ); visoke emisijeCO2Nelegalna gradnja koja ugrožava prirodne i drugevrijednostiNeplanska sje a šumaNedostatak finansijskih sredstavaElementarne nepogode

Ekonomskeaktivnosti

Novi trendovi u turizmu (biciklizam, lovni turizam,splavarenje...)Rastu a me unarodna tražnja za ruralnimturizmomFondovi i aktivnosti Vlade CG i EU za razvojprivrede i poboljšanje poslovnog okruženjaNovi trendovi razvoja organske hraneRazvoj informacione tehnologijeTransfer znanja i tehnologijaRazvoj MSP

Razvoj masovnih turisti kih projekata u susjednimdržavama

Globalna i EU konkurencija

Nemogu nost privla enju sredstava za razvoj obnovljivihizvora energije

Saobra ajna ijavnainfrastruktura

Izgradnja autoputa Bar-BoljarePrivatno-javno partnerstvo

Nepronalažnje investitora za ulaganja u infrastrukturu

Strateški planovii strategije,propisi

Mogu nost prekograni ne saradnje(IPA programi )Decentralizacija upravljanja razvojem

Neuskla enost politika razvoja lok. samouprave i državeNepovoljni izvori eksternog finansiranjaUsporen proces decentralizacijeNesprovo enje donesenih strateških planova

26

SWOT ANALIZA SREDIŠNJI REGIONSNAGE SLABOSTI

Ljudski resursi Obrazovne institucijeObrazovna strukturaPozitivna demografska kretanjaMogu nost zaposlenja

Nedovoljna socijalna inkluzijaNerazvijen sistem cjeloživotnog obrazovanja

Životna sredina Bogat biodiverzitetDjelimi no izgra ena komunalna infrastrukturaProgres u pripremi projektne dokumentacijeRelativno dobro razvijeni kapaciteti

Niska energetska efikasnostNizak stepen svijesti o životnoj sredini, posebno oklimatskim promjenamaNeadekvatno zbrinjavanje posebnih tokova otpadaNeadekvatna kontrola pritisaka i nedovoljno efikasnosprovo enje zakona

Ekonomskeaktivnosti

Biznis centriRazvijanje privredne infrastrukturePreduzetništvoVeliki broj MSPOdli ni uslovi za razvoj malog i srednjeg biznisaDefinisanje agroindustrijskih zonaTuristi ki potencijali

Nedovoljna valorizacija kulturno – prirodne baštiteNizak stepen ulaganja u istraživanje i razvojZaštita intelektualne svojineZna ajan stepen neiskoriš enosti poljoprivrednogzemljištaSmanjena likvidnost preduze a

Saobra ajna ijavnainfrastruktura

Ulaganja u putnu inftrastrukturuAerodromDobra saobra ajna povezanostRazvijena telekomunikaciona mreža

Kvalitet transportnih uslugaZastarjela željezni ka infrastruktura

Strateški irazvojni planovi,propisi

Višegodišnji investicioni planDetaljni urbanisti ki planovi

Potreban novi strateški plan razvoja lokalnesamoupravePotreban geografski informacioni sistemNe postoji pouzdana baza statisti kih podatakaNeuskla enost dinamike razvoja Glavnog grada saostalim djelovima države

ŠANSE PRIJETNJELjudski resursi Obuke EU programa

Ulaganje u doživotno obrazovanjeObrazovanje osoba sa posebnim potrebamaPove anje ponude radne snage razli itihprofesionalnih profila

Nedostatak svjesti o potrebi obrazovanja iusavršavanja vještinaOdlazak mlade i visokokvalitetne radne snage u drugedržave

Životna sredina Unapre enje energetske efikasnosti u industriji;standardi za energetski efikasnu gradnjuObnovljivi izvori energije (sunce)Primjena novih znanja i tehnologijaUnapre enje sistema selektivnog sakupljanjaotpada

Pritisci na poljoprivredno zemljišteSvi oblici zaga enja životne sredine, posebnoindustrijsko zaga enjeVišestruki pritisci na zašti ena podru ja

Ekonomskeaktivnosti

Ulaganje u istraživanje i razvojPrimjena novih znanja i tehnologijaE-trgovinaDalje unapre enje privredne infrastuktureSkadarskog jezera kao turisti ke destinacijeNovi trendovi u turizmu (seoski turizam, biciklizam,agroturizam...)Vodni potencijalPotencijal za razvoj poljoprivredeIT biznis inkubator

Nedostatak finansijskih sredstavaGlobalna i EU konkurencijaPad investicionih aktivnostiPad tražnje za nekretninama

Saobra ajna ijavnainfrastruktura

Geografski položajPotencijali za kombinovane na ine saobra ajaIzgradnja autoputa Bar-BoljareJadransko-jonski koridorDigitalizacija sredstava za masovnu komunikaciju

Visoka frekvencija saobra aja tokom ljetnje sezoneNepronalažnje investitora za ulaganja u infrastrukturu

Strateški planovi istrategije, propisi

Prekograni na saradnjaEU fondovi

Nesprovo enje donesenih strateških planova

27

SWOT ANALIZA PRIMORSKI REGIONSNAGE SLABOSTI

Ljudski resursi Blizina obrazovnih institucija Neuskla enost ponude i tražnje na tržištu radne snageSmanjen broj radnih mjesta van sezone

Životna sredina Atraktivnost podru ja - prirodne i kulturnevrijednostiMe unarodna/ prekograni na saradnjaLokalni planovi i programi zaštite životne sredineura eni u ve em broju opština

Neadekvatno planiranje i upravljanje prostorom(nedostatak integralnog pristupa)Neadekvatno upravljanje otpadom i otpadnim vodamaNizak stepen svijesti o životnoj sredini, posebno oklimatskim promjenamaNedovoljno zašti enih podru jaNedjelotvoran rad inspekcija

Ekonomskeaktivnosti

Biznis inkubator u BaruKulturno-istorijska baštinaUlaganja u turizam i hotelijerstvoPove ani turisti ki kapacitetiRazvoj malog i srednjeg preduzetništva

Nedovoljno razvojena privredna infrastrukturaNepovezanost turizma i poljoprivredeNedovoljno razvijena turisti ka infrastrukturaSezonski turizam

Saobra ajna i javnainfrastruktura

Luka BarAerodrom

Visoka frekvencija saobra aja tokom ljetnje sezoneLoša putna infrastruktura

Strateški i razvojniplanovi, propisi

Postoji svjest o potrebi donošenjastrategija razvoja opštineU toku je donošenje prostorno-urbanisti kihplanova lokalnih samouprava

Nedostatak lokalne strategije razvoja turizma

ŠANSE PRIJETNJELjudski resursi Prekvalifikacija radne snage

Obuke o EU programimaPriliv radne snage iz okruženja

Nedostatak svjesti o potrebi obrazovanja iusavršavanje vještina

Životna sredina Biološka i pejzažna razvnovrsnostPrirodni resursi – more i obalno podru jeObnovljivi izvori energije (sunce)EU fondovi i ostali potencijalni izvori finansiranja

Devastacija prostora kroz neplansku i nelegalnugradnjuZaga enje moraNegativni uticaji klimatskih promjena, elementranenepogode

Ekonomskeaktivnosti

Novi vidovi turizma (nauti ki turizam)Privatno – javno partnerstvoRastu a me unarodna tražnja za novimdestinacijamaProširenje turisti ke sezone

Smanjenje broja turistaRazvoj masovnih turisti kih projekata u susjednimdržavama

Saobra ajna i javnainfrastruktura

Strateški položaj Luke BarIzgradnja marinaJadransko jonski koridorIzgradnja autoputa Bar-Boljare

Konkurencija drugih luka u MediteranuNepronalažnje investitora za ulaganja u infrastrukturu

Strateški planovi istrategije, propisi

Prekograni na saradnjaEU fondovi

Mogu e neuskla enosti izme u politika razvojalokalnih samouprava i države

2.5. Postoje i instrumenti za smanjenje regionalnih razlika

2.5.1 Instrumenti politike regionalnog razvoja

Politika regionalnog razvoja u Crnoj Gori nije definisana i ure ena jednim zakonskim aktom. Pojedini segmentiregionalnog razvoja, na direktan ili indirektan na in, inkorporirani su u druge propise i zakone od Ustava do pojedina nihzakonskih rješenja. Za ovu priliku izdvajamo:- Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. list RCG 42/03, 28/04, 75/05, 13/06 i Sl. list CG 88/09)21;- Zakonom o finansiranju lokalne samouprave (Sl. list RCG, br. 42/03 i 44/03; Sl.list CG br. 5/08 i 51/08);- Zakon o porezu na dobit pravnih lica (Sl. list RCG, br. 65/01, 12/02, 80/04, Sl.list CG br. 40/08 i 86/09);- Zakon o koncesijama (Sl. list CG, 08/09);- Zakon o kontroli državne pomo i (Sl. list 74/09)22.

21 U pripremi je novi Zakon o lokalnoj samoupravi kojim e se izvršiti dalja decentralizacija i prenošenje nadležnosti na nivo lokalne samoupave.Zakon e biti u skladu sa evropskim standardima u oblasti efikasnog i demokratskog upravljanja lokalnih samouprava.

28

Zakonom o lokalnoj samoupravi propisano je da opštini za vršenje poslova iz sopstevne nadležnosti pripadaju javniprihodi utvr eni zakonom. Za obavljanje sopstvenih poslova od neposrednog i zajedni kog interesa za lokalnostanovništvo opština može, shodno odredbama ovog zakona, propisati visinu poreza, taksi i naknada. U skladu saZakonom o lokalnoj samoupravi i drugim propisima, opština donosi:- Planove i programe razvoja;- Program ure ivanja gra evinskog zemljišta;- Prostorne i urbanisti ke planove;- Budžet i završni ra un budžeta;- Plan kapitalnih poboljšanja i investicionu politiku;- Planove i programe u pojedinim upravnim oblastima, u skladu sa posebnim zakonima;- Program razvoja i zaštite životne sredine.

Zakonom o finansiranju lokalne samouprave ure eni su izvori sredstava, na in finansijskog izravnanja i koriš enjauslovnih dotacija, kao i na ina finansiranja sopstvenih poslova lokalne samouprave utvr enih Ustavom, zakonom idrugim propisima. Prema odredbama ovog zakona, finansiranje sopstvenih poslova opštine vrši se iz sopstvenih izvora,zajedni kih poreza i naknada koje uvodi država, Egalizacionog fonda i dotacija iz budžeta države.

Sopstveni izvori finansiranja: opštine imaju fiskalnu autonomiju, tj. pravo da uvode sopstvene poreze, takse, naknade iostale prihode.- Lokalni porezi (prirez porezu na dohodak fizi kih lica, porez na nepokretnosti, porez na potrošnju, porez nafirmu ili naziv, porez na neizgra eno gra evinsko zemljište i porez na igre na sre u i zabavne igre);- Lokalne takse (boravišna taksa, lokalne komunalne taksa i lokalne administrativne takse);- Lokalne naknade (naknada za ure ivanje gra evinskog zemljišta, naknada za koriš enje opštinskih puteva inaknada za zaštitu i unapre enje životne sredine);- Ostali lokalni prihodi (prihodi od imovine u vlasništvu opštine i prihodi od imovinskih prava, nov ane kazne ikamate, prihodi od koncesionih naknada za obavljanje komunalnih djelatnosti i prihodi od drugih koncesionih poslovakoje opština zaklju i u skladu sa zakonom, prihodi koje svojom djelatnoš u ostvare opštinski organi, službe iorganizacije, prihodi od samodoprinosa, prihodi po osnovu donacija i subvencija i drugi prihodi utvr eni zakonom).

Zajedni ki porezi i naknade koje uvodi država: Država dio prihoda ostvarenih putem poreza i nakanada direktnousmjerava opštinama:- 10% prihoda od poreza na dohodak fizi kih lica ostvarenih na teritoriji odnosne opštine, osim za Prijestonicukojoj se ustupa 15% prihoda po tom osnovu;- 50% prihoda od poreza na promet nepokretnosti ostvarenih na teritoriji odnosne opštine;- 30% prihoda od koncesionih i drugih naknada za koriš enje prirodnih bogatstava (šume, vode, rudno blago,pijesak, šljunak i kamen).

Egalizacioni fond: Zakonom o finansiranju lokalne samouprave se utvr uju izvori finansiranja Egalizacionog fonda,uslovi na osnovu kojih opštine sti u pravo na koriš enje sredstava iz Egalizacionog fonda i kriterijumi raspodjelesredstava ovog Fonda. Sredstva Fonda obezbje uju se iz prihoda od:- Poreza na dohodak fizi kih lica u visini od 11% ukupno ostvarenih prihoda po tom osnovu i- Poreza na promet nepokretnosti u visini od 20% ukupno ostvarenih prihoda po tom osnovu.

Pravo na koriš enje sredstava Fonda imaju opštine iji je fiskalni kapacitet po stanovniku, u godini koja prethodi godiniza koju se vrši fiskalna egalizacija, manji od prosje nog fiskalnog kapaciteta po stanovniku na nivou svih opština.

Uslovne dotacije budžeta Crne Gore: Iz Budžeta države opštinama se obezbje uju dotacije za finansiranje prioritetnihinvesticionih projekata. Pravo na uslovne dotacije imaju opštine koje su donijele višegodišnji investicioni plan (donose seza period od 5 godina) kojim su utvr uju: kapitalni zahtjevi, kapitalne nabavke, prioriteti uticaja na životnu sredinu, uticajna budžet, izvori finansiranja i obrazloženje za svaki projekat u planu. Opštinama se, na ime uslovnih dotacija, možeodobriti najviše do 50% iznosa sredstava predvi enih za realizaciju investicionog projekta.

22 Od važnosti su tako e i: Zakon o državnoj imovini (Sl. list CG 21/09), Zakon o naseljima (Sl. List RCG 29/90, 29/90, 27/94, 27/94) i Zakon opodjeli Socijalisti ke Republike Crne Gore na opštine - (17/65, 17/65, 6/70 i 10/60, 6/65, 45/90).

29

Zakonom o porezu na dobit pravnih lica se ure uje sistem i uvodi obaveza pla anja poreza na dobit pravnih lica.Stopa poreza na dobit je proporcionalna i iznosi 9% od poreske osnovice. Prihodi ostvareni po ovom osnovu pripadajubudžetu Crne Gore. Ovim zakonom je definisano da se novoosnovano pravno lice u privredno nedovoljno razvijenimopštinama, koje obavlja proizvodnu djelatnost, osloba a pla anja poreza na dobit za prve tri godine od po etkaobavljanja djelatnosti.

Zakon o koncesijama definiše uslove, na ine, kriterijume, postupak davanja koncesija i predmet koncesija:- Odluku o davanju koncesije može donijeti Vlada Crne Gore, Skupština Crne Gore i opština.- Rok na koji se daje koncesija odre uje se u zavisnosti od javnog interesa, predmeta koncesije, vremenapotrebnog za povrat investicije i ostvarivanja primjerene dobiti na osnovu koncesione djelatnosti. Ukoliko odluku odavanju koncesije donosi Vlada i opština rok ne može biti duži od 30 godina, niti duži od 60 godina ukoliko odluku donosiSkupština.- Procjenu vrijednosti predmeta koncesije vrši organ nadležan za imovinu.

Koncesiona naknada za koncesije koje daje Vlada je prihod budžeta Crne Gore. Me utim, 30% koncesione naknadeVlada usmjerava prema opštini na ijoj teritoriji se nalazi predmet koncesije.

Zakon o kontroli državne pomo i je osnovni propis za uspostavljanje sistema državne pomo i u Crnoj Gori. Ovimzakonom su definisani uslovi, postupak davanja i kontrole koriš enja državne pomo i, primjenom principa tržišneekonomije, o uvanja konkurencije i obezbje enja transparentnosti izvršavanja obaveza preuzetih potvr enimme unarodnim ugovorima23. Prema metodologiji Evropske unije, državna pomo se, prema primarnim ciljevima dodjele,dijeli na slede e kategorije: horizontalna, sektorska i regionalna državna pomo . Horizontalna državna pomo jenamijenjena ve em broju korisnika, bez favorizovanja unaprijed odre enih (poznatih) privrednih djelatnosti, privrednihsubjekata, odnosno proizvoda i usluga i znatno manje narušava tržišnu konkurenciju od sektorske državne pomo i.Sektorska državna pomo je namijenjena odre enim djelatnostima, odnosno sektorima, i samim tim u ve oj mjerinarušava, ili prijeti da naruši konkurenciju na tržištu. Regionalna državna pomo se dodjeljuje sa ciljem podsticanjaprivrednog razvoja manje razvijenih i nerazvijenih regiona, u prvom redu onih u kojima je životni standard izuzetno nizakili u kojima postoji visok nivo nezaposlenosti. Ova kategorija državne pomo i se dodjeljuje privrednim subjektima uregionima gde se ulaganja smatraju opravdanim zbog postojanja ekonomskih, prirodnih, socijalnih i/ili drugihnedostataka. Državna pomo se može realizovati putem sljede ih instrumenata/vrsta državne pomo i: subvencije;poreske olakšice (poreska osloba anja, poreska izuze a, otpis poreza i doprinosa); povoljni zajmovi – krediti; garancijei ostali instrumenti.

2.5.2 Klju ne institucije

Ministarstvo ekonomije vrši poslove uprave kordinacije koje se ti u utvr ivanja prijedloga i sprovo enja strategije ipolitike regionalnog razvoja Crne Gore. Za potrebe institucionalizacije regionalne politike, u Ministarstvu ekonomije jeformiran Sektor za razvoj koji je zadužen za: izradu i pra enje ostvarivanja strategije regionalnog razvoja Crne Gore;pripremu i ocjenu razvojnih investicionih projekata koji su od interesa za Crnu Goru; izradu tekstova nacrta i prijedlogazakona i drugih propisa iz oblasti razvoja i regionalnog razvoja i, u tom kontekstu, prilago avanje nacionalnogzakonodavstva sa zakonodavstvom Evropske unije iz oblasti razvoja i regionalnog razvoja. Tako e, Ministarstvoekonomije je zaduženo za odre ivanje stepena regionalne razvijenosti putem kategorizacije i tipologije podru ja CrneGore; predlaganje podsticajnih mehanizama i mjera razvojnih politika na državnom i lokalnom nivou zna ajnih zakreiranje novog, optimalnog ambijenta za razvoj Crne Gore, kao i ravnomjerni regionalni razvoj; podsticanje partnerstvame u jedinicama lokalne uprave i predlaganje mjera u cilju stvaranja jedinstvene regionalne politike lokalnih zajednica;me unarodnu i regionalnu saradnju; poboljšanje regulatorno-administrativnog okvira, promociono djelovanje,pripremanje i ostvarivanje planova razvoja.

Ministarstvo finansija, izme u ostalog, vrši poslove uprave koji se odnose na utvr ivanje prijedloga teku e ekonomskepolitike Crne Gore i pra enje njenog ostvarenja; simuliranje, testiranje i ocjenu efekata ekonomskih i razvojnih mjera iinstitucionalnih promjena. Ministarstvo finansija daje mišljenje sa aspekta biznis barijera na zakone i druge propise, kojepredlažu organi državne uprave; te javne prihode (carine, porezi, doprinosi, takse, naknade i dr.), kojima se finansirajujavni rashodi na nivou države i na nivou jedinica lokalne samouprave. Ovo Ministarstvo ure uje i sistem finansiranjalokalne samouprave i uti e na kreiranje i realizaciju poreske politike.

23 Ovaj zakon se ne primjenjuje za podsticaj razvoja poljoprivrede i ribarstva.

30

Ministarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave vrši poslove uprave koji se odnose na organizaciju i djelokruglokalne samouprave, a zaduženo je i zafunkcionisanje i primjenu propisa iz oblasti lokalne samouprave. Tako e, ovoMinistarstvo zaduženo je za teritorijalnu organizaciju lokalne samouprave i me unarodnu saradnju jedinica lokalnesamouprave sa jedinicama lokalne samouprave drugih država, kao i saradnju sa me unarodnim organizacijama ispecijalizovanim tijelima, i daje mišljenja na zakone, druge propise ili opšte akte kojima se ure uje sistem državnihorgana i lokalne samouprave.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede vrši poslove uprave koji se odnose na: utvr ivanje prijedlogateku e i razvojne politike, mjere agrarne politike, predlaganje i konstituisanje sistemskih rješenja u poljoprivredi ipreduzimanje mjera za njeno sprovo enje; zaštitu, iskoriš avanje i unaprje ivanje poljoprivrednog zemljišta; biljnuproizvodnju; sto arstvo; organsku proizvodnju; veterinarstvo; p elarstvo; slatkovodno, morsko ribarstvo i marikulturu;ruralni razvoj; primjenu savremene tehnike i tehnologije u poljoprivredi; predlaganje mjera i analiziranje njihovog uticajana ekonomski položaj i uslove privre ivanja subjekata iz oblasti poljoprivrede i agroindustrije; razvojnu politiku u oblastišumarstva; gazdovanje šumama i šumskim zemljištem, o uvanje, ekonomsko koriš enje i unaprje ivanje šuma;monitoring planiranja gazdovanja šumama; zdravstvenu zaštitu šuma; razvojnu politiku u oblasti lovstva; gazdovanje iupravljanje sa divlja i, lovstvo i gazdovanje u lovištima; izradu programa i planova gazdovanja sa divlja i; razvojnupolitiku u upravljanju vodama, obezbje enju i koriš enju voda, vodnog zemljišta i vodo-izvorišta za vodosnabdijevanje,zaštiti voda od zaga ivanja, ure enju voda i vodotoka i zaštiti od štetnog dejstva voda; predlaganje sistemskih i drugihpodsticajnih mjera za unaprje enje ovih oblasti.

Ministarstvo turizma24 vrši poslove uprave koji se odnose na: razvoj turizma, ugostiteljstvo, turisti ku ponudu, usloveprivre ivanja u turizmu, selektivne oblike turizma; sistemske mjere i mjere teku e ekonomske politike u oblasti turizma;povezivanje pomorskog i kontinentalnog turizma; razvoj privatnog sektora u turizmu; formiranje turisti kih mjesta ipodru ja; kategorizaciju i klasifikaciju turisti kih objekata; programe obrazovanja kadrova u turizmu; realizaciju programai projekata održivog razvoja; održivu valorizaciju potencijala i ekoloških prednosti nacionalnih parkova i zašti enihpodru ja prirode sa aspekta razvoja turizma; realizaciju programa i projekata u pravcu smanjenja uticaja klimatskihpromjena u sektoru turizma; realizaciju investicionih programa od interesa za održiv turisti ki razvoj; pra enjeinfrastrukturnih projekata u funkciji razvoja turizma; promocije investicija u sektoru turizma.

Ministarstvo ure enja prostora i zaštite životne sredine, izme u ostalog, vrši poslove uprave koji se odnose na:integralno planiranje, upravljanje i valorizaciju prostora; održivi razvoj; strateško planiranje prostora i životne sredine;izradu i donošenje državnih planskih dokumenata. Ovo Ministarstvo daje mišljenja i saglasnosti na lokalna planskadokumenta; zaduženo je za izradu i donošenje lokalnih planskih dokumenata od strane Vlade; kao i za izradu idonošenje planova za objekte privremenog karaktera u zoni morskog dobra i nacionalnih parkova. Zaduženo je zasprovo enje mjera održivog razvoja u oblasti zaštite životne sredine, regulaciju strateške procjene uticaja na životnusredinu, integrisano sprje avanje i kontrolu zaga ivanja; zaštitu prirode (flora i fauna, nacionalni parkovi, zašti enaprirodna dobra, biodiverzitet, održivo koriš enje prirodnih resursa); primjenu novih i tehnologija istije proizvodnje;upravljanje otpadom i otpadnim vodama; sistem komunalnih djelatnosti; izradu standarda zaštite životne sredine;predlaganje mjera teku e i razvojne politike i analiziranje njihovog uticaja na ekonomski položaj privrednih subjekata ipreduzetnika iz resora ministarstva.

Ministarstvo rada i socijalnog staranja vrši poslove uprave koji se odnose na: kreiranje i vo enje politike radnihodnosa, zaštite na radu, zarada i drugih primanja iz rada i po osnovu rada; kreiranje i vo enje politike tržišta rada,zapošljavanja i obrazovanja odraslih za potrebe tržišta rada u svim oblicima rada izuzev u državnim organima.

Ministarstvo prosvjete i nauke vrši poslove uprave koji se odnose na: projektovanje, izgradnju i razvoj obrazovno-vaspitnog sistema; uslove za osnivanje i rad obrazovno-vaspitnih ustanova i organizacija; razvoj nau no-istraživa kedjelatnosti; razvoj nau nih i istraživa kih organizacija i službi, razvoj nauke i primjenu nau nih dostignu a u pojedinimpodru jima; poslove tehnološkog razvoja; sistem finansiranja ustanova, organizacija i službi u oblasti nauke; pripremunacionalne politike, strategije i akcionih planova za mlade; izgradnju i razvoj sistema sporta.

Ministarstvo za informaciono društvo, izme u ostalog, vrši poslove uprave koji se odnose na: predlaganje isprovo enje utvr ene politike u oblasti uspostavljanja i razvoja informacionog društva; prati stanje i priprema prijedlogamjera i planova za podsticanje razvoja i unaprje enje stanja informaciono-komunikacione infrastrukture saradnju sa

24 Ministarstvo turizma i održivog razvoja (od 29.12.2010.godine) nastalo objedinjavanjem Ministarstva turizma i Ministarstva uredjenja prostora izaštite životne sredine.

31

organima lokalne uprave i privredom, posebno sa malim i srednjim preduze ima, kao i sa nevladinim organizacijama iudruženjima civilnog društva na promociji i razvoju usluga informacionog društva i informaciono-komunikacionihtehnologija.

Direkcija za razvoj malih i srednjih preduze a vrši poslove koji se odnose na: definisanje strategije razvoja malih isrednjih preduze a, pripremanje i realizaciju programa i projekata za razvoj malih i srednjih preduze a, koordinacijuprograma, mjera i aktivnosti koje se odnose na razvoj malih i srednjih preduze a; istraživanje uticaja zakonskih i drugihakata na razvoj malih i srednjih preduze a; pripremanje programa za edukaciju preduzetnika, izradu projekata i staranjeo organizovanju regionalnih i lokalnih centara za podršku razvoja malih i srednjih preduze a, predlaganje iobezbje ivanje realizacije specijalnih programa za podsticaj razvoja malih i srednjih preduze a (podsticaj razvojafranšizinga, lizinga, tehnoloških parkova, inkubatora, itd.

Direkcija za saobra aj, izme u ostalog, vrši poslove koji se odnose na: upravljanje, razvoj, gradnju, rekonstrukciju,održavanje i zaštitu državnih puteva Crne Gore.

Direkcija javnih radova vrši poslove koji se odnose na: stru ne poslove u vezi sa izgradnjom i rekonstrukcijom objekataprimarne tehni ke infrastrukture, objekata državnih organa, zdravstva, obrazovanja, kulture i sporta, kompleksa iobjekata na atraktivnim turisti kim lokacijama i drugih objekata koji su od javnog interesa i iju izgradnju finansira država,a koji se odnose na prethodne i pripremne radove, studije, istražne radove i investicione programe, davanje stru neocjene na dokumentaciju za donošenje investicionih odluka, pribavljanje rješenja o lokaciji i urbanisti ko-tehni kimuslovima za pojedine objekte; izradu i tehni ku kontrolu tehni ke dokumentacije, pribavljanje saglasnosti i odobrenja zagra enje; javno oglašavanje i sprovo enje postupka ustupanja radova; zaklju ivanje ugovora o gra enju; vršenjestru nog nadzora i kontrole kvaliteta izvedenih radova ugra enih materijala i opreme; tehni ki pregled, prijem izvedenihradova, pribavljanje odobrenja za upotrebu objekta; evidenciju, pla anje i kontrolu finansijskog utroška sredstava.

2.5.3 Pregled nekih mjera politike regionalnog razvoja i efekti

Sredstva usmjerena za implementaciju politike regionalnog razvoja nijesu definisana Zakonom o Budžetu. Me utim,ministarstva, direkcije, zavodi i druge institucije u okviru svojih programskih aktivnosti uvažavaju kriterijume regionalneusmjerenosti i efekata u pogledu ukupnog razvoja manje razvijenih opština. U skladu sa navedenim, realizuje seinstitucionalna podrška razvoju preduzetništva i malog i srednjeg biznisa, u saradnji sa bankama, pri emu se prioritetdaje projektima u manje razvijenim opštinama. Najve i broj manje razvijenih opština u Crnoj Gori pripadakontinentalnom dijelu i prema raspoloživim podacima u prethodnom periodu na ovom podru ju je realizovano više od70% projekata.Tako e, u prethodnom periodu uloženi su zna ajni napori da se mogu nosti obrazovanja i zdravstvene zaštite u inedostupnijim stanovništvi manje razvijenih djelova zemlje, u odnosu na raniju praksu.

Institucije na državnom nivou

Investiciono-razvojni fond - Tokom perioda 2007-2009. godine Upravni Odbor Fonda za razvoj (danas Investiciono-razvojni fond) usvojio je odluke o pružanju kreditne podrške za ukupno 146 projekata malih i srednjih preduze a. U eš eFonda u realizaciji pomenutih kredita iznosilo je 18,49 mil €, a realizacijom kredita koji su na ovaj na in odobreni stvorenisu uslovi za otvaranje dodatnih 735 radnih mjesta. U strukturi odobrenih kredita u velikoj mjeri je izražena regionalnakomponenta prilikom odobravanja kredita: u kontinentalnim i manje razvijenim opštinama odobreno je 108 kredita(74,0% od ukupno odobrenih projekata), ija je vrijednost iznosila 13,30 mil € (71,2%) odobrenih sredstava Fonda. Ovimprojektima je otvoreno 531 radno mjesto, što je 72,2% od ukupnog broja novootvorenih radnih mjesta.

Zavod za zapošljavanje Crne Gore - Posredstvom Programa zapošljavanja i Inoviranog programa zapošljavanja,Zavod za zapošljavanje Crne Gore odobrava kreditna sredstva nezaposlenim licima, pravnim licima i preduzetnicima zarealizaciju ekonomski održivih biznis ideja. U posmatranom periodu Zavod je podržao 2.119 projekata sa 12,60 mil € i poovom osnovu je zaposleno 3,049 lica. Od ukupnog broja nezaposlenim licima je odobreno 87,8% projekata ijavrijednost predstavlja 81,6% odobrenih kredita. Opštine u kontinentalnom dijelu Crne Gore su iskoristile najve i diokredita: 1,601 projekat (75,6%), ukupne vrijednosti od 8,83 mil € (70,1%). Posredstvom navedenih projekata otvoreno je2,127 radnih mjesta (69,7%).Direkcija za razvoj malih i srednjih preduze a - Preko Direkcije za razvoj malih i srednjih preduze a su realizovaniprojekti za podsticanje konkurentnosti, stvaranje uslova za konstantan rast i razvoj potencijala preduze a. Ovimprojektima je podržana realizacija 371 projekta u vrijednosti od 13,40 mil € i otvaranje 1,509 radnih mjesta. Za opštine u

32

kontinentalnoj Crnoj Gori su odobrena 184 projekta (49,6%), ukupne vrijednosti od 5,18 mil € (38,7%) i omogu en jeposao za 672 radnika (44,5%). Tokom 2009. godine došlo je do zna ajnog smanjenja kreditne aktivnosti koja jeuzrokovana finansijskom krizom. U ovoj godini je ukupno odobreno 1,49 mil € za realizaciju 21 projekta, koji su omogu iliotvaranje 158 novih radnih mjesta. Svega 2 projekta (9,5%) su realizovana u kontinentalnom dijelu.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede - U okviru svojih nadležnosti i u saradnji sa me unarodniminstitucijama, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede realizuje projekte koji imaju za cilj podsticanje razvojapoljoprivrede. Osnovni instrument državne podrške za podsticanje razvoja poljoprivrede, sela, ribarstva, voodoprivrede išumarstva je Agrobudžet putem koga je u prethodnom periodu (2007-2009.) realizovano projekata u vrijednosti od 43,37mil€. Uz Agrobudžet, razvoj sela, poljoprivrede i ribarstva podržava se i iz sljede ih izvora: programi vodoprivrede iUprave za vode; program ‘’POSAO ZA VAS’’ Vlade Crne Gore; projekti Direkcije javnih radova; Kreditna sredstva ipreduzetni ka inicijativa i sredstva me unarodnih projekata.

Državna pomo - Ukupno dodijeljena državna pomo u Crnoj Gori je u 2008. godini iznosila 45,89 mil €, što je više za54,1% u odnosu na 2007. godinu, kada je ista iznosila 24,84 mil €. U eš e državne pomo i u BDP-u je pove ano sa0,88% u 2007. na 1,49% u 2008. godini (horizontalna pomo 2,26 mil €, sektorske državne pomo i 21,39 mil € iregionalne pomo i 22,24 mil €, uz zna ajno smanjenje horizontalne državne pomo i u korist sektorske i regionalnepomo i).25 U 2008. godini najviše je bio koriš en instrument A1 (budžetska podrška i pomo : donacije, subvencijekamate, otpis duga i umanjeni iznosi prilikom prinudnih poravnanja) u iznosu od 40,22 mil €.U 2009. godini regionalna pomo dodijeljena je u visini od 141.068 €. Regionalna državna pomo je dodijeljena naosnovu:- Programa aktivnosti na stimulisanju razvoja proizvodnje u poljoprivredi, razvoj turizma i zapošljavanja u 2008. godiniopštine Bijelo Polje za nezaposlene, poljoprivrednike i sitne preduzetnike, za koji je podnosilac Opština Bijelo Polje i- Programa pomo i Nikši kom mlinu, za koji je podnosilac Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

Me unarodne institucije/projekti

U prethodnom periodu, zna ajan doprinos ravnomjernijem regionalnom razvoju dali su i projekti koje realizujume unarodne organizacije, a koji su finansirani kako iz sredstava bilaternalne pomo i (USAID – pomo SjedinjenihAmeri kih Država, GTZ – Njema ka tehni ka saradnja, MEDNEM i CARITAS – Luksemburg, OADP – pomo državeDanske itd), tako i iz fondova EU i FAO, posebno u dijelu podrške razvoju poljoprivrede i poboljšanju ambijenta zabavljenje proizvodnjom. Od zna aja su i projekti koje realizuje UNDP, a koji su tako e usmjereni na rješavanje problemazaštite životne sredine i poboljšanje poslovnog ambijenta. Tako e, u toku su brojne intervencije i programi me unarodnesaradnje u oblastima zaštite biodiverziteta, mora i obalnog podru ja, šumarstva i obnovljivih izvora energije. Predmetme unarodnih projekata pomo i su tako e, u zna ajnom obimu, i energetska efikasnost i klimatske promjene, te razvojprojektne dokumentacije i implementacija projekata komunalne infrastrukture.

Instrument za pretpristupnu pomo (IPA)

Od po etka 2008. godine Crna Gora ima pristup novom programu pomo i - Instrumentu za pretpristupnu pomo (IPA -Instrument for PreAccession Assistance) koji predstavlja objedinjeni nastavak dosadašnjih programa (CARDS, PHARE,ISPA i SAPARD) namijenjenih državama koje su kandidati i potencijalni kandidati za lanstvo u EU. IPA je priprema zakoriš enje sredstava iz strukturnih i kohezionog fonda, koji e Crnoj Gori biti na raspolaganju nakon ulaska u Evropskuuniju. Iz tog razloga je neophodno da nosioci razvoja, kroz IPA program, steknu sposobnost da upravljaju sredstvima EUfondova.

Evropska komisija je za period 2007 - 2010. godine za Crnu Goru opredijelila 131,3 mil €, a što je u regionu zapadnogBalkana ini državom sa najve om evropskom pomo i po stanovniku. Crna Gora, kao i ostale države potencijalnikandidati za lanstvo u EU (Srbija, Bosna i Hercegovina i Albanija), ima pravo na sredstva iz dvije komponente IPAprograma:- Podrška tranziciji i izgradnja institucija i- Regionalna i prekograni na saradnja.

Komponenta koja se odnosi na podršku tranziciji i razvoju institucija je namijenjena ministarstvima i drugim institucijamajavne uprave na nacionalnom nivou, dok su korisnici sredstava druge komponente lokalna samouprava, nevladin sektor,

25 Tokom 2007. godine nije dodjeljivana pomo koja je namijenjena regionalnom razvoju.

33

neprofitna poslovna udruženja i asocijacije itd. Države koje imaju status kandidata (Hrvatska, Makedonija, Turska) moguda koriste preostale tri komponente: regionalni razvoj; razvoj ljudskih resursa i ruralni razvoj.

IPA komponenta III - regionalni razvoj može podržati projekte koji pokrivaju oblast: transporta, zaštite životne sredine iunapre enja regionalne konkurentnosti. Kao takva, ova komponenta se može smatrati prete om Evropskog fonda zaregionalni razvoj i Kohezionog fonda, koje koriste pojedine zemlje lanice EU.

IPA komponenta IV - razvoj ljudskih resursa je usmjerena ka ostvarivanju svojih ciljeva u smislu obrazovanja,zapošljavanja, obuka i socijalne inkluzije, kao i ekonomske i socijalne kohezije, i kao takva predstavlja prete uEvropskog socijalnog fonda.

IPA komponenta V - Ruralni razvoj (IPARD) pruža podršku u razvoju politike ruralnog razvoja i pripremi zasprovo enje i upravljanje Zajedni kom poljoprivrednom politikom EU. Komponenta ruralni razvoj usmjerena je naproizvodnju hrane i razvoj ruralnih podru ja i kao takva predstavlja pripremu za koriš enje sredstava iz Evropskogpoljoprivrednog fonda za ruralni razvoj nakon pristupanja Evropskoj uniji.

U Crnoj Gori su u toku pripreme za koriš enje IPA komponenti III, IV i V.

U okviru IPA II komponente (prekorani na saradnja), Crna Gora u estvuje u 7 programa, i to:etiri bilateralna susjedska programa:

1. Albanija – Crna Gora2. Bosna i Hercegovina – Crna Gora3. Hrvatska – Crna Gora4. Srbija – Crna Gora

Jadranskom susjedskom programu, iDva transnacionalna programa:

1. Program Jugoisto na Evropa2. Mediteranski program

IPA sredstva alocirana za Crnu Goru za 2007-2009. godinu po programima su prikazana u slijedecoj tabeli:

Tabela 11: IPA sredstva alocirana za Crnu Goru za 2007-2009. godinu, po programima2007 2008 2009II IPA KOMPONENTA

€ € €II Prekograni na saradnja 3.900.000 4.500.000 4.700.000Jadranski program 730.000 1.240.000 1.360.000SEE TP (Program Jugoisto na Evropa) 680.000 740.000 840.000MED (Mediteranski program) 200.000 200.000 200.000Crna Gora - Albanija 600.000 600.000 600.000Crna Gora - Bosna i Hercegovina 600.000 600.000 600.000Crna Gora - Hrvatska 500.000 500.000 500.000Crna Gora - Srbija 600.000 600.000 600.000

Programi se sprovode kroz periodi no raspisivanje javnih Poziva za dostavljanje prijedloga projekata.

Globalni mehanizi finansiranja u oblasti klimatskih promjena

Crna Gora kao zemlja u razvoju ima pravo na finansijsku podršku iz namjenskih fondova uspostavljenih u okviruUNFCCC-a (kakav je Globalni fond za životnu sredinu – GEF). Podrška ostvarivanju nacionalnih ciljeva zemalja urazvoju je tako e predvi ena i kroz transfer tehnologija. U okviru Kojoto protokola definisan je Mehanizam istog razvoja(Clean Development Mechanism – CDM) koji otvara mogu nosti koriš enja dodatnih sredstava i alatki za ostvarivanjenacionalih ciljeva smanjenja emisija i prilago avanja. Kopenhagenski sporazum predvi a zna ajnu pomo za zemlje urazvoju za ostvarivanje nacionalnih ciljeva smanjenja emisija do 2020. godine i sprovo enje nacionalno prikladnihaktivnosti (tzv. NAMAs, od engl. Nationally Appropriate Mitigation Actions).

34

Analiza navedenih instrumenata regionalne politika potvrdjuje da dosadašnji razvoj Crne Gore, i pored primjenjenihmjera, karakteriše kontinuirana demografska migracija iz kontinentalnog dijela zemlje u središnji i primorskiregion i znatno nepovoljniji ekonomski indikatori (manji broj preduzetnika, MMSP, manje radno sposobnogstanovništva, visoka nezaposlenost, izostanak zna ajnijih investicija).

Brojne aktivnosti politike regionalnog razvoja realizovane su kroz razli ite institucije javne uprave, uz poštovanjena ela regionalne usmjerenosti, kako bi, u krajnjem, doprinijeli ravnomjernijem regionalnom razvoju. Dva su osnovnarazloga zbog kojih ne možemo biti zadovoljni efektima do sada sprovo enih aktivnosti u okviru politike regionalnograzvoja: 1) izostanak adekvatnog upravljanja, odnosno kooordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja -Nepostojanje adekvatne koordinacije najbolje potvr uje nemogu nost da se objedine podaci o do sada sprovedenimaktivnostima i efektima istih, te se na osnovu toga teško može govoriti o opravdanosti jednih ili drugih mjera. i 2)neravnomjerno ulaganje u osnovnu i poslovnu infrastrukturu u Crnoj Gori - neulaganje u osnovnu i poslovnuinfrastrukturu tokom dužeg vremenskog perioda, bez obzira na uzroke, uticalo je na demografsko pražnjenje pojedinihdjelova zemlje što dodatno otežava mogu nosti ubrzanog razvoja tih teritorija, i zahtijeva posebne mjere politikeregionalnog razvoja u narednom periodu. Tako e, izostanak infrastrukture opredijelio je i investiocionu aktivnost tako da,bez obzira na bogatstvo prirodnih resursa, kontinentalnu Crnu Goru karakteriše odsustvo investicionih projekata koji biobezbijedili zapošljenje za lokalno stanovništvo.

Imaju i u vidu navedeno, u narednom periodu, u fokusu politike razvoja treba da bude ostvarenje ravnomjernijegregionalnog razvoja koje ne e biti zasnovano na usporavanju razvijenih, ve na stvaranju uslova za ubrzani razvojmanje razvijenih djelova zemlje. Upravo zato, pitanje koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja postajeposebno važno i u okviru toga definisanje jasnih i objektivnih mjerila razvijenosti.

Tako e, u fokusu treba da bude ja anje konkurentnosti nerazvijenih regiona kroz poboljšanje osnovne i poslovneinfrastrukture, te kreiranje uslova koji e zadržati, a onda i privu i stanovništvo da naseljava ova podru ja. Kako bi seuredio sistem koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja i definisala metodologija za što objektivnijesagledavanje nivoa razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona kojima pripadaju, predlaže se priprema i usvajanjeZakona o regionalnom razvoju.

Izgradnja osnovne i poslovne infrastrukture može biti finansirana iz postoje ih budžetskih sredstava, kroz javno-privatno partnerstvo, kreditna zaduženja i iz fondova Evropske unije koji su, uz zahtijevano u eš e za kofinansiranje,bespovratna sredstva. Makroekonomska stabilnost sistema, kao preduslov za politiku regionalnog razvoja i svaku drugupolitiku, može biti ugrožena dodatnim zaduživanjem. Sa druge strane, postoje a budžetska sredstva namijenjenakapitalnim investicijama kako na lokalnom tako i na nacionalnom nivou, predstavljaju osnovu za višestruko (4-6 puta)ve i investicioni potencijal. Iz toga razloga, Strategija regionalnog razvoja afirmiše projektni pristup i orijentaciju na EUfondove, kroz bolju povezanost potreba na lokalnom i prioriteta na nacionalnom nivou, bolju koordinaciju i ja anjekapaciteta jedinica lokalne samouprave da prepoznaju svoj li ni interes i potrebe u okvirima raspoloživih razvojnihmogu nosti i da isti budu prepoznati me u prioritetima razvoja na nacionalnom nivou.

2.6 Indeks konkurentnosti crnogorskih JLS

Nacionalna konkurentnost Crne Gore zasniva se na konkurentnosti preduze a u svim dijelovima zemlje,odnosno na kvalitetnom poslovnom okruženju i poslovnom sektoru. Za poboljšanje konkurentnosti nije potrebnorazvijati samo najmanje razvijene regione, ve treba uklju iti i ostale, otkrivanjem potencijalnih izvora rasta pojedinogregiona i uklanjanjem prepreka rastu njihove konkurentnosti.

Realno sagledavanje po etne pozicije regionalne konkurentnosti na nivou JLS unutar Crne Gore predstavlja prvi ibitan korak na tom putu. Polaze i od njene perspektive, u istraživanju konkurentnosti se iznose injenice o stanju uglavnim podru jima konkurentnosti crnogorskih JLS, prepoznaju potencijali, ograni enja konkurentskih sposobnosti injihovi uzroci, u cilju omogu avanja vo enja uravnotežene i dugoro no održive regionalne razvojne politike. Detaljnijeinformacije o razvijenosti pojedinih opština, o problemima, ali i pogodnostima s kojima se stanovnici i preduzetnici tihJLS susre u, predstavljaju korisne informacije privrednicima i posebno, potencijalnim investitorima. Javnom sektoru idržavnoj upravi, tako e, mogu koristiti informacije o razvijenosti i konkurentnosti, kao osnova za donošenje razvojnihprograma, kreiranja i sprovo enja reformi.U cilju odre ivanja stepena konkurentnosti JLS neophodno je razviti Indeks konkurentnosti koji prati i ocjenjujekonkurentnost 21 JLS u Crnoj Gori. Primjena regionalnog indeksa konkurentnosti olakšava pra enje i analizu uticajanovih propisa, zakona, mjera i poslovnih odluka.

35

Indeks konkurentnosti prestavlja pokazatelj stepena konkurentnosti jedinice lokalne samouprave i regiona ira una se na osnovu indikatora, koji su razvrstani u 8 kategorija (podindeksa), od kojih po 4 ine dva osnovnaindeksa>a) kvalitet poslovnog sektora (demografija, zdravlje i kultura; obrazovanje; osnovna infrastruktura i javni sektor;poslovna infrastruktura) ib) kvalitet poslovnog okruženja (investicije i preduzetni ka dinamika; razvijenost preduzetništva; ekonomski rezultati -nivo; ekonomski rezultati - dinamika).

Indeks pruža mogu nost me usobnog pore enja jedinica lokalne samouprave i regiona na nivou indeksa i podindeksa.

U toku izrade Strategije nisu bili dostupni podaci za izra unavanje indeksa, pa je narednom periodu potrebno je uložitidodatne napore kako bi se podaci koji su trenutno nedostupni obezbijedili, odnosno oni koji nisu dostupni zamijeniliodgovaraju im dostupnim podacima26.

2.7 Indeks razvijenosti

Novi model definisanja razvijenosti jedinica lokalne samouprave unaprje uje objektivnost i kvalitet postupka. Postupakocjenjivanja i razvrstavanja teritorijalnih jedinica zasniva se na korištenju jedinstvenog kriterijuma koji zovemo indeksrazvijenosti. Indeks razvijenosti je kompozitni pokazatelj koji se ra una kao ponderisani prosjek više osnovnihdruštveno-ekonomskih pokazatelja u cilju mjerenja stepena razvijenosti jedinica lokalne samouprave. Ti pokazatelji semogu svrstati u tri grupe, i to:

(i) pokazatelje ekonomske razvijenosti,(ii) pokazatelje strukturnih promjena, i(iii) pokazatelje demografske razvijenosti.

Osnovni cilj izra unavanja indeksa razvijenosti je što objektivnije mjerenje socio-ekonomskih razlika me u jedinicamalokalne samouprave i/ili me u regionima zemlje. Naglasak na socio-ekonomskim obilježjima kao klju nom kriterijumu zamjerenje razvijenosti je u skladu sa direktivama EU. Važan kriterijum za izbor pokazatelja postaje procjena njegovogdoprinosa stvaranju što objektivnije slike o socio-ekonomskim razlikama me u opštinama.

U skladu sa izabranim pokazateljima, a na osnovu date metodologije, za Crnu Goru je izra unat indeks razvijenosti27

kao prosje no ponderisano odstupanje standardizovanih vrijednosti osnovnih pokazatelja od nacionalnog prosjeka.Pokazatelji koji ulaze u sastav indeksa razvijenosti izra unati su na osnovu podataka u periodu od tri godine28 kojeprethode postupku ocjenjivanja, odnosno indeks razvijenosti kao takav, predstavlja pokazatelj odstupanja nivoarazvijenosti jedinice lokalne samouprave za period od tri godine, od nacionalnog prosjeka za isti period.

Izra unavanjem indeksa razvijenosti za Crnu Goru, za period 2007-2009. godina, dobijena je sljede akategorizacija jedinica lokalne samouprave:- JLS ija je vrijednost indeksa ispod 50% prosjeka za Crnu Goru - opštine Plav, Plužine i Šavnik- JLS ija je vrijednost indeksa izme u 50% i 75% prosjeka za Crnu Goru - opštine Andrijevica, Berane,Kolašin, Bijelo Polje, Mojkovac, Rožaje, Prijestonica Cetinje i Ulcinj su opštine sa nivoom razvijenosti izme u 50% i 75%nacionalnog prosjeka;- JLS ija je vrijednost indeksa izme u 75% i 100% prosjeka za Crnu Goru - opštine Pljevlja, Žabljak, Nikši ,Danilovgrad, i Bar;- JLS ija je vrijednost indeksa izme u 100% i 125% prosjeka za Crnu Goru ,- JLS ija je vrijednost indeksa iznad 125% prosjeka za Crnu Goru - opštine Budva, Kotor, Herceg Novi, Tivat iGlavni grad Podgorica.U skladu sa navedenim, jedinice lokalne samouprave koje se nalaze ispod 75% nacionalnog prosjeka, mogu bitipredložene za dodatne poene prilikom kandidovanja razvojnih projekata za finansiranja kako iz nacionalnih tako i izsredstava komponente III IPA-e, namijenjenje regionalnom razvoju. Pri tome je važno ista i da pojekti moraju zadovoljititraženi nivo kvaliteta i kriterijume.

26 Za više detalja o metodologiji za izra unavanje indeksa konkurentnosti pogledati Annex 8.1.27 Detaljnije o metodologiji izra unavanja indeksa razvijenosti vidjeti Annex 8.2.28 Period od tri godine je uzet u skladu sa metodologijom koju EU koristi u svojoj regionalnoj politici.

36

3. STRATEŠKI CILJEVI

U dosadašnjem periodu realizovane su brojne aktivnosti koje su imale izraženu regionalnu komponentu, a sprovo enesu bilo kao samostalna aktivnost Vlade Crne Gore preko resornog ministarstva i nadležnih institucija, bilo u saradnji sajedinicama lokalne samouprave, i/ili u saradnji sa me unarodnim razvojnim agencijama.

Suo eni sa izraženim regionalnim razlikama, a u kontekstu evropskih integracija i potrebe za ja anjem konkurentnosti,Strategijom regionalnog razvoja Crne Gore želi se obezbijediti koordiniran pristup održivom socio-ekonomskomrazvoju svih djelova zemlje povezivanjem potreba na lokalnom sa prioritetima na nacionalnom nivou, u zajedni kojaktivnosti svih društvenih aktera, radi postizanja ravnomjernijeg razvoja zemlje i smanjenja socio-ekonomskih razlika.

U tom smislu, Strategija predstavlja važan sastavni dio planiranja razvojnog procesa cjelokupne Crne Gore, iji jekrajnji cilj da doprinese socio-ekonomskom razvoju Crne Gore u skladu sa principima održivog razvoja, a na na in da svidjelovi zemlje budu što konkurentniji u globalnom kontekstu, te da ostvare i unaprijede sopstvene razvojne potencijale.

Ostvarivanje navedenog cilja mogu e je kroz ispunjenje slede ih specifi nih strateških ciljeva:

1. Ravnomjerniji razvoj jedinica lokalne samoupraveKroz prilago avanje i bolju povezanost potreba razvoja na lokalnom i regionalnom nivou sa prioritetima razvoja nanacionalnom nivou, te uskla ivanje potreba razvoja na lokalnom i regionalnom nivou sa raspoloživim nacionalnim i EUfondovima koji su namijenjeni razvoju;2. Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samoupraveKroz obezbje ivanje uslova za prepoznavanje, pove anje i optimalno koriš enje njihovih razvojnih potencijalaeliminisanjem uzroka koji spre avaju njihov razvoj;3. Regionalni razvoj i zaštitta životne sredineKroz unapre enje uslova za održivo koriš enje prirodnih resursa, primjenu nisko karbonskih tehnologija i razvojkomunalne infrastrukture, pružaju i posebnu podršku podru jima koja zaostaju u razvoju.

3.1 Strateški cilj 1: Ravnomjerniji razvoj jedinica lokalne samouprave i regiona

3.1.1 Svrha i opravdanost

Ovaj cilj zasnovan je na potrebi da se bolje povežu razvojni prioriteti na nacionalnom nivou sa potrebama regiona ijedinica lokalne samouprave, odnosno njihovih gra ana, kako bi se raspoloživa sredstva trošila tako da doprinoseostvarivanju nacionalnih i lokalnih razvojnih ciljeva na koherentan i integrisan na in.

Opravdanost ovog cilja ogleda se u injenici da lokalno stanovništvo i nosioci razvoja na lokalnom nivou bolje poznajuprobleme i poteško e koji sprje avaju ili usporavaju razvoj njihove sredine, od onih koji razvoj planiraju sa nacionalnognivoa. Ovim putem, nosioci razvoja na lokalnom nivou, a samim tim i na nivou regiona, imaju mogu nost da direktnokomuniciraju sa predstavnicima nacionalne vlasti prilikom identifikovanja prioritetnih potreba njihovih zajednica i dapredlažu zajedni ka strateška rješenja.

Putem izrade strateških planova razvoja jedinica lokalne samouprave, prema unaprijed odre enoj metodologiji,bi e definisana struktura potrebnih projekata za razvoj lokalne zajednice. Prepoznati projekti, ijom realizacijom seosigurava razvoj jedinice lokalne samouprave te obezbje uje podizanje kvaliteta života gra ana na njenoj teritoriji, bi euklju eni u zajedni ku bazu projekata i postati važno sredstvo za usmjeravanje finansijskih sredstava namijenjenihrazvoju jedinica lokalne samouprave i regiona kojima pripadaju.

Efektivan održivi razvoj podrazumijeva zajedni ko promišljanje u prepoznavanju prioritetnih potreba i mogu ih rješenjaza njihovo zadovoljenje. Nerijetko, rješenje problema na lokalnom nivou podrazumijeva aktivnost i izvan granica jedinicelokalne samouprave o kojoj je rije . Upravo iz toga proisti e potreba povezivanja potreba na lokalnom i regionalnomnivou, sa razvojnim prioritetima na nacionalnom nivou, kako bi raspoloživa sredstva našla najbolju namjenu, te kako bise ostvario ravnomjerniji regionalni razvoj.

37

3.1.2 Na in ostvarenja

Za potrebe ovog strateškog cilja, u okviru procesa izrade Strategije regionalnog razvoja, Ministarstvo ekonomije koristiloje alat/metodologiju pod nazivom Regionalni razvojni standard (RR standard), koji je, izme u ostalog, za cilj imaoutvr ivanje razvojnih prioriteta jedinica lokalne samouprave, a samim tim i regiona kojima iste pripadaju.

Prepoznati razvojni prioriteti JLS-a, odnosno regiona kojima pripadaju, osnova su za budu e usmjeravanje investicija uprioritetna podru ja i njihovu specijalizaciju. Ovako definisani razvojni prioriteti predstavljaju smjernice jedinicama lokalnesamouprave u izradi strateških planova razvoja. Tako e, dobra su osnova za budu e planiranje na nacionalnom nivouprilikom izrade programskih dokumenata koja daju okvir za korištenje strukturnih instrumenata Kohezione politike EU29.Važno je napomenuti da prioriteti regiona predstavljaju objedinjenje prioritete JLS-a koji pripadaju navedenom regionu,pri emu su prikazani oni koji su zajedni ki za ve inu JLS iz posmatranog regiona.

3.1.2.1 Prioriteti regiona

Suo avaju i se sa sve ve im produbljivanjem socio-ekonomskih razlika i razvojnih mogu nosti u razli itimregionima, javlja se potreba za politikom regionalnog razvoja. Osim toga, u okruženju globalnog tržišta i ekonomije,potrebno je podsta i razvojne potencijale pojedinih podru ja, kako bi se podigla njihova konkurentost. Dodatan faktor,koji uti e na porast zna aja regionalnog razvoja je proces pristupanja EU.

Svaka jedinica lokalne samouprave u Crnoj Gori, a samim tim i region kojem pripada, ima svoje specifi nosti prepoznatekao “teritorijalni kapital”30. U njenom teritorijalnom kapitalu leži osnova razli itosti pojedina ne JLS u odnosu na druge,i istovremeno predstavlja osnov za njen razvoj i privla enje investicija.Cilj politike regionalnog razvoja je da pomogne JLS i regionima kojima pripadaju da iskoriste svoj teritorijalnikapital i na taj na in pove aju svoju konkurentnost u odnosu na druge regione. U cilju maksimiziranja efekataregionalne politike, ja anja postoje eg razvojnog potencijala, smanjenja regionalnih nejednakosti i boljeg povezivanjapotreba na lokalnom i regionalnom sa definisanjem prioriteta na nacionalnom nivou, te imaju i u vidu zajedni ke snage,slabosti, mogu nosti i prijetnje, definisani su prioriteti razvoja za sva tri regiona u Crnoj Gori. Na osnovu definisanihprioriteta, utvr ene su mjere i/ili oblasti u kojima treba intervenisati kako bi se maksimizirao teritorijalni kapital regiona.

Svaki region Crne Gore ima svoje razvojne potencijale i razli ite razvojne probleme. Stoga, u svrhu ja anja razvojnogpotencijala regiona i smanjenja regionalnih razlika, definisani su prioriteti razvoja za kontinentalni, središnji i primorskiregion.

Slika 5: Prioriteti razvoja kontinentalnog regiona

29 Misli se, prije svega, na SCF (Strategic Cohierent Framework)30 Izvor: Green Paper on Territorial Cohesion Turning territorial diversity into strength, Commission of the European Communities, 2008http://ec.europa.eu/regional_policy/consultation/terco/paper_terco_en.pdf

38

I. Razvoj ljudskih resursa- Unapre enje tržišta rada i sistema zapošljavanja- Ja anje kapaciteta lokalnih samouprava za strateško planiranje i koriš enje EU fondova i drugih raspoloživih

izvora finansiranja- Promovisanje društvene inkluzije- Ulaganje i izgradnja sistema doživotnog obrazovanjaII. Poboljšanje konkurentnosti razvojem poslovne infrastrukture i okruženja- Izgradnja i opremanje privrednih zona, biznis inkubatora, poslovno – razvnojih centara- Primjena nisko karbonskih tehnologija- Komunikacione mreže, promovisanje i koriš enje novih ICT-aIII. Razvoj komunalne, javne i putne infrastrukture- Održavanje i unapre enje komunalne i javne infrastrukture, prije svega upravljanje otpadnim vodama i

otpadom- Izgradnja, održavanje i unapre enje putne infastrukture (željezni kog, vazdušnog i drumskog saobra aja)- Ve i stepen bezjednosti u saobra ajuIV. Poboljšanje konkurentnosti održivim koriš enjem privrednih, ruralnih i kulturnih resursa- Dalje unaprje enje ruralnog i novih vidova turizma (biziklizam, splavarenje, lovni turizam i sl)- Izgradnja zimskih centara i potrebne turisti ke infrastrukture- Promocija regionalnih klastera radi ja anja turisti kog potencijala- Održivi razvoj poljoprivrede- Održivi razvoj šumarstva i vodoprivrede- Razvoj energetike (obnovljivi izvori energije, primjena mjera energetske efikasnosti i sl.)- Razvoj prera iva ke industrije na održivi na in- Valorizacija prirodne i kulturne baštineV. Unapre enje sistema upravljanja prirodnim resursima i zaštita životne sredine(detaljnije razra eno u okviru strateškog cilja 3).

Slika 6: Prioriteti razvoja središnjeg regiona

I. Pove anje konkurentnosti ja anjem ljudskih potencijala- Umrežavanje visokoobrazovnih ustanova i privrednih subjekata- Razvoj tržišta rada i sistema zapošljavanja- Promovisanje društvene inkluzije- Ulaganje i izgradnja sistema doživotnog obrazovanja u skladu sa potrebama tržišta- Ja anje kapaciteta lokalnih samouprava za strateško planiranje i koriš enje EU fondova i drugih raspoloživih

izvora finansiranjaII. Unapre enje uslova za razvoj usluga, proizvodnje i preduzetništva- Unapre enje privredne infrastrukture (poslovnih zona, biznis inkubatora, tehnoloških parkova)- Unapre enje informacione tehnologije i e-trgovine- Transfer znanja i tehnologija- Promocija i ulaganje u istraživanje, razvoj i inovacije

39

III. Valorizacija kulturnih i prirodnih potencijala na održiv na in- Održivi razvoj poljoprivrede- Održivi razvoj turizma i izgradnja turisti ke infrastrukture- Promocija regionalnih klastera radi ja anja turisti kog potencijala- Razvoj energetike (obnovljivi izvori energije, primjena principa energetske efikasnosti i sl.)- Razvoj prera iva ke industrije na održivi na in- Valorizacija prirodne i kulturno – istorijske baštineIV. Razvoj komunalne, javne i putne infrastrukture- Održavanje i unapre enje komunalne infrastrukture- Upravljanje otpadom i otpadnim vodama- Izgradnja, održavanje i unapre enje saobra ajne infastrukture- Ve i stepeni bezjednosti u saobra ajuV. Zaštita životne sredine- (detaljnije razra eno u okviru strateškog cilja 3).

Slika 7: Prioriteti razvoja primorskog regiona

I. Razvoj ljudskih potencijala- Usaglašavanje tražnje i ponude radne snage i unapre enje mjera zapošljavanja- Uskla ivanja sistema obrazovanja sa potrebama tržišta rada- Promovisanje društvene inkluzije- Ulaganje i izgradnja sistema doživotnog obrazovanja- Ja anje kapaciteta lokalnih samouprava za strateško planiranje i koriš enje EU fondova i drugih raspoloživih

izvora finansiranjaII. Valorizacija privrednih, kulturnih i prirodnih resursa na održiv na in- Stvaranje kvalitetne i diverzifikovane turisti ke ponude (nauti ki, sportski, vjerski turizam i sl.)- Stvaranje potrebne turisti ke i prate e infrastrukture- Promocija regionalnih klastera radi ja anja turisti kog potencijala- Održivi razvoj poljoprivrede u korist turizma i razvoj marikulture- Razvoj prera iva ke industrije na održivi na in- Valorizacija, zaštita i razvoj kulturne i prirodne baštineIII. Razvoj komunalne, javne i putne infrastrukture- Poboljšanje funkcionisanja komunalne infrastrukture, prije svega vodosnabdjevanja i kanalizacije, sa tretmanom

otpadnih voda- Upravljanje otpadom- Razvoj i unapre enje sistema saobra aja (drumskog, željezni kog, vazdušnog, pomorskog)- Ve i stepen turisti ke bezbjednosti i bezbjednosti u saobra ajuIV. Ja anje konkuretnosti razvojem preduzetništva- Podsticanje preduzetništva i samozapošljavanja- Unapre enje poslovne infrastrukture (biznis inkubatora, privrednih i turisti kih zona)

40

- Ja anje obrazovanja u skladu sa potrebama privatnog sektora u cilju uskla ivanja ponude i tražnje za radnomsnagom

- Promovisanje i koriš enje novih ICT-aV. Održivo upravljanje prirodnim resursima, zaštita životne sredine(detaljnije razra eno u okviru strateškog cilja 3).

3.1.2.2 Strateško planiranje razvoja na nivou JLS

Osnovni planski dokument za održivi socio-ekonomski razvoj svake JLS u kojem se odre uju osnovni smjerovi razvoja(ciljevi i prioriteti) JLS jeste strateški plan razvoja (SPR). Osnovni smjerovi razvoja moraju biti u skladu sa ciljevima iprioritetima razvoja koje definiše SRR kao osnovni planski dokument na nacionalnom nivou kojim se utvr uju ciljevi ipolitike regionalnog razvoja.SPR donosi jedinica lokalne samouprave u skladu sa propisanom metodologijom, a poštuju i princip partnerstva isaradnje sa relevantnim društvenim akterima aktivnim na njenoj teritoriji.Cilj SRP je da:

1. Obezbijedi konsenzus relevantnih nacionalnih, regionalnih i lokalnih partnera o razvojnim potrebamaJLS, te da posluži kao osnova za pregovaranje, uskla ivanje i finansiranje definisanih aktivnosti;

2. Definiše smjernice za izradu razvojnih projekata;3. Posluži kao osnov za definisanje i ispunjenje zajedni kih strateških ciljeva u saradnji sa susjednim JLS.

SPR treba da obuhvati analizu trenutnog stanja u JLS, i u okviru toga pregled najvažnijih razvojnih obilježja, razvojnihtrendova, razvojne probleme i razvojne potrebe JLS u oblasti prirodnih resursa, komunalne infrastrukture, zaštite životnesredine, privrede, poslovne i tehnološke infrastrukture, tržišta rada, društvenih djelatnosti i upravljanja razvojem;tuma enja, pore enja (npr. sa ostalim JLS, regionom kojem konkretna JLS pripada, Crnom Gorom, EU) i ocjene,potkrijepljene pokazateljima i komentarima iz prethodnih analiza, strategija i drugih razvojnih dokumenta. SPR treba dasadrži i pregled rezultata realizacije ranijih strategija; SWOT analizu, odnosno ocjenu snaga i slabosti (u okviru JLS) teprilika i prijetnji (izvan JLS) bitnih za razvoj svih važnih podru ja; obrazlaže i tuma i koji su i kakvi stvarni faktori razvoja ipotencijali za razvoj, ali i ograni enja i prepreke razvoju. SPR tako e treba da sadrži viziju i strateške ciljeve, pri emuciljevi moraju biti: mjerljivi, ostvarivi, jasno formulisani, sa definisanim rokom za realizaciju, bez preklapanja, društvenoprihvatljivi, i u skladu sa ciljevima Strategije regionalnog razvoja Crne Gore i funkciji razvojnih prioriteta regiona kojemJLS pripada.

Iz vizije i kao razrada strateških ciljeva proisti u prioriteti, kao i mjere i intervencije kao okvir za pripremu i izradukonkretnih razvojnih projekata. SPR treba da sadrži i okvirni finansijski plan, kao i sistem monitoringa ievaluacije.

U okviru svake mjere ili podru ja intervencije koju definiše SPR, treba napraviti indikativnu listu projekata za koje sežele obezbijediti finansije. Tako definisani projekti unose se u zajedni ku elektronsku bazu projekata koju vodiMinistarstvo ekonomije, kao ministarstvo nadležno za regionalni razvoj. Indikativna lista projekata, pored projekatakarakteristi nih za datu JLS, može sadržati i zajedni ke razvojne projekte koji su inicijativa više JLS i imaju regionalnikarakter.

Ministarstvo ekonomije e pomagati JLS i drugim akterima u okviru regiona u procesu identifikovanja i pripremerazvojnih projekata, a posebno kada se radi o projektima koji imaju zna ajan socio-ekonomski efekat na razvoj manjerazvijenih podru ja.

3.2 Strateški cilj 2: Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave i regiona

3.2.1 Svrha i opravdanost

U Crnoj Gori evidentna je zna ajna neujedna enost u razvoju, ali i neravnomjernost u iskoriš enosti raspoloživihrazvojnih potencijala. Ovaj strateški cilj usmjeren je na obezbje ivanje podrške podru jima za koja se utvrdi da sumanje razvijena, te da se suo avaju sa poteško ama koje onemogu avaju punu iskoriš enost raspoloživih razvojnihpotencijala. Svrha koja se želi posti i je pove anje i optimalno koriš enje njihovog razvojnog potencijala i rješavanjeuzorka razvojnih poteško a. U skladu sa ovim strateškim ciljem, nacionalna vlast treba da obezbijedi usmjeravanje dijelasvih nacionalnih investicija prema podru jima za koja se utvrdi da su manje razvijena i da se suo avaju sa razvojnimpoteško ama.

41

Slaba saobra ajna povezanost pojedinih podru ja, a onda i gašenje velikih konglomerata ija privredna aktivnost nijeobnovljena na prijašnjem nivou, potreba mladih i obrazovanih ljudi da traže zaposlenje u produktivnijim privrednimsektorima, a posljedicom toga i zna ajno demografsko pražnjenje pojedinih oblasti, uticali su na gubitakkonkurentnosti privrede na lokalnom nivou i doprinijeli produbljivanju razvojnog jaza u odnosu na druge djelovezemlje. Izostanak osnovne, a onda i poslovne infrastrukture, deficit ljudskih resursa i smanjeno interesovanje investitora,stvaraju razvojne poteško e ije otklanjanje zahtijeva koordiniranu aktivnost lokalnih i nacionalnih vlasti.

3.2.2 Na in ostvarivanja

Ostvarivanje ovog cilja zahtijeva definisanje što objektivnije metodologije za utvr ivanje nivoa razvijenosti pojedinihpodru ja Crne Gore. U kontekstu izrade Strategije regionalnog razvoja Crne Gore, pripremljen je prijedlog novemetodologije za sagledavanje razvijenosti jedinica lokalne samouprave i regiona u Crnoj Gori. Prijedlog novemetodologije sadrži važnu promjenu u odnosu na dosadašnju praksu. Novom metodologijom se, pored identifikovanjapodru ja koja zna ajno zaostaju u razvoju, predlaže podjela svih jedinica lokalne samouprave, prema razvijenosti. Takavpristup se zasniva na savremenom shvatanju regionalne politike koja, iako koncentrisana na najmanje razvijene jedinicelokalne samouprave, podsti e cjelokupni razvoj države. Dalje, proširenje podjele na sve teritorijalne jedinice omogu avakvalitetnije ure enje važnog pitanja nivoa regionalnih razvojnih pomo i. Direktnim povezivanjem nivoa regionalnihrazvojnih pomo i sa nivoom razvijenosti, dobija se adekvatni sistem podrške razvoja svih jedinica lokalne samouprave uskladu sa nivoom razvojnih problema sa kojima se pojedina jedinica suo ava. Sadašnji sistem, koji se odnosi nasmanjivanje regionalnih razlika, obuhvata podršku države kroz fiskalnu egalizaciju na osnovu kriterijuma fiskalnogkapaciteta i budžetskih potreba opštine31 za jedinice lokalne samouprave koje zaostaju u razvoju za prosjekom u zemlji.Ipak, s obzirom da su sredstva iz Egalizacionog fonda namijenjena isklju ivo potrošnji, postavlja se pitanjefunkcionalnosti i dovoljnosti ovakvog sistema u kontekstu regionalnog razvoja32.

3.2.3 Mjere za podsticanje ravnomjernijeg regionalnog razvoja u Crnoj Gori

Naj eš i problemi sa kojima se suo avaju nerazvijene i manje razvijene opštine su neizgra ena i neadekvatnainfrastruktura, visok nivo nezaposlenosti, smanjen obim privredne aktivnosti, nepovoljna demografska i obrazovnastruktura stanovništva itd. Polaze i od navedenih problema, a u cilju podsticanja regionalnog razvoja, potrebno jerealizovati nove programe koji e biti od posebne važnosti za dugoro ni razvoj ovih opština. Neki od programa koji semogu realizovati su:

- Izgradnja infrastrukturnih objekata (lokalni i regionalni putevi, bolnice, škole, vrti i, sportski objekti, izgradnjastambenih objekata itd.).Bez pove anja kvaliteta života u nedovoljno razvijenim opštinama ne može se ra unati nasmanjenje jaza u razvijenosti u odnosu na nacionalni prosjek. Iz tog razloga, potrebno je razviti programe koji eomogu iti izgradnju putne i druge infrastrukture, stambenih jedinica, puteva, škola, bolnica, sportskih objekata itd.Razmotriti mogu nost davanja u zakup, dodjeljivanja ku e, stana, gra evinskog zemljišta koji su u vlasništvu države, kaoi o povoljnim uslovima za kupovinu stana ili ku e u ovim opštinama.

- Pove anje privredne aktivnosti i dalji podsticaji razvoju preduzetništva, malog i srednjeg biznis.Postoje i programi koji imaju za cilj podsticaj razvoja preduzetništva, malog i srednjeg biznisa uzimaju u obzir regionalnukomponentu, i u skladu sa tim, definišu pogodnosti za korisnike iz nerazvijenih opština. Zbog strateškog zna ajapoljoprivrede za razvoj ovih podru ja razmotriti mogu nost prodaje, zakupa i/ili poklanjanja poljoprivrednog zemljišta naodre eni vremenski period za pravna/fizi ka lica koja žele ostati ili se nastaniti u ovim opštinama. U skladu sa važe omregulativom, jedinice lokalne samouprave imaju mogu nost kreiranja fiskalnih podsticaja pogotovo u dijelu korištenjanepokretnosti, ali i utvr ivanja obaveza po osnovu komunalija. Poseban izraz podrške na lokalnom nivou može biti bržaprocedura u izdavanju potrebnih odobrenja, dozvola i saglasnosti iz nadležnosti JLS.

- Privla enja stranih investitora i identifikovanje oblasti za investiranje.Od mjera koje se trenutnoprimjenjuju u pogledu razvoja manje razvijenih opština potrebno je pove ati nivo podsticaja kako bi se pove ao njihovdoprinos smanjenju nerazvijenosti, u mjeri u kojoj izostanak osnovne i poslovne infrastrukture nije prepreka za ve einvesticione aktivnosti. Jedna od postoje ih povoljnosti odnosi se na osloba anje pla anja poreza na dobit

31 Zakon o finansiranju lokalne samouprave („Sl. list RCG“, br. 42-03, 44-03, „Sl. list RCG“ br. 05/08 od 23.01.2008, 51-08 od 22.08.2008)32 S obzirom na na in funkcionisanja Egalizacionog fonda, jedinice lokalne samouprave ne moraju biti u potpunosti stimulisane da pove avajuteku e prihode budžeta u mjeri u kojoj bi to bilo mogu e ukoliko ne bi bilo sredstava iz Egalizacionog fonda.

42

novoosnovanih pravnih lica u periodu od tri godine ukoliko proizvodnu djelatnost obavljaju na teritoriji nerazvijenihopština. Pored navedenih mjera, potrebno je uspostaviti novi na in poreskih olakšica i podsticaja poput osloba anja odcarina pri uvozu opreme radi razvoja djelatnosti, i sl.

Jedna od podsticajnih mjera može se odnositi i na usvajanje zakona o donacijama koje bi imale poseban tretman iosloba anje od poreskih obaveza, ukoliko bi bile usmjerene na nerazvijena podru ja.

- Podsticajne mjere za naseljavanje nerazvijenih opština u cilju smanjenja iseljavanja, povratka iseljenogi privla enja novog stanovništva. Na osnovu podataka o broju stanovnika uo ena su negativna demografska kretanjastanovništva iz kontinentalne Crne Gore prema središnjem i primorskom regionu koje karakteriše ve i nivo razvijenosti.U saradnji sa nadležnim institucijama razmotriti dodatne pogodnosti u okviru demografske politike u ovim opštinama iomogu iti poboljašnje demografskog bilansa.

- Podizanje nivoa i kvaliteta obrazovanja, pogotovo u oblasti visokog obrazovanja, u skladu sapotrebama i zahtjevima tržišta, sa posebnim akcentom na razvijanje i osnaživanje preduzetni kih sposobnostikod mladih ljudi. Zbog pozitivne korelacije izme u nivoa obrazovanja i nivoa razvijenosti opštine, potrebno je detaljnoanalizirati mogu nosti za pove anje nivoa obrazovanja i privla enja kvalifikovanih kadrova. Razmotriti mogu nostodobravanja stipendija u ve im iznosima za studente iz manje razvijenih opština koji se obavežu da e se nakonzavršetka studija zaposliti u ovim opštinama na rok od najmanje onoliko godina koliko su dobijali stipendiju. Pored toga,osim pove anja iznosa i broja stipendija, potrebno je uložiti dodatne napore i u cilju ja anja obrazovnih kapaciteta u ovimpodru jima.

Predložene mjere e biti u nadležnosti resornih ministarstava uz koordinaciju ministarstva nadležnog za regionalnirazvoj.

3.3 Strateški cilj 3: Regionalni razvoj i zaštita životne sredine

U procesu izrade SRR prepoznate su tri prioritetne teme za regionalni razvoj i životnu sredinu. To su:1. održivo upravljanje i koriš enje prirodnih resursa;2. nisko karbonski razvoj; i3. infrastruktura za zaštitu životne sredine (komunalna infrastruktura).

3.3.1 Održivo upravljanje i koriš enje prirodnih resursa

Raznovrsnost biljnog i životinjskog svijeta i specifi ne prirodne vrijednosti su zna ajna odlika i komparativnaprednost kako zemlje u cjelini tako i pojedinih regiona. Ve i dio postoje ih zašti enih podru ja nalazi se ukontinentalnom, dok je udio teritorija zašti enih radi o uvanja biodiverziteta najniži u primorskom regionu. Proglašenjeodre enih kategorija zašti enih podru ja i upravljanje njima je u nadležnosti lokalnih samouprava33, ali su opštine dosada ovaj prerogativ koristile veoma ograni eno, ponajviše zbog niskih kapaciteta za upravljanje zašti enim podru jima.

Iskoriš enost vodnih potencijala za održivo generisanje energije (male i hidro elektrane sa manjim uticajima naživotnu sredinu) je nedovoljno. Voda se tako e nedovoljno koristi za navodnjavanje, dok je na drugoj strani prisutnoneracionalno trošenje (visoka potrošnja, veliki gubici na mreži) u sistemima javnog vodosnabdijevanja. Pripremaintegralnih planova upravljanja rje nim basenima e predstavljati zna ajan izazov za sve opštine - ne samo u pripremi,ve prevashodno u sprovo enju tih planova i programa sa mjerama zaštite.

Upravljanje obalnim podru jem karakteriše odsustvo integralnog pristupa i nedovoljna koordinacija i saradnja me urazli itim nivoima uprave i institucijama. U takvim uslovima, ekonomske aktivnosti su rezultirale zna ajnim pritiscima naživotnu sredinu i prostor, koji na duži rok mogu ugroziti razvojne perspektive primorskog regiona.

Šume i šumsko zemljište su izloženi brojnim pritiscima, uklju uju i neplansku i nekontrolisanu sje u, bolesti šuma išumske požare. Privredne šume se uglavnom nalaze u kontinentanom regionu. U poslednjih nekoliko godina seintenzivno radi na modernizaciji šumarske politike i instrumenata za njeno sprovo enje, a u toku je i nacionalna

33 Na primjer regionalni i parkovi prirode, spomenici prirode, predjeli sa izuzetnim odlikama; nadležnost za proglašenje ostalih kategorija(nacionalni parkovi, rezervati prirode itd.) je na nacionalnom nivou.

43

inventura šuma koja e zna ajno popraviti informacionu podlogu. Planira se dobijanje sertifikata za održivo upravljanješumama. Za razvoj kontinentalnog regiona je od suštinskog zna aja da se kroz ove i budu e procese u oblastiupravljanja šumama osigura zna ajno i efektivno u eš e lokalnih samouprava i pravi na raspodjela koristi od ovihresursa.

uvanje i bolja iskoriš enost poljoprivrednog zemljišta u svrhu ruralnog i regionalnog razvoja je od velikogzna aja, posebno za kontinentalni dio Crne Gore koji zaostaje u razvoju, ali tako e i za opštine primorskog regiona ukojima se nalaze zna ajne površine poljoprivrednog zemljišta (Ulcinj, Tivat, Boka Kotorska) i za središnji region.Potrebno je podržati pripremu lokalnih planova i definisanje mjera ruralnog razvoja (koji doprinose zaštiti životne sredinei održivom koriš enju resursa), posebno za opštine koje zaostaju u razvoju.

Postoje zna ajni neiskoriš eni potencijali obnovljivih izvora kao što su vodotoci za male hidroelektrane (HE),energija sunca i vjetra, biomasa i sl. Plansko i održivo koriš enje ovih resursa otvara zna ajne mogu nosti za regionalnirazvoj odnosno razvoj podru ja koja imaju niži indeks razvijenosti od prosjeka. Transfer znanja i tehnologija je ovdje odposebnog zna aja, uz dalja ispitivanja potencijala, razvoj prioritetnih projekata i osposobljavanje opština sanajzna ajnijim potencijalima za lidersku poziciju u oblasti održivih obnovljivih resursa i me uopštinsku/ regionalnusaradnju.

U praksi su evidentna brojna ograni enja i izazovi za održivo upravljanja prirodnim resursima. Oni se odnose nakapacitete za planiranje i upravljanje i primjenu instrumenata održivosti (kakvi su na primjer integralno planiranje,strateške procjene uticaja na životnu sredinu i sl.), kao i na nadležnosti lokalnih samouprava u upravljanju prirodnimresursima, uklju enost lokalnih zajednica i primjenu regionalnog pristupa. Poseban izazov je identifikacija i razvojekonomskih aktivnosti koje su zasnovane na održivom koriš enju prirodnih resursa, gdje važnu ulogu ima i sistemprostornog planiranja. Kontinuirano poboljšavanje planske dokumentacije34 radi integracije zahtjeva održivosti u funkcijiregionalnog razvoja i harmonizacija planova na razli itim nivoima (od Prostornog plana do lokalnih planova) su tako eveoma važni. Sa ovim su tijesno povezana i pitanja implementacije planova i kontrole gradnje.

Kada je rije o razvoju kapaciteta, potrebno je posvetiti posebnu pažnju malim opštinama (po broju stanovnika)kontinentalnog regiona u pojasu Plužine – Šavnik – Žabljak – Mojkovac – Kolašin – Andrijevica – Plav. Ove opštine (saizuzetkom Žabljaka) imaju indekse razvijenosti ispod 75% nacionalnog prosjeka, a s obzirom na njihovu veli inu,mogu nosti za razvoj ljudskih resursa su tako e ograni ene. U pružanju ove vrste podrške najnerazvijenijim opštinamatreba voditi ra una o primjeni efikasnih rješenja i potrebi da se opredijeljena tehni ka pomo i finansijska sredstva koristena troškovno djelotvoran na in.

Posebno važno pitanje je organizacija i djelovanje inspekcijskih službi i sprovo enje zakona, te potreba osiguranjabolje koordinacije i djelotvornog rada inspekcija (ja anje kapaciteta, minimiziranje preklapanja i sudara nadležnosti, boljasaradnja i koordinirano djelovanje).

3.3.2. Nisko karbonski razvoj

Usvajanjem Zakona o životnoj sredini (Sl. list CG 48/08), ratifikacijom UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama(UNFCCC je ratifikovana sukcesijom 2006. godine) i Kjoto protokola (2007. godine) uspostavljen je bazi ni pravni okvirza klimatske promjene i nisko karbonski razvoj. Prvi nacionalni izvještaj prema UNFCCC je upravo završen i sadržiinventar gasova sa efektom staklene bašte, politike i mjere za smanjenje emisija35, kao i politike i mjere prilago avanja.

Nisko karbonski odnosno razvoj koji se zasniva na niskim emisijama ugljen dioksida (CO2) kao osnovnog gasa saefektom staklene bašte obuhvata spektar raznorodnih mjera, aktivnosti i projekata kojima se (u odnosu nakonvencionalni razvoj) smanjuju ili eliminišu emisije CO2, ili se obezbje uje uklanjanje CO2 iz atmosfere i vezivanjeugljenika. Mogu nosti primjene mjera i tehnologija nisko karbonskog za podsticanje regionalnog razvoja u Crnoj Gori sunedovoljno iskoriš ene, a oblasti od posebnog zna aja su energetska efikasnost i održiva obnovljiva energija.Podaci prikupljeni od JLS pokazuju da se u malom broju opština sprovode projekti energetske efikasnosti (uglavnomvezano za zgrade u javnom sektoru, javnu rasvjetu i sl.) dok su samo dvije opštine izvijestile da imaju plan za nisko

34 Planska dokumenta ne zadovoljavaju uvijek test održivosti budu i da ponekad sadrže sukobljena ili rješenja koja ne garantuju o uvanje resursana duži rok35 Kao zemlja u razvoju i ne-Aneks 1 lanica Konvencije, Crna Gora nema me unarodno preuzetih obaveza da smanji emisije. Prvim izvještajem seidentifikuju nacionalno relevantne politike i mjere smanjenja emisija.

44

karbonski razvoj. Preliminarna analiza potencijala za smanjenje CO2 emisija pokazuje da su ukupno mogu a smanjenjaoko 2,5 miliona tona CO2ekv. godišnje.

Izgradnja kapaciteta za koriš enje postoje ih (kakav je na primjer Mehanizam istog razvoja ili CDM) i budu ih globalnihmehanizama finansiranja u oblasti klimatskih promjena je od posebnog zna aja, uz poklanjanje dodatne pažnje JLS kojezaostaju u razvoju. Transfer znanja i tehnologija je posebno važan za podsticanje nisko karbonskog razvoja.

3.3.3. Komunalna infrastruktura i zaštita životne sredine

Infrastruktura za zaštitu zdravlja ljudi i životne sredine ili komunalna infrastruktura (sistemi javnogvodosnabdijevanja, sistemi za sakupljanje i pre iš avanje otpadnih voda i sistem prikupljanja, odvoženja, tretmana iodlaganja otpada) je slabo razvijena, što rezultira zna ajnim pritiscima na životnu sredinu, negativno uti e na razvojneperspektive i predstavlja krupan izazov u procesu pridruživanja EU.

Odlaganje otpada je, generalno posmatrano, zna ajan problem u svim regionima. Postoje i sistem sakupljanja iodlaganja otpada ne omogu ava razdvajanje i odvojen tretman razli itih vrsta otpada (osim u veoma ograni enom obimuu nekim opštinama primorskog regiona i Podgorici). Odlaganje industrijskog i opasnog otpada, kao i komunalnog (kodovog poslednjeg izuzetak su opštine središnjeg regiona i Cetinje koje koriste sanitarnu deponiju Livade), ne zadovoljavaminimalne standarde zaštite životne sredine.

Prioriteti za rješavanje problema odlaganja komunalnog otpada su primorski region i pojedine lokacije ukontinentalnom dijelu (Berane), uz primjenu regionalnog pristupa. Za sve opštine je potrebno poboljšanje u sistemusakupljanja otpada, smanjenje obima odlaganja na nelegalne deponije kao i sanacija starih odlagališta koja su brojna. Usaradnji sa državnim organima i privatnim sektorom, potrebno je tako e da opštine podsti u i forsiraju (u dijelu svojihnadležnosti) poboljšanje prakse u upravljanju industrijskim i opasnim otpadom.

Komunalne otpadne vode se prije ispuštanja u prirodne prijemnike tretiraju samo za Podgoricu (djelimi no,budu i da kapacitet postoje eg postrojenja ne zadovoljava potrebe grada) i Mojkovac, a u funkciji je i malo postrojenje unaselju Virpazar u opštini Bar (na obali Skadarskog jezera). Kad je u pitanju industrija, odre eni broj postrojenja imasopstveni tretman, ali je ispuštanje bez adekvatnog pre iš avanja uobi ajeno bez obzira da li se otpadne vode ispuštajuu prirodne prijemnike ili u kanalizaciju.

Prioriteti za unapre enje vodovodne i kanalizacione mreže i izgradnju postrojenja za tretman otpadnih voda suutvr eni relevantnim master planovima, a sa stanovišta regionalnog razvoja prioritetan je primorski region i opštinekontinentalnog regiona koje otpadne vode ispuštaju u prekomjerno zaga ene i/ ili osjetljive prijemnike, odnosno opštinekod kojih se javljaju prekidi u snabdijevanju vodom ili kvalitet vode za pi e esto odstupa od propisanih standarda.

Razvoj kapaciteta za pripremu projekata i prikupljanje finansijskih sredstava je od suštinskog zana aja, a tako ei razvoj kapaciteta za upravljanje izgra enom infrastrukturom i njeno održavanje. U tom smislu je potrebno razvijatisposobnosti za koriš enje EU fondova i privla enje sredstava iz drugih izvora (uklju uju i javno-privatno partnerstvo).Ja anje kapaciteta je potrebno na nivou lokalne samouprave (posebno kod opština koje zaostaju u razvoju) i posebnokod preduze a koja upravljaju otpadom i pružaju usluge vodosnabdijevanja/ odvo enja otpadnih voda.

3.3.4. Na in ostvarivanja i prioritetni pravci djelovanja

Ostvarivanje strateškog cilja 3 predvi a se kroz:- razvoj kapaciteta jedinica lokalne samouprave;- definisanje mjera i projekata u skladu sa prioritetnim pravcima djelovanja definisanim SRR i sektorskimstrateškim dokumentima;- poboljšanu koordinaciju i ja anje me uopštinske saradnje;- povezivanje sa postoje im inicijativama;- vo enje ra una o troškovnoj djelotvornosti mjera;- koriš enje kombinovanih izvora finansiranja uklju uju i raspoložive nacionalne i lokalne izvore, EUfondove i me unarodne fondove za klimatske promjene/ nisko karbonski razvoj.

Prioritetni pravci djelovanja i specifi ni pod-ciljevi za strateški cilj 3 po temama i regionima dati su u tabeli 10:

45

Tabela 12: Prioritetni pravci djelovanja i pod-ciljevi za strateški cilj 3Održivo upravljanje i koriš enje prirodnih resursaZA SVE REGIONE

Unaprijediti kapacitete lokalnih samouprava, posebno onih koje zaostaju u razvoju, za primjenu instrumenata održivosti (kao štoje integralno planiranje i upravljanje prostorom i resursima, strateške procjene uticaja i sl.)

Razvijati sposobnosti za pristup EU fondovima i drugim raspoloživim izvorima finansiranjaUnaprijediti prostorno plansku dokumentaciju i posebno kontrolu gradnje na atraktivnim lokacijama (obala, okolina zašti enih

podru ja)Poboljšati rad i djelotvornost inspekcijskih organa

Prim

ors

ki di

o

Proglasiti nova zašti ena podru ja, poklanjaju i posebnu pažnju obalnom podru ju i zašti enim podru jima u moru;unaprijediti sistem zašti enih podru ja (prirodnih i kulturnih) uopšte.

Unaprijediti koordinaciju i uspostaviti osnov (zakonski, institucionalni) za integralno upravljanje obalnim podru jem

Sred

išnj

i

Unaprijediti zaštitu voda i poljoprivrednog zemljištaPoja ati programe istraživanja o zaštiti prirodnih resursa i njihovom održivom koriš enju; omogu iti razmjenu znanja i

informacija

Kont

ine

ntaln

idi

o

Unaprijediti upravljanje šumama uz ve i stepen uklju enosti lokalnih samouprava i zajednicaPoboljšati iskoriš enost poljoprivrednog zemljišta, vodnih resursa i prirodne baštine na održiv na in

Nisko karbonski razvoj

ZA SVE REGIONE

Inicirati (sa lokalnog/ me uopštinskog nivoa) mjere i projekte za pove anje energetske efikasnosti i obnovljive izvore energijeRazvijati ljudske resurse, omogu iti transfer znanja i tehnologijaRazvijati sposobnosti za pristup teku im i budu im fondovima za finansiranje nisko karbonskog razvoja (CDM, Kopenhagenski

zeleni klimatski fond, bilateralni izvori)

Prim

ors

ki di

o Poboljšati nivo znanja i informacija o osjetljivosti na klimatske promjene i mjerama prilago avanjaIdentifikovati najizvodljivije mjere energetske efikasnosti u gra evinarstvu i turizmu; koristiti energiju sunca

Sred

išn

ji

Smanjiti emisije kroz mjere energetske efikasnosti u rezidencijalnom i javnom sektoru i primjenu energetski efikasnijihtehnologija u industrija; koristiti energiju sunca

Kont

inen

taln

i dio

Smanjiti emisije, poboljšati sigurnost u snabdijevanju energijom i maksimizirati ekonomske šanse kroz koriš enjeobnovljivih izvora (vjetar, biomasa, male HE, biogas); primjena mjera energetske efikasnosti (energetika, gra evinarstvo,rezidencijalni sektor)

Komunalna infrastrukturaZA SVE REGIONE

Razvijati sposobnosti za pristup EU fondovima i privla enje sredstava iz drugih potencijalnih izvora finansiranjaJa ati kapacitete javnih komunalnih preduze a i nadležnih službi da razvijaju i sprovode projekte i upravljaju komunalnom

infrastrukturomUnaprijediti sistem prikupljanja podataka o svim tokovima otpada

Prim

orsk

idi

o

Unaprijediti sistem selektivnog sakupljanja otpada, podržati manje razvijene opštineRegionalne deponijePrioritetna postrojenja za tretman otpadnih voda (Ulcinj, Boka Kotorska)

Sred

išnj

i Osigurati selektivno sakupljanje za 40% komunalnog otpada koji se sada organizovano sakupljaUnapre ivati kapacitete za reciklažuDo isteka strateškog perioda otpo eti sa izgradnjom postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda

Kont

inen

taln

i dio

Do isteka strateškog perioda otpo eti sa izgradnjom prioritetnih postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda iregionalnih sanitarnih deponija

Proširiti sistem organizovanog sakupljanja komunalnog otpada na ruralna podru ja

4. FINANSIJSKI OKVIR

Kada je rije o realizaciji razvojnih programa, projekata i aktivnosti, pored razvojnih prioriteta, važno je definisati i izvorefinansiranja. Finansijski okvir Strategije regionalnog razvoja Crne Gore opisuje potencijalne izvore finansiranja.

Ovdje je važno napraviti razliku izme u sredstava potrebnih za sprovo enje SRR i sredstava potrebnih zafinansiranje razvojnih projekata do kojih e se do i realizacijom aktivnosti koje predvi a Strategija.

Sprovo enje SRR, u prvom redu, podrazumijeva kreiranje pravnog (usvajanje Zakona o regionalnom razvoju i prate ihpropisa) i institucionalnog (ja anje Sektora za razvoj u okviru Ministarstva ekonomije) okvira. Nakon toga, aktivnostie biti usmjerene na dalji razvoj i primjenu predloženih alata (RR standard, izrada strateških planova razvoja kroz

tehni ku podršku JLS, te dizajn i razvoj elektronske baze razvojnih projekata). Paralelno, ministarstvo nadležno zaregionalni razvoj e inicirati analizu konkurentnosti najvažnijih sektora u crnogorskoj privredi (s aspekta njihovogdoprinosa stvaranju bruto doma eg proizvoda), izradu regionalne mape klastera i plan razvoja klastera u sektorima iregionima za koje se utvrdi da imaju najve i razvojni potencijal. Ova aktivnost ima za cilj definisanje prijedloga projekatakoji e se onda ciljno finansirati.

Kada je u pitanju finansiranje razvojnih projekata, pored IPA fondova, do ulaska u Evropsku uniju, osnovni izvorfinansiranja bi e državni budžet i budžeti jedinica lokalne samouprave. U trenutku donošenja Strategije, u 2010.godini, nisu planirana dodatna sredstva za finansiranje razvojnih projekata iz državnog budžeta, ve e se upotreba dosada raspoloživih i planiranih sredstva bolje koordinirati i usmjeravati, kako bi krajnji efekti bili bolji. Sva nadležnaministarstva i druge institucije javne uprave na nacionalnom nivou, sprovodi e planirane projektne aktivnosti u skladu sasmjernicama iz Strategije, i o tome informisati nadležno ministarstvo za regionalni razvoj. Tek od 2011. godine, pousvajanju Zakona o regionalnom razvoju i prate ih uredbi i propisa, mogu e je planirati dodatna sredstva za finansiranjerazvojnih projekata.

Trenutno, pored zna ajnih aktivnosti Direkcije javnih radova i Direkcije za saobra aj koje se odnose na unapre enjelokalne putne infrastrukture, domova kulture, zdravstvenih ustanova i sl (preko 100 projekata), u fazi pripreme irealizacije su više od petnaest projekata od regionalnog zna aja u oblasti:- Vodosnabdijevanja,- Izgradnje postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda, i kanalizacionih mreža,- Izgradnje regionalnih sanitarnih deponija, i- Putne infrastrukture,ukupne vrijednosti preko 360 miliona EUR, a koji se finansiraju iz kapitalnog budžeta, kredita me unarodnih razvojnihinstitucija (EBRD, EIB, Svjetska bankaKfW), IPA i IPF-MW programa, opštinskih budžeta i donacija (za više detaljavidjeti Annex 4).

Realizacija navedenih projekata u funkciji je ravnomjernijeg regionalnog razvoja Crne Gore, prije svega kroz izgradnjuosnovne i poslovne infrastrukture, te zaštitu životne sredine i održivo koriš enje raspoloživih resursa.Projektom pod nazivom Land Administration Managment (LAMP) koji realizuje Ministarstvo ure enja prostora i zaštiteživotne sredine uz kreditnu i tehni ku podršku Svjetske banke, finansira se izrada prostorno urbanisti kih planova(PUP) u opštinama koje imaju ograni ene finansijske i ljudske resurse. Opštine koje je Ministarstvo ure enja prostora izaštite životne sredine opredijelilo kao korisnike sredstava za izradu PUP-ova su: Danilovgrad, Cetinje, Bijelo Polje,Plav, Kolašin, Šavnik, i potencijalno Nikši . Za opštine Andrijevicu i Pljevlja obezbije en je nastavak pla anja izradePUP-a, obzirom da su ove opštine ve zapo ele sa izradom PUP-a prije nego je Projekat postao efektivan, a unemogu nosti su da finansijski isprate završetak plana.

Važno je napomenuti i da su usvojene izmjene Zakona o finansiranju lokalne samouprave i Zakona o porezu nanepokretnosti, sa ciljem ja anja fiskalnih kapaciteta jedinica lokalne samouprave. Kada su u pitanju izmjene Zakona ofinansiranju lokalne samouprave, o ekivani neto efekat na prihode lokalnih samouprava iznosi oko 12,5 miliona €, a bi eostvaren kroz:- Ukidanje nekoliko poreskih oblika koji imaju neznatno u eš e u prihodima opština (ukupno 5,5 miliona€ i to firmarina, porez na potrošnju i porez na igre na sre u),- Pove anje procenta ustupljenih prihoda po osnovu poreza na dohodak fizi kih lica sa 10% na 11%, iza Podgoricu i Cetinje sa 15% na 16%,

47

- Pove ano u eš e u prihodima po osnovu poreza na promet nepokretnosti (80%) i koncesija naprirodno bogatstvo (70%), osim koncesija na šume (u eš e 50%). Predvidjeno je ustupanje i 20% koncesija od morskogdobra sa primjenom od 1.1.2012. godine.- Uvo enje novog izvora za Egalizacioni fond: 100% prihoda od poreza na upotrebu putni kih vozila,plovnih objekata i letilica, i 40% koncesija od igara na sre u.

Dodatno, jedinice lokalne samouprave e biti u mogu nosti da sredstva iz uslovnih dotacija koriste za kofinansiranjedonatorskih projekata.

Izmjene Zakona o porezu na nepokretnosti ima e o ekivani neto efekat (prema konzervativnom pristupu) u iznosu odoko 8 miliona €, na nivou svih opština, a podrazumijevaju pove anje stope od 0,10 do 1% i proširenje poreske baze.

Tako e, u toku je projekat finansijskog restrukturiranja jedinica lokalne samouprave koji podrazumijeva ugovorniodnos sa JLS na dobrovoljnoj osnovi, a odnosi se na reprogram dugova uz stroge mjere fiskalne discipline koje e bitidefinisane ugovorom, i podršku u rješavanju tehnoloških viškova uz participacije Vlade u fiksnom iznosu, kao i podrška uobezbje ivanju finansijskih sredstava za rješavanje pitanja tehnoloških viškova.

U dijelu podrške razvoju preduzetništva i malih i srednjih preduze a, Investiciono-razvojni fond je u raspisao javnikonkurs u cilju obezbje ivanja povoljnih finansijskih sredstava za realizaciju investicija, stimulisanja kreditnih aktivnosti ifinansiranja obrtnih sredstava. Predvi ena sredstva su namijenjena preduzetnicima, malim i srednjim preduze ima,poljoprivrednim proizvo ima, lokalnim upravama i javnim preduze ima.36 Finansijske mjere podrške su podijeljene u triprograma: kreditne linije posredstvom i uz garancije poslovnih banaka; direktni kreditni aranžmani i finansiranjeinfrastrukturnih i ekoloških projekata. Maksimalan iznos sredstava za prva dva kreditna programa se kre u do 200,000€,dok je za finansiranje infrastrukturnih i ekoloških projekata predvi en iznos do 750,000€. Investiciono-razvojni fondfinansira do 50% ukupne predra unske vrijednosti investicije. U odobrenim kreditnim sredstvima u eš e Fonda se možekretati do 70%, a ostatak finansira banka u skladu sa svojom poslovnom politikom. Planom rada za 2010. godinu,definisan je finansijski potencijal za obavljanje finansijske podrške u iznosu od 17 mil €37, od ega je 12 mil € predvi enoza kreditiranje i 5 mil € za garantni potencijal.

Ukupna sredstva za razvoj poljoprivrede i sela u 2010. godini iznose 26,75 mil € iju strukturu ine: Agrobudžet 18,67mil€, realizacija popisa u poljoprivredi 1,4 mil€, programi vodoprivrede 1,18 mil€ i sredstva donatora 5,5 mil€. U odnosuna 2009. godinu (16,79 mil €) sredstva predvi ena Agrobudžetom za 2010. iznose 18,67 mil € i ve a su za 11,2%.38

Sredstva iz Agrobudžeta su namijenjena za realizaciju specifi nih programa u okviru sljede ih mjera podrške:- Tržišno-cjenovna politika: 9 programa u iznosu od 5,08 mil €;- Politika ruralnog razvoja: 16 programa u iznosu od 4,74 mil €;- Opšte usluge i servisi u poljoprivredi: 8 programa u iznosu od 3,90 mil €;- Socijalni transferi seoskom stanovništvu: 1 program u iznosu od 2,92 mil €;- Tehni ka podrška: 1 program u iznosu od 0,87 mil €- Ribarstvo: 3 programa u iznosu od 1,12 mil €.

Od po etka 2008. godine, Crna Gora ima pristup novom programu pomo i - Instrumentu za pretpristupnu pomo(IPA - Instrument for PreAccession Assistance) koji predstavlja objedinjeni nastavak dosadašnjih programa (CARDS,PHARE, ISPA i SAPARD) namijenjenih državama koje su kandidati i potencijalni kandidati za lanstvo u EU. Drugakomponenta IPA-e namijenjena je regionalnoj i prekograni noj saradnji i dostupna jedinicama lokalne samouprave, a utoku su aktivnosti za koriš enje IPA komponenti III, IV i V, od kojih se IPA III komponenta odnosi na regionalni razvoj(više detalja u odjeljku 2.4.3).Grant šema za razvoj opština za male infrastrukturne projekte: Delegacija Evropske komisije u Crnoj Gori objavila jepoziv za male infrastrukturne projekte za 15 opština korisnica Egalizacionog fonda u 2009. godine, koji e se finansiratiiz sredstava IPA 2008 i IPA 2010. Ukupna suma raspoloživa u ovom pozivu za podnošenje projekata je 5.500.000€, arok za dostavljanje aplikacija je 4. oktobar 2010.godine.

36 Finansijske mjere podrške se ne mogu odnositi na sljede e djelatnosti: trgovina, igre na sre u, prometduvana, ugostiteljske usluge (izuzev restorana) i izgradnju stambeno-poslovnih prostora namijenjenih tržištu.37 Predvi eno je da se 70% projekata realizuje u manje razvijenim opštinama.38 Planom upotrebe sredstava za podsticanje razvoja poljoprivrede i ribarstva u 2009. godini bila supredvi ena sredstva u iznosu od 19,75 mil €, ali je rebalansom budžeta i za potrebe popisa u poljoprivrediovaj iznos smanjen na 16,79 mil €.

48

Po dobijanju statusa zemlje lanice, Crna Gora e mo i da koristi fondove Evropske unije. Tu se, prije svega, misli naEvropski fond za regionalni razvoj, Evropski socijalni fond i Kohezijski fond. Pored toga, Crna Gora e imatipristup Evropskom poljoprivrednom fondu za ruralni razvoj i Evropski fond za ribarstvo, kao i itavom nizu drugihprograma EU. Do tada, Crnoj Gori su na raspolaganju sredstva iz IPA fondova koji, u isto vrijeme, predstavljaju odli nupriliku za sticanje neophodnog iskustva za kasnije upravljanje ve im projektima.

Samo lanstvo u EU pove ava mogu nost pristupa sredstvima, ali ne garantuje i njihovo dobijanje, s obzirom da sukriterijumi za koriš enje sredstava izuzetno zahtjevni. Nacionalna tijela zadužena za sprovo enje operativnih programa,kao i sami nosioci projekata, mora e da razviju potrebne kapacitete za kvalitetnu pripremu i sprovo enje razvojnihprograma i projekata. U prvom redu, izuzetno je važno da su definisani razvojni prioriteti u skladu sa osnovnimprioritetima Evropske unije, odnosno da se samim itanjem razvojnih prioriteta mogu prepoznati evropski fondovi iz kojihbi se isti potencijalno finansirali.

U praksi, još uvijek ne postoji dovoljan broj razra enih projekata sa kojima bi se moglo aplicirati za sredstva EU, kao nipotrebna dokumentacija koja bi pratila te projekte. U toku je nekoliko projekata sa ciljem ja anja administrativnihkapaciteta nacionalnih i jedinica lokalne samouprave kako bi bili sposobniji da tehni ki pripreme projekte za EUfinansiranje, a kasnije i da budu u mogu nosti da iste realizuju. Imaju i u vidu navedeno, Ministarstvo ekonomije e, usaradnji sa drugim tijelima, prije svega Ministarstvom za evropske intgracije i Ministarstvom finansija, kao i u saradnji saZajednicom opština i me unarodnim projektima koji se sprovode u dijelu ja anja administrativnih kapaciteta JLS,nastojati da pomogne, kroz tehni ku pomo , u pripremi i sprovo enju projekata, pripremi projektne dokumentacije i daobezbijedi drugu vrstu pomo i kako bi nosioci regionalnog razvoja na lokalnom nivou bili u mogu nosti da iskoriste štoviše sredstava iz EU fondova.

5. INSTITUCIONALNI OKVIR

Kvalitetna i efektivna realizacija Strategije regionalnog razvoja podrazumijeva i definisanje odgovornosti i mehanizamaza samu njenu realizaciju. Analiza iskustava zemalja u regionu (npr. Hrvatske, Slovenije, Bugarske, Rumunije) u dijeluinstitucija koje su uklju ene u upravljanje politikom regionalnog razvoja, najbolje ukazuje na zna aj ove politike zasveukupni razvoj zemlje. Pored nadležnog ministarstva koje naj eš e daje smjernice za politiku regionalnog razvoja,formiraju se regionalno razvojne agencije na nivoima statisti kih regija, razne partnerske strukture i sl. kako bi seosiguralo da problematika regionalnog razvoja dobije potrebnu pažnju. Naravno, predloženi institucionalni okvirograni en je mogu nostima finansiranja istog. Imaju i to u vidu, Strategija regionalnog razvoja Crne Gore predlažeinstitucionalni okvir koji ne podrazumijeva (u ovom trenutku) osnivanje novih institucija, zasnovan na principimatransparentnosti, stru nosti, ali i partnerstva i saradnje, te prilago en teritorijalnoj organizaciji zemlje. Institucionalni okvire biti precizno definisan Zakonom o regionalnom razvoju.

Nosioci politike regionalnog razvoja zaduženi za planiranje i sprovo enje regionalne razvojne politike nalaze sekako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou. Jedino snažno partnerstvo i saradnja izme u ova dva nivoaosigurava da se razvojni potencijali cjlokupne zemlje iskoriste u najve oj mogu oj mjeri. Na nacionalnom nivou jeodgovornost za viziju razvoja i aktivno vo enje u ostvarivanju ciljeva regionalnog razvoja, dok prepoznavanje ulogejedinica lokalnih samouprava omogu ava da JLS mogu samostalno usmjeravati svoj razvoj prema ostvarenju sopstvenihspecifi nih, ali i sveukupnih ciljeva razvojne politike Crne Gore.

Analiza postoje ih mjera koje doprinose politici regionalnog razvoja pokazuje da veliki broj institucija javne uprave imaaktivnosti, projekte i programe koji su u funkciji podrške regionalnog razvoja. Upravljanje regionalnim razvojemzahtijevalo bi temeljnu analizu postoje eg sistema, osnivanje nove institucije (ili više njih), koja bi preuzela postoje eprograme i projekte regionalnog razvoja i vodila ih iz jednog centra. Ovakav pristup, iako u kona nom daje boljerazultate, zahtijeva dodatna finansijska sredstva, novo zapošljavanje u administraciji, preuzimanje pojedinih aktivnosti odpostoje ih institucija i eventualno narušavanje postoje ih odnosa me u tim institucijama. Tako e zahtijeva i viševremena za postavljanje sistema. To su razlozi zbog kojih se Strategijom promoviše koncept koordinacije politikomreginalnog razvoja koji, u isto vrijeme, prati i minimalna institucionalna infrastruktura za realizaciju zacrtanih ciljeva.

5.1 Ministarstvo nadležno za regionalni razvoj

Ministarstvo ekonomije je tijelo na nacionalnom nivou odgovorno za koordiniranje politikom regionalnog razvoja uCrnoj Gori. Uz konsultacije sa ostalim relevantnim partnerima, Ministarstvo ekonomije (u daljem tekstu Ministarstvo)

49

priprema Strategiju regionalnog razvoja Crne Gore i u estvuje u izradi ostalih razvojnih programa na nacionalnom nivou.Tako e, Ministarstvo daje mišljenje o razvojnim projektima.

Ministarstvo je nadležno za sprovo enje i pra enje realizacije Strategije, o emu na godišnjem nivou, putem izvještaja,informiše Vladu Crne Gore, sa posebnim osvrtom na pripremu i realizaciju razvojnih projekata te stanje i dinamikuregionalnih razlika po pojedinim podru jima. Radi efikasnijeg planiranja i pra enja realizacije Strategije, Ministarstvokoristi odre ene alate i to:- RR standard, specijalizovanu web platformu za redovno prikupljanje podataka od jedinica lokalne samouprave,- Indeks razvijenosti, posebno razvijenu metodologiju za što objektivnije pra enje nivoa razvijenosti jedinicalokalne samouprave,- Elektronsku bazu podataka razvojnih projekata po principu “odozdo prema gore” što zna i da su nosiocirazvoja na lokalnom nivou, kao i nosioci razvoja na nacionalnom nivou dužni da, prema prethodno definisanom obrascu,vrše upis prijedloga razvojnih projekata, kao i podataka o statusu realizacije istih.

5.2 Ostale institucije državne uprave

Ostale institucije državne uprave uklju uju i nadležna ministarstva, direkcije, Investiciono-razvojni fond i dr. obavezujuse da dio sredstava iz svojih programa osiguraju za one jedinice lokalne samouprave koje imaju indeks razvijenostiispod nacionalnog prosjeka, uz obavezno utvr ivanje kriterijuma i uslova za takve programe koji e dati prednost manjerazvijenim JLS. Tako e, prilikom izrade razvoja programa iz svoje nadležnosti, ove institucije moraju uzeti u obzirrazvojne prioritete regiona kako su definisani u Strategiji. Tako e, s obzirom da su nosioci razvojnih projekata, obaveznisu da svoje projekte registruju u elektronskoj bazi podataka kod nadležnog Ministarstva.

Ostale institucije državne uprave su u obavezi da pripremaju i Ministarstvu nadležnom za regionalni razvoj dostavljajugodišnji izvještaj o efektima programa i projekata koje su realizovali u svojoj nadležnosti, a koji su od zna aja zaregionalni razvoj.

5.3 Partnerski savjet za regionalni razvoj

Partnerski savjet za regionalni razvoj je savjetodavno tijelo koje podrazumijeva proširivanje postoje eg Savjeta zaizradu Strategije regionalnog razvoja39, na na in da okuplja predstavnike:- Ministarstava ije su nadležnosti u funkciji ostvarenja politike regionalnog razvoja40 (po jedan predstavnik),- Agencije za promociju stranih investicija (jedan predstavnik),- Jedinica lokalne samouprave i to: 3 predstavnika JLS iz kontinentalnog regiona, 2 predstavnika JLS iz južnogregiona na rotiraju oj osnovi u mandatu od godinu dana, i predstavnika Glavnog grada Podgorice, kao stalnog lana,- Poslovne zajednice (dva predstavnika),- Nevladinih organizacija (jedan predstavnik iz oblasti zaštite životne sredine),- Kancelarije za održivi razvoj (jedan predstavnik),- Akademije (2 predstavnika).

Administrativne i stru ne poslove za potrebe rada Partnerskog savjeta za regionalni razvoj obavlja Sektor za razvojMinistarstva ekonomije. Koordiniraju i alate koje ima na raspolaganju, Sektor za razvoj Ministarstva ekonomije predlažePartnerskom savjetu projekte koje treba finansirati, na osnovu objektivnog pristupa podacima dostupnim u elektronskojbazi razvojnih projekata. Partnerski savjet preporu uje resornim ministarstvima razvojne projekte koje treba finansirati i/ilitreba obezbijediti finansijska sredstva za njihovu realizaciju.

5.4 Nivo jedinica lokalne samouprave

Jedinice lokalne samouprave su klju ni nosioci razvoja na lokalnom nivou. U cilju efikasnije koordinacije i ostvarenjapolitike regionalnog razvoja, jedinice lokalne samouprave:- Donose svoje strateške planove razvoja, i druga dokumenta u skladu sa Zakonom, i u skladu sa razvojnimprioritetima prepoznatim u SRR,

39 Formiran odlukom Vlade 22.04.2010. godine.40 Ta ministarstva su ve zastupljena u Savjetu za izradu Strategije regionalnog razvoja.

50

- Prepoznaju potrebe lokalne zajednice i reflektuju ih kroz indikativnu listu projekata,- Promovišu zajedni ke razvojne projekte u saradnji sa drugim (susjednim) JLS,- Upisuju svoje projekte u elektronsku bazu podataka, a putem RR standarda informišu o napretku u sprovo enjuprojekata,- estvuju u radu Partnerskog savjeta za regionalni razvoj.

Regionalne razvojne agencijeU Crnoj Gori postoje i dvije regionalne razvojne agencije i to: FORS Montenegro (Fondacija za razvoj sjevera), nastalana inicijativu CHF International koji je u sjevernom dijelu Crne Gore implementirao projekte USAID-a, u saradnji saopštinama iz ovog regiona. Druga regionalna razvojna agencija je Regionalna razvojna agencija za Bjelasicu, Komove iProkletije, osnovana uz podršku Austrijske razvojne agencije (engl. Austrian Development Agency - ADA), koja tako eima saradnju sa opštinama iz ovog regiona. Obje agencije predstavljaju važne kapacitete koji se mogu koristiti zapodršku strateškom planiranju jedinica lokalne samouprave, prepoznavanje prioriteta, te definisanje i realizacijurazvojnih projekata na podru ju njihovog djelovanja.

5.5 Pra enje realizacije SRR

Kako je ve navedeno, ministarstvo nadležno za regionalni razvoj izvještava Vladu Crne Gore kroz godišnje izvještaje orezultatima realizacije SRR. U tu svrhu, Ministarstvo koristi RR standard i elektronsku bazu razvojnih projekata. Podatkeu RR standard upisuju jedinice lokalne samouprave u definisanim periodima, najmanje jednom godišnje, dok podatke uelektronsku bazu razvojnih projekata, prema unaprijed odre enom obrascu, unose svi nosioci razvojnih projekata, uzobavezu ažuriranja statusa svakog projekta. Kroz ovu bazu, prati e se inicijative sa svih nivoa, a odluka o finansiranjuvrši e se na osnovu kvaliteta i stepena pripremljenosti projekata. Projekti koji tangiraju manje razvijena podru ja e imatiprednost, uz uslov da su pripremljeni, da su kvalitetni i da su efekti njihove realizacije na razvojne, socijalne i ekonomskekategorije pozitivni41.Kako je ve navedeno, ostale institucije državne uprave informisa e ministarstvo nadležno za regionalni razvoj oefektima na regionalni razvoj programa, projekata i aktivnosti koje realizacuju tokom godine.

5.6 Informisanje

Ministarstvo nadležno za regionalni razvoj ima obavezu da promoviše politiku i ciljeve politike reginalnog razvoja kakokod gra ana, tako i kod sadašnjih i potencijalnih nosilaca razvojnih projekata.

6. PRAVNI OKVIR

Prema konceptu koji zagovara ovaj dokument, sprovo enje politike regionalnog razvoja Crne Gore ne podrazumijevaosnivanje novih institucija.

6.1 Postoje a pravna osnova regionalnog razvoja u Crnoj Gori

Cjelokupna materija regionalnog razvoja u Crnoj Gori nije sistemski ure ena opštim propisom kojim bi se izgradioodgovaraju i sistem planiranja i upravljanja, odnosno koordiniranja politikom regionalnog razvoja ve su razli ita pitanjapolitike regionalnog razvoja ure ena u nekoliko posebnih zakona.

Klju ni dokument za politiku ravnomjernog regionalnog razvoja u Crnoj Gori je Prostorni plan, koji je za period do2020. godine, usvojila Skupština Crne Gore u martu 2008. godine. Pravni akti kojima su na direktan ili indirektan na inure ena pojedina pitanja koja se odnose na sprovo enje politike regionalnog razvoja su:- Ustav Crne Gore (Sl. list CG, br. 001/07);- Prostorni plan Crne Gore do 2020.godine (Sl. list CG, br. 24/08 od 8.4.2008.);

41 Cijeli proces kreiranja elektronske baze podataka, te obrazac za prijavu razvojnog projekta, bi e definisani odgovaraju im pravilnikom.

51

- Zakon o podjeli Socijalisti ke Republike Crne Gore na opštine - (17/65, 17/65, 6/70.) i (10/60, 6/65, 45/90) (upripremi je novi Zakon o teritorijalnoj organizaciji Crne Gore); Zakon o naseljima - (Sl. list RCG 29/90, 29/90, 27/94,27/94)- Zakon o potvr ivanju Evropske Povelje o lokalnoj samoupravi (Sl. list CG, Me unarodni ugovori – broj 5/08)- Zakonom o lokalnoj samoupravi (Sl. list RCG 42/03, 28/04, 75/05, 13/06, i Sl. CG br. 88/09) Zakon ofinansiranju lokalne samouprave (Sl. list RCG, br. 42/03 i 44/03; Sl. list CG, br. 5/08 i 51/08)- Zakon o Glavnom gradu (Sl. list RCG, br. 65/05 i 088/09);- Zakon o Prijestonici (Sl. list CG, br. 47/08 i 088/09);- Zakon o budžetu (Sl. list RCG 40/01, 44/01, 28/04, 71/05 i Sl. list CG, br. 12/07, 73/08 i 53/09.);- Zakon o porezu na dobit pravnih lica (Sl. list RCG, br. 65/01, 12/02, 80/04, Sl.list CG,br. 40/08 i 86/09);- Zakon o porezu na dohodak fizi kih lica (Sl. list RCG, 65/01, 12702, 37/04, 29/05, 78/06, Sl.list CG, br. 04/07 i86/09); Zakon o porezu na promet nepokretnosti (Sl. List RCG 69/03. i Sl. list CG, br. 17/07) ;- Zakon o koncesijama (Sl. list CG, 08/09);- Zakon o ure enju prostora i izgradnji objekata (Sl. list CG, br. 51/08);- Zakon o životnoj sredini (Sl. list CG 48/08)- Zakon o zaštiti prirode (Sl. list CG 51/08 i 21/09)- Zakon o vodama (Sl. list RCG 27/07)- Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju (Sl. list CG 56/09).- Zakon o energetici - (039/03-1. i Sl. list CG, br. 053/09-14.)- Zakon o energetskoj efikasnosti iz aprila 2010. godine- Zakon o šumama (Sl. list RCG 55/00)- Zakon o upravljanju otpadom (Sl. list RCG 80/05 i Sl.list CG 73/08).- Zakon o kontroli državne pomoci - (Sl. List CG 74/09)- Zakon o državnoj imovini (Sl. List CG 21/09)- Zakon o proglašenju Zakona o ratifikaciji Okvirnog sporazuma izmedju Vlade Crne Gore i Komisije Evropskihzajednica o pravilima za saradnju koja se odnose na finansijsku pomo EZ Crnoj Gori u okviru sprovodjenja instrumentapretpristupne pomo i (IPA) - (Sl. list CG 01/08).Na osnovu navedenog, može se zaklju iti da u Crnoj Gori trenutno postoji fragmentiranost i nepotpunost pravnihpropisa koji ure uju specifi na pitanja regionalnog razvoja i razvoja uopšte, kao i da ne postoji vizija u pogleduplaniranja i upravljanja, odnosno koordiniranja razvoja. U procesu pristupanja Evropskoj uniji, zna ajna sredstva su naraspolaganju za finansiranje regionalnog razvoja kao jednog od važnih elemenata ukupne razvoje politike, pa jepotrebno izgraditi adekvatnu strukturu i osnažiti sveukupni kapacitet javne uprave kako bi se pripremili za efikasnokoriš enje sredstava pretpristupnih i strukturnih fondova.

6.2 Komparativna iskustva pravnog ure enja regionalnog razvoja

Ve ina zemalja ima poseban zakon kojim ure uju sistem upravljanja regionalnim razvojem, a me u njima se nalaze i:Ma arska (ima zakon o regionalnom razvoju od 1994.), Slovenija (1999.), Poljska (2000.), Letonija (2000.), Latvija(2001.) Slova ka (2001.), eška, Estonija, itd. Zemlje poput Rumunije i Bugarske su svoje zakone o regionalnomrazvoju usvojile ak deset godina prije zvani nog prijema u lanstvo, što im je omogu ilo da izgrade potrebne strukture isteknu iskustvo u planiranju i upravljanju razvojem.

Analizom regionalnog zakonodavstva Finske, Slovenije, Letonije, Bugarske, Rumunije i Hrvatske mogu seizvesti slede i zaklju ci:- Sve navedene zemlje imaju pravne propise koji ure uju upravljanje regionalnim razvojem;- U dijelu regionalne politike, po pravilu, ne postoji samo jedan propis, ve niz dokumenata koji ine pravni okvirza regionalni razvoj;- Analizirani zakoni imaju sli nu strukturu i podru ja koja ure uju u svojim odredbama;- Svi zakoni ure uju ciljeve i viziju regionalne politike, a neki od njih ekplicitno navode na ela regionalnograzvoja. U drugim su zakonima ta na ela implicitno ugra ena u njihove odredbe;- Svi zakoni ure uju dva osnovna nivoa regionalne politike (nacionalni i regionalni) i odgovaraju a institucionalnarješenja na tim nivoima;- Svi zakoni primjenjuju na elo programiranja ure uju i razvojne dokumente na nacionalnom i regionalnomnivou, pristupaju i pitanjima programiranja sa višegodišnjeg, strateškog odredišta;- Svi zakoni isti u razli ite izvore finansiranja regionalnog razvoja. Neke tranzicione zemlje su se unaprijedpripremile za strukturne fondove prije ulaska u EU (npr. Letonija, Rumunija, Bugarska).

52

- U nekim zemljama nalazimo specifi nosti kao što su planske/razvojne regije (Letonija, Rumunija) kojeomogu avaju planiranje na ve em teritorijalnom podru ju od postoje ih jedinica administrativno-teritorijalne podjele.Dakle, svrha zakona o regionalnom razvoju u svakoj od pojedina no analiziranih zemalja je ugra ivanje osnovnihprincipa regionalnog razvoja Evropske unije u nacionalno zakonodavstvo i priprema pojedinih zemalja za efikasnoupravljanje sredstvima pretpristupnih i strukturnih fondova. To je naro ito slu aj sa zemljama Sradnje i Isto ne Evrope,koje su prošle tranziciju. Upravljanje strukturnim fondovima EU rukovodi se posebnim na elima za upravljanje tihfondova koje zemlje kandidati nastoje da ispoštuju u svojim nacionalnim zakonodavstvima.

6.3 Osnovna pitanja koja treba da uredi Zakon o regionalnom razvoju

Zakonom treba urediti nekoliko vrlo zna ajnih pitanja:Urediti osnovne ciljeve i na ela regionalnog razvoja. U osnovna na ela regionalne razvojne politike spadaju:

a) Solidarnost i usmjerenost - posebno podsticanje razvoja manje razvijenih podru ja zasniva se na uzajamnojsolidarnosti svih gra ana, a posebno se usmjerava na dodatno podsticanje razvoja podru ja koja znatno zaostaju zanacionalnim prosjekom.b) Jednake mogu nosti - politika regionalnog razvoja zasniva se na potrebi stvaranja životnih uslova u kojima e svakoimati jednake mogu nosti za razvoj sopstvenih potencijala, bez obzira na mjesto stanovanja i druge povezanekarakteristike.c) Partnerstvo i saradnja - politika regionalnog razvoja zasniva se na partnerstvu i saradnji izme u javnog, privatnog icivilnog sektora pod kojom se podrazumijeva saradnja izme u tijela državne uprave, jedinica lokalne samouprave,privrednih subjekata, nau ne zajednice, socijalnih partnera i organizacija civilnog društva.d) Strateško planiranje - strateško planiranje regionalnog razvoja ostvaruje se donošenjem i sprovo enjemvišegodišnjih planskih dokumenata.e) Udruživanje finansijskih sredstava - finansiranje regionalnog razvoja obezbje uje se udruživanjem sredstava izrazli itih izvora namijenjenih pripremi, izradi i sprovo enju planskih dokumenata i razvojnih projekata kojima se postižetrajan i mjerljiv efekat na razvoj.f) Pra enje i vrjednovanje - sprovo enje politike regionalnog razvoja sistematski se prati i vrjednuje radi pove avanjadjelotvornosti, efikasnosti i uticaja na regionalni razvoj.g) Održivost - politika regionalnog razvoja doprinosi skladnom i uravnoteženom razvoju koji obezbje uje zaštitu i

uvanje životne sredine i raznolikosti kulturnog bogatstva kao i socijalnu jednakost.h) Lokalna autonomija - politika regionalnog razvoja sprovodi se u skladu s autonomijom jedinica lokalne i samoupravezagarantovanim pravnim poretkom.

Uvesti praksu partnerstva kao osnovne metode rada u oblikovanju regionalne razvojne politike.Uvesti jedinstveni model ocjenjivanja i razvrstavanja lokalne samouprave prema stepenu razvijenosti kao i

jedinstveni sistem kriterijuma za izdvajanja manje razvijenih podru ja.Odrediti osnovne planske dokumente putem kojih se programira regionalni razvoj.Odrediti tijela nadležna za koordiniranje regionalnog razvoja, te ukupni institucionalni okvir za isto.Odrediti ulogu i odgovornost nosioca regionalne razvojne politike na nivou države.Odrediti ulogu i odgovornost jedinica lokalne samouprave u koncipiranju i vo enju regionalne razvojne politike.

S obzirom na ranije prezentovan sadašnji pravni okvir u Crnoj Gori, usvajanjem Zakona o regionalnom razvoju postaviobi se pravni osnov za koordiniranje politikom regionalnog razvoja u Crnoj Gori.U Crnoj Gori, Ministarstvo za ekonomiju je nosilac politike regionalnog razvoja. U pripremi i sprovo enju politikeregionalnog razvoja u estvuju i druga tijela državne uprave koja svojim djelovanjem doprinose ostvarivanju ciljevapolitike regionalnog razvoja

Zaklju akIz prethodno navedenog da se uo iti da je postoje e zakonodavstvo na podru ju regionalnog razvoja neuskla eno inedovoljno me usobno povezano. To proizlazi iz injenice nepostojanja jasno razra ene regionalne politike koja bipredstavljala kvalitetan osnov za donošenje zakona.Prvo je donošenje okvirnog Zakona o regionalnom razvoju i uskla ivanje postoje ih propisa koji ure uju oblastregionalnog razvoja. Donošenjem Zakona o regionalnom razvoju ne zna i da bi automatski došlo do poboljšanja iravnomjernijeg razvoja, ali bi isti predstavljao snažan mehanizam za sprovo enje regionalne razvojne politike. Zakon oregionalnom razvoju bio bi fiskalno neutralan. Drugo, ostaviti postoje e stanje u pogledu pravnog okvira unutar kojeg sekoncipira i sprovodi politika regionalnog razvoja ali uz neophodne amandmane kako bi se zakonski uokvirio konceptpolitke regionalnog razvoja. Amandamni bi mogli biti izvršeni na slede a zakonska rješenja: Zakon o teritorijalnojorganizaciji, Zakon o lokalnoj samoupravi i Zakon o finansiranju lokalne samouprave.

7. PRIJEDLOG DALJIH AKTIVNOSTI

U cilju realizacije predložene Strategije regionalnog razvoja, neophodno je oja ati Sektor za razvoj u Ministarstvuekonomije42. Tek po formiranju tima u okviru Sektora za razvoj nadležnog Ministarstva, mogu e je pripremiti akcioni plankoji e konkretizovati aktivnosti za realizaciju SRR. Akcioni plan treba da bude pripremljen u roku od najviše 30 dana odtrenutka osposobljavanja Sektora za razvoj, a tabela koja slijedi sadrži indikativnu listu aktivnosti koje treba da pratesprovo enje SRR:

AktivnostOsnaživanje Sektora za razvoj u okviru Ministarstva ekonomije kako bi se obezbijedili potrebni stru ni kadrovi zasprovo enje SRRIzrada Zakona o regionalnom razvoju, kojim e se utvrditi osnovne politike regionalnog razvoja i metodologija za utvr ivanjestepena razvijenosti regiona i jedinica lokalne samoupravePriprema i usvajanje podzakonskih akata (uredbi i pravilinka) koji omogu avaju primjenu SRR i Zakona o regionalnomrazvoju, uklju uju i:- Uredbu o indeksu razvijenosti JLS;- Uredbu o koriš enju RR standarda;- Pravilnik za kreiranje i upotrebu elektronske baze razvojnih projekata i u tom kontekstu obaveze nosilaca razvoja i razvojnihprojekata kada je u pitanju koriš enje baze;- Pravilnik sa metodologijom za izradu Strateškog plana razvoja za JLS, rokove za izradu SPR i obaveznu uskla enost sarazvojnim prioritetima iz SRR i sektorskim strategijama;- Odluku o formiranju savjetodavnog tijela Partnerskog savjeta za regionalni razvoj, nadležnosti i lanstvoIzra unavanje indeksa konkurentnosti JLS i regiona kojima pripadajuIzrada Strateških planova razvoja JLS (uskla ivanje onih koji su ve pripremljeni) u skladu sa datom metodologijom, razvojnimprioritetima i u datom rokuDizajn i izrada elektronske baze razvojnih projekataStudija o tipovima regija: definisanje sektora sa potencijalom za razvoj (sektori sa najve im u eš em u BDP), prioriteti i mjereza njihovu dodatnu valorizacijuPovezivanje sa nau no-istraživa kom zajednicom: istraživanje i razvojIzrada regionalne mape klasteraPlan razvoja klastera, na osnovu ega se prave prijedlozi projekata i finansiraju se ciljanoKontinuirana podrška razvoju kapaciteta JLS kroz projekte me unarodne pomo i i sistematsko djelovanje na ja anjuljudskih resursa (za integralno planiranje i upravljanje prostorom i resursima, uklju uju i unapre enje prostonoplanske dokumentacije, strateške procjene uticaja)Obuke (priprema za sve komponente IPA, uklju uju i i period poslije 2013. godine kada o njemu budu dostupne informacije),širenje i razmjena informacija; specijalizacija osobljaPodrška opštinama koje zaostaju u razvoju da pripremaju novu prostorno plansku dokumentaciju uz integrisanje zahtjevaodrživostiJa anje kapaciteta inspekcijskih organa; poboljšanje saradnje i koordinacijePrepoznavanje i komuniciranje lokalnih/ regionalnih potencijala i prioriteta u procesima definisanja nacionalno prikladnihaktivnosti za smanjenje emisija (NAMAs) i nacionalne strategije nisko karbonskog razvoja; procjena nedostaju ih tehnologija iznanja.Ja anje kapaciteta za pristup globalno raspoloživim sredstvima za smanjenje emisija i adaptaciju, posebno u opštinama kojezaostaju u razvoju ili grupama opština gdje je indeks razvijenosti ispod nacionalnog prosjekaJa anje sposobnosti za pripremu projektne dokumentacije i upravljanje svim fazama životnog ciklusa projekata komunalneinfrastruktureProglašenje novih zašti enih podru ja i unapre enje postoje ihSprovo enje Programa upravljanja obalnim podru jemProgrami i projekti za poboljšanje energetske efikasnosti; podrška optinama koje zaostaju u razvoju sa pripremom projekataUbrzavanje pripreme projekata i po etak realizacije prioritetnih regionalnih deponija i postrojenja za tretman otpadnih vodaProširenje sistema za prikupljanje otpada, uz posebnu pažnju sistemu selektivnog prikupljanjaSertifikacija za održivo upravljanje šumama; uklju enost lokalnih struktura u pripremu i donošenje planova upravljanjaUnapre enje koriš enja obnovljivih održivih izvora energije; podrška opštinama koje zaostaju u razvoju sa pripremom projekata

42 Sektor trenutno ima jednog zaposlenog (jul 2010.).

III REGIONALNA POLITIKA EVROPSKE UNIJE

1. ISTORIJSKI RAZVOJ REGIONALNE POLITIKE EU

Evropska unija danas je zajednica 27 država, u kojoj na 4,3 miliona km2 živi oko 500 miliona stanovnika (7% svjetskepopulacije koja kreira 30% svjetskog BDP) i u kojoj se službeno komunicira na 23 jezika, gdje se zajedni ke politikesprovode preko veoma razgranatog mehanizma institucija koje objedinjuje i ure uje pravna tekovina Unije (AcquisCommunautaire).

Regionalna politika EU najvažniji je instrument za postizanje kohezije izmedju država lanica i podrazumijevaprilagodjavanje novim kretanjima, zatim restrukturiranje velikih razmjera (infrastrukture, smanjivanje nezaposlenosti,podsticanje industrije i svih oblika ekonomskih djelatnosti), kako bi se poboljšala konkurentnost lokalne privrede i timeizjedna ile nejednakosti u razvoju regiona Unije43.

Razlozi nastanka regionalne politike EU:

a) opšti cilj - regionalna politika EU, kao stub zajedni kih politika Unije, osmišljena je prvenstveno radi smanjenjaprivrednih i socijalnih razlika izmedju država lanica Unije, pomaganjem regionalnog razvoja sa nadnacionalnog nivoa ikroz zajedni ki budžet i instrumente. Regionalna politika EU postala je jedna od klju nih zajedni kih politika, a pomoglaje i ja anje regionalnih politika država lanica.

b) politi ki cilj nastanka - glavni razlog postojanja regionalne politike EU je politi ke prirode, sa ciljem da se ujedna iživotni standard svih stanovnika Unije, ali isto tako da se prikaže da Unija po iva na principu solidarnosti izmežu državalanica. Ukoliko su razlike u ekonomskoj razvijenosti veoma velike, sigurno da e to odražava i na razli itost politi kih

ciljeva. Upravo je uloga regionalne politike, odnosno kohezione politike44, da stvara homogene politi ke interese, koji supreduslov za opštu ekonomsku integraciju. Regionalna politika takodje ja a duh Unije, povezuje sektorske politike i ja aEU institucije.

c) ekonomski cilj - postoje i razlozi ekonomskej prirode koji opravdavaju postojanje regionalne politike EU, a to suprvenstveno: podsticanje bržeg razvoja nedovoljno razvijenih, ja anje ekonomske saradnje, kao i potreba sprije avanjavelikih migracija koje su posljedica neravnomjernog razvoja.Ekonomski ciljevi proizilaze iz ekonomske teorije integracije i teorije rasta. Integracija tržišta doprinosi boljoj alokacijiresursa i specijalizaciji, od kojih koristi imaju svi partneri mada ne u jednakoj mjeri (klasi na trgovinska teorija i teorijacarinske unije, Viner,1950). Savremeni teoreti ari trgovine, medjutim, smatraju da e bogate države imati više koristi odintegracije. Bogato sjedište unije, u uslovima malih trgovinskih barijera, ima e više koristi od integracije nego periferija,prije svega zbog prednosti aglomeracije (Krugman, 1990). U prilog ovoj tezi su i argumenti visoke mobilnosti faktora,posebno kapitala, koncentracija kvalitetnih ljudskih resursa, kao i dostupnost tehnologije. Može se zaklju iti daintegracija tržišta dovodi do konvergencije, ali da u kratkom roku uzrokuje odre ene teško e u prilago avanjusiromašnim regionaima, ali da dugoro ne dobiti mogu biti ostvarene poboljšanjem faktora lokacije, kao što jeobrazovanje, infrastruktura i sl. Ova razmatranja su bila klju ni reper EU prilikom stvaranja i oblikovanja regionalnepolitike kakvu poznajemo danas.

Periodizacija istorijskog razvoja: Od stvaranje Evropske ekonomske zajednice (EEZ) 1958.godine, regionalna politikaje prošla kroz više faza. Prva faza je trajala od 1958. do 1975.godine i njena osnovna karakteristika bila je nedostatakozbiljnog pristupa regionalnoj politici zajednice sve do kraja ovog perioda. Glavne karakteristike druge faze (1975-1988.godine) bile su stvaranje novih instrumenata i ja anje postoje ih, kao i mali, ali konstantan rast raspoloživihfondova. Tre a faza po ela je 1989.godine i može se re i da je trajala do 1999.godine, sa izvjesnim promjenama koje suse vremenom doga ale45. Glavna karakteristika ove faze je zna ajan porast dostupnih fondova i pove anje efikasnostikoriš enih instrumenata i potrošenih sredstava. etvrta faza obuhvata finansijsku perspektivu 2000-2006. godine.Veliko, peto proširenje na Istok Evrope, uklju uju i i dva mediteranska osrva (Maltu i Kipar), dovelo je do redefinisanja

43 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str. 19.44 Uz naziv regionalna politika, naj eš e se koristi i naziv koheziona politika (Cohesion policy), a oba termina se odnose na politiku iji je ciljsolidarnost i smanjivanje razlika koje su oduvijek postojale, a produbljuju se nakon stvaranja zajedni kog tržišta, uvo enja zajedni ke valute,proširenja EU ili su nastale tokom sprovodjenja nekih drugih zajedni kih politika EU.45 Tsoukalis L, The New European Economy, Oxford University Press, 1993, str. 232-233.

55

nekih instrumenata i mehanizama same regionalne politike Unije, pa možemo govoriti o petoj fazi u razvoju regionalnepolitike EU od 2007.godine.

1.1. Prva faza (1958. – 1975.godine)

U ovom periodu nije postojala ni eksplicitna ni implicitna verzija zajedni ke regionalne politke, jer je šest zemaljaosniva a EU46 inilo relativno homogenu ekonomsku strukturu i nivo razvijenosti regiona, izuzimaju i jug Italije, što je ikonstatovano u tzv. Protokolu o Mezo ornu, dodatom Ugovoru iz Rima, kojim je osnovana EEZ (1957).

lan 2 Ugovora navodi Naime, u lanu 2 Ugovora, koji je posve en principima funkcionisanja na kojima se zasniva EEZ,navodi se da je jedan od principa „da se kroz Zajednicu unapre uje skladan, uravnotrežen i održiv razvoj ekonomije“.Smanjenje postoje ih regionalnih disproporcija, navodi se i u samoj Preambuli Ugovora. Medjutim, u Ugovoru se nerazradjuju instrumenti koji su potrebni da se postigne harmoni an razvoj. Ne postoji posebno poglavlje o regionalnojpolitici, ali se u okviru politike konkurencije i principa slobodne konkrencije, daju izuze a za manje razvijene regione(može im se dodijeliti državna pomo , ukoliko to odobri Evropska komisija).

Istovremeno, osniva se Evropska investiciona banka (EIB) sa ciljem da obezbijedi sredstva pod povoljnim uslovima zaslabije razvijene regione država lanica. Medjutim, ti odobreni iznosi su bili mnogo manji nego oni koje su dodjeljivalevlade. S obzirom da su šezdesete i sedamdesete godine bile tzv. zlatno doba zapadnoevropske ekonomije, zemlje su nanacionalnom nivou zna ajno ulagale u ujedna eni razvoj regiona, sa željom da se jednako podijele i dobiti i gubici nanivou samih država lanica.

U ovom periodu osnovana su i prva dva strukturna fonda, ali njihova uloga nije bila toliko zna ajna u po etku:a) Evropski socijalni fond (European Social Fund – ESF), osnovan 1958.godine radi finansiranja socijalne

politike EEZ. Glavni cilj: borba protiv nezaposlenosti, naro ito medju maldima i poboljšanje mobilnosti radnesnage u okviru cijele Zajednice (danas Unije).

b) Evropski fond za upravljanje i garancije u poljoprivredi (European Agriculture Guidance and GuaranteesFund – EAGGF), osnovan 1965.godine za finansiranje zajedni ke poljoprivredne politike. Cilj: da pruži podrškupoljoprivrednoj proizvodnji kroz podršku cijenama, kao i podrška strukturnom razvoju poljoprivrednog sektora.

Kona no, za ovaj period važno je ista i da su: dimani an rast životnog standarda u zapadnoj Evropi, kao i ja anjesocijalne demokratije kao dominantnog politi kog pravca, doveli do ja anja konsenzusa o zna aju eliminisanja razlikau stepenu razvijenosti odredjenih regiona, u cilju nesmetanog nastavka procesa evropske integracije47.

1.2. Druga faza (1975. – 1986.godine)

Sedamdesetih godina po inje da ja a regionalna politika Zajednice. Naftnom krizom 1973.godine završava ze “zlatnodoba” evropske ekonomije. Iste godine u EEZ ulaze Velika Britanija48, Irska i Danska (koje donose u Zajednicu nove“aspekte” regionalnih i strukturnih problema, ali i modele rješavanja). 1981. deseta lanica postaje Gr ka (drugoproširenje, izlazak EEZ na Mediteran). Nadnacionalno upravljanje postaje sve složenije, a regionalna politika dobija nazna aju i intenzitetu primjenjenih instrumenata.

46 Francuska, Italija, Zapadna Njema ka, Belgija, Luksemburg i Holandija.47 Regionalna politika Evropske unije, Vlada RS, Kancelarija za pridruživanje EU, Beograd, 2004, str. 12-13.48 Kada se Velika Britanija priklju ila zajedni kog poljoprivrednoj politici i po ela zna ajno da doprinosi budžetu EZ, javio se i veliki problem poznatkao „britansko budžetsko pitanje – Bristish Budgetary Question“. Do tada, ona je bila veliki uvoznik hrane iz svojih kolonija (kasnije zemaljaKomonvelta), pa je bila prinudjena da pla a velike uvozne dadžbine na te proizvode. Tako e, imala je mali ali relativno efikasan poljoprivrednisektor, koji je dobijao ograni enju pomo od zajedni ke poljoprivredne politike (ZPP), a nije primala ni zna ajnija sredstva kroz druge viodoveraspodjele u okviru Evropske zajednice. Tako da je vremenom, ovaj problem sve više rastao, jer je ZPP po ela predstavljati sve ve i dio budžetaZajednice, pa je VB mnogo više pla ale Zajednici, nego što je od nje dobijala, što je po etkom osamdesetih postalo neprihvatljivo za britanskuvladu, koja je ve imala budžetskih problema kod ku e. Istovremeno, najve i koristnik sredstava ZPP bila je Francuska, sa svojim velikimpoljoprivrednim kompleksom.Tako je tek 1984.godine, na samitu u Fontenblou, ovaj problem rješen. Tada su se predsjednici država, odnosno šefovi vlada država lanica EZ,dogovorili da smanje zapjedni ke poljoprivredne cijene, smanje proizvodnu kvotu za mlijeko i ne mijenjaju garantovane cijene poljoprivrednihproizvoda naredne godine, dok je godišnji budžetski povra aj bio osmišljen tako da smanji neto dobrinos VB budžetu EZ. Ove izmjene odgovaralesu britanskoj vladi i tako je okon ano“britansko budžetsko pitanje“. (Regionalna politika Evropske unije, Vlada RS, Kancelarija za pridruživanje EU,Beograd, 2004, str. 14).

56

Od 1985.godine, zbog ekonomskih i politi kih razloga, a na zahtjev Gr ke, po inju i tzv. Integrisani mediteranskiprogrami – IMP (pomo mediteranskim oblastima Francuske, juga Italije, cijelog Gr koj, da bi se podstakao razvojturizma, poljoprivrede i sektora MSP ovih regiona). ZPP je bila relativno pristrasna prema poljoprivrednim regionima nasjeverozapadu, na uštrb mediteranskih oblasti EZ, pa je dogovor oko IMP predstavljao politi ki uslov Gr ke za dalješirenje Unije, ali i kompromis kojim je Gr ka dobila oko 30% planiranih sredstava IMP. Mada su IMP bili rezultat oštrepoliti ke borbe i poga anja, kao i ostatak regionalne politike, oni su stvorili važan pomak u vodjenju regionalne politike.Najve i skok je u injen kada je odlu eno da se finansiraju srednjoro ni programi razvoj, a ne kako je do tada bio slu aj,individualni projekti, po principu “ slu aj po slu aj”. Druga novina je bila bliska saradnja IMP sa drugim instrumentimaEZ. Svaki instrument IMP je trajao od 3 do 7 godina, sa ukupnom vrijednoš u od 6,6 mlrd ekija sakupljenih iz drugihfondova (ERDF, ESF, EAGGF), sredstva EIB ili budžet EZ. IMP su istovremeno predstavljali pripremu za kvalitativnonovi pristup koriš enju instrumenata regionalne politike, dok je stvaranje zajedni kog tržišta, uz “Jedinstveni evropskiakt” iz 1986.godine, samo ubrzalo cijeli proces.

Evropski fond za regionalni razvoj (European Regional Development Fund – ERDF), osnovan je 1975.godine, iji jeglavni cilj unapredjenje ekonomske i socijalne kohezije finansiranjem projekata u oblasti nauke, inovacija, zaštite životnesredine i razvoja infrastrukture u manje razvijenim regijama. Fond je zamišljen veoma ambiciozno, ali ga je od po etkapratio konflikt izmedju razvojne i kompenzatone funkcije. U po etku su ak sredstva rasporedjivana na osnovunacionalnih kvota koje su predodredile države lanice medju sobom, što je negativno uticalo na komunitarni duh, i nijebilo pra eno objektivnim ekonomskim kriterijima za dodjelu pomo i regionima, što je smanjivalo efikasnost sameregionalne politike.

Stoga je 1979.godine, po prvi put, 5% sredstava ERDF dodijeljeno Evropskoj komisiji, da ih koristi po sopstvenom izborui procjeni potreba.

1984.godine, umjesto strogih državnih kvota, uveden je sistem koji se zasnivao na „indikativnim opsezima“, a koji jeKomisiji dao više prostora za inicijativu (EK je dobila diskreciono pravo na oko 12% sredstava ERDF i tako, razvilasopstvene regionalne prioritete i uvela programski pristup regionalnoj pomo i). Pa ipak, dodjela sredstava, i dalje je bilapredmet poga anja na visokom nivou izmedju država lanica, daju i im relativno precizne pokazatelje o tome šta mogu

ekivati da e dobiti. To je Komisiji otežavalo oblikovanje politike razvoja. EK se nadala da e mo i da uti e na odabirprojekata koje su vlade država lanica podnosi, kako bi ih sprije ila da zamijene nacionalne troškove fondovima ERDF.Medjutim, sposobnost država lanica da snize ukupnu vrijednost prijavljenih projekata na dogovorene kvote i njihovanespremnost da obezbijede transparentne finansijske informacije, ograni avali su napore EK. Praksa je bila da su vladezahtijevale sredstva za projekte koji su bili u fazi planiranja ili sprovodjenja, a u nekim slu ajevima i za ve završeneprojekte. Sa ovakvim stavom (princip „dopunjavanja“49 ) morao je da sa eka 1988.godinu i puno sprovodjenje 1.Delorove reforme. U ovom periodu marginalizovana je Komisija, kao i lokalne vlasti, jer se regionalna politika kreirala nanacionalnom nivou. Za pitanja bilo kakve reforme regionalne politika, bila je neophodna jednoglasnost na Savjetu.

Zna aj regionalne politike istican je u mnogim istraživanjima i izvještajima tog perioda. Npr. Mekdugalov izvještaj ofiskalnom federalizmu (EK, 1977) istakao je prognoze o neuravnoteženosti koje e proizvosti ve a ekonomskaintegracija i liberalizacije trgovine unutar država lanica. Nagovješteno je da e biti potrebne ve e promjene u pogleduobima i usmjeravanja budžeta Zajednice. Izvještaj je posebno istakao da e „ve a integracija pove ati ukupnoblagostanje u budu oj Uniji, ali zbog politi ke stabilnosti, bi e neophodni finansijski transferi iz država koje dobijaju u onekoje gube“50

Osamdesetih godina prošlog vijeka, raspodjela sredstava ERDF se vršila isto kao i prije, ali su se korisnici ekonomskepomo i promijenili sa drugim (Gr ka, 1981) i tre im proširenjem (Španija i Portugalija, 1986). Primje eno je da su razlikemedju regionima porasle – po etkom devedesetih bile su 4:1.

Pozitivan trend bio je što su sredstva raspoloživih fondova rasla u apsolutnim iznosima i odobravala su se zapojedina ne projekte, s fokusom na strukturne reforme i razvoj infrastrukture. Tako su se sredstva ERDF popela1988.godine na nivo od 0,09% ukupnog BDP Evropske zajednice.

U to vrijeme, drugi po zna aju instrument regionalne politike bila je EIB, pri emu je fokus kreditne politike bio na MSP,kao suguran put ka oživljavanju ekonomije i ja anju preduzetništva.

49 Additionality principle.50 Button K. and Pentecost E., Regional Economic Performance within the European Union, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, 1999,p.32.

57

1.3. Tre a faza (1986. – 1999.godine)

1.3.1. Jedinstveni evropski akt (1986)

Trgovina i ekonomske veze unutar EZ postepeno su ja ale. Uprkos trgovini oslobodjenoj od tarifa i kvota, postojale sume utim još uvijek veoma visoke necarinske barijere trgovini unutar EZ, što je negativno uticalo na razvojpreradjiva ke industrije i sektor usluga, neiskoriš enost efekta ekonomije obima, i posljedi no, smanjenu konkuretnostna medjunarodnom tržištu u odnosu na druge aktere, kao što su SAD, Japan, ali i novoindustrijalizovane zemlje. Da bise ubrzali ekonomski inegracioni procesi, 1985.godine pojavila se tzv. „Bijela knjiga“ (Program jedinstvenog tržišta)koja je obuhvatala 282 zakonodavna predloga sa rokom završetka tog procesa do 1992.godine, kako bi se maksimalnoafirmisali efekti zajedni kog tržišta.

Glavni aspekti programa jedinstvenog tržišta, sadržani u Bijeloj knjizi, su obuhvatili:1. uklanjanje necarinskih barijera trgovini (razli iti tehni ki standardi koji robe moraju imati, komplikovane

procedure na granici i sli no)2. pove anje konkurencije, fer pristupa tržištu3. unaprijedjivanje saradnje izmedju preduze a u oblasti istraživanja i razvoja4. dalja liberalizacija i rast mobilnosti svih faktora proizvodnje5. monetarna integracija6. socijalna zaštita (povelja o socijalnim pitanjima)

Da bi se podstakao integracioni proces i sproveo Program jedinstvenog tržišta, navedeni predlozi su februara1986.godine preto eni u Jedinstveni evropski akt (JEA). Ukida se bilo kakva diskriminacija u ekonomskim odnosimapo osnovu nacionalnosti, što je bilo pretpostavka za koncept jedinstvenog tržišta. Bilo je zabranjeno razli ito tretiratiuvozne proizvode iz drugih zemalja lanica od proizvoda doma ih proizvo a.

JEA je sadržao i klauzulu o neophodnosti revizije osniva kih ugovora, s obzirom na pove an broj poslova Zajednica, svetješnje veze me u državama lanicama, ali i perspektivu širenja i sve ve i broj država lanica. Reforma uspostavljenogsistema bila je neophodna, jer je funkcionalisti ka teza pokazala svoja ograni enja: ekonomske slobode su ostvarene, aline u potpunosti, mehanizam odlu ivanja je loše funkcionisao (posebno kad se u Savjetu tražilo jednoglasno misljenje), arazli ite inicijative koje su se razvile van ugovora bile su zasnovane na nesigurnim pravnim osnovama koje nisu bilejasno definisane (u prvom redu saradnja u oblasti spoljne politike).

Kroz JEA porastao je zna aj Evropske komisije, jer je EK morala da priprema predloge Savjetu ministara kako bi sesprovodio Program jedinstvenog tržišta. Savjet ministara je dobio nova ovlaš enja, jer je mogao donositi odluke naosnovu kvalifikovane ve ine, nakon konsultovanja sa Evropskim parlamentom i Ekonomskim i socijalnim savjetom (osimmjera koje su se ticale oporezivanja, prava zaposlenih i pitanja mobilnosti ljudi, na koja pitanja je svaka zemlja imalapravo veta, što je uvedeno na brintanski zahtjev). JEA je pomjerio ravnotežu snaga sa nacionalnih vlada na EZ, samedjudržavnog na metod zajednice u pogledu upravljanja EZ. Drugim rije ima, sa modela kada države direktnopregovaraju medju sobom, a onda donose odluke, bez posredovanja neke nezavisne institucije, na model kada predlogei planove donosi Evropska komisija, kao garant zajedni kih interesa, od kojih zna ajan dio predloga zatim prolazi i krozEvropski parlament, koji odlu uje jednoglasno, kvalifikovanom ve inom ili postupkom saodlu ivanja. Uvo enje ovogmodela pove alo je zabrinutost nekih država lanica u vezi sa prenošenjem nacionalnog suvereniteta na relativnoudaljenu (briselsku) birokratiju kojoj je nedostajala politi ka odgovornost.

Procjena efekata kreiranja zajedni kog tržišta po ekinijevom51 izvještaju iz 1986.godine, trebala je stvoriti u prosjekupozitivan uticaj na rast BDP u EU12 izme u 4,3 i 6,4%, kroz smanjenje barijera trgovini, barijera proizvodnji, krozekonomiju obima i rast konkurentnosti., što se vidi na Shemi 2. Ovi efekti kreirali bi i oko 2 miliona novih radnih mjesta,kao i sniženje cijena za 6%.

JEA je definisao sadržaj i Evropske politi ke saradnje (EPS). Predvi ene su obavezne konsultacije država lanicalan 30, ta ka 2), kao temelj na kom po iva politi ka saradnja od njenog samog po etka, ali i utvr ivanje zajedni kog

stava i zajedni ke akcije, što podrazumijeva obavezu da “svoj zajedni ki uticaj ostvaruju na najefikasniji na in putem

51 Cecchini

58

dogovaranja, uskla ivanja stavova i realizacije zajedni kih akcija”. ( lan 30, ta ka a JEA). Utvr ene su institucijeodnosno mehanizmi za sprovo enje Evropske politi ke saradnje, pri emu su organi za politi ku saradnju (Politi kikomitet, Grupa za evropsku saradnju, radne grupe i Sekretarijat) za razliku od osniva kih ugovora, po prvi put preciznouspostavljeni52.

Kona no, JEA je utvrdio osnovu kohezione politike, koja je razradjena pod zasebnim naslovom u okviru regionalnepolitike – Ekonomska i socijalna kohezija. To je bio prvi pokušaj da se povežu ciljevi lana 2 Ugovora o EZ “skladana,uravnotežen i održiv razvoj”, sa instrumentima regionalne politike. Analiziraju i ovaj naslov, može se zaklju iti da jeregionalna politika trebalo da se vodi kroz zajedni ke napore:

- Evropske investicione banke- Strukturnih fondova (ERDF, ESF i EAGGF) i- Koordinacijom ekonomske politike država lanica za regionalni razvoj.

Strukturni fondovi nisu imali funkciju samo da stvaraju koheziju, ve i da dopune efekte slobodnog tržišta i ekonomskepolitike država lanica. Raste svijest o važnosti regionalne politike za produbljivanje evropskih integracija.

Ekonomske slobode – pretpostavka razvoja koncepta jedinstvenog tržišta EU

Jedinstveno unutrašnje tržište, koje predstvalja srž EU, se zasniva na ostvarivanju etiri slobode: slobodno kretanje ljudi,roba, usluga i kapitala. Jedinstveno unutrašnje tržište mogu e je tek potpunim ukidanjem prepreka za ove etiri slobode,koje se nazivaju i etiri ekonomske slobode. Najkra e, ovi pojmovi podrazumijevaju slijede e:

• SLOBODNO KRETANJE PROIZVODA /roba/ -Uklanjanje barijera me u zemljama lanicama predstavljatrajan koncept po kome države lanice nemaju ovlaš enja da zadrže me usobne carinske i necarinske barijere.Proizvodi koji se kre u jedinstvenim evropskim tržištem nemaju carinsku kontrolu od 1993.godine.

• SLOBODNO KRETANJE LJUDI - Svi gra ani zemalja lanica EU na osnovu pasoša ili li ne karte mogu dau u drugu zemlju. Ni pod kojim uslovima ne može se tražiti ulazna ili izlazna viza. Ova sloboda takodje

podrazumijeva i ukidanje bilo kog vida diskriminacije zasnovanog na nacionalnosti izmedju radnika državalanica u pogledu mogu nosti zapošljavanja, prava na naknadu za rad i drugih uslova za rad i zapošljavanje,

kao i pravo na slobodno nastanjivanje i pružanje usluga.• SLOBODNO KRETANJE KAPITALA - Zabranjene su sva ograni enja u kretanju kapitala (investiranju), kao i

u pla anju roba i usluga izme u zemalja lanica.• SLOBODNO KRETANJE USLUGA - Ovo sloboda omogu ava inostranom preduze u koje se bavi pružanjem

usluga, a poti e iz neke od zemalja lanica EU, da ima isti tretman kao i doma e preduze e.

U novijoj literaturi, esto se, kao peta sloboda, navodi „slobodan protok znanja“, sa akcentom da se za rastkonkuretnosti EU na globalnom tržištu mora posti i ve a dostupnost novih znanja kroz institucionalno ja anje i prenosinstitucionalnog znanja na nove države lanice. Kona no, afirmacija inovacija i novih nau no-tehnoloških rješenja krozzajedni ke projekte.

1.3.2. Prvi Delorov paket (1989. – 1993.godine)

Zbog bojazni da e siromašnije države lanice biti nespremne za concept zajedni kog tržišta, trebalo jeobezbjediti dodatna sredstva za to prilagodjavanje. Prvi Delorov paket obezbjedio je udvostru avanjestrukturnih fondova, tako da su do 1992.godine oni inili 25% budžeta (1987.g. bili su 9,1%).Ponovo je najve i protivnik rastu fondova bila Velika Britanija. Francuska i Njema ka bile su za novustrukturnu politiku, ali ne i za izmjene u zajedni koj poljoprivrednoj politici. Siromašnije države lanice

52 1) Evropski savjet se nalazi na vrhu institucionalne ljestvice EPS i ima primarnu ulogu “da osigura Uniji nužni podsticaj za njen razvoj i definišeopšte politi ko rukovo enje”; sa JEA Evropski savjet je institucionalizovan poslije više od decenije njegovog fakti kog postojanja; nije institucija EZve prije politi ki organ, 2) sastanci ministara inostranih poslova imaju za cilj da obezbijede sprovo enje odluka Evropskog savjeta, a ministarija je zemlja predsjedavaju a u datom periodu preuzima ulogu spoljnopoliti kog predstavnika EZ u svijetu 3) predsjedavanje Evropskom

politi kom saradnjom – predsjedava ista zemlja koja u šestomjese nom periodu predsjedava Savjetom i ona preuzima odgovornost zapreduzimanje akcija i predstavljanje pozicije EPS prema tre im zemljama, 4) Politi ki komitet (motor politi ke saradnje) ine politi ki direktori i imazadatak da održava kontinuitet EPS i priprema diskusije ministara, 5) (Evropska) Grupa korespondenata koja je odgovorna za nadgledanje iimplementaciju EPS, e) radne grupe, koje osniva Politi ki komitet i 6) Sekretarijat, koji pomaže predsjedavaju em u radu i brine oadministrativnim poslovima; administrativni aparat nezavisan od Sekretarijata Savjeta; radi pod rukovodstvom predsjedavaju eg Zajednice ( lan30, ta ka 10 JEA).

59

(Irska, Španija, Portugal, Gr ka), nisu željele da ustuknu u svojim naporima da dobiju više sredstava.Vrhunac neslaganja bio je na samitu u Kopenhagenu 1987.godine. Na vanrednom samitu (Brisel, 1988,predsjedavanje Njema ka), predstavnici država lanica postigli su dogovor o udvostru avanjustrukturnih fondova, ali tek pošto je Njema ka pristala da plati ve i dio troškova Prvog Delorovog53

paketa.

Najvažnije promjene koje je donio Delorov paket su bile:- udvostru eni su strukturni fondovi, u realnim vrijednostima dostigli su 25% budžeta EZ (1992)- utvrdjena su “Na ela vo enja strukturnih operacija”- utvrdjeni su “Ciljevi i standardi” koje je trebalo da ispune regioni kako bi stekli pravo na dobijanje

sredstava iz ovih fondova.

Na ela vo enja strukturnih operacija, u ostvarivanju ekonomsko-socijalne kohezije su: na eloprogramiranja, na elo koncentracije, na elo dodavanja i na elo partnerstva.

Na elo programiranja – uvodjenje finansiranja srednjoro nih program umjesto projekata slu aj poslu aj od strane EK. Srednjoro ni program mogla je inicirati država lanica ili sama Zajednica, a mogaose finansirati iz jednog ili više fondova.

- U ovom periodu 90% programa inicirale su države lanice. Srednjoro ni program obuhvata pripremuvišegodišnjih planova razvoja i izvodi se kroz partnerstvo zasnovano na procesu donošenjapoliti kih odluka, uklju uju i nacionalne, regionalne i lokalne nivoe vlasti kojima je ono povjereno.Ovi planovi razvoja se prvo dostavljaju državama lanicama, zasnivaju se na državnim i regionalnimprioritetima i uklju uju: detaljan opis trenutnog stanja u regionu, identifikovanje glavnih ciljeva istrategije za njihovo ostvarivanje, kao i posebne pokazatelje o upotrebi i obliku doprinosa fondova.Kad se jednom usvoji, program prate komiteti na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou.

- Inicijative Zajednice (10%) se zasnivaju na smjernicama koje je ustanovila sama Komisija, uzpoštovanje na ela programiranja. Za period 1993-99. ovaj % ostao je isti, ali je za period 2000-06.,težnjom država da koncentrišu fondove i smanje broj komunitarnih inicijativa, broj inicijativa smanjensa 13 na svega 4 inicijative54, ili 5% ukupnih fondova.

Na elo koncentracije – koncentracija fondova na problemati ne regione u cilju pove anja efikasnostiregionalne politike. Kroz na elo koncentracije strukturnih fondova nametnuti su dosledni geografski iekonomski kriterijumi klasifikacije za sticanje prava na strukturnu pomo . Ovo na elo je unaprijedjenouvodjenjem Kohezionog fonda 1994.godine, koji je sva svoja sredstva usmjerio na samo etiri zemlje –Irsku, Španiju, Portugal i Gr ku. Ovo na elo je dodatno pooštreno reformom 1999.godine (Agenda2000), tako što je smanjen procenat stanovništva koji živi u regionima koji imaju pravo na pomo ismanjenjem broja ciljeva koji se finansiranju iz strukturnih fondova.

Na elo dodavanja – ideja dodavanja jeste da se obezbijedi pomo Zajednice kao dodatak onim fondovima koje bi nacionalnevlade koristile da nema komunitarnih fondova. Drugim rije ima, fondovi zajednice nisu osnovani da bi zamijenili nacionalnesubvencije, ve da pomognu njihovo integrisanje (od samog po etka, vlade su pokušavale da zamijene nacionalne fondovekomunitarnim). Stoga se od vlada zahtijeva da pokažu poštovanje na ela dodavanja kada podnose svoje dokumente oprogramiranju Komisiji.Uvodjenje Kohezionog fonda (KF) podrilo je ovo na elo. Fond je osnovan sa ciljem da pomogne nekim državama lanicamada prebrode strukturne probleme u svom ekonomskom razvoju, naro ito u oblasti saobra aja i životne sredine, kako bi ispunilekriterijume konvergencije i na kraju se pridruže Evropskoj monetarnoj uniji. Kroz ovaj fond finansiralo se i do 85% vrijednostinavedenih projektnih prioriteta, ime se prakti no zamjenjuju državni fondovi.

Na elo partnerstva – zahtjev za ve e angažovanje regionalnih i lokalnih organa vlasti u planiranju, donošenju odluka isprovo enju strukturnih fondova. Da bi se pove ala efikasnost dodijeljenih fondova i da se uzmu u obzir regionalnespecifi nosti. Da se oslabi uticaj država u dodjeli fondova, tako što e se istovremeno direktno raditi sa državnim i regionalnimnivoima vlasti. Zato je osnovan Konsultativni savjet regionalnih i lokalnih organa vlasti, koji e 1994.godine biti transformisan uKomitet regiona. Ovo na elo je zna ajno pomoglo lokalnim i regionalnim vlastima da se više aktiviraju u lobiranju za svoje

53 Žak Delor dolazi na elo Evropske komisije 1985.godine.54 “Interreg III“ – prekograni na, transnacionalna i medjuregionalna saradnja; „Leader +“ – razvoj sela, „Equal“ – transnacionalna saradnja u borbiprotiv svih oblika diskriminacije i nejdnakosti na tržištu rada, i „Urban II“ – podsticanje ekonomskog i socijalnog oporavka malih i velikih gradova iprigradskih naselja (Regionalna politika Evropske unije, Vlada RS, Kancelarija za pridruživanje EU, Beograd, 2004, str. 22-24).

60

interese, osnivaju se predstavništva regiona u Briselu i razvija mreža kontakata medju samim regionima. Promovisana je ideja“Evrope regiona” i novi stil upravljanja.

Uvedeno je i na elo ocjenjivanja i vidljivosti programa, odnosno projekata.

1988.godine definisano je pet glavnih ciljeva regionalne politike, prilikom finansiranja projekata iz strukturnih fondova:

1. CILJ 1 - obuhvatao je manje razvijene regione sa BDP po glavi stanovnika (izraženoj u standardima kupovne mo i55 )manjim od 75% EU prosjeka (ERDF, ESF i EAGGF ) – oko 70% ukupne pomo i.

2. CILJ 2 - regioni sa nerazvijenom industrijom u kojima je nivo nezaposlenosti bio iznad prosjeka EU (za MSP, prekoERDF, ESF i EIB) – oko 11% ukupne pomo i,

3. CILJ 3 - borba protiv dugoro ne nezaposlenosti (pomaže radnike preko 25 godina starosti koji su nezaposleni dužeod 12 mjeseci, kroz ESF,

4. CILJ 4 - olakšana profesionalna integracija mladih, ispod 25 godina starosti (cilj 3 i 4 zajedno koristili su manje od 10%ukupne pomo i, kroz ESF),

5. CILJ5 - promocija seoskog razvoja prevashodno kroz diversifikaciju tradicionalnih poljoprivrednih aktivnosti (oko 9%ukupne pomo i, kroz EAGGF).

Kada je 1990.godine bivša Isto na Njema ka (Demkratska Republika Njema ka) postala dio Savezne Republike Njema ka,na specifi an na in, postala je prva isto noveropska zemlja koja je ušla u EU. Pet novih pokrajina (Lender) SRN postalo je petnajsiromašnijih i nazaostalijih regiona EU. Kako je budžetski period ve po eo 1989.godine, nije bilo mogu e dodati overegione na spisak regiona koji imaju pravo na postoje e fondove. Da bi se udovoljilo njihovoj strukturnoj konvergenciji ipripremama za ulazak na zajedni ko tržište, osmišljen je poseban program za isto nonjema ke pokrajine kojima je namijnjenododatnih 3 mlrd ekija za period 1991-93.godina.

1.3.3. Drugi Delorov paket (1993. – 1999.godine)

Do kraja 1991.godine, projekat kreiranja jedinstvenog tržišta predvidjenog kroz JEA bio je skoro završen. Evropska zajednica jedostigla novi nivo integracije koji je u tom trenutku zahtijevao promjenu strukture same nadnacionalne organizacije, koji jepredložen kroz Ugovor o osnivanju Evropske unije (UEU)56. Ovaj Ugovor predstavlja važan korak u procesu evropskihintegracija, uspostavljanjem tri osnovna dijela (stuba) EU: 1. preradjeni tekst Ugovora iz Rima koji pored zajedni kogtržišta i evropskih politika, uklju uje i uslove za ekonomsku i monetarnu uniju (EMU); 2. zajedni ka spoljna ibezbjednosna politiku (CFSP), i 3. pravosudna pitanja, odnosno saradnja u oblasti pravosu a i unutrašnjih poslova.

Izmedju ostalih institucionalnih, politi kih i ekonomskih reformi, UEU je postavio plan za punu ekonomsku i monetarnuuniju do kraja decenije. Postalo je evidentno da je za ja anje ekonomske i socijalne kohezije, neophodan preduslovuspostavljanje ekonomske i monetarne unije. I obratno, ako se države lanice ne posvete ja oj ekonomskojkonvergeniciji, i ekonomskoj i socijalnoj koheziji, mogu dovesti u pitanje i sam projekat EMU.

Pregovori o raspodjeli sredstava kroz strukturne fondove, za novu sedmogodišnju finansijsku perspektivu(sedmogodišnji budžetski planski program), podijeljeni su u dvije faze. Prvo, saglasnost oko ciljeva koje treba ostvaritikroz UEU, a to je uspostavljanje EMU. Drugi dio, pregovaranje o ta nim detaljima u vezi sa sprovodjenjem i

55 Purchasing Power Standard - PPS56 Ugovor o stvaranju Evropske unije, tzv. Ugovor iz Mastrihta, potpisan 7. februara 1992.godine. Sa pravnog stanovišta, Ugovor iz Mastrihtaizvršio je i neobi no pregrupisavanje izme u, s jedne strane, tri ugovora zajednice, koji nastavljaju da postoje kao takvi, a prema logici pravazajednice i prema principima integracije, i, s druge strane, odredbi specifi nih za saradnju (drugi i tre i stub) kao i opštih odredbi (pristupanje,revizija, itd.). Druga neobi nost sastojala se u injenici da tri zajednice zadržavaju svaka pojedina no me unarodni status pravnog lica, dok tajstatus nije priznat Evropskoj uniji. Ugovor je stupio na snagu po etkom 1993.godine, od kada EZ zvani no postaje EU. I ovaj sporazum je rezultat kompromisa. Francuska je postigla najvažniji cilj, da Njema ka prihvati jedinstvenu valutu (1999), aprihva eni su i njeni predlozi u vezi sa odbrambenom i spoljnom politikom. Njema ka je postigla sporazum da budu a monetarna poliitka EU budepod njenim uticajem, kao i da Evropski parlament pove a ovlaš enja. Južne zemlje, predvodjene Španijom, raspolagale su Kohezionim fondom.Holandjani su mogli da sprovedu svoju Povelju o socijalnim pitanjima. A Britanija je Mastrihtom dobila pravo da ne u estvuje u radu o dva pitanja:prvo se odnosilo na zajedni ku valutu, a drugo na povelju o socijalnim pitanjima.

Važna pitanja koja se takodje pominju u Ugovoru iz Mastrihta su: prava gradjana EU da žive i rade u bilo kojoj zemlji EU, prava da kadaputuju van granica EU mogu dobiti diplomatske i konzularne usluge od predstavnika bilo koje zemlje lanice EU, pravo glasa i izlaska kako nalokalne izbore, tako i na izbore u bilo kojoj državi lanici EU. Zadatak EU postao je i doprinos uspostavljanju i razvoju transevropskih mreža uoblasti saobra ajne, telekomunikacione i energetske infrastrukture. Uloga Kohezionog fonda proširena je i na projekte zaštite životne sredine.Komitet regiona dodat je strukturi EU radi obavljanja konsultacija.

61

finansiranjem tih ciljeva. Kona no postignut je sporazum na samitu u Edinburgu u decembru 1992.godine.

Pošlo se od Protokola o ekonomskoj i socijalnoj koheziji, koji je bio aneks JEA (okvirni dogovor država lanica i širokopostavljene osnove za budu i dogovor; on je zahtijevao udvostru avanje fondova namijenjenih regionalnom razvoju uperiodu 1988-93.).

Na samitu u Edinbugru, osnovne karakteristike strukturne politike ostale su nepromijenjene, a došlo je samo do izmjenau strukturnim fondovima i osnovan je Kohezioni fond.

Izmjene u strukturnim fondovima su obuhvatile: pove anje dostupnih fondova, ponovno definisanje ciljeva kojidefinišu korisnike, stvaranje novog strukturnog fonda (Kohezioni fond), ali i fonda za podr ku ribarstvu, kao i osnivanjeKomiteta regiona.1. pove anje dostupnih fondova – države lanice su se složile da se iznos strukturnih fondova pove a sa 18,6 mlrd

ekija (po nivou cijena iz 1992.godine) na 30 mlrd ekija 1999.godine (po nivou cijena iz 1992.godine), dostigavšiukupno 177 mlrd ekija za budžetski period 1993-99.godina, ili 36% budžeta EU. Fondovi nisu udvostru eni, kao štose o ekivalo, ali je rast fondova ipak zna ajan (oko 40%), što predstavlja drugo veliko pove anje u perodu od 5godina, poslije reforme iz 1988. godine. Istovremeno, direktna davanja država lanica u budžet EU odredjena su nanivou od 1,27% BDP. U ovom periodu, iz strukturnih fondova najviše su dobijale slijede e zemlje: Španija 22,9%,Italija 14,2%, Njema ka 14,2%, Gr ka i Portugalija po 10%, Velika Britanija 8,2% (poslije povrata), Francuska 8,6% iIrska 4%.

2. ponovno definisanje ciljeva koji definišu korisnike – došlo je do pove anja broja prioriteta, što je dovelo do togada u ovom periodu 51% stanovništva EU ima pravo na evropsku regionalnu pomo u okviru razli itih ciljeva:

CILJ 1 - obuhvatao manje razvijene regione sa BDP/pc u PPS manjim od 75% EU prosjeka (67,6% ukupnihsredstava strukturnih fondova ).CILJ 2 - regioni sa nerazvijenom industrijom u kojima je nivo nezaposlenosti bio iznad prosjeka EU ( 11,1%).CILJ 3 - borba protiv dugoro ne nezaposlenosti i olakšavanje integracije mladih ljudi i drugih društvenihgrupa na tržište rada.CILJ 4 - pomo prilago avanju radnika industrijskim promjenama ( zajedno ciljevi 3 i 4 dobili su 10,9%srestava.)CILJ 5a - namijenjen prilago avanju sektora poljoprivrede i ribarstva zajedno sa reformom zajedni kepoljoprivredne politike ( 5%).CILJ 5b - pomo ekonomskoj diversifikaciji osjetljivih seockih podru ja ( 4,9%).CILJ 6 - namijenjen je strukturnom prilago avanju regiona sa izuzetno niskom stopom naseljenosti (0,5%) -Švedska i Finska.

Da bi se obezbijedila jedinstvena i jednoobrazna regionalna statistika, Eurostat je uveo Nomenkalturu teritorijalnih statisti kihjedinica – NUTS57, kojom je svaka država lanica bila podijeljena u nekoliko regiona. Ova nomenklatura predstavlja objektivnekriterijume na osnovu kojih se odredjuje podobnost za dobijanje pomo i, kao što su – broj stanovnika, veli ina teritorije iBDP/pc). Postoje tri nivoa klasifikacije definisane prema veli ini i broju stanovnika na odre enom podru ju (NUTS 1, NUTS2, NUTS 3) koje se koriste za definisanje prihvatljivosti nekog regiona za finansiranje iz instrumenata kohezione politike.

T – Statisti ka nomenklatura prostornih jedinica – regiona u EUNUTS nivo / broj stanovnika Minimum MaksimumNUTS 1 3.000.000 7.000.000NUTS 2 800.000 3.000.000NUTS 3 150.000 800.000

Prvi kriterijum od kog se polazi prilikom utvr ivanja NUTS klasifkacije jesu postoje e administrativne jedinice. Ukoliko zaodre eni NUTS nivo ne postoje odgovaraju e administrativne jedinice, tada se NUTS nivo konstituiše spajanjempotrebnog broja manjih teritorijalnih jedinica, pri emu se uzimaju u obzir i drugi relevantni kriterijumi kao što sugeografske, socijalno-ekonomske, istorijske i geo-politi ke prilike, kulturne i prirodne okolnosti. Da bi se odredilo u koju

57 (franc. Nomenclature des unités territoriales statistiques)

62

NUTS kategoriju smestiti odre enu grupu administrativnih jedinica, primenjuje se standard odgovaraju eg brojastanovnika.

NUTS klasifkaciju treba posmatrati kao zajedni ki imenitelj za prikupljanje, obradu, analizu i diseminacijukvalitetnih, pravovremenih i nepristrasnih statisti kih podataka i informacija, koji se prikupljaju na nivouteritorijalno zaokruženog dijela (regiona), sa skupom karakteristika koje ga ine specifi nim, a sve u ciljudobijanja objektivne slike realne razvijenosti jednog regiona58.

Na osnovu ovako prikupljenih podataka, lakše je do i do osnova za donošenje odluka ili daljih analiza. U kontekstuevropske integracije, baziraju i se na ovako utvr enim statisti kim podacima, zasnovanim na mjerilima koja suzajedni ka za itavo podru je Evropske unije, utvr uje se koja su podru ja u Evropskoj uniji pogodna za primjenuinstrumenata regionalne politike Evropske unije. Na kraju, u ovom kontekstu ne bi trebalo da zaboravimo da proizvodnjastatisti kih podataka, u vidu prikupljanja, obrade i analize podataka, mora da se zasniva na dobro razvijenoj statisti kojmetodologiji i statisti kim standardima.

3. stvaranje novog strukturnog fonda (Kohezioni fond) – Ugovor iz Mastrihta postavio je ambiciozan formalni cilj –ostvarivanje Evropske monetarne unije59 (EMU) do 1999.godine, za šta je bilo neophodno uvesti tzv. kriterijumekonvergencije (kriterijume pristupanja EMU).

Kriterijumi konvergencije su naime uslovi ulaska u Euro-zonu, koje zemlje lanice EU prethodno moraju ispuniti(kontrola inflacije - rasta cijena, nivo zaduženja zemlje, kao i nivo budžetskog deficita države, zatim odnos prema drugimvalutama i kona no, nivo kamatnih stopa). Ovi uslovi su veoma zahtjevni. Takodje, svaka zemlja iz euro zone vodira una o svojoj ekonomiji i mora poštovati pravila Euro-zone, kako bi sve funkcionisalo dobro. Ova pravila posebnostavljaju ograni enja na koli inu novca koja zemlja može da pozajmi.

Kriterijum konvergencije zahtijevali su od država lanica velike napore, a siromašnije zemlje su imale najviše teko a udržanju javnih finansija pod kontrolom. esto su to doživljavale kao dilemu: da li da održavaju strogu finansijskudisciplinu da bi se pridružili EMU ili da razvijaju ekonomsku konvergenciju kako bi dostigle bogatije lanice Unije. Da bise pomoglo ovim zemljama da dostignu kriterijume konvergencije, osnovan je Kohezioni fond (KF).

Cilj osnivanja Kohezionog fonda: KF ima za cilj da omogu i svim državama lanicama da udju u poslednju fazumonetarne unije što je brže mogu e, pomažu i onima sa najve im brojem problema da ih prevazidju i samim tim ja aju isocijalnu koheziju unutar Unije. Dok se drugi fondovi bave problemima regionalnih razlika, restrukturiranjem industrije ilinezaposlenoš u, KF je instrument koji poma e nekolicini država lanica u finansiranju važnih, pojedina nih projekata.

etiri zemlje Unije: Španija, Portugalija, Gr ka i Irska, ozna ene su kao zemlje koje imaju pravo na pomo iz KF, saukupnom populacijom od 63 mil stanovnika (oko 25% stanovnika Unije).

Ostale karakteristike Kohezionog fonda:

- Protokol o ekonomskoj i socijalnoj koheziji EU (kao aneks JEA) utvrdjuje da e EU finansirati lanice iji je BDP manjiod 90% prosjeka EU.- Poseban lan navodi da e KF obezbijediti finansijsku pomo u oblastima: životne sredine i transevropskih mreža uoblasti saobra ajne infrastrukture.- Svi projekti moraju da prodju evaluaciju Komisije, obi no uz pomo EIB, i moraju da imaju obim koji bi garantovaosrednjoro nu ekonomsku i socijalnu korist koja bi bila srazmjerna rasporedjenim sredstvima (ukupna vrijednost projektamora biti iznad 10 mil Eura),- Projekti koji se finansiraju iz KF ne mogu biti istovremeno finansirani iz drugog strukturnog fonda.- Na samitu u Edinburgu, Evropski savjet je odlu io da se 15 mlrd ekija stavi na raspolaganje za KF za period 1993-1999. Uredbom o osnivanju KF postavljena je kona na raspodjela medju državama primaocima (Španiji 55%, Gr koj iPortugaliji po 18%, Irskoj 9,1%).- Ukupna pomo iz KF ne može pre i 4% BDP ta period 2000-2006.

58 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str.24-25.59 EMU ine države EU koje su 1. januara 1999. prihvatile Euro kao zajedni ku valutu (popularno nazvane Euroland), te samim tim imajujedinstvenu monetarnu politiku koju vodi Evropska centralna banka (ECB). To su Belgija, Njema ka, Austrija, Francuska, Italija, Španija, Irska,Luksemburg, Holandija, Portugal i Finska, kojima se 1.1.2001. pridružila i Gr ka, od 1. januara 2007. Slovenija. Od 1. januara 2009. u EMU su iSlova ka, Kipar i Malta. Od 1.1. 2011. u EMU je i Estonija, tako da danas EMU ima 17 lanica. Iako su u EU, Danska i Velika Britanija na vlastitizahtjev nisu lanice euro-zone.

63

- Iako su sve 4 države dostigle zadate kriterijume konvergencije i pristupile EMU, pomo iz KF je nastavljena i za period2000-2006.godina.

Finansijski instrument za smjernice u ribarstvu (FIFG) osnovan je 1993.godine kao odgovor na krizu u sektoru ribarstvapo etkom devedesetih godina, sa ciljem da se pomogne ovom sektoru u procesu restrukturiranja. FIFG je postao etvrtistrukturni fond u periodu 1993-99. godine, a finansirao je dio cilja 5a. Ovaj fond ima za cilj da doprinese boljoj uravnoteženostiresursa u sektoru ribarstva i njihove eksploatacije, da pove a konkurentnost i razvoj preduze a i itavog sektora ribarstva iakvakulture, i da revitalizuje regione koji od njih zavise.

i4. osnivanje Komiteta regiona (KR) – osnivanjem KR trebalo je razriješiti dva važna pitanja. Prvo, skoro ¾

zakonodavstva EU treba sprovoditi na lokalnom i regionalnom nivou, pa je imalo smisla da se uje glaspredstavnika lokalnih i regionalnih vlasti u vezi s razvijanjem novih propisa Unije. Drugo, postojala je bojazan da seinteresi obi nih gra ana zanemaruju, te da se napredak EU ti e elitnih slojeva. Uklju ivanje izabranog dijela vladenajbližeg gra anima, bio je jedan od na ina da se taj jaz premosti.Komitet regiona je savjetzodavno tijelo koje je osnovano kroz Ugovor iz Mastrihta, sa dopunskom ulogom uprocesu donošenja odluka, dozvoljavaju i predstavnicima lokalnih i regionalnih organa vlasti da daju svoje mišljenjeo politikama EU. Komisija i Savjet moraju da traže mišljenje KR o nekim temama od neposredne važnosti za lokalnei regionalne vlasti, ali one nisu obavezuju e (pitanja ekonomske i socijalne kohezije, tj. regionalna politika i strukturnifondovi, zatim transevropske stransportne mreže i životna sredina, tj. Kohezioni fondi). Pra enjem na ina koriš enjasredstava u gorepomenute svrhe, KR olakšava djelotvorno sprovo enje strukturnih mjera, istovremeno brane ilokalne i regionalne interese. KR može tako e samoinicijativno davati mišljenja o stvarima koje su u njegovojnadležnosti. Ta mišljenja nisu obavezuju a za Savjet i Komisiju, ali se na njih esto poziva u Revizorskom sudukada se ocjenjuje koriš enje sredstava i sprovo enje strukturne politike60.

Kroz navedene promjene u dva budžetska perioda (1989-1993. i 1994. – 1999.), strukturni fondovi i Kohezionifond ve su zna ajno doprinijeli smanjenju regionalnih razlika. Smanjene su razlike u prosje nom dohotku postanovniku medju regionima, a naro ito medju državama lanicama. U najsiromašnijim regionima EU, u kojima živi 10%stanovništva, BDP/pc porastao je sa 54,2% (1987) na 61,1% prosjeka Zajednice (1997).

1.4. etvrta faza (2000. - 2006.)

Od samog po etka (1975), regionalna politika je imala dvojaku ulogu u evropskim politikama. Istovremeno, trebalo je dapromoviše regionalni razvoj, ali i da bude vrsta dodatnih sredstava državama lanicama koje ne žele da podržedublje integrisanje ili ve e proširenje. Neki autori smatraju da ovo drugo, uloga regionalne politike da predstavlja izvordodatnih sredstava, jeste njena osnovna svrha. Postoje jaki argumenti u prilog ovom stavu, naro ito, ako analiziramokorake u procesu evolucije regionalne politike. Svaki korak ka daljoj integraciji pra en je na odgovaraju i na in ve omregionalnom distribucijom. Ova dihotomija otežava defnisanje opšte prirode regionalne politike, ali svakako da su objeuloge (kohezija i dodatna sredstva) kao motori koji zajedno rade, guraju i proces integracije napred i ine i ga onim štojeste61.

Druga reforma strukturnih fondova u vidu pojednostavljenja principa i pravila kohezione politike i pripreme za slijede e,veliko, peto proširenje obilježili su etvrtu fazu razvoja regionalne politke EU.

Sa reformom 1993.godine (drugi Delorov paket), raspoloživa sredstva za potrebe regionalne politike iznosila su 0,46% brutonacionalnog proizvoda EU, zbog ega je reforma regionalne politike postala važan preduslov za proširenje.

Agenda 2000 je bila u pripremi od druge polovine devedesetih i utrla je put najve em proširenju Evropske unije koje se desilomaja 2004.godine,kada su 10 država postale lanice Unije. Ovo istorijsko proširenje pove alo je za 20% populaciju Evropskeunije i samo za 5% BDP (sa EU15 na EU 25)62. Sa ovim proširenjem pove ale su se razlike u visini prihoda po stanovniku istopi nezaposlenosti. Nove države lanice automatski su potpale pod sve ciljeve strukturnih fondova i Kohezionog fonda.

60 Regionalna politika Evropske unije, Vlada RS, Kancelarija za pridruživanje EU, Beograd, 2004, str. 28-34.61 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str.31.62 Osnovne specifi nosti petog proširenja EU su veliki broj novih lanica i relativno nizak nivo njihovog ekonomskog razvoja, što je izvršilo pritisakna dalje institucionalne reforme u EU. Nove lanice, ako posmatramo i pristupanje Rumunije i Bugarske (2007), uve ale su Uniju za 12 novihdržava, gotovo 30% populacije, etvrtinu površine i 4% BDP.

64

Me utim, i tokom procesa pridruživanja ovim državama su na raspolaganju bili pretpristupni instrumenti koji su ihpripremili za sprovo enje kohezione politike.

Agenda 2000 je dokument koji je Komisija usvojila 1997.godine, kao odgovor na mnoga pitanja koje predstavlja proširenje naistok i on sadrži predloge EK za reformu zajedni ke poljoprivredne politike i strukturnih fondova.

U skladu sa odlukom Evropskog savjeta od marta 1999. godine, budžet namijenjen ostvarivanju kohezione politike, zafinansijski period od 2000. do 2006. godine, iznosio je 213 milijardi eura za 15 država lanica. Dodatna alokacija u iznosu od22 milijarde eura bila je namenjena novim državama lanicama u periodu od 2004. do 2006. godine. Pored toga, 2000. godineprivredni razvoj, zapošljavanje i inovacije ustanovljeni su kao temelji Lisabonske strategije.

Da je novim državama lanicama srednje i isto ne evrope bio odobren pristup strukturnim fondovima pod uslovima koji sadavaže, troškovi bi bili više nego udvostru eni. Istovremeno odbijanje ili odlaganje strukturne pomo i državama istoka Evrope nijebilo mogu e, jer se pritivi na elu solidarnosti i zbog toga što bi zaostajanje ovih država bilo na štetu zajedni kog tržišta. S drugestrane, sama reforma regionalne politike ne odvija se baš lako, jer dovodi u pitanje trenutne ciljeve država lanica.

Da bi se izbjegla veza izmedju proširenja i reforme politike, Komisija je naglasila da bi se ove politike (regionalna i zajedni kapoljoprivredna poltika) morale reformisati i bez proširenja.

U Agendi 2000 je naglašeno da ekonomska i socijalna kohezija treba da ostane politi ki prioritet za proširenje EU.

Da bi se ostvarili ciljevi regionalne politike o proširenoj EU i održao predvidjen budžetski limit, Komisija je predložilakonsolidaciju aktivnosti na polju regionalne politike i u geografskom smislu i kada se radi o ciljevima pomo i. Ovo prakti nozna i smanjenje broja ciljeva sa sedam na tri i pooštravanje kriterijuma za dobijanje pomo i.

Novi ciljevi regionalne politike su:

- CILJ 1 – pomo najmanje razvijenim regionima koji imaju BDP/pc manji od 75% prosjeka EU, što eomogu iti koordinisanje strukturnih fondova sa nacionalnom regionalnom pomo i država lanica. (60%sredstava fondova i i e za ovaj cilj, a namjena je prema 24% stanovništva EU),

- CILJ 2 - regioni koje o ekuje ekonomsko i socijalno restrukturiranje (oblasti pogodjene promjenama uindustrijskom sektoru, ribarstvu ili sektoru usluga; seoske oblasti koje propadaju zbog nedostatka ekonomskediversifikacije; gradske etvrti koje trpe zbog gubitka ekonomske aktivnosti;

- CILJ 3 - pomo državama lanicama u razvoju ljudskih resursa, radi suzbijanja nezaposlenosti (ovo nijeteritorijalno uslovljen cilj, ve pokriva cijelu teritoriju EU, osim regiona koje pokriva cilj 1. Njegova svrha je podrškamodernizaciji sistema obrazovanja, stru nog usavršavanja i zapošljavanja.

Ovaj plan je smanjio udio stanovništva EU koji prima strukturnu pomo u okviru ciljeva 1 i 2 sa 51% na 35-40% i proizveolagani pad u postoje em finansiranju sadašnjih država lanica. Druga novina je ta što, regioni koji više ne e imati pravo nastrukturnu pomo , prima e tzv. “tranzicionu pomo ”, kako bi se ublažio negativan efekat ove promjene. Vlade država ima eve u kontrolu nad sprovo enjem ove politike.

Pomo namijenjena novim državama lanicam treba postepeno da raste, ne prelaze i limit 4% njihovog BDP. Komisija jeprocijenila da e strukturna pomo novim državama lanicama porasti na oko 12,6 mlrd Eura 2006.godine, i tako dosti i 1/3uupne strukturne potrošnje EU.

Instrumenti pretpristupne strategije za zemlje petog proširenja

Kako bi se pomoglo zemljama u pristupanju da se pripreme za lanstvo, Komisija je predložila dva nova pretpristupnainstrumenta: za poljoprivredu (SAPARD63) i za strukturnu pomo (ISPA). Zajedno sa programom PHARE (pomo zarestrukturiranje), ovi instrumenti su se koristili za rekonstrukciju i modernizaciju ovih zemalja, kao i za pomo u uskla ivanjunjihovih standarda sa standardima EU.

63 PHARE – Poland and Hungary Assistance for Reconstruiction of Economies, koji je dobio ime po prvim zemljama korisnicama, a to su bilePoljska i Madjarska. SAPARD – Support for Agriculture and Rural Development; ISPA – Instrument for Structural Policy for Pre-Acession.

65

Zajedni ka poljoprivredna politika

Budžet ZPP dostigao je svoj vrhunac 1979.godine, kada je apsorbovao 79% budžeta Evropske zajednice.Tzv. Makšarijevareforma je olakšala ovaj problem, pa se na ZPP poslednjih godina troši oko 40% budžeta EU. Sa tako velikom koli inomsredstava koja se troše u ove svrhe, države lanice nisu mogle da priu te da države srednje i isto ne Evrope u estvuju u ZPP,a da se prethodno ne izvrše promjene u sistemu.

U zemljama istoka Evrope, oko 22,5% stanovništva radilo je u poljoprivredi, tako da bi njihovo pristupanje ZPP udvostru iloradnu snagu u oblasti poljoprivrede u EU, što bi dovelo do potrošnje sredstava u okviru ZPP za oko 12 mlrd eura godišnje.

Stoga je u Agendi 2000 EK predložila smanjenje subencionisanja cijena poljoprivrednih proizvoda za 1/3 i dalji prelazak nadirektnu uplatu dohotka. EK je takodje predložila blagi pad sredstava namijenjenih ZPP od 0,6%. EK je takodje predložila dužitranzicioni period prije nego što novim lanicama bude omogu en nesmetan pristup fondovima ZPP. Medjutim,najkontraverzniji dio cijelog paketa, bio je prijedlog za djelimi nu renacionalizaciju ZPP, pri emu bi vlade država preuzelesufinansiranje direktnih pla anja poljoprivrednicima i do 25%. Ovo je ošto kritikovao lobi poljoprivrednika, al ii država lanica.

Kontraverze u vezi sa ZPP i strukturnom politikom, mogu se vidjeti samo kao dio opšteg pitanja pripreme budžeta zaproširenje. Dugi niz godina je postojala jasna razlika izmedju neto kontributora budžetu (države koje su davale više negošto su dobijale iz budžeta), poput Njema ke, Holandije, Austrije i Švedske, s jedne strane, i neto korisnika (koji su primali višeiz budžeta nego što sum u doprinosili), poput Portugalije, Španije, Gr ke i Irske, sa druge strane. Vremenom ovo pitanjepostajalo je sve važnije. Stoga je predlog za direktnu kontribuciju država lanica u novoj finansijskoj perspektivi, po predloguEK, ostao na istom nivou, od 1,27% njihovih BDP.

Francuska vlada je odlu no odbila predlog o sufinansiranju ZPP, kao najve i korisnik pomo i za poljoprivredu. Britanska vladaje odbila prdlog da se eliminiše njen budžetski povra aj. S druge strane, njema ka vlada je smatrala da samo sufinansiranjeZPP i eliminacija britanskog budžetskog povra aja, ali i opšta korekcija mehanizma za nego kontributore, bi moglo da rijepiproblem budžetske neuravnoteženosti. Holandska vlada je takodje bila odlu na u nastojanju da promjeni svoj budžetskipoložaj, prijete i da e po prvi put upotrijebiti veto, kako bi blokirala finansijski dogovor koji nije na odgovaraju i na in tretiraoHolandiju64. Za kona no postizanje dogovora, definisan je Evropski savjet zakazan za mart 1999.godine.Tek tre eg danasamita, postignut je dogovor.

Kompromis / dogovor država lanica za novu finansijsku perspektivu 2000.-2006.: Cijene nekih poljoprivrednih proizvodasu smanjene, pa je smanjena i potreba za pove anjem direktnih pla anja dohodaka (ZPP paket je iznosi nešto iznad plafonaod 40,5 mlrd eura). Dogovor o strukturnoj politici je postignut, finansiranjem ukupnih sredstava od 213 mlrd eura zasedmogodišnji period, uklju uju i i Kohezioni fond. Broj ciljeva je smanjen na tri, a smanjen je i obuhvat stanovništva koje živi uregionima podrške sa 51% na 42%. Za regione koji su izgubili pravo na strukturnu pomo , dogovoreni su tranzicioni period iiposebni paketi. Uvedena je tzv.l “rezerva za u inak” (4% strukturnih fondova) koja predstavlja oblik dodatne stimulacijenamijenjene raspodjeli nakon srednjoro ne ocjene u inka programa.

etiri najsiromašnije države lanice dobile su bitku za o uvanje Kohezionog fonda za period 2000-06. godina, sa porastomraspoloživih sredstava sa 15 na 18 mlrd eura. Budžetski okvir za naredni period iznosio je 1,27% BDP. Britanija je uspjela daodbrani svoj budžetski povra aj, a Njema koj je smanjena obaveza neto doprinosa ispod pre ašnjeg nivoa od 11 mlrd euragodišnje.

Primjena na ela koncentracije dovela je do pada broja komunitarnih inicijativa sa 13 na samo etiri u ovom periodu (Interreg III.Leader +, Equal, Urban II).

Za zemlje petog proširenja, pored pretpristupne podrške kroz instrumente ISPA, PHARE i SAPARD, nakon pristupanja,predvidjena je i postpristupna podrška, do kraja ove finansijske perspektive.

Za zemlje zapadnog Balkana65, predvidjen je program CARDS (Community Assistance for Reconstruction, Development andStabilisation) , za period 2002-2006.godina, koji se finansirao iz stavke – spoljašnje akcije Unije.

64 Kako je to formulisao belgijski premijer, Žan Lik Daen, poslije samita u Be u, u decembru 1998.godine: Niko ne želi da plati više, neki žele daplate manje, niko ne želi da dobije manje, a svi moramo da ptrošimo više na proširenje. (Regionalna politika Evropske unije, Vlada RS, Kancelarijaza pridruživanje EU, Beograd, 2004, str. 39-45.)65 2000. godina bila je prekretnica u odnosima zemalja regiona sa EU. Na junskom samitu u Feiri pet zemalja regiona dobile su „statuspotencijalnog kandidata“ za lanstvo u Uniji, a cijeli proces nazvan je proces stabilizacije i pridruživanja. Pola godine kasnije to je potvr eno na

66

Evropski savjet u Berlinu usvojio je budžetski okvir – finansijsku perspektivu66 sa slijede im iiznosima: poljoprivreda 297,7mlrd eura, strukturna politika 213 mlrd eura (od ega 18 mlrd eura za KF), pretpristupna pomo za nove države lanice 21,8mlrd eura i postpristupna pomo 45,4 mlrd eura.

T – Finansijska perspektiva EU 2000-2006 (mlrd EUR)Stavke budžeta EU 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ukupno %Poljoprivreda 41,7 44,5 46,6 47,4 49,3 50,4 50,6 330,5 46,1%Strukturne akcije 32,7 32,7 33,6 34,0 41,0 41,7 42,9 258,6 36%Unutrašnje politike 6,0 6,3 6,6 6,8 8,7 8,7 8,8 51,9 7,2%Spoljašnje akcije 4,6 4,7 4,9 5,0 5,1 5,1 5,1 34,5 4,8%Administracija 4,6 4,8 5,0 5,2 6,0 6,1 6,3 38 5,3%Rezerve 0,9 0,9 0,7 0,4 0,4 0,4 0,4 4,1 0,6%Ukupne obaveze 90,5 93,9 97,4 98,8 110,5 112,4 114,1 717,6 100%

U II izvještaju o ekonomskoj i socijalnoj koheziji (2001), prije petog proširenja, za EU-15 se navodi:

- države lanice EU mogle bi se podijeliti u dvije kategorije. Prvu kategoriju ine države koje zaostaju, kao što suPortugalija, Španija, Gr ka (BDP/pc u PPS 67-82% prosjeka EU). Druga druga sastoji se od zemalja gdje je ovajpokazatelj iznad prosjeka EU.

- Razlike u razvijenosti regiona su se takodje smanjile, ali ne toliko koliko razlike medju pojedinim zemljama.- Disproporcije izmedju regiona su ostale podijeljene na dvije ose: sjever – jug, i centar – periferija.- Veliki doprinos konvergenciji i smanjenju regionalnih razlika može se pripisati strukturnim fondovima i njihovim

investicijama- Medjutim, veoma je teško precizno izra unati stvarni uticaj strukturne politike EU i izolovati je od drugih izvora

privrednog rasta i konvergencije, a u slu aju zemalja srednje i isto ne Evrope, od procesa politi kih i socijalnihpromjena (demokratskih reformi, izgradnje i ja anja institucija i dr.).

1.5. Peta faza (2007-2013.godina)

Petu fazu, koja obuhvata teku i budžetski period (finansijsku perspektivu) od 2007. do 2013. godine, karakterišenajv a ikada utvr ena finansijska sredstva namenjena najsiromašnijim državama lanicama i regionima, dok je fokusprioriteta stavljen na brži privredni razvoj, stvaranje radnih mjesta i inovacije. Alocirano je 347 milijardi eura kroz strukturnefondove i Kohezioni fond, od ega se 81.5% odnosi na regione koji potpadaju pod cilj konvergencije. Na osnovupojednostavljenih procedura, prije kraja 2007. godine, usaglašeno je gotovo svih 436 programa koji obuhvataju sve regione idržave lanice.Novinu predstavlja i pov anje sredstava namenjenih životnoj sredini i borbi protiv klimatskih promjena.

Finansijska perspektiva EU 2007-13. godine utvr ena je 2006.godine na nivou od 862 mlrd Eura, a 2009.godineuve ana je za još 2 mlrd Eura, za Plan oporavka od efekata globalne ekonomske krize.

EU je definisala prioritete tako da na 100 Eura projektovanih sredstava, 9 Eura ide na rast konkurentnosti, za koheziju zarast i zaposlenost ide 36 Eura, direktna pla anja u poljoprivredi i dalje visokih 34 Eura, za ruralni razvoj i održivoribarstvo ide 9 Eura, za državljanstvo, slobodu, pravdu i sigurnost 1,2 Eura (borba protiv terorizma, organizovanogkriminala i liegalnih migracija). Spoljne akcije Unije koštaju 5,7 Eura, gotovo koliko i administracija, dok se kompenzacijanovim državama lanicama gasi 2009 i nije planirana nova do kraja ovog programskog perioda.

Samitu u Zagrebu. 2001. godine, dotadašnji evropski program Obnova, zamjenjuje program CARDS - Pomo Zajednice za obnovu, razvoj istabilizaciju (CARDS).

66 Pored budžeta, EU ima i finansijsku perspektivu – sedmogodišnji okvir trošenja sredstava, koja predstavlja okvir za godišnji budžet. Naravno,mogu e su izvjesna prilago avanja budžeta u odnosu na finansijsku perspektivu. Takodje, perspektiva se revidira obi no dva puta tokomšestogodišnjeg perioda.

67

T – Finansijska perspektiva EU 2007. -2013 (mlrd EUR)

1.24%1.24%1.24%1.24%1.24%1.24%1.24%1.24%Plafon obaveza, u % GNI

0,24%1.24%1.24%1.24%1.24%1.24%1.24%0.18%Raspoloživa margina

1.00%1.15%1.14%1.11%1.08%1.12%1.23%1.06%Plafon doprinosa, u % GNI

820.600119.391120.145116.552119.126110.439119.805115.142Ukupna pla anja

1048%1.01%1.02%1.03%1.05%1.07%1.09%1.08%% GNI

100864.169127.167125.643124.167123.862123.370122.683117.277Ukupno preuzete obaveze

0,18001901914196. Kompenzacije

5,849.8007.6107.4007.2557.1116.9736.8186.6335. Administracija

5,749.4638.0297.6797.3397.0096.7396.4696.1994. EU kao globalni partner

1,210.7701.9881.7971.6451.5031.3801.2581.1993. Državljanstvo, sloboda,sigurnost i pravda

33,9293.10540.64541.04741.45341.86442.27942.69743.120od ega: tržišni troškovi idirektna pla anja

42,6367.94451.28451.90152.52853.37952.20554.68551.9622. O uvanje i upravljanjeprirodnim resursima

35,6308.03045.34244.74444.09443.86043.86243.66742.4611b. Kohezi ja za rast izaposlenost

9,077.36212.91412.12211.30611.00012.0219.5958.4041a. Konkurentnost za rast izaposlenost

44,6385.39258.25656.86655.40054.86055.88353.26250.8651. Održivi rast

%Total2013201220112010200920082007Obaveze / prioriteti

Izvor: Financial framework 2007-13 revised for Economic Recovery Plan (constant prices 2004);Decision of the Euroean Parliament and of the Council of 6 May 2009; OJL 132/9, 29.5.2009:2;Napomena: Pozicija 4. obuhvata i IPA fond, ENPI instrument; Razvojnu saradnju, Instrument ekonomske saradnje, Humanitarnu pomo , Makro-finansijsku pomo i Instrument stabilnosti

Sredstva za ove namjene obezbje uju se iz prihoda Budžeta EU, koji se puni iz:

a) tradicionalnih vlastitih prihoda (1. prihoda od carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda i 2. davanja za še er iglukozu) koji su oko 11,7% budžetskih prihoda,

b) dijela prihoda od VAT-a (11,5%) ic) direktnih kontribucija kao dijela od BDP država lanica (77% budžetskih prihoda EU) (3.16).

Unija troši ova sredstva u skladu sa programskim prioritetima, u okviru zajedni kih politika koje sprovodi, kroz zajedni kupoljoprivrednu politiku, struturne fondove i ostale inicijative, o kojima e biti rije i u dijelu o finansijskim arnanžmanimaUnije.

Za period od 2007. do 2013. godine odabran je pristup više strateškog karaktera u odnosu na prethodni. Sada postojijasna veza izme u kohezione politike i strategija iz Lisabona67 i Geteborga68. Koheziona politika u velikoj mjeridoprinosi ostvarivanju ciljeva ovih strategija. Razvoj i kohezija se me usobno podržavaju. Smanjivanjem ekonomskih isocijalnih razlika, Evropska unija omogu ava da svi regioni i socijalne grupe mogu da doprinesu i istovremeno imajukoristi od opšteg ekonomskog razvoja Unije. lanovi 3 i 158 Ugovora o EU refektuju ovu viziju. Iz ovih razloga,koheziona politika mora se posmatrati kao sastavni dio Lisabonske i Geteborške strategije. Drugim rije ima, kohezionapolitika mora da obuhvati lisabonske i geteborške ciljeve i da postane motor njihove realizacije kroz nacionalne, odnosnotamo gde postoje, regionalne razvojne programe69.

67 Evropska komisija je usvojila Lisabonsku strategiju u Lisabonu 2000. godine, sa ciljem da Evropska unija „do 2010. godine postanenajkonkurentnija i najdinami nija ekonomija sveta utemeljena na znanju, sposobna za održiv rast sa pove anjem broja i kvaliteta radnih mesta, teve om socijalnom kohezijom68 U osnovi evropske Strategije održivog razvoja Evropske unije, koja je usvojena 2001. godine u Geteborgu od strane Evropske komisije, jeste dase obezbedi da ekonomski rast ide isklju ivo „ruku pod ruku“ sa kvalitetom životne sredine i uklju enjem socijalnih pitanja, a radi poboljšanja životai blagostanja gra ana69 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str. 34.

68

Što se ti e ostalih karakteristika, nastavljena je dalja koncentracija, broj fondova je smanjen na tri (ERDF, ESF iKohezioni fond), postavljena su tri cilja, ukinute su inicijative Zajednice i naglasak je stavljen na manje razvijeneregione (78,5% raspoloživih resursa bi e usmereno na slabije razvijene regione).

Koheziona politika i njeni instrumenti u periodu od 2007. do 2013. godine usmereni na su na ve i rast i zapošljavanje usvim regionima i gradovima EU. Unija u ovom periodu planira istorijski najve e investicije kroz kohezione instrumenteu iznosu od 347 milijardi eura. Da bismo se stekla predstava koliko su ova sredstva zna ajna za države lanice,naveš emo i alokacije sredstava, u milijardama eura, za neke od država lanica u periodu od 2007. do 2013. godine:Austrija (1.5), Ceška (26.7), Ma arska (25.2), Njema ka (26.3), Slove-nija (4.2), Bugarska (6.8), Rumunija (19.6) itd.

Ciljevi

U navedenom periodu Evropski fond za regionalni razvoj, Evropski socijalni fond i Kohezioni fond doprinose ostvarenjutri klju na cilja: konvergenciji, regionalnoj konkurentnosti i zapošljavanju i evropskoj teritorijalnoj saradnji.

T – Ciljevi, strukturni fondovi i instrumenti u Finansijskoj perspektivi 2007-2013Ciljevi Strukturni fondovi i instrumentiKonvergencija ERDF ESF Kohezioni fondRegionalna konkurentnost izapošljavanje

ERDF ESF

Evropska teritorijalna saradnja ERDF

1. Konvergencija ozna ava nastojanje da se promovišu uslovi za pove anje rasta i faktori koji vode ka stvarnojkonvergenciji najslabije razvijenih zemalja lanica i regiona. Me u 27 zemalja lanica Evropske unije ovaj cilj se odnosina 84 regiona u 18 zemalja lanica. Ukupan broj stanovnika u ovim regionima je 154 miliona (31% EU27), a BDP poglavi stanovnika nizi od 75% prosjeka Unije (u odnosu na period 2000-2002). Ovim ciljem je takode obuhva eno, u fazipostepenog povla enja, još 16 regiona sa ukupno 16,4 miliona stanovnika i sa BDP-om malo iznad defnisanog praga,zbog statisti kog efekta nastalog uve anjem Evropske unije. Suma koja je na raspolaganju za ostvarenje ciljakonvergencije je 282,8 milijardi eura, što predstavlja 81,5% ukupnih sredstava namijenjenih regionalnoj politici. Od ovogiznosa je regionima za konvergenciju namenjeno 199,3 milijardi eura, 14 milijardi eura regionima u fazi postepenogpovla enja (13 regiona sa 3.4% populacije Unije), a 69,5 milijardi eura Kohezionom fondu koji koristi 15 zemalja lanica(deset novih država lanica, Portugal, Gr ka, kao i Španija u prelaznom periodu).

2. Regionalna konkurentnost i zapošljavanje doprinose ja anju konkurentnosti, atraktivnosti i zapošljavanju na dvana ina. Prvo, razvojni programi pomažu regionima da predvide i promovišu ekonomske promjene kroz inovacije ipromociju društva znanja, preduzetništva i zaštite životne sredine i poboljšanje njihove dostupnosti. Drugo, višekvalitetnijih poslova bi e podržano prilago avanjem radne snage i investiranjem u ljudske resurse. Kriterijume zadobijanje pomo i namijenjene ostvarenju ovog cilja ispunjava 168 regiona, sa ukupno 314 miliona stanovnika. U okviruovog broja, 13 regiona, sa 19 miliona stanovnika, nalazi se u fazi postepenog povla enja i njima su namenjenespecificne alokacije sredstava zbog njihovog ranijeg statusa regiona u okviru Cilja 1. Za ostvarenje cilja Regionalnakonkurentnost i zapošljavanje namijenjeno je ukupno 55 milijardi eura, odnosno nešto manje od 16%, od ega 11,4milijardi eura za regione u fazi postepenog prestanka koriscenja ovih sredstava. Regioni koji potpadaju pod ciljRegionalna konkurentnost i zapošljavanje nalaze se u 19 zemalja lanica. URBAN II i Equal su sada integrisani u ciljevekonvergencije i regionalne konkurentnosti i zapošljavanja.

3. Evropska teritorijalna saradnja namenjena je ja anju prekograni ne saradnje kroz zajedni ke lokalne i regionalneinicijative, zatim ja anju transnacionalne saradnje usmerene na integrisani teritorijalni razvoj, kao i ja anjuinterregionalne saradnje i razmjeni iskustava. Populacija koja živi u pograni nim regionima broji 181,7 milionastanovnika (37,5% ukupnog broja stanovnika Unije). Ukupno 8,7 milijardi eura (2,44% ukupnog iznosa) koji sunamijenjeni ostvarenju ovog cilja raspore eni su na slede i na in: 6,44 milijardi eura za prekograni ne programe, 1,83milijardi eura za transnacionalne programe i 445 miliona eura za interregionalnu saradnju.

Ostvarenje ovog cilja se zasniva na iskustvima ranije inicijative Zajednice (danas Unije) pod nazivom INTERREG.

69

Fondovi

U ovom periodu ciljevi koji su defnisani tako da oja aju ekonomsku i socijalnu koheziju Evropske unije sprovode se kroztri fonda:

Evropski fond za regionalni razvoj (ERDF) ima za cilj da oja a ekonomsku i socijalnu koheziju u Evropskoj uniji,ispravljaju i neravnoteže me u regionima. Sredstvima ERDF-a može da se interveniše u okviru sva tri cilja regionalnepolitike: konvergencija, regionalna konkurentnost i zapošljavanje i evropska teritorijalna saradnja. U okviru ovog fondafinansira se direktna podrška investicijama u preduze a (posebno mala i srednja preduze a) kako bi se stvorila održivaradna mjesta, infrastruktura u vezi sa istraživanjem i inovacijama, telekomunikacijama, zaštitom životne sredine,energetike i saobra aja.

Evropski socijalni fond (ESF) je namenjen pove anju zaposlenosti i šansi za pronalaženje posla u Evropskoj uniji.Intervencije se kre u u okviru ciljeva konvergencije i regionalne konkurentnosti i zapošljavanja. ESF podržava aktivnostiu oblastima zapošljavanja, rodne ravnopravnosti, socijalne integracije i borbe protiv diskriminacije prilikom zapošljavanjai ja anja ljudskog kapitala reformom sistema obrazovanja i us-postavljanjem mreže obrazovnih institucija.

Kohezioni fond je namijenjen državama lanicama iji je BNP po stanovniku niži od 90% prosjeka Unije. Cilj mu je daublaži njihove ekonomske i socijalne nedostatke, kao i da stabilizuje ekonomiju. Podržava akcije u okviru ciljakonvergencije i podleže istim pravilima programiranja, upravljanja i monitoringa kao i ESF i ERDF. U periodu od 2007.do 2013. godine Kohezioni fond mogu da koriste Bugarska, Kipar, eška, Estonija, Gr ka, Madarska, Letonija, Litvanija,Malta, Poljska, Portugal, Rumunija, Slova ka i Slovenija. Španija ispunjava kriterijume za postepen prestanak koriscenjaKohezionog fonda, ali samo dok joj je BDP po stanovniku niži od prosjeka EU 15. Kohezioni fond finansira aktivnosti uoblastima saobra aja, naro ito transevropske transportne mreže i zaštite životne sredine, uklju uju i i energetskuefkasnost, koriš enje obnovljivih izvora energije, razvoj železni kog transporta, podrška intermodalnosti, ja anje javnogtransporta. Važan deo kohezione politike je saradnja izme u Evropske komisije, Evropske investicione bankarske grupei drugih me unarodnih fnansijskih institucija na finansijskom inženjeringu.

Principi koriš enja strukturnih fondova70

Upravljanje strukturnim fondovima predstavlja izazov. Sprovo enje velikih, višegodišnjih, me usektorskih projekatau administrativnom okviru koji može odstupati od nacionalne prakse izuzetno ie kompleksno i zahtjevno.

Postoje etiri osnovna principa na kojima se zasniva upravljanje strukturnim fondovima — principprogramiranja, koncentracije, kofnansiranja i partnerstva. Uvedeni su pomenute 1988. godine, izuzev principakofnansiranja, koji je uveden osnivanjem ERDF-a 1975. godine. Svi navedeni principi važe i danas, a ine integralni deoi pretpristupne pomo i.

Programiranje (programming) je princip koji u praksi podrazumijeva proces izrade višegodišnjih programa trošenjasredstava iz strukturnih fondova u skladu sa definisanim ciljevima i kriterijumima, a unutar unaprijed utvr enihindikativnih alokacija sredstava za datu državu lanicu, kako bi se osigurala koherentnost ulaganja. Procesprogramiranja je prva faza projektnog ciklusa i odvija se u nekoliko koraka saradnjom zemalja primaoca sredstava iEvropske komisije.

Koncentracija (concentration), uvedena Delorovom prvom reformom, podrazumijeva usmeravanje fondova tamo gdesu najpotrebniji, odnosno njihovo usmjeravanje u ostvarivanje odre enog broja unaprijed defnisanih ciljeva i u oneregione koji ispunjavaju zadate kriterijume. S tim u vezi, defnisana su tri cilja strukturnih fondova uz jasan regionalnifokus zasnovan na NUTS teritorijalnoj klasifkaciji. Koncentracija, dakle, podrazumijeva geografski, odnosno ekonomskikriterijum.

Kofnansiranje (co-fnancing) ili, što je isto, princip dodavanja (additionality), podrazumijeva da dio ulaganja u navedeneciljeve dolazi iz doma ih izvora, odnosno da EU sufnansira ulaganja zemlje primaoca. Uveden je sa osnivanjemEvropskog fonda za regionalni razvoj, 1975. godine, gde je predvi eno da sredstva Fonda pokrivaju do polovinetroškova razvojnih projekata u kvalifkovanim regionima, dok bi ostatak bio finansiran iz doma ih izvora. Ideja ovakogpristupa je sprije avanje da sredstva iz evropskih fondova budu prosta zamjena za doma e investicije i potkopaju tako

70 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str.39-42.

70

osnovnu svrhu tih fondova, ubrzan razvoj kroz uve ana ulaganja. Kofnansiranje se obezbe uje procesom programiranja,tako što sredstva iz doma ih izvora bivaju jasno nazna ena u odgovaraju im programskim do-kumentima (kao i sredstvaiz drugih izvora, poput sredstava me unarodnih fnansijskih institucija, ime se postiže koordinacija).

Partnerstvo {partnership) podrazumijeva saradnju, odnosno bliske konsultacije izme u svih nivoa vlasti zemlje lanicei Evropske komisije. Princip partnerstva slijedi se kroz sve faze projektnog ciklusa strukturnih fondova i Kohezionogfonda. Vremenom ovaj princip je evoluirao uklju ivanjem i ekonomskih i socijalnih partnera, tijela i organizacija koja sebave unaprijedenjem životne sredine i rodnom ravnopravnoš u, a danas obuhvata i civilno društvo i nevladineorganizacije.

Sredstva iz strukturnih fondova namijenjena su utvr enim ciljevima i razvojnim programima i sprovode se prema jasnoutvr enim i strogo defnisanim pravilima.

Projektni ciklus strukturnih fondova može se opisati na slede i na in:

• Odluku o budžetu i pravilima za koriš enje strukturnih fondova donose Savjet i Evropski parlament na osnovupredloga Evropske komisije.• Komisija utvr uje predlog Strateških smjernica o koheziji, nakon konsultacija sa državama lanicama. Smjernicegarantuju da e države lanice uskladiti programiranje sa prioritetima Evropske unije kako bi dale podsticaj inovacijamai preduzetništvu, njegovale rast ekonomije zasnovane na znanju i stvorile ve i broj kvalitetnijih poslova.• Tokom dijaloga sa EK, svaka država lanica priprema Nacionalni strateški referentni okvir (National StrategicReference Framework — NSRF), u skladu sa Strateškim smjernicama. NSRF defniše strategiju svake od državalanica i predlaže listu operativnih programa koje država želi da sprovede.

• Na osnovu NSRF-a države pripremaju Operativni programe (Operational Programmes — OP) koji predstavljajuprioritete države lanice (i/ili regiona), kao i na in na koji e rukovoditi programiranjem i sprovo enjem. Komisijaodobrava odre ene delove NSRF-a koji zahtijevaju odobrenje, kao i svaki od operativnih programa. Za države iregione obuhva ene ciljem konvergencije postoji obaveza da 60% troškova mora da se alocira na prioritete kojiproisti u iz strategije Evropske unije za rast i zapošljavanje (Lisabonska strategija). Za države i regione obuhva eneciljem konku-rentnosti i zapošljavanja taj procenat iznosi 75%. Evropska komisija je usvojila oko 450 operativnihprograma za period 2007—2013. godine. U programiranju i upravlj-nju operativnim programima u estvuju ekonomski isocijalni partneri, kao i organizacije civilnog sektora. Na nivou Operativnog programa države lanice su u obavezi dadefnišu odre ene iznose kofinansiranja.• Kada Komisija donese odluku o operativnim programima, država lanica i/ili njeni regioni sprovode programe,odnosno vrše odabir i sprovo enje projekata. Ovaj posao obavljaju tzv. Tijela za upravljanje u svakoj državi i/ili regionu.

• Komisija alocira troškove (kako bi omogu ila državi lanici da zapo ne program).• Komisija ispla uje sertifkovani trošak državi lanici.• Komisija vrši monitoring svakog operativnog programa, pored monitoringa koji vrše države lanice.• Komisija i države lanice predaju Strateške izvještaje tokom itavog fnansijskog perioda 2007-2013. godine.

• Tokom i nakon sprovo enja programa i projekata vrši se njihova evaluacija i revizija.

Evropski centar za istraživanje politika isti e da sprovo enje kohezione politike zahtijeva izuzetno razvijen institucionalniokvir. Svaka država lanica ima svoje sopstvene karakteristike koje se isti u razli itim stepenom kompleksnostiinstitucionalne organizacije, ali ono što ih karakteriše je stepen integrisanosti u postoje i, odnosno paralelan sistem.Evropski centar za istraživanje politika pravi razliku izme u:

• diferencijalnog pristupa, koji karakteriše odvojenost struktura za sprovo enje kohezione politike (npr. Holandija,Švedska, Velika Britanija);• jedinstvenog pristupa, pri emu se sredstva usmeravaju kroz nacionalna, odnosno regionalna ministarstva i agencije(npr. Austrija, Španija, delovi Nema ke i ve ina novih država lanica);• kombinovanog pristupa, koji predstavlja spoj dva pristupa (npr. Finska, Francuska i Italija).

Klju ni faktori koji uti u na kreiranje sistema u skladu sa navedenim pristupima jesu postoje e administrativno ure enje(centralizovano, dekoncentrisano ili federalno, odnosno regionalno ure enje) i nivo fnansiranja. Paradoksalno, ali malasredstva ohrabruju stvaranje paralelnih sistema.

Analizom odluka država lanica Evropske unije u vezi sa sistemom upravljanja fondovima Evropske unije, samo sa36.9% ukupnih sredstava upravljaju organi formirani na nivou regiona, dok se ostali iznos sredstava nalazi podnadležnoscu centralnih organa. Uzimaju i u obzir sredstva alocirana u okviru Kohezionog fonda, organi formirani na

71

nivou regiona raspolažu sa 30.5% ukupnog budžeta. Treba napomenuti da upravo regioni koji uživaju ve i stepenautonomije, kao što su regioni Njema ke, Italije i Španije, imaju nadležnosti nad upravljanjem navedenim sredstvima.Inicijative

Za programski period 2007—2013. godine pripremljene su tri inicijative:

•JASPERS, Zajedni ka podrška projektima u evropskim regionima;•JEREMIE, Zajedni ki evropski resursi za mikro, mala i srednja preduze a;•JESSICA, Zajedni ka evropska podrška održivim investicijama u gradskim podru jima.

Namjena JASPERS je da se državi lanici ponudi bespovratna tehni ka pomo za regione obuhva ene ciljemkonvergencije, tako da se pomogne priprema projektne dokumentacije za velike investicione projekte (25 miliona eura uoblasti životne sredine i 50 miliona eura u oblasti saobra aja). Na ovaj na in se pove ava kvantitet, kvalitet I brzinakojom se projekti podnose na odobravanje. JASPERS podrazumijeva partnerstvo izme u Evropske komisije (Generalnidirektorat za regionalnu politiku) i EIB i EBRD.

JEREMIE se odnosi na promovisanje boljeg pristupa mikro, malih i srednjih preduze a u regionima Evropske unijefnansijskim sredstvima. Bolji pristup fnansijskim sredstvima predstavlja prioritet obnovljene Lisabonske agende upokušaju da se pove a raspoloživost kapitala za osnivanje i razvoj preduze a. JEREMIE je upravo namijenjen uprevazilaženju ovih poteško a stvaranjem okvira za saradnju sa specijalizovanim fnansijskim institucijama poput EIF(European Investment Fund) i EIB.

JESSICA predstavlja inicijativu Evropske komisije u saradnji sa EIB i Bankom za razvoj Savjeta Evrope, kojom sepromovišu održive investicije, rast i zapošljavanje u urbanim podru jima Unije. Pošto se, u ovom slu aju, projekti nefnansiraju iz grantova, izdvajanja iz programa, namenjena fondovima za urbani razvoj, imaju revolving karakter, tako daje obezbje ena održivost investicija. Sredstva iz programa se koriste za fnansiranje zajmova koje fondovi za urbanirazvoj obezbje uju krajnjim korisnicima. Ovi zajmovi su podržani garantnim šemama koje uspostavljaju fondovi za urbanirazvoj i banke koje participiraju. S obzirom da ne postoji garancija države za ove zajmove, oni ne uti u na stanje javnihfnansija i javnog duga.

2. INSTITUCIONALNI OKVIR REGIONALNE POLITIKE EU

Kao i svaka druga zajedni ka politika u Evropskoj uniji, i regionalna politika se sprovodi na temelju jasnodefnisanih uloga svake njene institucije.Klju nu ulogu u sprovo enju regionalne politike ima Evropska komisija. Ona odobrava strateške programe, pratinjihovo sprovo enje, u estvuje u izradi programskih dokumenata, te nadzire sprovo enje i na in koriš enja odobrenihfnansijskih sredstava. Komisija zastupa interese EU kao cjeline i svih njenih gra ana. Osim što je inicijator i predlagaraspodele finansijskih sredstava u okviru programskih sedmogodišnjih razdoblja, Komisija i odobrava programefinansiranja sastavljene u državama lanicama, u skladu sa sredstvima predvi enim u regulativama Savjeta ministara.Svake tri godine Komisija podnosi izvještaj o sprovo enju (engl. Cohesion Report11), a fondovima za finansiranje isprovo enja regionalne politike upravljaju njeni generalni direktorati (Generalni direktorat za regionalnu politiku,Generalni direktorat za zapošljavanje i socijalna pitanja, itd.) i specijalizovane direkcije u okviru generalnih direktorata (Direkcija za razvoj politika, Direkcija za koordinaciju politika, itd.).

Tijelo koje donosi najvažnije odluke jeste Savjet ministara. Savet ministara donosi kona ne odluke o najve em brojupravnih propisa, zaklju uje sporazume sa stranim zemljama i zajedno sa Parlamentom odlu uje o donošenju budžetaUnije. Sa injavaju ga predstavnici država lanica, a svaku državu predstavlja ministar koji je ovlaš en da obavezujesvoju vladu. Savjet ine resorni ministri država lanica koji se sastaju u zavisnosti od teme, tako da je sastav Savjeta stim u vezi i promjenljiv. Odluke u Savjetu se donose prostom ve inom glasova, ako procedurom nije predvi en druga ijina in glasanja. Ipak, posebnim procedurama je predvi eno da se odluke uglavnom donose kvalifkovanom ve inom, anekad i jednoglasno. Me utim, u najbitnijim stvarima lanice se trude da do odluke do u konsenzusom, znaju i dasljede i put one same mogu biti preglasane u stvarima koje su za njih vrlo bitne.

72

Evropski savjet ine šefovi država i vlada država lanica, predsednik Savjeta i predsjednik Evropske komisije. Visokipredstavnik za spoljne poslove i politiku bezbjednosti u estvuje u radu savjeta. Sa isto pravne ta ke gledišta, Evropskisavet nije organ Unije, ve je nastao iz neredovnih sastanaka šefova država i vlada 1974. godine, kada je odlu eno daovi sastanci postanu redovni. Evropski savjet je dobio svoj pravni status 1986. godine kada je prvi put pomenut uJedinstvenom evropskom aktu. Evropski savjet donosi najzna ajnije strateške odluke koje posle organi Unije razra uju,preta u ih u pravno obavezuju e akte i dalje sprovode. Evropski savjet donosi prije svega politi ke odluke, a ne pravne,pa se stoga i ne pojavljuje kao zakonodavni organ, iako njegove odluke imaju dalekosežne posledice. Evropski savetvalja razlikovati od Saveta (ministara) koga ine resorni ministri, a još više od Saveta Evrope koji je posebna evropskaorganizacija iji su lanovi sve države Evrope, osim Bjelorusije.

Evropski parlament je organ Unije sa najve im demokratskim karakterom i najve im legitimitetom, jer predstavljagra ane Unije, koji njegove lanove od 1979. godine biraju na neposrednim, demokratskim izborima svakih 5 godina.Evropski parlament u estvuje u postupku donošenja odluka i odobrava zadatke, ciljeve i organizaciju strukturnihfondova, te na in sprovo enja tin odluka ili samo dostavlja svoje mišljenje na predloge Komisije u vezi sa inicijativamaUnije. Poslanici u Parlamentu predstavljaju gra ane Unije i svoje partije, tako da poslanici nisu raspore eni ponacionalnoj pripadnosti, ve po strana koj.

Pored navedenih institucija karakteristi nih za sprovo enje svih politika Unije, postoje i institucije osnovane sa ciljempredstavljanja regionalnih i lokalnih interesa na nivou Evropske unije.

Savjet evropskih opština osnovan je 1951. godine u Ženevi, a 1984. godine promjenio je naziv u Savjet Opština iregiona Evrope. Danas, lanstvo Savjeta ini više od 100.000 lokalnih i regionalnih vlasti Evrope iz 29 evropskihzemalja, u lanjenih u Savjet neposredno ili kroz 42 velike nacionalne asocijacije lokalnih i regionalnih vlasti. Najvišiorgan Savjeta je Skupština delegata, koja bira odre eni broj predstavnika svake zemlje u Politi ki komitet. Tako e, onabira predsjednika, potpredsjednike, generalnog sekretara i lanove Izvršnog biroa. Sva ova statutarna tela odre ujupoliti ku poziciju Savjeta u odnosu na procese ujedinjenja Evrope i, naro ito, predstavljanje lokalnih vlasti predzvani nim evropskim institucijama u cilju odbrane njihovih interesa pod najboljim mogu im uslovima. Ona odre uju kojee aktivnosti biti preduzete u torn kontekstu. Savjet podržava inicijative svih nacionalnih sekcija i njihovih lanova koji

žele da se dve ili više evropskih lokalnih zajednica zbratime. Savjet podsti e me uregionalnu i me uopštinsku saradnju,podržavaju i lokalne i regionalne vlasti u njihovoj potrazi za sredstvima povezanim sa programima Evropske unije.

Skupština evropskih regiona je osnovana 1985. godine sa sedištem u Strazburu. Skupština predstavlja preko 300evropskih regiona, uklju uju i i one koje se nalaze izvan granica Evropske unije. Osnovni zadatak Skupštine je izgradnjai ja anje politi kih organa koji zastupaju regionalne institucije u zajedni kim institucijama Evropske unije, kao i daunapre uje me uregionalnu saradnju. Inicijativom Skupštine 1993. godine, u Ugovor o osnivanju Evropske Zajedniceuvršten je princip subsidijariteta i oformljen savetodavni odbor regiona.

Komitet regiona osnovan je Ugovorom iz Mastrihta 1992. godine i sa injen je od predstavnika lokalnih i regionalnihvlasti. Sjedište Komiteta regiona je u Briselu. Pojedine zemlje imaju kvotu od 5 do 24 lana, u zavisnosti od svojeveli ine. Zemlje kandidati za lanstvo u Evropskoj uniji imaju status posmatra a u Komitetu regiona. To je savjetodavnotijelo koje se sastoji od predstavnika evropskih regionalnih i lokalnih vlasti. Ovaj Komitet mora da bude konsultovan prenego što se donesu odluke u Evropskoj uniji iz oblasti regionalne politike, životne sredine, kulture, obrazovanja itransporta, a ti u se regionalnih i lokalnih vlasti. Osim toga, Komisija, Savjet i Evropski parlament mogu konsultovatiKomitet regiona i za druga pitanja. lanovi Komiteta su nominovani od svojih nacionalnih Vlada i postavio ih je SavjetEU na period od etiri godine, a mogu biti ponovo izabrani.

Pored ovih institucija u Briselu djeluje preko 200 regionalnih predstavništva kako bi što neposrednije sara ivali sainstitucijama Evropske unije radi realizacije specifi nih regionalnih interesa.

Sa druge strane, u svim državama postoje odgovaraju e nacionalne strukture iji model se razlikuje od države dodržave, a zadužene su za sprovo enje regionalne politike Evropske unije71.

71 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str. 22-24.

73

3. RAZLIKE U NIVOU RAZVIJENOSTI REGIONA U EU

Ve od samih po etaka, regionalna politika temeljila se na pretpostavci da su regioni u središtu Unije u prednosti uodnosu na one na periferiji, a uzastopnim pristupanjem novih lanica te razlike su se dodatno pove avale.

U trenutku pokretanja eksplicitne verzije zajedni ke regionalne politike (1975), najvje a razlika izmedju regiona bila je7:1, izmedju grada Hamburga u SR Njema koj i oblasti Kalabrije na jugu Italije. Razlike s obzirom na standard, posebnosu postale vidljive nakon pristupanja Gr ke (1981) i Španije i Portugalije (1986)., kao i sa ujedinjenjem Njema ke (1990).Ekonomski najzaostalija podru ja EU15 bile su: jug Italije, djelovi Irske, Gr ke, Španije i Portugala, Korzika, Sardinija,francuksi prekomorski departmani, udaljena španska i portugalska ostrva. Do petog proširenja (2004, 2007), 68 milstanovnika ili 18% populacije, živjelo je u regionima sa dohotkom manjim od 75% od prosjeka EU.

U EU 27, ova populacija dostigla je 145 mil stanovnika ili nešto manje od 30% ukupnog stanovništva EU.

Prema izvještaju Eurostata (2008) u sjeveroisto nim regionima EU broj stanovnika se smanjuje (posebno uNjema koj, Poljskoj, eškoj, Slova koj, Ma arskoj, Rumuniji, Bugarskoj, balti kim državama i djelimi no u Švedskoj iFinskoj. U Irskoj, Francuskoj i državama Beneluksa, zabilježen je trend pove anog prirodnog priraštaja.

Razlike izmedju regiona u EU: Prosjek BDP/pc kre e seod 24% prosjeka EU27 u sjeveroisto noj Rumuniji, do 303%prosjeka EU27 u Londonu, odnosno 12,5:1. Luksemburg sa 264%, odnosno Brisel sa 241%, se nalaze na drugom,odnosno na tre em mjestu, dok Hamburg sa 202% i Be sa 178%, zauzimaju tre e i etvrto mjesto na listi razvijeniregiona.

Najrazvijeniji regioni su locirani u južnoj Njema koj, južnoj Velikoj Britaniji, sjevernoj Italiji i Belgiji, Luksemburgu,Holandiji, Irskoj i Skandinaviji. Glavni gradovi – Madrid, Pariz i Prag, takodje pripadaju ovoj kategoriji. S druge strane,ekonomski najnerazvijeniji regioni su regioni u južnoj i zašadnoj periferiji EU, isto na Njema ka i nove države lanice.

I unutar samih država lanica postoje velike razlike u stepenu razvijenosti regiona. Najve e regionalne razlike suzabilježene u Velikoj Britaniji, Slova koj i Francuskoj, a najmanje u Irskoj i Sloveniji.

Centralni dio Evrope, prije svega regione Njema ke, Austrije i eške, karakteriše visoka stopa zaposlenosti, kao i regione nasjeveru Evrope, Veliku Britaniju i Holandiju.

Visoka stopa nezaposlenosti zabilježena je u sjevernoisto nim regionima, zatim Poljskoj, isto noj Njema koj i isto nojSlova koj, kao i u pojedinim regionima Francuske, Ma arske, Gr ke, eške i Španije.

Me u novim lanicama najve i rast zarada registrovan je u balti kim zemljama i Rumuniji, slede Bugarska i Poljska, paSlova ka i eška.

S druge strane, najmanji minimalni dohodak u 2008. ispla ivan je u Bugarskoj (112 eura), Rumuniji (137 eura),Letoniji (228 eura), Litvaniji (232 eura), a najve i u Luksemburgu (1.610 eura), Irskoj (1.462 eura), Holandiji iFrancuskoj (više od 1.300 eura) i Britaniji (1.148 eura).Najv a razlika u platama prema polovima evidentirana je u Estoniji gdje žene primaju i do 25% niže plate od muškaraca.

Na osnovu samih brojki koje govore o stepenu razvoja regiona Evropske unije, odnosno o razlikama izme u regiona i unutar njih,možemo zaklju iti da je Evropskoj uniji neophodna zajedni ka politika koja e, instrumentima za svoje sprovo enje, omogu itipodsticanje razvoja regiona koji zaostaju u razvoju, oživljavanje industrijskih podru ja, modernizaciju saobra ajnica, pomo uo uvanju životne sredine, kao i pomo mladim ljudima i osobama koje su duže vreme nezaposlene da prona u posao72.

72 Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str. 29-31.

74

Mapa: GDP/per capita in PPS, NUTS 2 regioni, 2006

4. PREDNOSTI I NEDOSTACI KOHEZIONE POLITIKE

U svom radu, Agenda za reformu kohezione politike, Fabricio Barka je pokušao da sagleda i jedne i druge argumente ida na objektivan na in prikaže prednosti i nedostatke kohezione politike. Kako Barka isti e, „sa jedne strane kohezionapolitika je:

1. stvorila nekoliko karakteristika koje se ozna avaju kao nova paradigma; stvorila trag dobrih rezultata, kako uslu ajevima kada se sprovodi kao sastavni deo nacionalnih razvojnih strategija, tako i u slu ajevima lokalnihprojekata stvorenih uz podršku Evropske komisije;

2. stvorila partnerski odnos i nove institucije, kako vertikalno izme u Evropske komisije, centralnih organa iregionalnih/lokalnih, tako i horizontalno;

3. doprinela je dugoro noj izgradnji kapaciteta institucija;4. stvorila je mrežu izme u razli itih aktera širom Evrope i omogu ila konstantnu razmjenu iskustva i dobre

prakse.

Sa druge strane, nedostaci mogu biti prikazani na slede i na in:

1. nedostatak strateškog planiranja i razvoja politike zasnovane na potrebama odre ene teritorije;2. nedostatak fokusa na odre ene prioritete i nemogu nost odvajanja efkasnosti od socijalne inkluzije;3. metodološki i operativni problemi koji ograni avaju pravilnu primenu indikatora i ciljeva i samim tim adekvatnu

analizu šta funkcioniše, a šta ne u smislu efekata kohezione politike;4. nedostatak politi ke i strateške diskusije o rezultatima i budu nosti kohezione politike73

73 Fabrizio Barca, an Agenda for Reformed Cohesion Policy, April 2009, str. 110.

75

5. BUDU NOST REGIONALNE POLITIKE EVROPSKE UNIJE

Nakon usvajanja i stupanja na snagu Lisabonskog ugovora, EU se institucionalno konsolidovala i jedan važan riziknestabilnosti je eliminisan. Medjutim, uporedo sa tom konsolidacijom, Unija je, kao i cijeli globus, bila izložena efektima svjetskeekonomske krize.

U narednom periodu, do 2020. godine, mogu i su slijede i izazovi:

a) Globalizacija: južni i jugoisto ni regioni su naro ito izloženi

Globalizacija e stvoriti više mogu nosti za proizvo e i kompanije koji su u poziciji da se sna u na velikim tržištima iizbore sa konkurencijom. Potroša i e imati koristi od višeg životnog standarda u vidu nižih cijena i ve eg izboraproizvoda. Opšte pove anje ekonomskih aktivnosti i trgovine e pove ati zahtjeve za radnom snagom, kao i zaposlenosti privredni razvoj. Me utim, globalizacija može doprinijeti i strukturnim promjenama. Ve a konkurentnost može dodatnovršiti pritisak na lokalna preduze a, indirektno na plate, naro ito radnika niskoobrazovnih profila. Iz tog razloga, mnogiregioni širom Evrope mora e da restrukturiraju privredu i da ulažu u inovacije i ljudske resurse, kako bi se oduprliposljedicama globalizacije.

Regioni locirani na sjeverozapadu periferije Evropske unije su u znatno povoljnijem položaju. Ovo su regioni Finske,Švedske, Danske, Velike Britanije i Irske. O ekuje se da oni proftiraju usled postojanja visokoobrazovne radne snage,visoke stope zaposlenosti, velikog udjela zaposlenosti u sektorima visoke tehnologije i visokog nivoa produktivnostiradne snage.

Ve ina regiona lociranih u južnim i isto nim djelovima Unije, po evši od Letonije, isto ne Slova ke, Ma arske, Bugarskei Rumunije, pa do Gr ke, Italije, Španije i Portugala, osjeti e negativne posljedice globalizacije. Ova ranjivost se prijesvega ogleda u relativno visokom u escu aktivnosti sa malom dodatom vrijednoscu u ovim regionima i slabokvalifkovanoj radnoj snazi, koji mogu da prouzrokuju probleme u privla enju investicija, stvaranju i održavanju radnihmesta.

Procenjuje se da e u ve ini država lanica regioni sa velikim gradskim centrima mnogo lakše odgovoriti na izazoveglobalizacije, pre svega zbog visoko obrazovane radne snage, dinami nih privrednih grana i vode ih ekonomskihaktivnosti. Sa druge strane, koncentracija ekonomskih aktivnosti u aglomeracijama može tako e da kreira negativneeksterne efekte (poput zagušenja saobra aja, gradskih kolapsa, iscrpljivanja prirodnih resursa i ekosistema) i može davodi nedovoljno iskoriscenom ekonomskom potencijalu, u drugim regionima.

b) Demografske promjene: velike razlike širom Evrope

Starenje stanovništva je posledica ekonomskog rasta, socijalne politike i zna ajnog napretka medicine. Procjenjuje seda e populacija 27 država lanica Evropske unije u narednom periodu biti nešto smanjena i starija, što je, prije svega,posljedica nižeg prirodnog priraštaja i porasta životnog standarda. Do 2050. godine, o ekuje se da e biti 48 milionamanje ljudi u dobu od 15 do 64 godine i 58 miliona ljudi više u dobi preko 65 godina. U periodu do 2020. godine, raststanovništva Unije e biti znatno niži u pore enju sa glavnim konkurentima, pre svega sa SAD, Kinom i Indijom.Evropska unija e zabilježiti najve e starenje stanovništva odmah posle Japana. Istovremeno, evropski susjedi naBliskom istoku i Africi, na svjetskom nivou, zabilježi e najve i rast stanovništva.

Tri zna ajna procesa, smanjenje radno sposobnog stanovništva, starenje stanovništva i smanjenje prirodnog priraštaja,ima e posljedice na mnoge regione. Samo nekoliko država lanica, kao što su Irska, Malta i Kipar, bi e u povoljnompoložaju u odnosu na demografske izazove.

Tre ina evropskih regiona suo e se sa smanjenjem broja stanovništva u periodu od 2005. do 2020. godine. Ve ina njihsu locirani u centralnoj Evropi, isto noj Njema koj, južnoj Italiji i severnoj Španiji. Gotovo u 20 regiona ovih oblasti

ekuje se smanjenje broja stanovništva od oko 10%. Pretpostavlja se da najve i broj starijeg stanovništva bude uisto noj Njema koj, severnozapadnoj Španiji, Italiji i nekim delovima Finske. U centralnoj i isto noj Evropi starenjestanovništva se o ekuje u dugoro nom periodu. Nivo radno sposobnog stanovništva bi e nizak u nekoliko regionaFinske, Švedske i Njema ke. U oko 40 regiona, u periodu do 2020. godine, bi e zabilježeno smanjenje radno sposobnog

76

stanovništva za 10%. U regionima Bugarske, isto ne Njema ke i Poljske o ekuje se smanjenje radno sposobnogstanovništva za 25%, kao posljedica niskog prirodnog priraštaja i i visoke stope migracionih tokova.

Ovako zna ajne demografske promjene na regionalnom nivou esto za posljedicu imaju nizak nivo privrednog rasta,prije svega zbog smanjenja radne snage. Regioni u kojima do e do opadanja broja stanovništva, kako bi izbjeglipove anje socijalnih razlika i siromaštva, mogu se suo iti sa problemom fnansiranja osnovnih dobara i usluga, kao štosu zdravstveno i penziono osiguranje, stanovanje, saobra ajna infrastruktura.

Sa druge strane, naro ito metropolski regioni i neke priobalne oblasti e ostvariti rast broja stanovništva. Metropolskiregioni e zabilježiti priliv radno sposobnog stanovništva i suo e se sa problemom njihovog integrisanja na tržište radai u društvo kao takvo, kao i sa problemom prilago avanja infrastrukture u slu aju velikog porasta stanovništva. Socijalnerazlike u metropolskim regionima bi e velike uslijed visokih troškova života. Sve u svemu, demografske promjene eprodubiti ekonomske i socijalne nejednakosti izme u regiona i u pojedinim slu ajevima vršiti pritisak na životnu sredinu.

c) Klimatske promjene: južna Evropa je najugroženija

Rješavanje problema klimatskih promjena od vitalnog je zna aja za budu e generacije. U dugoro nom periodu,klimatske promjene e prouzrokovati rast prosje ne temperature, promjene u koli ini padavina, porast nivoa mora ierozije. U kratkoro nom i srednjoro nom periodu, klimatske promjene e prouzrokovati porast prirodnih nepogoda (oluje,pljuskovi, poplave, visoke ljetnje temperature).

Iz ovog razloga, posljedice klimatskih promjena na evropsku ekonomiju, društvo i životnu sredinu stavljene su nacentralno mjesto. Prije svega, misli se na napore da se smanje klimatske promjene usmjeravanjem na problempove anja emisije gasova koji prouzrokuju efekat staklene bašte, kao i sprovo enjem mjera, kako bi se ublažile vepostoje e posljedice klimatskih promena. Godina 2007. je naro ito važna u borbi protiv klimatskih promena, kada su seevropski lideri obavezali da za 20% smanje emisiju gasova u periodu do 2020. godine, odnosno za 30% ukoliko seme unarodnim sporazumom i druge države u razvoju obavežu na ovako nešto. Pored toga, obavezali su se napove anje udjela obnovljivih izvora energije za 20% i pove anje energetske efkasnosti za 20%.

Gotovo tre ina stanovnika Unije, oko 170 miliona ljudi, živi u regionima koji su pod efektom klimatskih promjena. Regioniu kojima se osje aju najve e posljedice su regioni Španije, Italije, Gr ke, Bugarske, Kipra, Malte, Ma arske, Rumunije ijužnih djelova Francuske. Ovakva situacija je rezultat promjena u koli ini padavina i pove anju temperature. Posljedicepoplava naro ito su vidljive u Ma arskoj i Rumuniji.

Nešto blaže posljedice se o ekuju u sjevernoj i zapadnoj Evropi, osim priobalnih podru ja Sjevernog i Balti kog mora,koja su izloženi eroziji uslijed podizanja nivoa mora i ekstremnih vremenskih nepogoda.

Klimatske promjene naro ito e uticati na poljoprivredu, šumarstvo, ribarstvo, proizvodnju energije, zdravstvo i turizam, izahtjeva e zna ajne investicije kako bi se sprije ile i otklonile posljedice suša, požara, erozije, poplava i visokihtemperatura.

d) Energetika: šema centar—periferija

Energetika je neophodna za funkcionisanje Evrope. Sve države Unije suo avaju se sa izazovima klimatskih promjena,pove anjem zavisnosti od uvoza i viših cena energije. Energetska politika Evrope ima za cilj održivu, sigurnu ikonkurentnu energetiku.

ekuje se da se zavisnost Evropske unije od uvoza energetskih proizvoda pove a sa 53% od ukupne energetskepotrošnje u 2005. godini na 67% u 2030. godini. O ekuje se da se uvoz gasa pove a sa 58% na 84% do 2030. godine, auvoz nafte sa 82% na 95%. Evropska unija postaje sve više izložena uticajima nestabilnosti cijena energetskih proizvodana svjetskom tržištu, kao i posljedica postepene geopoliti ke koncentracije rezervi fosilnog goriva.

Druga dimenzija izazova u energetici e se sastojati iz napredovanja ka ekonomiji zasnovanoj na što manjem koriscenjufosilnih goriva, smanjivanjem emisije gasova koji uzrokuju efekat staklene bašte, kroz ve u energetsku efkasnost inaglašeniju ulogu obnovljivih izvora energije, kao i razvoj tehnologija za manje koriscenje fosilnih goriva, poputskladištenja ugljen-dioksida iz vazduha. Visoke cijene energetskih proizvoda i rast cijena fosilnih goriva utica e naregione višestruko i zavisi e od: strukture regionalne ekonomije i njene energetske efkasnosti, strukture energetskih

77

izvora i potencijala nefosilnih izvora energije (obnovljivi izvori, nuklearna energija), dominiraju ih modela transporta ipotencijala za inovacije.

Periferni regioni, koji se nalaze pretežno u isto nim i južnim državama lanicama, su naro ito osjetljivi, zbog interne ieksterne sigurnosti nabavke, energetske efkasnosti ekonomije i održivosti stanja životne sredine. Oko tre ine populacijeEvropske unije živi u takvim podru jima.

Centralno locirani regioni, kao što su, na primjer, regioni u Belgiji i Njema koj, na sredini su ljestvice po pitanjuenergetske efkasnosti, ali sa visokim nivoom potrošnje doma instava i relativno niskim nivoom održivosti stanja životnesredine. Tre ina populacije Unije živi u ovim regionima.

Tre ina stanovništva živi u najmanje ugroženim regionima. Ovi regioni su locirani u sjevernoj i zapadnoj Evropi ipokazaju snažan kapacitet da se prilagode potrebama, uslijed sopstvenih izvora energije (Velika Britanija i Holandija) ilisa strukturom izvora energije koja omogu ava nize emisije gasova koji uzrokuju efekat staklene bašte i manju zavisnostod proizvoda a elekti ne energije iz fosilnih goriva (Finska, Francuska i Švedska).

e) Budu nost regionalne politike

Što se ti e sadržaja regionalne politike Evropske unije nakon 2013. godine, u Evropskoj uniji je ve zapo eta širokadebata u kojoj su u esce uzele ne samo države lanica Unije, nego i regionalne i lokalne vlasti, predstavnici interesnihorganizacija, civilnog društva, akademska zajednica i dr. Ako bismo sumirali stavove razli itih aktera o budu nostiregionalne politike Evropske unije posle 2013. godine, može se re i da je data široka i snažna podrška nastavkusprovo enja kohezione politike Evropske unije i u periodu posle 2013. godine. Isto tako, postignut je konsenzus dazajedni ka koheziona politika bude namijenjena svim regionima Evropske unije, ali da akcenat i dalje bude na regionimakoji zaostaju u razvoju za prosjekom Unije.

esnici debate su po pitanju prioritetnih oblasti djelovanja na prvom mjestu istakli neophodnost ja anjakonkurentnosti evropskih regiona i Evropske unije u cjelini. Kako bi se navedeni prioritet realizovao, predlaže se dafokus kohezione politike bude na inovacijama, obrazovanju, podršci malim i srednjim preduze ima, izgradnjitransevropske infrastrukturne mreže, kao i borbi protiv klimatskih promjena.

Ve ina u esnika u debati o budu nosti kohezione politike smatra da su navedeni izazovi predmet djelovanja svih politikaEvropske unije i da ne treba da budu fokus samo kohezione politike, jer bi u tom slu aju ciljevi kohezione politikedefnisani u Ugovoru o osnivanju Evropske unije bill potisnuti u drugi plan.

Na elni konsenzus postignut je i oko toga da se u periodu posle 2013. godine unaprijedi koordinacija izme ukohezione politike i ostalih sektorskih politika Evropske unije, kako bi se na najefkasniji na in odgovorilo nanavedene budu e izazove (globalizacija, demografske promene, klimatske promene i energetska zavisnost). Posebnapreporuka Komisiji jeste da je neophodno obnavljanje i ja anje veze izme u kohezione politike i politike ruralnograzvoja.

Drugi segment regionalne politike u okviru koga su u esnici u debati postigli saglasnost, ti e se pojednostavljenjasistema sprovodenja kohezione politike i ve eg u esca lokalnih i regionalnih vlasti, posebno u sprovodenju mjerakoje se odnose na zapošljavanje na lokalnom nivou.

Pored toga, pokrenuto je i pitanje adekvatnog mjerenja nivoa razvijenosti regiona, na osnovu ega se danas vršialokacija fnansijskih sredstava strukturnih fondova. Predloženo je da se prilikom utvr ivanja nivoa razvijenosti regiona,pored BDP-a po glavi stanovnika, uzmu u obzir i drugi pokazatelji razvoja i kvaliteta života.

Pokrenuto je i pitanje unapre enja NUTS metodologije, jer praksa pokazuje da pojedini evropski regioni, iako na istomNUTS nivou, imaju razli ite karakteristike (npr. ukupan broj stanovnika i, kao posljedica toga, razli ita gustinanaseljenosti). Ovakvo stanje dovodi do iskrivljene slike o stvarnom nivou razvijenosti samog NUTS regiona i, samim tim,do neadekvatnog raspore ivanja raspoloživih fnansijskih sredstava iz struktumih fondova.

esnici debate o budu nosti kohezione politike istakli su da teritorijalna prekograni na, transnacionalna imeduregionalna saradnja predstavljaju najbolji primjer kako zajedni ka koheziona politika doprinosi zajedni kom

78

razvoju i preporu uju da se u narednom budžetskom periodu izdvoje ve a fnansijska sredstva u okviru struktumihfondova za unapre enje prekograni ne teritorijalne saradnje.

Najnoviji izvještaj, koji je pripremio Fabricio Barka u aprilu 2009. godine, na zahtev Danute Hubner, komesara Evropskekomisije za regionalni razvoj, predstavlja osnove za budu u reformu kohezione politike i podsti e budu u debatu koja ese voditi o konceptualnim, politi kim i operativnim aspektima regionalne politike Evropske unije.

U svom izvještaju Barka isti e da je „neophodno uspostaviti ve i stepen usaglašenosti sa konceptom teritorijalne politikeili politike zasnovane na (geografskoj) lokaciji, kao i da je neophodno usmjeriti kohezionu politiku na nekoliko osnovnihprioriteta od suštinskog zna aja za Evropsku uniju i njene gra ane. Ovakav pristup e stvoriti konsenzus širom Evrope iprivu i pažnju kako donosilaca odluka, tako i javnosti i istovremeno omogu iti Evropskoj komisiji da bolje usmeri svojekapacitete i napore i igra još zna ajniju ulogu.

f) Reforma regionalne politike bi trebalo da se zasniva na slede im principima:

1. Precizan koncept zasnovan na provjerljivim ekonomskim principima koji e omogu iti jasno defnisane ciljevepodložne ocjenjivanju;

2. Jasno i snažno politi ko opravdanje utemeljeno na postoje oj situaciji u Evropi, a koje istovremeno odgovaraekivanjima evropskih gra ana;

3. Sistem upravljanja koji može obezbjediti adekvatno funkcionisanje, sticanje znanja i demokratsko u eš ezainteresovanih strana“.

Ukoliko bismo ove principe pretvorili u prakti na rješenja, dolazimo do zaklju ka da budu a koheziona politika morada ispuni sljede e zahteve: usvajanje jasnog strateškog koncepta kroz koncentraciju na nekoliko klju nih prioriteta,jasno definisanje ciljeva i rezultata, snaženje potencijala, korisnika sredstava, ja anje kapaciteta Evropske komisije ipodsticanje široke debate i politi kog kompromisa o kohezionoj politici.

Koncentracija na nekoliko klju nih prioriteta zahteva e alokaciju ve eg dela sredstava na ograni en brojprioriteta. U svom izveštaju, Barka predlaže da koheziona politika usmjeri svoje resurse na sljede e prioritete:

1. inovacije (innovation),2. klimatske promene (climate change),3. migraciie (migration),4. djecu (children),5. stru no znanje (skills) i6. starenje.(ageing).

Nesumljivo je da e ovaj pristup doprineti uspostavljanju kriti ne mase koja može poboljšati efektivnost i vidljivimpromjenama u oblastima obuhva enim navedenim pri oritetima. Istovremeno, pravovremeno definisanje osnovnihprioriteta doprinije e usmjerenoj javnoj raspravi, kako na nivou EU, tako i na nivou regiona i lokalne samouprave, omjerama neophodnim za realizaciju prioriteta.

Princip koncentracije sredstava, kao takav, ostaje neosporan. Ono što je sporno, sa aspekta gra anina Evrope ijadržava još uvek nije država lanica, jeste odabir prioriteta. Ako dublje analiziramo formulisane ciljeve, vidi se da debatakoja se trenutno vodi u Evropskoj uniji ne obuhvata i perspektivu država Zapadnog Balkana. Formulisani prioritetisu i prioriteti Balkana, me utim, makroekonomska stabilnost, nerazvijena infrastruktura, neadekvatno obrazovanje,nedovoljna ulaganja u životnu sredinu, tehnološka zavisnost, izraženo siromaštvo i druge specificnosti „našeg regiona“,zahtjevaju da se uzmu u obzir i posebnosti ovog dijela Evrope. Iz današnje perspektive, ini se da ovi ciljevi odgovarajubogatim državama lanicama i njihovim izazovima i da, pored zemalja Zapadnog Balkana, u odre enom stepenuisklju uju i manje razvijene drzave lanice Evropske unije. Ove razli itosti e zahtijevati balansiran pristup u definisanjuprioriteta i alokaciji sredstava. U suprotnom, ukoliko prioriteti budu formulisani tako da više odgovaraju razvijenimdržavama lanicama, konkurentnost Evrope e možda biti postignuta na globalnom planu, ali to nije garancija da e bitiostvarena i konkurentost regiona Evropske unije, odnosno ravnomeran razvoj regiona unutar svake države ponaosob. Ane smijemo da zaboravimo šta je osnovna svrha regionalne politike Evropske unije.

Jasno definisanje ciljeva i rezultata zahtijeva e od Evropske komisije i država lanica da u svojim strateškimdokumentima precizno definišu o ekivane dugoro ne ciljeve, kao i promjene (svrhu) koje e biti postignute do krajaperioda u kom e biti sprovedena strateška dokumenta, zatim i da se obavežu da e utvr eni rezultati biti i ostvareni.

79

Ovakav pristup ce zahtijevati i unapre enje sistema izvještavanja, formulisanje kvalitetih indikatora74 i konsultacije ikoordinaciju izme u donosilaca odluka na najvišim nivoima vlasti.

Pove anje efkasnosti i efektivnosti koriš enja sredstava zahtijeva kompetentne i djelotvorne korisnike sredstava kojie biti katalizatori primjene regionalne politike Evropske unije. Upravo iz tog razloga, neprekidno djelovanje u pravcu

pove anja stru nosti, profesionalnosti i znanja, name e se kao jedan od ciljeva.

Veliki deo odgovornosti za efikasnu i efektivnu apsorpciju strukturnih fondova i Kohezionog fonda leži upravo naEvropskoj komisiji. Kompetentnost, odgovornost i motivisanost generalnih direktorata Evropske komisije garancija jereforme kohezione politike.

Podsticanje široke debate o kohezionoj politici podsti e ve u ulogu Evropskog parlamenta i Evropskog savjeta uraspravi koja e se voditi o efektima kohezione politike, kao i o rješenjima pojedina nih država lanica. Postoje asituacija, gdje se isklju ivo raspravlja o finansijskoj apsorpciji i procentu neregularnosti mora biti prevazi ena i ovojdiskusiji treba dati kvalitativan prizvuk.

U svom izvestaju Barka isti e da geografska osnova za utvr ivanje stepena (ne)razvijenosti odre ene teritorijalne cjelinei alokacije sredstava, kako strukturnih fondova, tako i nacionalnih sredstava, i dalje treba da bude NUTS II region.„NUTS II region je najpribližniji teritorijalnoj cjelini za koju je neophodno prikupiti jasne, homogene i ažurne ekonomskepodatke koji omogu avaju alokaciju sredstava. Nerazvijenost jednog NUTS II regiona dalje može poslužiti kao prosjek, usmislu osnove za alokaciju sredstava, za utvr ivanje (ne)razvijenosti regiona, odnosno teritorija, u okviru NUTS IIregiona. Me utim, treba napomenuti da NUTS II region ne bi trebalo uzimati kao relevantu mjeru za intervenciju državelanice (odnosno regiona u pojedinim slu ajevima). Jednom kada je ukupan iznos sredstava, namijenjen razvijenim i

nerazvijenim regionima u okviru svake države lanice, utvr en na nivou Evropske unije, alokacija sredstava predvi enihza odre ene regione trebalo bi da bude utvr ena na osnovu onoga što je najneophodnije da se prioriteti realizuju, kao ina osnovu institucionalnog konteksta. U okviru svake države lanice, teritorijalna alokacija za razvijene i nerazvijeneregione, kao i kriterijumi za alokaciju sredstava svakom NUTS II regionu, bill bi dio dogovora sa Evropskom komisijom.

Reformu kohezione politike, kao i predloge koji su predstavljeni u navedenom izveštaju, mogu e je posmatratisa tri aspekta: politi ki, nau no i prakti no.

Politi ki, reformu kohezione politike treba sagledati u svijetlu reforme budžeta Evropske unije za period 2014—2020 ipovezati sa dogovorom u vezi sa finansijskom perspektivom za period 2007—2013, koji je postignut krajem 2006.godine, tokom predsjedavanja Velike Britanije Evropskom unijom, kada je Velika Britanija insistirala na radikalnimpromjenama, prije svega, zajedni ke poljoprivredne politike. Jedno od pitanja u vezi sa strukturnim fondovima koje jepokrenuto, odnosilo se na „neto davaoce“ sredstava, kao što je Velika Britanija, insistiraju i na „renacionalizaciji“strukturnih fondova, kako bi EU15 (odnosno bogate države lanice) upravljale sredstvima prema sopstvenim pravilima,dok bi za ostatak država lanica važila pravila strukturnih fondova. Ova ideja je bila odbijena, ali se ini da se kroz obrisebudu e reforme kohezione politike može naslutiti pokretanje iste diskusije. Da stvar bude ozbiljnija, izveštaj koji jepripremio Fabricio Barka sa injen je na zahtjev komesara za regionalnu politiku. To ne zna i da e Evropska komisijaautomatski preuzeti predložena rešenja, ali e itekako o njima razmisliti.

Nau no, posmatraju i dosadašnju analizu efekata kohezione politike i razli ite stavove u torn pogledu, nesumljivo da ereforma kohezione politike podi i stru nu javnost na noge i da e u narednim godinama voditi i nau na debata okonceptu reforme kohezione politike. Za po etak, trebalo bi raspravljati o predlozima, kao što je pristup koji zagovaraprimjenu razli itih pravila, u zavisnosti od toga ko koliko doprinosi budžetu strukturnih fondova, da li je tako neštoprihvatljivo, i ako nije, zbog ega nije?

Ipak, na kraju, klju na diskusija e se voditi o prakti nim predlozima. Prakti no, mnoga rješenja koja se trenutnoprimjenjuju, kao što su Operativni programi, upravlja ka tela, stepen utvr ivanja (ne)razvijenosti i si., i dalje e ostati deostrukturnih fondova i Kohezionog fonda. Me utim, u narednim godinama vodi e se opsežna diskusija o smanjivanju ifokusiranju prioriteta, standardima koji se odnose na indikatore, na in unapre enja upravlja kih kapaciteta unutar državalanica, itd.

74 Koji u potpunosti odgovaraju principu SMART: Specific (ograni en), Measurable (mjerljiv), Available (dostupan), Relevant (relevantan),Timebound (vremenski ograni en).

80

Isto tako, nesumljivo je da je jedan od razloga neefkasnosti kohezione politike i nedovoljan kapacitet institucijadržava lanica da realizuju programe i projekte u skladu sa utvr enim pravilima. Iz tog razloga, posebno mjestotrebalo bi dati i prioritetu koji bi se odnosio isklju ivo na unapre enje kapaciteta institucija država lanica odgovornih zaupravljanje strukturnim fondovima i Kohezionim fondom.

Na kraju, mora se naglasiti da ovi predlozi, iako daju obrise budu e politike regionalnog razvoja Evropske unije,predstavljaju tek po etak debate o politici regionalnog razvoja Evropske unije posle 2013. godine, koja se intenzivnovoid. Debata koja je zapo eta i koja e se voditi u narednim godinama, bitna je i za Crnu Goru i zemlje Regiona, iz dvarazloga. Politi ki, u novom finansijskom ciklusu (2014—2020) Crna Gora bi mogla postati država lanica EU. S tim uvezi, prioriteti i pravila koriš enja sredstava koja se sada defnišu, važi e i za nas. Prakti no, prioriteti i pravila koja bududefinisana za struktume fondove u novom finansijskom ciklusu odrazi e se i na IPA sredstva i njihovu budu ualokaciju75.

6. PRETPRISTUPNA PODRŠKA

U budžetu EU i u Finansijskoj perspektivi 2007-2013, podrška procesu pridruživanja Uniji svrstana je u prioritet: EU kaoglobalni igra .

U finansijskoj perspektivi za IPA fond planirano je preko 8 mlrd eura, a u razdiobi za 2010. godinu planirana pla anjakre u se na nivou od 1,6 mlrd eura, što predstavlja rast od 4,5% u odnosu na budžet EU za 2009. godinu. Od ukupnoplaniranih 8,1 mlrd eura za EU kao „globalnog igra a” u 2010. godini, preostalih 6,5 mlrd eura ide na Instrument razvojnesaradnje (Development Cooperation Instrument – 2,5 mlrd eura za 47 afri kih zemalja u razvoju), 281 mil eura zazajedni ku spoljnu i bezbjednosnu politiku (Eulex misija na Kosovu, Gruzija, Avganistan, Bliski istok), Instrument zastabilnosti je 219 mil eur, dok je preostali dio Humanitarna pomo .

6.1. Instrument za pretpristupnu podršku (IPA)

IPA fond je od 2007. godine zamijenio odre eni broj EU programa i mehanizama finansijske pomo i za zemljekandidate i potencijalne kandidate, kao što su PHARE, PHARE CBC, ISPA, SAPARD, CARDS, kao i finansijsku pomoTurskoj. Ova mjera namijenjena je za zemlje kandidate za EU u koje spadaju Hrvatska, Turska i Makedonija i zapotencijalne kandidate sa Zapadnog Balkana: Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Srbiju i Kosovo.

Za zemlje kandidate IPA pokriva finansijsku pomo za tranziciju i institucionalne reforme, prekograni nu saradnju,uklju uju i odnose sa drugim zemljama lanicama EU i drugim zemljama uklju enim u IPA fondove; za regionalni razvojkoji uklju uje saobra aj, životnu sredinu i ekonomski razvoj; za osnaživanje ljudskog kapitala i borbu protiv socijalneisklju enosti i, na kraju, za inicijative za ruralni razvoj. Zemlje kandidati obavezne su da uvedu Decentralizovani sistemza upravljanje IPA sredstvima, dok se za zemlje potencijalne kandidate podrška obezbijedjuje centralizovano.Istovremeno, za zemlje potencijalne kandidate IPA pokriva samo pomo tranziciju i institucionalne reforme, kao iprekograni nu saradnju sa zemljama lanicama EU i drugim IPA zemljama.

Osnovni cilj programa IPA je podrška državama kandidatima i potencijalnim kandidatima, prvenstveno u oblasti ja anjakapaciteta za usvajanje evropskih propisa i standarda, unaprje enja biznis ambijenta, izgradnje demokratskih institucija,razvoja gra anskog društva, unaprje enja regionalne i prekograni ne saradnje, kofinansiranja projekata infrastrukture,kao i podrška usmjerena na pripremu za koriš enje strukturnih fondova.

Fond IPA se sastoji od pet razli itih komponenti:1. podrška tranziciji i izgradnji institucija,2. prekograni na i regionalna saradnja,3. regionalni razvoj,4. razvoj ljudskih resursa i5. ruralni razvoj.

75 Ovo poglavlje obradjeno je prema: Miri O., Regionalna politika EU kao motor ekonomskog razvoja, Evropski pokret Srbija, Beograd, 2009, str.89-112.

81

Crna Gora kao zemlja potencijalni kandidat za lanstvo u EU koristi prvu i drugu komponentu IPA. U toku je procesuvo enja decentralizovanog sistema upravljanja stredstvima .

Pregled raspodjele sredstava namijenjenih Crnoj Gori i ostalim IPA zemljama u milionima eura, prema Višegodišnjemindikativnom finansijskom dokumentu (MultiAnnual Indicative Financial Framework - MIFF).

Tabela . Projekcija koriš enja IPA fonda po zemljama 2007-2012. godineTOTAL IPA StanovništvoZemlja 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. mil € % mil %

TotalIPA/pc

Hrvatska 141.2 146.0 151.2 154.2 157.2 160,4 910,2 11,0 4,55 4,80 200

Makedonija 58.5 70.2 81.8 92.3 98.7 105,8 507,3 6,1 2,03 2,14 249

Turska 497.2 538.7 566.4 653.7 781.9 899,5 3.937,4 47,7 70,58 74,43 56

Albanija 61.0 70.7 81.2 93.2 95.0 96,9 498 6,0 3,19 3,36 156

BiH 62.1 74.8 89.1 106.0 108.1 110,2 550,3 6,7 3,93 4,14 140

Crna Gora 31.4 32.6 33.3 34.0 34.7 35,4 201,4 2,4 0,63 0,66 320

Srbija 189.7 190.9 194.8 198.7 202.7 206,8 1.183,6 14,3 7,80 8,23 152

Kosovo 68.3 124.7 66.1 67.3 68.7 70 465,1 5,6 2,10 2,21 221

TOTAL 1.109,4 1.248,6 1.263,9 1.399,4 1.547 1.685 8.253,3 100 94,83 100 87Izvor: Ministarstvo za evropske integracije, 2009.

Najve i korisnik IPA sredstava je svakako Turska, koja koristi 47,4% sredstava nacionalnih komponenti IPA, iako ini ak 70%ukupne populacije IPA zemalja. Za cijeli region Zapadnog Balkana ostaje preostalih 52,6%.Crna Gora participira u populaciji IPA zemalja sa svega 0,66%, a u sredstvima 2,4%. Kao najmanja zemlja ima najpovoljnijipokazatelj IPA/pc (320€), jer joj treba najviše podrške za ja anje neophodnih administrativnih kapaciteta za proces integracija iplanirane reforme.

U narednoj tabeli vidi se da je projekcija postepenog rasta sredstava za ove namjene po godinama.

Tabela: Projektovani program pretpristupne podrške za Crnu GoruRaspoložive komponente IPA 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012.

Podrška tranziciji i institucionalnoj izgradnji 27,4 28,1 28,6 29,2 29,8 30,4 Prekograni na saradnja 3,9 4,4 4,6 4,7 4,8 4,9

TOTAL – 201,4 mil € 31,4 32,6 33,3 34,0 34,7 35,4Izvor: Ministarstvo za evropske integracije, 2009.

Analiza odnosa IPA sredstava i kofinansiranja u prve tri programske godine 2007-2009.

Tabela: Projekti IPA nacionalne komponente za Crnu Goru 2007-2009. godineIzgradnja institucija (II) Investicije (INV)

Linija prioriteta

Ukup

no iz

grad

njains

titucij

a

IPA %

Nacio

nalni

dopr

inos

%

Ukup

no in

vesti

cije

IPA %

Nacio

nalni

dopr

inos

%

IPA 2007Civilno društvo 1,00 1,00 100Borba protiv organizovanog kriminala ikorupcije 1,20 1,20 100 2,40 1,8 75 0,6 25,0

Reforma sudstva 2,00 2,00 100

I Politi ki zahtjevi 4,20 4,20 100 2,40 1,80 75 0,60 25,0Podrška uspostavljanju NQF 1,35 1,35 100 0,20 0,15 75 0,05 25,0Ja anje sektora saobra aja 2,20 2,2 100 21,20 4 18,9 17,2 81,1Uskla ivanje tržišta energije 1,50 1,5 100II Socioekonomski zahtjevi 5,05 5,05 100 21,40 4,15 19,4 17,25 80,6

82

Pravna harmonizacija-horizontalna 1,10 1,1 100 0,00

Ja anje veterinarskih službi 1,00 1,00 100 0,50 0,4 80 0,1 20,0Ja anje institucionalnih kapacitetaZavoda za statistiku – Monstat 0,80 0,8 100

Sistem javnih nabavki 1,10 1,1 100 0,20 0,15 75 0,05 25,0Infrastruktura kvaliteta- standardizacija imetrologija 1,00 1,00 100 1,33 1 75,2 0,33 24,8

Poreska uprava 0,80 0,8 100 0,10 0,1 100 0,0III Evropski standardi 5,80 5,8 100 2,13 1,65 77,5 0,48 22,5

Tehni ka pomo za pripremu projekataOstaloUkupno 15,05 15,05 100 25,93 7,60 29,3 18,33 70,7

IPA 2008Lokalna samouprava 0,95 0,80 84,2 0,15 15,8 5,10 3,50 68,63 1,60 31,37Izbjeglice i raseljena lica 1,10 1,10 100 0,40 0,40Javna radio-difuzija/ RTCG 0,25 0,25 100 1,00 1,00I Politi ki zahtjevi 2,30 2,15 93,5 0,15 6,5 6,50 4,90 75,38 1,60 24,62Zapošljavanje 1,80 1,80 100 0,00Privatni sektor / MSP 1,20 1,20 100 0,16 0,00 0,16 100,0

Infrastruktura - živ. sredina 0,50 0,50 100,0 11,90 3,50 29,41 8,40 70,59 Životna sredina (EPA) 1,00 1,00 100II Socioekonomski zahtjevi 4,50 4,00 88,9 0,50 11,1 12,06 3,50 29,02 8,56 70,98Finansijsko tržište 1,20 1,20 100 0,00Ruralni razvoj 2,00 1,50 75 0,50 25,0 0,20 0,0 0,20 100,Sigurnost hrane 1,25 1,25 100 0,92 0,75 81,5 0,17 18,4Kontrola bolesti životinja 1,00 0,82 82 0,18 18,0 0,71 0,68 95,7 0,03 4,23Nacionalni AP za carine 1,12 1,00 89,3 0,12 10,7Integrisano upravlj.granicama 3,30 2,45 74,24 0,85 25,76Migracije 0,85 0,60 70,6 0,25 29,4 0,40 0,40III Evropski standardi 7,4 6,4 85,8 1,1 14,2 5,53 4,3 77,40 1,3 22,60PPF, TA, Tw light 1,00 1,00 100Sredstvo za podršku mjerama 0,60 0,60 100Program podrške 1,60 1,60 100UKUPNO 15,82 14,12 89,3 1,70 680,0 24,09 12,68 52,64 11,41 47,36IPA 2009Pravda (CPC) 0,89 0,8 90 0,09 10 0,24 0,2 83,3 0,04 16,7Uprava policije 1,4 1,25 89,3 0,15 10,7 1 0,75 75,0 0,25 25,0Prijemni centar za azilante 0,03 0,03 100 0,75 0,45 60,0 0,3 40,0Zaštita li nih podataka 1 0,7 70 0,3 30 0,2 0,0 0,2 100Razvoj civilnog društva 2,45 2,2 90 0,25 10,2Politi ki kriterijumi 5,77 4,95 86 0,82 14,2 2,19 1,4 63,9 0,79 36,1Nacionalni plan razvoja 1,3 1 77 0,3 23Željeznica 0,3 0,3 100 14,7 5 34,0 9,7 66,0Životna sredina 0,8 0,8 100 13,35 4 30,0 9,35 70,0Ekonomski kriterijumi 2,4 1,8 75 0,6 25 28,05 9 32,1 19,05 67,9Sistemi upravljanja i kontrole 2,17 2 92,2 0,17 7,8 0,13 0,0 0,13 100Državna revizorska institucija 0,8 0,8 100Inspekcija rada 1,1 1 91 0,1 9 0,26 0,18 69,2 0,08 30,8Ribarstvo 0,56 0,56 100 1,24 0,44 35,5 0,8 64,5Elektronska digitalizacija 0,045 0,045 100 2,65 1,6 60,4 1,05 39,6Unutrašnje tržište 1,25 1,2 96 0,05 4Evropski standardi 5,93 5,56 93,8 0,37 6,2 4,28 2,22 51,9 2,06 48,1

83

eš e u programima Zajednice 0,269 0,15 54 0,12 44,6Programi podrške 0,269 0,15 54 0,12 44,6Tehni ka podrška 1,536 1,54 100Mjere podrške 0,62 0,62 100Pomo ne aktivnosti 2,16 2,16 100UKUPNO 16,52 14,62 88,5 1,91 11,5 34,52 12,62 36,6 21,90 63,4

Ukupno tri IPA GODINE 47,4 43,8 92,4 3,6 7,6 84,5 32,9 38,9 51,6 61,1Izvor: Dokumentaciona osnova i analize Ministarstva za evropske integracjie, 2010.

U prvoj programskoj godini (2007), u dijelu projekata za izgradnju institucija, nije bilo kofinansiranja, a u oblasti investicijanajzna ajnije kofinansiranje je u oblasti saobra aja (zaobilaznica Podgorica), tako da je udio kofinansiranja u investicionimprojektima bio ak 70%. U IPA 2007 kofinansiranje je bilo zna ajno u oblasti životne sredine i integrisanog upravljanja granicom, alisu ta sredstva obezbije ena i iz kredita EIB. U tre oj programskoj godini, kofinansiranje u investicijama je tako e visoko, jer je planda se ulaže u pogon za tretman vrstog otpada u Bijelom Polju i dalju rekonstrukciju željeznice.

Tabela. IPA 2007-2009 I kofinansiranje

U tri programske godine (2007-2009), ukupna ulaganja u rast kapaciteta institucija bila su 16,52 miliona eura (bez centralizovanogdijela kojim se rukovodi iz Brisela), gdje je kofinansiranje Crne Gore bilo na nivou od 1,91%.

U oblasti investicija projekti su vrijedni 84,5 mil eura, od ega je oko 33 mil eura od IPA fonda, a 51 mil eura kofinansiranje, tako daje kofinansiranje u investicionim projektima ak 61%.

Struktura kofinansiranja kod investicionih projekata, me utiim, pokazuje da to nijesu sve sredstva budžeta i lokalnih budžeta, veda se za zajedni ki definisane prioritete povla e i odre ene kreditne linije od Evropske investicione banke (do 41%).

Tabela: Struktura kofinansiranja Crne Gore za investicione projekteIzvor Iznos u mil € struktura1. Sopstvena sredstva 36 59%2. Krediti EIB za pogone za tretman vrstog otpada u BP i NK

(9,35 mil €) i za rekonstrukciju željeznice 9,7 mil. € 25,1 41%

6.1.1. I Komponenta IPA – Podrška tranziciji i izgradnji institucija

Politi ki kriterijumi - podrška se fokusira na projekte usmjerene na konsolidaciju demokratskih institucija,reformu pravosu a, reformu javne uprave, uklju uju i decentralizaciju, podršku lokalnoj vlasti, borbi protiv korupcije i organizovanogkriminala, zaštitu ljudskih i manjinskih prava, antidiskriminaciju, kao i medije. U okviru ovog kriterijuma posebna pažnja se posve ujerazvoju civilnog društva.

Ekonomski kriterijumi - podrška se fokusira na stvaranje novih mogu nosti zapošljavanja, obrazovanje,socijalno uklju enje, zdravlje, poslovno okruženje, budžet i upravljanje porezima, ruralni razvoj, bezbjednost hrane, životnu sredinu,energiju, saobra aj, kao i na studije vezane za infrastrukturu i druge aktivnosti koje pripremaju zemlju za u eš e u strukturnimfondovima EU.

Sposobnost preuzimanja obaveza koje proizilaze iz lanstva - podrška se fokusira na uvo enje iimplementaciji EU Acquis-a u svim oblastima/politikama; cjelokupnu koordinaciju procesa evropskih integracija; ja anje crnogorskihadministrativnih kapaciteta za implementaciju SSP; pripremu uvo enja decentralizovanog implementacionog sistema (DIS)upravljanja sredstvima Unije i u eš e u programima Zajednice.

6.1.2. II Komponenta IPA – Regionalna i prekograni na saradnja

II Komponenta IPA programa ima za cilj ja anje stabilnosti, bezbjednosti i prosperiteta od interesa za sve države regiona, radipodsticanja harmoni nog, uravnoteženog i održivog razvoja. Crna Gora u okviru II komponente IPA u estvuje u 5 susjedskihprograma ( etiri sa zemljama susjedima i Jadranski program koji uklju uje pored zemalja regiona i zemlje lanice EU) i 2transnacionalna programa, Prostor Jugoisto ne Evrope (South East European Space – SEES) i Mediteranski program (MediteranianProgramme - MED). Važno je re i da je Crna Gora zastupljena u najviše programa u odnosu na ostale zemlje regiona i da je uodnosu na ukupnu površinu i broj stanovnika dobila najve i iznos sredstava po glavi stanovnika.

Ukupno IPA % CrnaGora %Ukupan odnos IPA sredstava i

kofinansiranja 2007-2009. 131,9 76,7 58,1 55,2 41,87

84

Tabela . Finansijske raspodjele IPA 2007-2009 programa prekograni ne saradnje2007 2008 2009IPA PREKOGRANI NA SARADNJA-

PROGRAM Ukupnoprogram

Doprinos iz IPA zaCG

Ukupnoprogram

Doprinosiz IPA zaCG

Ukupnoprogram

Doprinosiz IPA za CG

1. Susjedski program: Crna Gora – Albanija 1,453.000 600.000 1,350.000 600.000 1,450.000 600.0002. Susjedski program: Crna Gora – BiH 1,100.000 600.000 1,100.000 600.000 1,100.000 600.0003. Susjedski program: Crna Gora – Hrvatska 900.000 500.000 900.000 500.000 900.000 500.0004. Susjedski program: Crna Gora – Srbija 1,000.000 600.000 1,000.000 600.000 1,000.000 600.0005. Jadranski programAdriatic

19,764,155.8(ERDF+IPA 730.000 33,767,060.9

(ERDF+IPA 1,240.000 36,909,919.75(ERDF+IPA 1,360.000

6. Prostor saradnje Jugoisto ne Evrope (SEES) 35,255.290(ERDF+IPA 680.000 29,689.399* 740.000 29,565.665* 810.000

7. Mediteranski program (MED) 28,877.834ERDF+IPA 200.000 26,209.876

(ERDF+IPA 200.000 26,243.249(ERDF+IPA 200.000

UKUPNO (€ ) 3,910.000 4,480.000 4,670.000*Ovaj iznos podrazumijeva jedino ERDF sredstva, dok sredstva iz svih IPA zemalja jos nijesu definisana

Izvor: http://www.gom.cg.yu/files/1207312544.doc

Ciljevi prekograni ne saradnje su definisani na osnovu specifi nih potreba pograni nih regiona zemalja u esnica u svakomprogramu prekograni ne saradnje:

podsticanje prekograni nih inicijativa u oblasti društvenog razvoja, ekonomije i zaštite životne sredine upograni nim oblastima;podsticanje rješavanja zajedni kih problema u oblasti zaštite životne sredine, javnog zdravlja, prevencije i borbeprotiv organizovanog kriminala;granice – ja anje efikasnosti i sigurnosti granica;promovisanje pravne i administrativne saradnje;podsticanje lokalnih tzv. „ljudi ljudima“ aktivnosti (“people to people“).

Za razliku od I komponente IPA (Podrška tranziciji i izgradnja institucija), gdje su korisnici IPA projekata uglavnom nacionalneinstitucije (ministarstva), potencijalni korisnici u okviru II komponente IPA, koji mogu prijavljivati projekte, su: opštine, agencije,komore, asocijacije, javne institucije, udruženja, nevladine organizacije i sve druge neprofitne institucije. Prekograni ni projektimoraju biti od zajedni kog interesa za države u esnice i uskla eni sa prioritetima datog prekograni nog programa. Prvi pozivi naprojekte za sva etiri susjedska programa (sa Albanijom, Bosnom i Hercegovinom, Hrvatskom i Srbijom) po eli su krajem 2008.godine. Prije objavljivanja poziva na projekte, neophodno je da se uspostave zajedni ke prekograni ne strukture, prvenstvenozajedni ki Tehni ki sekretarijat sa sjedištem u Kotoru i Antene (informativni punktovi za distribuciju informacija) u Podgorici, BijelomPolju i Nikši u (Evropska komisija je za uspostavljanje pomenutih struktura opredijelila 620.000 eura iz regionalnih CARDS programa2005. i 2006).

Jadranski IPA prekograni ni program – Crna Gora u estvuje u IPA Jadranskom prekograni nom programu (IPA Adriatic CBCProgramme) zajedno sa zemljama potencijalnim kandidatima, kandidatima, kao i sa zemljama lanicama EU(www.interregadriatico.it). Zemlje koje u estvuju u okviru ovog programa su: Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska,Italija, Slovenija i Srbija. Ovaj program predstavlja nastavak Novog jadranskog susjedskog programa INTERREG IIIA, u okviru kojegje Crna Gora realizovala 11 projekata.

Transnacionalni programi – Crna Gora u estvuje u dva transnacionalna programa, zajedno sa zemljama iz regiona, kao i sazemljama lanicama EU, a to su: Prostor Jugoisto ne Evrope (SEES – South East European Space) i Mediteranski program (MED –Mediteranian Programm).

Prostor Jugoisto ne Evrope – (SEES) – Zemlje koje u estvuju u okviru programa su: Albanija, Austrija, Bosna i Hercegovina,Bugarska, Rumunija, Hrvatska, Makedonija, Gr ka, Ma arska, Italija, Srbija, Crna Gora, Slova ka, Slovenija, Turska, Moldavija iUkrajina. Glavni izvor finansiranja ovog programa jeste Evropski regionalni razvojni fond (ERDF) i njegov budžet za sljede e trigodine iznosi 91.173.086 €, dok je Crna Gora (iz IPA sredstava) za IPA 2007/2009. opredijelila 2.230.000€. Globalni cilj ovogprograma je razvoj transnacionalne saradnje, bazirane na strateškim važnostima, koje razvijaju teritorijalnu, ekonomsku i socijalnuintegraciju i potpomažu koheziju, stabilnost i konkurenciju.

Mediteranski Program – (MED) – ima za cilj ja anje prekograni ne saradnje kroz lokalne i regionalne inicijative, ja anjetransnacionalne saradnje na aktivnostima koje vode integrisanom teritorijalnom razvoju, kao i ja anje interregionalne saradnje irazmjene iskustava. Ovaj program zapravo predstavlja nastavak programa MEDOCC i ARCHIMED koji su bili implementirani unutarINTERREG IIIB Inicijative, i fokusiran je na saradnju izme u regiona zemalja lanica EU u itavoj zoni Mediterana.

85

Zemlje koje u estvuju u okviru Mediteranskog programa su: Kipar, Francuska, Italija, Malta, Portugal, Slovenija, Španija, VelikaBritanija, Crna Gora i Hrvatska. Program MED e podržavati transnacionalnu saradnju partnera iz država/regiona EU i IPA država usljede im oblastima, koje predstavljaju prioritete Operativnog programa MED: ja anje kapaciteta za inovacije, zaštita životne sredinei održivi teritorijalni razvoj, unapre enje mobilnosti i teritorijalne pristupa nosti, policentri ni i integrisani razvoj Mediteranskogbasena. Procjena globalnog budžeta ERDF fonda za period 2007-2013. je 256,617,688 eura, dok su IPA sredstva definisana zaperiod 2007-2009. u iznosu od 750.000 €. Crna Gora e za naredne tri godine odvajati iz sredstava IPA-e 200.000 € na godišnjemnivou .

6.1.3. Višekorisni ka IPA (Multi Beneficiary IPA – MB IPA)

Višekorisni ka IPA (integrisani dio nacionalnih komponenti IPA u zajedni ke, regionalne projekte) implementira se putem regionalnihi horizontalnih programa. Regionalni programi treba da olakšaju proces regionalne saradnje me u korisnicama Zapadnog Balkana.Ovi programi naro ito nastoje da promovišu pomirenje, rekonstrukciju i politi ku saradnju. Horizontalni programi se odnose nazajedni ke potrebe u nekoliko zemalja IPA korisnica i teže da postignu ekonomi nost i efikasnost u implementaciji putem centralnogupravljanja pomo i (direktno iz Brisela), umjesto nacionalnog implementiranja programa. Višekorisni ke aktivnosti e se stogafokusirati na podršku koja zahtijeva saradnju me u korisnicima, kao što su regionalne strukture, mreže eksperata ili civilnihslužbenika ili e se fokusirati na potrebe i probleme prekograni ne prirode. Višekorisni ka IPA sadrži sljede e komponente:regionalna saradnja; razvoj infrastrukture; pravosu e i unutrašnji poslovi; unutrašnje tržište; reforma javne uprave; podrška civilnomdruštvu; obrazovanje, omladina i istraživanje; tržišna privreda; nuklearna bezbjednost i zaštita od zra enja; privremena administracija(Visoki predstavnik u BiH i UNMIK); upravljanje programima (3.22).

6.1.4. Pretpristupna podrška – nau ene lekcije

- Crna Gora je u 2007, 2008, 2009. i 2010. godini programiranja projekata iz IPA fondova dobila 131,3 mil. eurabespovratnih sredstava za podsticanje demokratskih i ekonomskih reformi u zemlji, usvajanje evropskog Acquis-a ievropskih standarda, efikasnije sprovo enje politika od zna aja za biznis i EU integracije, neke infrastrukturne projekte,kao i za prekograni nu saradnju.

- Kofinansiranje projekata obezbije eno je na nivou od 50-10% kofinansiranja.- Infrastrukturni projekti u oblasti transportne infrastrukture pra eni su i kreditnim aranžmanima sa EBRD, EIB i Razvojnom

bankom Savjeta Evrope.- EU je postala klju ni donator u Crnoj Gori i inicijator koordinacije donatorskog programa.- Formirane su osnovne koordinacione strukture za programiranje projekata76, kao i njihov monitoring u centralizovanom

sistemu upravljanja.- Realizovani su prvi projekti prekograni ne saradnje i u eš e u transnacionalnim projektima.- Uspostavljena je dobra regionalna saradnja u oblasti koordinacije upravljanja IPA sredstvima.- U toku je uvo enje decentralizovanog sistema upravljanja IPA sredstvima.- Održan je veliki broj seminara i sprovedene su obuke za programiranje i upravljanje projektima, usvojene su metode

višegodišnjeg programiranja i pra enja projektnog ciklusa.- Nije bilo nenamjenskih upotreba sredstava i sva sredstva su povu ena (solidan apsorpcioni kapacitet).

6.1.5. Izazovi u narednom periodu

- Odliv obu enog kadra iz državne administracije u privatni sektor.- Nedovoljno znanje engleskog jezika i tehnika programiranja.- Ja a budžetska kontrola i interna finansijska kontrola uvo enjem DIS-a moraju biti postignute.- Obuke za procedure javnih nabavki i usvajanje svih standarda EU u sprovo enju me unarodnih tendera moraju biti

kontinuirane.- Potrebno je unaprijediti kvalitet izvještavanja projekata i centralilzovano arhiviranje projektne dokumentacije 7 godina

nakon realizacije projekata za potrebe eksterne revizije.- Ja anje apsorpcionog kapaciteta za što bolje iskoriš avanje projekata, posebno eksperata koji dolaze u okviru Twinning

projekata.- Lokalna samouprava mora biti mnogo više uklju ena u proces programiranja, kao i u projekte prekograni ne saradnje.- Obuke o instrumentima strukturnih fondova EU, kohezionoj i regionalnoj politici, kao i mogu nostima koje nude otvoreni

transnacionalni program i programi Zajednice moraju biti intenzivirane, posebno obuke za pripremu projekata i rastmobilnosti. One moraju biti ciljane prema konkretnim grupama potencijalnih aplikanata, posebno na nivou lokalne uprave.

- Moraju se unaprijediti metodi i mehanizmi statisti ke analize za pra enje indikatora regionalnog razvoja.

76 Nacionalni koordinator za IPA programe, CAO, NAO, CFCU, SPO, IPA Komisija, Nezavisni revizor, Nacionalni fond; operativne strukture za IIkomponentu; priprema operativnih struktura za III i IV komponentu; priprema za V komponentu.

86

6.2. Programi Unije i mogu nost u eš a država kandidata za lanstvo

U mnogim oblastima koje spadaju u domen nadležnosti Unije, definisani su tzv. Community programmes - programeZajednic, nakon usvajanja Lisabonskog ugovora – programe Unije. Pojam „program Unije“ odnosi se na niz aktivnostikoje usvaja Evropska unija da bi podržala i podstakla saradnju izme u država lanica u razli itim oblastima, koje supovezane sa politikama EU. Radi sprovo enja dogovorenih politika, utvr uju se višegodišnji akcioni programi zaostvarivanje ciljeva koje su EU i države lanice postavile u odre enim sektorima. Programi ne podrazumijevaju isklju ivosaradnju vlada država lanica, ve podrazumijevaju saradnju privrede, organizacija civilnog društva i državnih institucija.Programi su namijenjeni državama lanicama, ali na osnovu posebne stavke u opštem budžetu EU.

Države kandidati i potencijalni kandidati mogu u estvovati u ovim programima, što podrazumijeva finansijskoeš e država ne lanica u budžetu EU kao uslov pristupanja programima (Entry ticket). Finansijsko u eš e u ovim

programima ne postavlja ograni enje broja projekata, tako da svaka država, shodno svojim kapacitetima imogu nostima, može iskoristiti pomenuti budžet u potpunosti, više nego je finansijski participirala ili, ak, i manje odtoga. S obzirom na to da obuhvataju ve inu politika Zajednice, realizacija ovih programa omogu ava i pripremu zapristupanje Evropskoj uniji. Države kandidate i njihove gra ane upoznaju sa politikama i metodama rada Unije, ohrabrujurazmjenu korisnih iskustava i olakšavaju transfer znanja i dobre prakse, posebno u onim oblastima Acquis-a koje su odizuzetnog zna aja za proces reformi i evropske integracije.

Crna Gora u estvuje u sljede im programima Zajednice:

Okvirni program za konkurentnost i inovativnost 2007-2013 (Competitiveness & Innovation FrameworkProgramme - CIP) koji obuhvata tri specifi na programa:

Program za preduzetništvo i inovacije (The Entrepreneurship and Innovation Programme) EIP;Program podrške politici informacione i komunikacione tehnologije;Program Inteligentna energija za Evropu u kome zemlje van EU ne mogu da u estvuju.

Memorandum o razumijevanju za u eš e u Programu za preduzetništvo i inovacije potpisan je 3. marta 2009. godineizme u predstavnika Evropske komisije i Ministarstva za ekonomski razvoj Crne Gore. U estvovanje u okviru programaCIP je naro ito usmjereno na evropske organizacije i preduze a, uz poseban naglasak na mala i srednja preduze a.Budžet za program CIP je preko 3,6 milijardi €.

Sedmi okvirni program za istraživanje (Seventh Framework Programme - FP7)

FP7 objedinjuje sve inicijative EU koje se odnose na istraživanje i igra klju nu ulogu u dostizanju ciljeva kad je rije orastu konkurentnosti i zapošljavanja. Širi ciljevi programa FP7 grupisani su u pet kategorija: saradnja, ideje, ljudi,kapaciteti i nuklearno istraživanje i obuka. Memorandum o razumijevanju za u eš e u ovom programu potpisan je 25.januara 2009. godine izme u predstavnika Evropske komisije i Ministarstva prosvjete i nauke Crne Gore, budu i damogu nost za u estvovanje u ovom programu imaju zemlje lanice, kandidati i potencijalni kandidati. Budžet za Sedmiokvirni program za istraživanje od 2007. do 2013. godine je 50,5 milijardi €.

Erasmus Mundus

Erasmus Mundus je program namijenjen ja anju evropske saradnje i me unarodnih veza u okviru visokog obrazovanja,kroz visokokvalitetne postdiplomske studije, koji studentima širom svijeta daju šansu da se uklju e u postdiplomskestudije na evropskim institucijama, a akademskom osoblju pružaju priliku da se angažuju na projektima u inostranstvu.Specifi ni ciljevi ovog programa se odnose na promovisanje evropske ponude visokog obrazovanja, kao i pove anjerazmjene diplomiranih studenata i akademskog osoblja iz tre ih zemalja. Ministarstvo prosvjete i nauke koordiniraaktivnosti u okviru ovog programa. Budžet programa Erasmus Mundus u periodu od 2004. do 2008. godine iznosio je230 miliona €, od kojih se 90% odnosi na stipendiranje.

Mladi u akciji (Youth in Action)

Glavni cilj programa Mladi u akciji jeste pružanje podrške evropskom gra anstvu i solidarnosti me u mladim ljudimaizme u 13 i 30 godina putem sljede ih aktivnosti:

promovisanje aktivnog gra anstva mladih, naro ito njihovog evropskog gra anstva;

87

razvijanje solidarnosti me u mladima;ja anje razumijevanja me u ljudima posredstvom mladih;doprinos razvoju kvalitetnog sistema podrške za aktivnosti mladih i ja anje kapaciteta omladinskih organizacija

gra anskog društva;promovisanje saradnje u kreiranju politika na nivou Evrope.

Sljede e zemlje mogu da u estvuju u ovom programu: države lanice, zemlje EFTE, zemlje koje su u esniceSporazuma o uspostavljanju EEA, zemlje potencijalni kandidati i zemlje kandidati za lanstvo u EU i Švajcarska. Uokviru ovog programa, pored organizacija koje se bave aktivnostima u navedenoj oblasti, fizi ka lica mogu dobitidotacije. Budžet programa Mladi u akciji je 885 miliona €. U zavisnosti od prirode aktivnosti, finansijska pomo može bitiu obliku subvencija ili stipendija.

Ostali programi Zajednice koji mogu biti otvoreni za Crnu Goru nakon uplate u eš a su:

Finansijski instrument za životnu sredinu (Financial Instrument for the Environment LIFE+)

Cilj Finansijskog instrumenta za životnu sredinu (LIFE+) je pružanje podrške implementaciji, unaprje ivanju i razvojupolitike i zakonodavstva Zajednice u oblasti životne sredine. Program LIFE+ ima tri komponente:

LIFE+ Priroda i biodiverzitet: usmjerena na implementaciju direktiva EU o zaštiti prirodnih staništa i divljihptica, kao i na dalje ja anje potrebnog znanja za razvoj, procjenu, monitoring i vrednovanje politike izakonodavstva EU u oblasti prirode i biodiverziteta;

LIFE+ Politika i upravljanje životnom sredinom: pored prirode i biodiverziteta, obuhvata ostale prioriteteŠestog akcionog programa za životnu sredinu;

LIFE+ Informacije i komunikacija: podržava širenje informacija i aktivnosti u cilju podizanja svijesti, kao ikomunikacione aktivnosti i kampanje, organizovanje konferencija i obuka.

Pravo na u estvovanje u LIFE+ programu imaju: državni i privatni subjekti iz država lanica, zemlje potpisnice EFTE,kao i zemlje kandidati i potencijalni kandidati za lanstvo u EU. Budžet Life+ programa do 2013. godine je preko 1,9milijardi €.

Program Napredak (Progress)

Program Napredak je dopuna Evropskom socijalnom fondu (ESF) u cilju borbe protiv siromaštva i nezaposlenosti,suzbijanja diskriminacije, promovisanja ravnopravnosti polova, integrisanja osoba sa posebnim potrebama u društvo i sl.Program Napredak je otvoren za države lanice EU, EFTA zemlje, zemlje Evropske ekonomske zone (EEA), zemljekandidate i potencijalne kandidate za pridruživanje EU. Cilj programa je pružanje podrške stvaranju mreža me uspecijalizovanim organima na nivou EU. Organizacije koje mogu biti korisnici programa mogu biti javne službe zazapošljavanje, lokalne i regionalne vlasti, specijalizovani organi formirani u skladu sa zakonodavstvom EU, socijalnipartneri, nevladine organizacije uspostavljene na nivou EU, univerziteti i istraživa ki instituti, eksperti za vrednovanje,nacionalni zavodi za statistiku i mediji. Budžet za program Napredak je 743,25 miliona € do 2013. godine.

Program aktivnosti Zajednice u oblasti potroša ke politike 2007-2013 (Programme of Community Action in theField of Health and Consumer Protection)

U okviru ovog programa Zajednica doprinosi zaštiti zdravlja, sigurnosti i ekonomskih interesa svojih gra ana. CiljPrograma je da se interesi potroša a integrišu u politike Zajednice i da se poseban naglasak stavi na zaštitu potroša a,kao i na svijest potroša a EU, posebno u novim državama lanicama. Sredstva ovog programa mogu koristiti: državniorgani, neprofitne organizacije, nevladine i neprofitne evropske organizacije potroša a, kao i zvani ne službe za zaštitupotroša a. Države koje mogu da u estvuju u ovom programu su: države lanice, zemlje kandidati i potencijalni kandidatiza pridruživanje EU, zemlje EFTE i zemlje Evropske ekonomske zone (EEA). Budžet Programa aktivnosti Zajednice uoblasti potroša ke politike 2007-2013. je 156,8 miliona €.

88

Kultura 2007 (Culture 2007)

Opšti cilj programa Kultura 2007 jeste ja anje zajedni kog evropskog kulturnog prostora kroz razvijanje saradnje izme ustvaralaca, radnika i institucija u oblasti kulture iz zemalja koje u estvuju u Programu, sa ciljem podsticanja stvaranjaevropskog gra anstva. Program je naro ito usmjeren na: promovisanje transnacionalne mobilnosti zaposlenih u sektorukulture, podsticanje transnacionalne cirkulacije djela i kulturnih i umjetni kih sadržaja, te podsticanje me ukulturnogdijaloga. Budžet za program Kultura 2007 je 400 miliona

Evropa za gra ane (The Europe for citizens')

Glavna svrha ovog programa je da premosti jaz izme u gra ana i EU finansijskim pomo nim sredstvima kojima sepotpomažu aktivna evropska prava gra anstva. Namijenjen je podsticanju saradnje gra ana i njihovih organizacija izrazli itih zemalja. Podržane aktivnosti u okviru ovog programa grupisane su u etiri akcije: aktivni gra ani Evrope,aktivno civilno društvo za Evropu, zajedno za Evropu i aktivan pomen evropskim žrtvama.

Ove aktivnosti uklju uju:direktnu razmjenu izme u gra ana Evrope kroz njihovo u eš e u aktivnostima pobratimljenih gradova;strukturalnu podršku organizacijama civilnog društva na evropskom nivou;strukturalnu podršku evropskih istraživa kih organizacija javne politike;direktnu saradnju izme u organizacija civilnog društva iz razli itih država lanica;razna dešavanja, studije, ankete i ispitivanja javnog mnjenja, sredstva informisanja i obavještavanja.

U ovom programu mogu da u estvuju države lanice EU, zemlje kandidati i potencijalni kandidati, zemlje Evropskeekonomske zone (EEA) i zemlje EFTE. U okviru ovih zemalja kvalifikovane organizacije za u eš e su: lokalne vlasti iorganizacije, evropske istraživa ke organizacije javne politike (ekspertske grupe), lokalne grupe gra ana, nevladine idruge organizacije civilnog društva, radni ka udruženja, obrazovne institucije. Budžet programa Evropa za gra ane do2013. godine je 215 miliona €.

Mediji 2007 (Media 2007)

Ovaj novi program Zajednice za audio-vizuelnu djelatnost doprinije e primjeni evropskih kulturnih vrijednosti na ovuoblast, i to u svjetskim razmjerama, a potom i stvaranju povoljne društveno-ekonomske sredine za evropski audio-vizuelni sektor. Cilj programa je podsticanje privatnog ulaganja u ovaj sektor (naro ito kada je rije o malim i srednjimpreduze ima), kako bi se omogu ilo da kompanije koje su aktivne u audio-vizuelnom sektoru poboljšaju svojukonkurentnost.

Program podržava sljede e aktivnosti radi ostvarivanja datih ciljeva:sticanje i usavršavanje vještina u audio-vizuelnoj oblasti i razvoj evropskih audio-vizuelnih djela;distribucija i promovisanje evropskih audio-vizuelnih djela;pilot projekti radi provjere da li je program prilago en kretanjima na tržištu.

Pravo u eš a u ovom programu, pored država lanica, imaju: zemlje EFTE, zemlje kandidati i potencijalni kandidati zapristupanje EU. Program je tako e otvoren za države koje su u esnice konferencije Savjeta Evrope o prekograni nojteleviziji. Fizi ka lica mogu biti korisnici programa.

Budžet za program Mediji 2007 za finansijski period od 2007. do 2013. godine je 755 miliona €. U zavisnosti od tipaaktivnosti, finansijska pomo se može dodjeljivati u obliku bespovratne pomo i ili stipendija, mada ne može iznositi višeod 50% ukupnih troškova aktivnosti.

Eurimaž (Eurimages)

Eurimaž je fond Savjeta Evrope koji od 1998. godine pruža podršku evropskoj filmskoj djelatnosti, podsti i saradnjuzemalja koje su lanice Fonda u oblasti produkcije i distribucije filmova. Program ima i ekonomski i kulturni cilj, pružaju ifinansijsku pomo filmskim stvaraocima kako bi se usredsredili na filmsku umjetnost, koja istražuje i promoviše evropskukulturu. Iz fonda se izdvajaju sredstva za pomo produkciji, distribuciji i prikazivanju filmova, o emu odlu uje Upravniodbor koji ine predstavnici svih lanica fonda. Eurimaž trenutno ima 32 lanice. Pravo na finansiranje imaju producenti,distributeri i bioskopi.

89

Program SCOPES

Scopes je program koji sprovode Švajcarska nacionalna fondacija za nauku i Švajcarska agencija za razvoj i saradnju saciljem da se pove a saradnja u oblasti nauke izme u Švajcarske i zemalja Isto ne Evrope. Program je pokrenut sanamjerom da se obnovi nau na i istraživa ka infrastruktura u Isto noj Evropi i da se na taj na in podstaknu istraživa i izIsto ne Evrope da ostanu u zemlji kako bi izvodili projekte.Zemlje Isto ne Evrope koje u estvuju u ovom programu su:Albanija, Jermenija, Azerbejdžan, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Crna Gora, Hrvatska, Gruzija, Kirgistan, Makedonija,Moldavija, Rumunija, Rusija, Srbija, Tadžikistan, Ukrajina i Uzbekistan .

90

ANEKSI Annex 1: Broj aktivnih preduzetnika i mikro, malih i srednjih preduze a po JLS

Opština Preduzetnici Mikropreduze a (1-9)

Malapreduze a (10-

49)

Srednjapreduze a (50-

250)UKUPNO

Andrijevica 2 26 7 1 36Berane 87 225 40 15 367Bijelo Polje 77 450 90 16 633Kolašin 16 93 13 7 129Mojkovac 39 64 16 5 124Nikši 159 658 141 42 1.000Plav 31 48 8 4 91Pljevlja 111 234 46 15 406Plužine 1 22 6 2 31Rožaje 51 236 25 6 318Šavnik 1 12 8 0 21Žabljak 10 39 10 3 62 Kontinentalniregion 585 2.107 410 116 3.218

Podgorica 183 3.799 546 171 4.699Danilovgrad 32 172 30 11 245Središnji region 215 3.971 576 182 4.944Herceg Novi 95 1.164 109 26 1.394Kotor 102 659 69 19 849Cetinje 34 231 48 15 328Budva 144 1.545 101 23 1.813Bar 146 1.175 102 26 1.449Tivat 39 537 39 8 623Ulcinj 63 494 43 11 611Primorski region 623 5.805 511 128 7.067Ukupno 1.423 11.883 1.497 426 15.229

Izvor: Poreska uprava, 2009

Annex 2: Metodologija izra unavanja Indeksa konkurentnosti crnogorskih JLS i regiona

Prilikom izbora metodologije za izra unavanje indeksa konkurentnosti, uzeta je u obzir mogu nost primjene vepostoje ih me unarodnih metodologija i metodologija zemalja u okruženju, pri emu se vodilo ra una o raspoloživostipodataka na nivou JLS koje su obuhva ene samim indeksom. Na osnovu sveobuhvatnog pregleda, procijenjeno je da bise primjenom metodologije za izra unavanje regionalog indeksa konkurentnosti koja je koriš ena u Hrvatskoj77, najboljepredstavila konkurentnost crnogorskih jedinica lokalne samouprave. Prilikom izra unavanja indeksa konkurentnostiregiona koristi se istovjetna metodologija koja se primjenjuje za indeks konkurentnosti JLS.

Radi što realnijeg prikaza konkurentnosti JLSa, formiranje indeksa konkurentnosti vrši se na osnovu analizekvantitativnih (statisti kih) i kvalitativnih (anketnih) podataka, na dva nivoa: kvalitet poslovnog sektora (preduze a) ikvalitet poslovnog okruženja. Perceptivna (kvalitativna) analiza. omogu uje prikupljanje jedinstvenih podataka koji nisudostupni kao statisti ki podaci i procjene pojedinaca, koji imaju relevantna znanja o važnim elementima, i koji nisumjerljivi putem statisti kih pokazatelja.

Istraživanje konkurentosti crnogorskih a sprovedeno je analizom kvantitativnih (statisti kih) kvalitativnih (anketnih)podataka na dva nivoa: kvalitet poslovnog sektora (preduze a) i kvalitet poslovnog okruženja. Za analizu podataka se uvelikoj mjeri koristila metodologija ra unanja Indeksa svjetske konkurentnosti IMD-a. Indeks konkurentnosti sastoji se od8 faktora podijeljenih u dvije grupe:

77 Za više detalja: Regionalni indeks konkurentnosti Hrvatske 2007, Nacionalno vije e za konkurentnost http://www.konkurentnost.hr/

91

A. Poslovno okruženjeDemografija, zdravlje i kulturaObrazovanjeOsnovna infrastruktura i javni sektorPoslovna infrastruktura

B. Poslovni sektorInvesticije i preduzetni ka dinamikaRazvijenost preduzetništvaEkonomski rezultati – nivoEkonomski rezultati – dinamika

Kvantitativna analiza zasniva se na metodologiji IMD-a, koji koristi više od 300 indikatora konkurentnosti strukturiranih uetiri glavna faktora, od kojih se svaki dijeli na pet podfaktora. Svi indikatori razvrstani u okviru 20 podfaktora imaju isti

ponder, a svi podfaktori imaju isti ponder u kreiranju kona nog indeksa. Isti na in ra unanja koristi se i pri kreiranjuIndeksa konkurentnosti JLSa, odnosno, iz indikatora izra unati su podindeksi iz kojih su izra unata dva osnovnaindeksa.

Na in obrade podatakaSvaka privredna performansa je procijenjena na osnovu kriterijuma (indikatora) zasnovanog na metodi standardnedevijacije - Standard Deviation Method (SDM). U ve ini slu ajeva ve a vrijednost predstavlja bolje osobine. Npr. kodBDP-a najve a vrijednost je bolja i rangira se kao prva, a najniža kao zadnja. Me utim, kod nekih kriterijuma, najnižavrijednost je konkurentnija, kao što je kod inflacije, pa se rangiranje vrši obrnutim redosljedom.

Kako je ve ina kriterijuma vrijednosno razli ita, uporediva standardna skala se koristi da prora una rezultate faktora,podfaktora i ukupnog indeksa. Metod standarnde devijacije mjeri relativnu razliku izme u privrednih performansi,odnosno, relativne pozicije svake e u kona noj rang listi. Prvo, za svaki kriterijum možemo izra unati prosje nuvrijednost, a zatim standardnu devijaciju na osnovu formule.

Na kraju, za sve JLS izra unavaju se standardizovane vrijednosti (STD) za svaki kriterijum. STD vrijednost se ra unaoduzimanjem prosje ne vrijednosti svih JLS od originalnih vrijednosti pojedine JLS, a zatim podijeli sa standardnomdevijacijom.

Gdje su:x = originala vrijednost

= prosje na vrijednost svih JLSN = broj JLSS = standardna devijacija

Kada su svi statisti ki podaci standardizovani, oni mogu biti obuhva eni za izra unavanje indeksa. Pojedine ve evrijednosti STD e prikazivati bolje osobine nekog kriterijuma (BDP), za razliku od nekih drugih (inflacija), pa ih jepotrebno standardizovati prije daljeg ra unanja podfaktora. Standardizovanje se vrši koriš enjem inverzne metode zajednu grupu faktora, tako da nakon toga ve e vrijednosti STD uvjek predstavljaju bolje osobine.

Agregiranje podataka i rangiranjeRangiranje podfaktora je odre eno ra unanjem prosjeka STD vrijednosti kriterijuma koji sa injavaju podfaktor. Svistatisti ki podaci imaju ponder 1. Podaci iz istraživanja su ponderisani tako da jedna tre ina determiniše cjelokupnorangiranje.. Tako, svaki kriterijum ima ponder 0.55 Ukoliko je podatak nedostupan za neku JLS, nedostaju i podatak sezamjenjuje STD vrijednoš u koja je jednaka 0. Slede e, agregiraju se STD vrijednosti podfaktora na osnovu ega sedobijaju vrijednosti dva faktora konkurentnosti. Na osnovu dobijenih vrijednosti se vrši rangiranje faktora. Za svakujedinicu lokalne samouprave, nakon što su proizvedena 2 statisti ka faktora razvijenosti poslovnog sektora i poslovnogokruženja, izra unavaju se osnovni indeksa konkurentnosti, kao ponderisani prosjek dva podindeksa, pri emu ve iponder (0,844) ima poslovno okruženje, a manji (0,166) kvalitet poslovnog sektora. Ponderi su preuzeti od WEF-a, koji ihje procijenio temeljem istraživanja regresije pojedinih faktora na razlike u stopama rasta BDP-a na uzorku velikog brojazemalja.

92

Annex 3: Metodologija izra unavanja Indeksa razvijenosti za Crnu Goru

Indeks razvijenosti je kompozitni pokazatelj koji se ra una kao ponderisani prosjek više osnovnih društveno-ekonomskihpokazatelja u cilju mjerenja stepena razvijenosti jedinica lokalne samouprave. Ti pokazatelji se mogu svrstati u tri grupe,i to:1. pokazatelje ekonomske razvijenosti - dohodak per capita, udio osoba koji ostvaruju prihode u ukupnomstanovništvu i sopstveni i zajedni ki prihodi lokalnih budžeta per capita;2. pokazatelje strukturnih promjena– stopa nezaposlenosti, stopa zaposlenosti i socijalna pomo per capita;3. pokazatelje demografske razvijenosti – opšte kretanje stanovništva, stopa obrazovanja, gustina naseljenosti,indeks starosti i vitalni indeks.

Pokazatelji kao što su dohodak per capita, sopstveni i zajedni ki prihodi lokalnih budžeta per capita, stopanezaposlenosti, su klju ni pokazatelji socio-ekonomskih razlika. U pitanju su standardni pokazatelji kod ve ine zemalja.Važan faktor za izbor pokazatelja jeste objektivnost pokazatelja. Smanjena objektivnost može umanjiti vrijednost nekogpokazatelja koji se na prvi pogled ini jako kvalitetan i prihvatljiv kao npr. socijalna pomo per capita, koji zbognedovoljno preciznih podataka na opštinskom nivou gubi na kvalitetu. Tako e, visoka korelacija izme u pojedinihpokazatelja, može uticati da jedan od njih bude izuzet. Visoka korelacija zna i da oba pokazatelja mjere sli ne fenomene(npr. stopa zaposlenosti u odnosu na stopu nezaposlenosti, udio lica koji ostvaruju dohotke u ukupnom stanovništvu idohodak per capita i sl), zbog ega u izra unavanje indeksa ulazi samo jedan od njih.

U skladu sa prethodno navedenim, kao i u skladu sa dostupnoš u podataka na nivou JLS, kao pokazatelji izra unavanjaindeksa razvijenosti za Crnu Goru, koriš eni su: stope nezaposlenosti, dohodak po stanovniku, prihodi budžeta(sopstveni i zajedni ki) jedinica lokalne samouprave po stanovniku, opšte kretanje stanovništva i stopaobrazovanja.

Stopa nezaposlenosti se izra unava kao odnos broja nezaposlenih i zbira broja svih zaposlenih i nezaposlenih osobana podru ju jedinice lokalne samouprave. Za izra unavanje ovog pokazatelja koriste se podaci Zavoda za zapošljavanjeCrne Gore, koji su dobijeni za traženi period 2005-2009.

Dohodak po stanovniku se ra una kao odnos ukupnog iznosa oporezivnog dohotka koga su tokom jedne fiskalnegodine ostvarili poreski obveznici, fizi ka lica s prebivalištem ili uobi ajenim boravištem na podru ju jedinice lokalnesamouprave za koju se vrši izra unavanje, i broja stanovnika koji žive na podru ju te jedinice. Dohodak uklju uje ukupniiznos ostvarenog dohotka prema svim izvorima oporezivog dohotka u skladu sa zakonom. Za izra unavanje ovogpokazatelja, koriste se podaci Poreske uprave o ukupnom oporezivom dohotku, koji su raspoloživi za period 2005-2009.godina i podaci Zavoda za statistiku Crne Gore - Monstata o broju stanovnika na nivou jedinice lokalne samoupraveprema poslednjem popisu stanovništva iz 2003. godine.

Budžetski prihodi jedinica lokalne samouprave po stanovniku, izra unavaju se kao odnos ukupno ostvarenihprihoda budžeta jedinica lokalne samouprave, umanjenih za prihode od prireza porezu na dohodak78, prihode izEgalizacionog fonda, uslovne dotacije, donacije, pozajmice, subvencije, prihode od prodate imovine i prenesenasredstva iz prethodne godine i ukupnog broja stanovnika koji žive na podru ju te jedinice lokalne samouprave. Zapravo,to su sopstveni i zajedni ki prihodi budžeta jedinica lokalne samouprave umanjeni za prirez porezu na dohodak fizi ihlica i podijeljeni sa brojem stanovnika na nivou jedinice lokalne samouprave.

Za izra unavanje ovog pokazatelja, koriste se podaci Ministarstva finansija o prihodima budžeta jedinica lokalnesamouprave, koji su raspoloživi za period 2007, 2008. i 2009. i i podaci Zavoda za statistiku Crne Gore - Monstata obroju stanovnika na nivou jedinice lokalne samouprave prema poslednjem popisu stanovništva iz 2003. godine.Opšte kretanje stanovništva, odnosno stopa rasta stanovništva jedinica lokalne samouprave, dobija se upore ivanjembroja stanovnika jedinica lokalne samouprave prema rezultatima dva poslednja popisa stanovništva u Crnoj Gori (1991. i2003. godina).

Stopa obrazovanja se ra una kao udio stanovništva sa završenom srednjom, višom i visokom školom u ukupnomstanovništvu, u dobi izme u 15 i 64 godine, na podru ju jedinice lokalne samouprave.

78 Zbog mogu nosti primjene razli itih stopa prireza porezu na dohodak na nivou razli itih jedinica lokalne samouprave, što je u skladu sa lanom 7Zakona o finansiranju lokalne samouprave („Sl. list RCG“, br. 42-03, 44-03, „Sl. list RCG“ br. 05/08 od 23.01.2008, 51-08 od 22.08.2008), prihodiod prireza porezu na dohodak nisu uzeti u obzir. Time se, isklju ivanjem podataka o prirezu porezu na dohodak fizi kih lica, omogu ava lakšauporedivost izme u jedinica lokalne samouprave.

93

Za izra unavanje ovog pokazatelja koriste se podaci Monstata iz poslednjeg popisa od 2003. o obrazovnoj strukturistanovništva i o broju stanovnika starosti izme u 15 i 64 godine na nivou jedinice lokalne samouprave.

U skladu sa izabranim pokazateljima, indeks razvijenosti se izra unava kao prosje no ponderisano odstupanjestandardizovanih vrijednosti ovih pokazatelja od nacionalnog prosjeka.Standardizacija pokazatelja se vrši po slede oj formuli:

pri emu xi predstavlja vrijednost pokazatelja za pojedinu jedinicu lokalne samouprave, dok xmin i xmax predstavljajuminimalnu, odnosno maksimalnu vrijednost pokazatelja na nivou svih jedinica lokalne samouprave.

Indeks razvijenosti za Crnu Goru je izra unat za poslednje tri godine, odnosno za tri godine koje prethode postupkuocjenjivanja79. Pri tome je, kako je i ranije navedeno, veoma važna procjena doprinosa konkretnog pokazatelja stvaranjušto objektivnije slike o socio-ekonomskim razlikama izme u jedinica lokalne samouprave. Zavisno od toga koju težinu,odnosno zna aj, dajemo svakom od pokazatelja koji ulaze u sastav ovog indeksa, mogu e je dobiti i razli ite vrijednostiindeksa, odnosno odstupanje za svaku opštinu u odnosu na prosjek za Crnu Goru.

Na osnovu navedenog, u izra unavanju indeksa razvijenosti, možemo govoriti o dvije opcije. Prva opcija se odnosi napove anje u eš a (pondera) demografskih pokazatelja u ukupnom indeksu razvijenosti u odnosu na ekonomsko-strukturne pokazatelje, odnosno relativno izjedna eno u eš e ekonomsko-strkturnih I demografskih pokazatelja uindeksu. Druga opcija se odnosi na dominantno u e ekonomsko-strukturnih pokazatelja u odnosu na znatno manje

eš e demografskih pokazatelja u strukturi indeksa razvijenosti. S obzirom da problem demografskog pražnjenjapredstavlja ozbiljnu poteško u za razvoj regiona i pojedinih jedinica lokalne samouprave, prednost se daje ovoj opciji.

U tabeli 11 dati su ponderi za svaki od pokazatelja koji ulaze u sastav indeksa razvijenosti, pri emu demografskipokazatelji ine 45% indeksa.

Tabela 12: Struktura pondera indeksa razvijenostiPOKAZATELJI PONDER1) Dohodak per capita 25%2) Stopa nezaposlenosti 15%3) Budžetski prihodi (spostveni i zajedni ki) jedinica lokalne samouprave (per capita) 15%4) Opšte kretanje stanovništva (stopa rasta stanovništva) 25%5) Stopa obrazovanja stanovništva 20%

Rezultat ovog ponderisanja za period 2007-2009. je prikazan u slijedecoj tabeli:

79 Indeks razvijenosti bi se ra unao svake tri godine iz razloga što se nakon isteka tri godine, može ocijeniti da li su odre ena jedinica lokalnesamouprave ili region dostigli ve i nivo razvijenosti, odnosno promijenili kategoriju kojoj pripadaju u ve u (ili eventualno nižu).

94

Tabela 13: Indeks razvijenosti po JLS (Crna Gora =100)

Izvor:Kalkulacije prema opisanoj metodologiji na osnovu raspoloživih podataka od relevantnih državnih institucija

Grafik 1: Indeks razvijenosti JLS 2007-2009. (odstupanje u odnosu na nacionalni prosjek)

U skladu sa prvim scenariom, opština Budva se može smatrati jedinicom lokalne samouprave sa iznadprosje nim,odnosno najve im, a opština Plav jedinicom lokalne samouprave sa najnižim nivoom razvijenosti u odnosu na prosjek uCrnoj Gori.

Jedinica lokalne samouprave Indeks razvijenosti (Crna Gora=100)Andrijevica 57,78Berane 62,95Bijelo Polje 72,31

Kolašin 70,94Mojkovac 72,89

Plav 20,27

Pljevlja 81,98Plužine 49,83

Rožaje 57,59Šavnik 45,97

Žabljak 81,95

Nikši 88,93Danilovgrad 89,78

Podgorica 145,97

Cetinje 73,07Bar 91,99

Budva 362,40Herceg Novi 164,99

Tivat 149,65

Kotor 201,91Ulcinj 56,86

Crna Gora 100,00

95

Annex 4: Pregled najvažnijih projekata od regionalnog zna aja u fazi pripreme ili realizacije

Naziv projekta: Regionalni vodovodLokacija: Primorski regionUkupna vrijednost projekta: 81,75 miliona €Izvori finansiranja: Vlada Crne Gore 35,35 miliona €, Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj (EBRD)

18 miliona €, Svjetska banka 6 miliona €, JP RVCP 6,15 miliona €, Balkan investment0,4 miliona € i Abu Dabi fond 15,85 miliona

Status: U toku završni radovi; o ekuje se puštanje u rad do kraja 2010. godine

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) i kanalizacionemreže u opštini Nikši

Lokacija: Opština NikšiUkupna vrijednost projekta: 18,5 miliona €Izvori finansiranja: Evropska investiciona banka (EIB) 15 miliona €; IPA 2008 – 3,5 miliona €Status: Realizacija u toku; period realizacije – 5 godina.

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) i kanalizacionemreže u opštini Pljevlja

Lokacija: Opština PljevljaUkupna vrijednost projekta: 12 miliona €Izvori finansiranja: EIB-7 miliona €; IPA 2010–3,5 miliona €, IPF-MW 1,5 miliona €Status: U pripremnoj fazi; period realizacije – 40 mjeseci.

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) i kanalizacionemreže u opštini Bijelo Polje

Lokacija: Opština Bijelo PoljeUkupna vrijednost projekta: Cca 7,2 miliona €Izvori finansiranja: EIB 5,45 miliona €; IPF-MW 1,8 miliona €Status: U pripremnoj fazi; period realizacije – 40 mjeseci.

Naziv projekta: Izgradnja kanalizacionog sistema u opštini TivatLokacija: Opština TivatUkupna vrijednost projekta: cca 11 miliona €Izvori finansiranja: Donacija Njema ke Vlade, kredit KfW banke, budžet opštine TivatStatus: Realizacija u toku; završetak radova – 2013.

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) i kanalizacionemreže u opštini Bar

Lokacija: Opština BarUkupna vrijednost projekta: Preko 26 miliona €Izvori finansiranja: kredit KfW banke 26 miliona €, budžet opštine BarStatus: Realizacija u toku; završetak radova – 2013.

96

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) i kanalizacionemreže u opštini Herceg Novi

Lokacija: Opština Herceg NoviUkupna vrijednost projekta: cca 25 miliona €Izvori finansiranja: kredit KfW banke 13,56 miliona €, budžet opštine Herceg Novi 7,09 miliona €, Vlada

CG (konverzija duga) 4,27 miliona €Status: Realizacija u toku; završetak radova – 2013.

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) i kanalizacionemreže u opštini Cetinje

Lokacija: Opština CetinjeUkupna vrijednost projekta: cca 12 miliona €Izvori finansiranja: kredit EIB-a cca 11 miliona €, IPF-MW 1 milion €Status: U pripremnoj fazi; period realizacije – 40 mjeseci.

Naziv projekta: Izgradnja postrojenja za pre iš avanje otpadnih voda (PPOV) za opštine Kotor iTivat

Lokacija: Opština TivatUkupna vrijednost projekta: cca 17 miliona €Izvori finansiranja: kredit KfW-a 15,44 miliona €, budžeti opština 1,72 miliona €Status: Odabrana lokacija i izvršena eksproprijacija.

Naziv projekta: Izgradnja kanalizacione mreže u opštini KotorLokacija: Opština KotorUkupna vrijednost projekta: cca 5,1 miliona €Izvori finansiranja: kredit KfW-a 3,131 miliona €, Vlada CG 1,341 miliona €, budžet opštine 0,6 miliona €Status: Realizacija u toku; završetak radova – 2013.

Naziv projekta: Izgradnja regionalne sanitarne deponije za opštine Bar i UlcinjLokacija: Opština BarUkupna vrijednost projekta: cca 9,8 miliona €Izvori finansiranja: Svjetska banka 8,2 miliona €, Vlada CG 1,4 miliona €, opštine 0,2 miliona €Status: U pripremnoj fazi; O ekuje se da se sa radovima po ene do kraja godine; vrijeme

potrebno za realizaciju – 18 mjeseci.

Naziv projekta: Izgradnja regionalne sanitarne deponije za opštine Nikši , Šavnik i PlužineLokacija: Opština NikšiIzvori finansiranja: EIB 7,7 miliona €Status: U pripremnoj fazi; period realizacije – 24 mjeseca.

Naziv projekta: Izgradnja regionalne sanitarne deponije za opštine Berane, Andrijevica, Plav,Rožaje, Bijelo Polje, Mojkovac i Kolašin

Lokacija: Opština BeraneIzvori finansiranja: cca EIB 9 miliona €, IPA 2009 5 miliona €Status: U pripremnoj fazi; vrijeme potrebno za realizaciju – 24 mjeseca.

Naziv projekta: Put Risan-ŽabljakUkupna vrijednost projekta: cca 120 miliona €Izvori finansiranja: Vlada CGStatus: Realizacija do kraja godine.

97

Aneks 5

Evropska unija – osnovni pokazatelji

Broj stanovnika Površina

u mil %Površina

u km2%

BDP,tek.cijene,

2007,

mlrd €

BDP/pc,PPP, 2008,

EU 27=100

EU (27 zemalja) 499,4 100% 4.267.300 100% 12.155,80 100Austria / Austrija, € (1995) 8,4 1,7 84.000 2 272,6 123,1Belgium /Belgija, € (1951) 10,8 2,2 31.000 0,7 331,4 113,9Bulgaria/Bugarska (2007) 7,6 1,5 111.000 2,6 29,4 40,2Czech Republic/ eška (2004) 10,4 2,1 79.000 1,9 128,3 80,1Denmark / Danska (1973) 5,5 1,1 43.000 1 227,7 118,7Germany / Njema ka ,€ (1951) 82,1 16,5 357.000 8,4 2.428,20 116,1Estonia / Estonija (2004) 1,3 0,3 45.000 1,1 15,5 68,2Ireland / Irska, € (1973) 4,6 0,9 70.000 1,6 185,8 136,6Greece / Gr ka, € (1981) 11,3 2,3 132.000 3,1 228,4 93,9Spain / Španija, € (1986) 46,7 9,1 505.000 11,8 1.049,80 103,4France / Francuska, € (1951) 62,6 12,8 552.000 12,9 1.868,00 107,4Italy / Italija, € (1951) 60,0 12 301.000 7,1 1.539,20 100,5Cyprus / Kipar, € (2004) 0,8 0,2 9.000 0,2 15,6 96,2Latvia / Letonija (2004) 2,2 0,5 65.000 1,5 19,9 55,8Lithuania / Litvanija (2004) 3,3 0,7 65.000 1,5 28 61,1Luxembourg / Luksemburg, € (1951) 0,5 0,1 3.000 0,1 36,2 271,4Hungary / Madjarska (2004) 10,0 2 93.000 2,2 101 62,8Malta, € (2004) 0,4 0,1 300 0 5,4 75,5Netherlands / Holandija, € (1951) 16,5 3,3 37.000 0,9 559,5 135Poland / Poljska (2004) 38,1 7,6 313.000 7,3 307,3 57,6Portugal / Portugalija, € (1986) 10,7 2,1 92.000 2,2 162,9 75,5Romania / Rumunija (2007) 21,3 4,3 238.000 5,6 92,6 45,8Slovenia / Slovenija, € (2004) 2,0 0,4 20.000 0,5 90,6 90,7Slovakia / Slova ka, € (2004) 5,4 1,1 49.000 1,1 70,7 71,9Finland / Finska, € (1995) 5,3 1,1 338.000 7,9 178,5 115,1Sweden / Švedska (1995) 9,3 1,9 450.000 10,5 322,3 121,5United Kingdom/VelikaBritanija(1973) 62,0 12,3 245.000 5,7 2.023,80 117,2

Izvor: Eurostat, 2010;

98

Skra enice

BDP Bruto doma i proizvodCANU Crnogorska akademija nauka i umjetnostiCDM Mehanizam istog razvoja (eng. Clean Development Mechanism)NAMAs Nacionalno prikladne aktivnosti (eng. Nationally Appropriate Mitigation Actions)EFW Indeks ekonomskih sloboda (eng. Economic Freedom of the World)EU Evropska unijaIGK Indeks globalne konkurentnostiIPA Instrument pretpristupne pomo iJLS Jedinica lokalne samoupraveGEF Globalni fond za životnu sredinuIMD Institut za razvoj menadžmenta (eng. Institute for Management Development)MONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMMSP Mikro, mala i srednja preduze aNRP Nacionalni razvojni planRR standard Regionalno razvojni standardSCF Strateški okvir uskla enosti (eng. Strategic Coference Framework)SPR Strateški plan razvojaSRR Strategija regionalnog razvoja Crne Gore, 2010-2014SWOT Snage, slabosti, šanse i prijetnjeUNDP Program Ujedinjenih nacija za razvojUNFCCC UN Okvirna konvencija o klimatskim promjenama