BLOK 7Snaga TNC: stepen koncentracije industrije – 1-Stepen koncentracije industrije pokazuje udio primanja najvećih firmi u nekoj industriji u ukupnim primanjima industrije.-Kao mjerilo se najčešće se koriste udjeli četiri, osam, dvadeset i pedeset najvećih firmi u ukupnoj industriji.-Ako je stepen koncentracije četiri firme u industriji iznad 0,40, industrija se tretira kao oligopolna – u kojoj dominira mali broj snažnih i povezanih firmi.-Koncentracija američkih firmi pokazuje visoku oligopolnost industrija šećera, petrokemije i mobilne telefonije, te manju oligopolnost osiguranja, nepokretnosti i tekstilne industrije. Što je najvažnije – ovi trendovi se historijski nisu promjenili.-Moderni konglomerati koji su izrasli spajanjem i preuzimanjem tendiraju stvaranju oligopola.-Stepen koncentracije na globalnom nivou pokazuju da u mnogim industrijama postoje globalni oligopoli. 1990, globalni stepen koncentracije 27 industrija je varirao od 0,20 do 0,67.

Transnacionalne korporacije: aktivnosti u lancu vrijednosti-Primarne aktivnosti: -Aktivnosti koje su odgovorne za dizajn, marketing i isporuku proizvoda potrošačima, te obezbjeđenje postprodajne podrške i usluge -Podržavajuće aktivnosti:Aktivnosti koje obezbjeđuju inpute pomoću kojih se obavljaju primarne aktivnosti -Efikasna infrastruktura:Omogućuje kreiranje vrijednosti i reducira troškove kreiranja vrijednosti

Transnacionalne korporacije: tri osnovne karakteristike-sposobnost koordinacije i kontrole različitih procesa i transakcija u proizvodnim mrežama kako u nekoj zemlji, tako i između različitih zemalja,-potencijalna sposobnost za ostvarivanje prednosti geografskih razlika u distribuciji faktora proizvodnje (prirodni resursi, kapital, rad) i razlika u državnim politikama (carine, trgovačke barijere, povlastice itd)-potencijalna geografska fleksibilnost – sposobnost da uključi ili isključi svoje resurse i operacije na međunarodnim ili globalnim lokacijama.

Transnacionalne korporacije:tri cilja globalne ekspanzije

-zaraditi veći povrat iz svojih karakterističnih obuka ili core kompetencija,-realizirati lociranje ekonomskih aktivnosti disperzijom čime se stvaraju veće vrijednosti na onim lokacijama na kojima se aktivnosti mogu obavljati najefikasnije-realizirati veću krivulju iskustva, koja reducira troškove stvaranja vrijednosti

Transnacionalne korporacije:dva tipa međunarodne proizvodnje Sve proizvodne aktivnosti transnacionalnih korporacija u inozemstvu možemu klasificirati u dvije široke kategorije:

- Proizvodnja orjentirana prema tržištu- Proizvodnja orjentirana prema sredstvima

-U praksi granica između ova dva tipaaktivnosti nije tako oštra kao što sugerira ova dihotomija - u realnom životu se mogu naći mnogi mješoviti oblici.

Transnacionalne korporacije:tržišno orijentirana proizvodnja -Većina FDI i u industriji i u uslugama se preduzima za opsluživanje specifičnih geografskih tržišta. Ovo je samo jedan od oblika horizontalne ekspanzije-Posebno važna su dva tržišna atributa:

- Najočiglednija atraktivnost pojedinih tržišta je njihova veličina, mjerena naprimjer GNP po glavi, što je gruba indikativna mjera potražnje.

1

- Zemlje sa različitim nivoima prihoda imaju različitu strukturu potražnje. Različiti proizvodi imaju različite prihode elastičnosti potražnje. Populacija zemalja sa nižim prihodima troše veći dio svog dohotka na primarne proizvode (bazične potrebe), dok populacija zemalja sa visokim prihodima većinu prihoda troše na robe i usluge višeg hijerarhijskog reda (Maslow)

-Zemlje sa istim ili različitim nivoima prihoda po glavi se međusobno razlikuju i po veličini potrošnje i po prirodi modela potrošnje

Transnacionalne korporacije:sredstvima orijentirana proizvodnja -Ponuda je dominanti motiv, posebno u industrijama prirodnih resursa. Ovo je prvi element u lancu vertikaliziranih integriranih operacija, čije se kasnije faze (naprimjer prerada) mogu locirati izvan izvora ponude.-Sredstvima orijentirana proizvodnja je savremeni fenomen i tijesno je zavisna od tehnološkog razvoja (životni ciklusi tehnologije i proizvoda, zrelosti tehnologije, troškova komunikacija i transporta itd).-Precizniji miks produkcijskih faktora zavisi od vrste industrije, pri čemu je najvažniji lokacijski faktor ponuda rada, posebno u odnosu na obuku i ugrađeno znanje u rad. Poluobučeni i neobučeni rad je važan u zrelim fazama proizvodnog ciklusa.-Lokacijski značaj rada kao produkcijskog faktora se reflektira kroz:

geografske varijacije u troškovima plaća geografske varijacije u produktivnosti rada geografske varijacije u načinu organiziranja i kontrole radnika geografske varijacije u načinu i vrsti mobilnosti rada

Četiri idealna tipa TNC:1. model multinacionalne organizacije – a

Četiri idealna tipa TNC:1. model multinacionalne organizacije - b

-Model se je pojavio u periodu između dva svjetska rata. Firme su kombinacijom ekonomskih, političkih i socijalnih sila decentralizirale operacije prema razlikama nacionalnih tržišta.

2

Decentralizirana federacijaMnoga ključna sredstva, odgovornosti i donošenje odluka decentralizirano

Lična kontrolaNeformalna subordinacija centra, relacije prekrivene sa prostom finansijskom kontrolom

Multinacionalni mentalitetManagement posmatra inostrane operacije kao portfelj nezavisnih businessa

-Ovaj tip je karakterističan po decentraliziranim federacijama inostranih jedinica i jednostavnom fimansijskom kontrolom na bazi neformalne lične koordinacije.-Globalne operacije su organizirale kao portfolio nacionalnih businessa.-Ovu formu su primjenjivale rastuće evropske kompanije. Svaka nacionalna jedinica je imala jak stepen autonomije i lokalnu orijentaciju i dobro je zadovoljavala lokalne potrebe-Efikasnost je bila manja, a reducirani su bili interni tokovi znanjaČetiri idealna tipa TNC:2. Model internacionalne organizacije - a

Četiri idealna tipa TNC:2. model internacionalne organizacije – b

-Ovaj model je došao do izražaja 1950s i 1960s kada su velike američke korporacije izvršile ekspanziju u Evropu (i druge dijelove svijeta) da kapitaliziraju specifična sredstva tehnološkog vođstvaili tržišne moći-Idealni tip uključuje mnogo višu formalnu koordinaciju i kontrolu substidijarnih firmi iz Centra-Kako su 'multinacionalne‘ organizacije bile ustvari portfolio kvazi-nezavisnih businesa, međunarodni substidijari su znatno više zavisili od centra, koji im je transferirao tehnologiju i koji je vršio rigorozniju kontrolu-“Međunarodne” TNC su bile bolje opremljene da ojačaju znanje i sposobnosti roditeljskih kompanija, pa su bile manje odgovorljive za lokalna tržišta od “multinacionalnih” modela.

Četiri idealna tipa TNC:3. model globalne organizacije - a

3

Decentralizirana federacijaMnoga sredstva, resursi, odgovornosti i odluke još decentralizirane, ali kontrolirane iz Centrale

Administrativna kontrolaFormalni management sistemi planiranja i kontrole omogućava tješnju vezu sa Centralom

Internacionalni mentalitetManagement posmatra inostrane operacije kao dodatke na centralnu domaću korporaciju

Globalni mentalitetManagement tretira inostrane

Operacijska kontrolaČvrsta centralna kontrola odluka, resursa i informacija

Centralizirani čvorMnoga strategijska sredstva, resursi, odgovornosti i odluke centralizirane

Četiri idealna tipa TNC:3. model globalne organizacije - b

-Model “globalna organizacija” je jedna od prvih oblika međunarodnog businessa (korištili su ga Ford i Rockefeller ranih 1900s, kao i japanske firme u mnogo kasnijem naletu internacionalizacije 1970s i 1980s.-Osnova je jaka centralizacija sredstava i odgovornosti u kojoj je u centru uloga lokalnih jedinica da sastavlja i prodaje proizvode i da implementira planove i politike razvijene u centru.-U idealnom modelu substidijari imaju mnogo manje slobode da kreiraju novi proizvod ili strategiju ili da modificiraju postojeće-Globalna TNC kapitalizira na obimu ekonomije, centraliziranom znanju i ekspertizi.-Uslovi lokalnog tržišta se manje više ignoriraju a mogućnost lokalnog učenja isključena.

Četiri idealna tipa TNC:4. model integrirane mrežne organizacije

-Bartlett i Ghoshal – za globalnu efikasnost, multinacionalnu fleksibilnost i sposobnost zahvaćanja beneficija iz učenja širom svijeta procesa savremena TNC mora sve to obaviti u isto vrijeme-Ovaj novi model je karakterističan po distribuiranoj mrežnoj konfiguraciji i kapacitetima za razvoj fleksibilnih koordinacijskih procesa. Hijerarhijska upravljačka struktura (prva tri modela) se zamjenjuje kompleksnom mrežom međusobnih relacija između firmi-Tako se zamagljuju tradicionalne organizacijske granice jer nekoliko firmi počinje plesti kompleksne mrežne strukture

4

Globalni mentalitetManagement tretira inostrane

Decentralizirani specijalizirani resursi i sposobnosti

Veliki tokovi komponenti,

proizvoda, resursa, ljudi i informacija preko

međuzavisnih jedinica

Kompleksan proces koordinacije i kooperacije u okolini dijeljenih procesa donošenja odluka

Četiri idealna tipa TNC:Osnovne karakteristike četiri modela

Tabela: Neki idealni tipovi organizacije TNC: osnovne karakteristike

Karakteristike 'Multinacionalna' 'Internacionalna' 'Globalna' 'Integrirana mreža'

Strukturna konfiguracija

Decentralizirana federacija. Mnoga ključna sredstva, odgovornosti i odluke decentralizirane

Koordinirana federacija. Mnoga sredstva, resursi, odgovornosti i odluke decentralizirane, ali kontrolirane iz Centrale

Centralizirani čvor. Većina strategijskih sredstava, resursa, odgovornosti i odluka centralizirane

Distribuirana mreža specijaliziranih resursa i sposobnosti

Administrativna kontrola

Neformalni odnosi centar-podružnica, prosta finansijska kontrola

Formalni management sistemi planiranja i kontrole omogućava tješnju vezu podružnica-Centrala

Čvrsta centralna kontrola odluka, resursa i informacija

Kompleksan proces koordinacije i kooperacije u okolini dijeljenih procesa donošenja odluka

Stav managementa prema inozemnim operacijama

Inostrane operacije se posmatraju kao portfelj nezavisnih businessa

Inostrane operacije se posmatraju kao dodatke na centralnu domaću korporaciju

Management tretira Inostrane operacije se tretiraju kao linije za isporuke na unificirano globalno tržište

Inozemne operaicje kao integralni dio kompleksne mreže tokova komponenti, proizvoda, resursa, ljudi i informacija preko međuzavisnih jedinica

Uloga inostranih operacija

Osjetiti i eksploatirati lokalne mogućnosti

Adaptirati i ojačati kompetencije matične kompanije

Implementirati strategije matične kompanije

Diferencirana doprinosi nacionalnih jedinica integriranim svjetskim operacijama

Razvoj i difuzija znanja

Znanje razvijeno u jedinicama i istaje u svakoj jedinici

Znanje razvijeno u centru i transferira se u inostrane jedinice

Znanje razvijeno u centru i ostaje tamo

Znanje razvijeno zajednički i dijeli se širom svijeta

Relacije između centrale (headquarter) i subsidijarne firme:-Odnosi između organizacijskih centara TNC – centrale i subsidijarnih organizacija – su suštinski top-down odnosi: subsidijari izvršavaju tri osnovne uloge koje su im je namjenjene:-Lokalni izvršilac. Subsidijar sa ograničenim geografskim područjem i funkcijama, ponekad i “minijaturna replika”. Primarni zadatak je adaptacija proizvoda TNC za domaće tržište.-Specijalizirani saradnik. Ova vrsta subsidijara ima specifična znanja koja su čvrsto integrirana u aktivnosti drugih subsidijara u TNC. On ima uži rang funkcija i visok nivo međuzavisnosti sa drugim dijelovima firme.-Svjetski mandator. Subsidijar ima svjetsku (ili možda regionalnu) odgovornost za određeni proizvod ili vrstu businessa. U tom smislu svoje aktivnosti subsidijar obavlja sam, a ne Centar

BLOK 8 Koordinacija lanaca:odnosi korporacija-država-Sve business organizacije, čak i najglobalnije i najveće TNC, moraju djelovati u nacionalnim i međunarodnim regulatornim sistemima i poštovati nacionalna i međunarodna business pravila i zakone.-Stvara se kompleksna situacija u kojoj su firme i države angažirane u različitim oblicima “igara moći”, u “triangularnom spoju interakcija na relacijama firma-firma, država-država i firma-država”

5

-Geoekonomija proizvodnih i business lanaca (mreža) se strukturira pomoću kompleksnih i dinamičkih interakcija između dvije institucije: firme i države

Država u globaliziranoj ekonomiji:

U savremenoj globalnoj ekonomiji država ima četiri osnovne uloge:

Država kao kontejner – čuvar karakterističnih kuluura, prakse i institucija Regulatorna uloga države posebno na tri specifična područja državnih politika koja su

direktno odgovorna za promjene u globalnoj ekonomiji: trgovina, FDI i industrijska politike Država kao konkurentska država u globalnoj ekonomiji

Država kao saradnik koja se sve više angažira u bilateralnim i multilateralnim trgovinskim (i drugim) aranžmanima sa drugim državama

Država kao regulator trgovine, investicija i industrije

Načini na koji država regulira svoje ekonomske operacije unutra i preko svojih granica reflektiraju vrstu kulturoloških, socijalnih i političkih struktura, institucija i praksi koji su ugrađeni u državu. Precizni miks politika koje sprovodi neka država zavisi od niza faktora kao što su:

Politička i kulturološka kompleksnost i jačina institucija i interesnih grupa Veličina nacionalne ekonomije, posebno domaćeg tržišta Obdarenost resursima, kako humanim, tako i fizičkim, Relativne pozicije u svjetskoj ekonomiji uključivo nivo ekonomskog razvoja i stepen

industrijalizacije

U osnovi države vode dvije vrste politika:

-Makro politike (monetarna, fiskalna, socijalna)-Mikro politike (trgovinska politika, politika konkurencije, politika stranih ulaganja, politika preduzetništva i preduzetničkih grozdova, politika upravljanja preduzećima, druge „mikro” politike itd).

Odnosi država – firma

-Relacije između država i TNC su u centru procesa globalne ekonomske transformacije-Relacije između država i TNC imaju elemente rivalstva i dosluha. -Osnovni ciljevi države i TNC su u osnovi različiti. Osnovni cilj države je maksimiranje materijalnog blagostanja društva, a korporacije maksimiranje profita i “vrijednosti dioničara”-Iako su relacije između države i TNC konfliktne u mnogim

okolnostima, države i firme trebaju jedne druge: -Države trebaju firme za stvaranje materijalnog bogatstva i obezbjeđenje radnih mjesta za svoje građane.

-Firme trebaju države za obezbjeđenje infrastukturne osnove za njihovu

6

Drzava-kompanija

kontinuiranu postojanost: fizičku infrastrukturu u obliku izgrađene okoline i socijalnu infrastrukturu u obliku pravne zaštite privatnog vlasništva, institucionalnih mehanizama za obezbjeđenje obrazovanih radnika itd

Moguća suprostavljena gledišta na ulogu TNC-Nacionalne granice stvaraju diskontinuitete u tokovima ekonomskih aktivnosti koje su ekstremno važne za način na koji TNC djeluju. Države imaju potencijal da određivanje faktora koja su od fundamentalne važnosti za strategije TNC:

U odnosu na način na koji TNC ostvaruju pristup do tržišta i/ili resursa U odnosu na pravila djelovanja TNC u okviru neke specifične teritorije

-Činjenica da TNC ne samo da prelaze nacionalne granice nego također i inkomporiraju dijelove nacionalne ekonomije u svoje granice.-To pravi glavne moguće probleme za države. Priroda i veličina ovih problema znatno se razlikuje u odnosu na strategije koje upotrebljava neka TNC. -Relacije između TNC i država su izuzetno kompleksne: TNC mogu

Da šire nacionalnu ekonomiju ili da je eksploatiraju Da budu dinamična snaga u ekonomskom razvoju host zemlje ili da budu kočnica Da kreiraju radna mjesta ili da ih razore Da šire novi tehnologiju ili da spriječe njenu širu upotrebu

-Praktično se svaki aspekt djelovanja TNC (ekonomski, politički, kulturološki) može ocjenjivati sa dijametralno suprotnim aršinima, u zavisnosti kako ih ko upotrebljava i koristi - ili kao proponent ili kao protivnik.

TNC i host ekonomije: glavna područja interakcija-Osnivanje strane podružnice TNC podrazumjeva paket međusobno povezanih karakteristika – finansijskih, tehnoloških, managerskih - koji imaju dalekosežne posljedice na ekonomiju host zemlje. -Tri glavna aspekta inostranog pogona su posebno značajna

Način ulaska – kako je inostrana podružnica organizirana (kompletna nova izgradnja ili kupovina postojećeg domaćeg preduzeća)

Funkcija strane podružnice – strana podružnica se osniva iz jednog od sljedećih razloga: eksploatacija lokalnih resursa, obsluživanje domaćeg tržišta, supstitucija uvoza i korištenje lokacije host zemlje kao platforme za izvoz gotovih proizvoda ili komponenti

Operacione karakteristike pogona, uključujući vrstu industrije, primjenjenu tehnologiju, obim operacija i način na koji je pogon integriran u strukturu matične kompanije

-Svaki od pet glavnih područja uticaja – kapital i finansije, tehnologija, trgovina i veze, industrijska struktura i zaposlenost – su na različite načine pogođene u odnosu na prirodu inostrane podružnice ili pogona.-Inostrani pogon ima direktni i indirektni uticaj na host ekonomiju. TNC nisu samo transmiter ekonomskih promjena, nego i transmiter socijalnih, kulturoloških i političkih promjena .

TNC i host ekonomije:kapital i finansije

-Priliv kapitala je najvidljiviji efekat stranih investicija, pogotovo ako host zemlja pati od nedostatka kapitala. Međutim, u prosjeku polovina svih investicijskih fondova potiče iz nebankarskih sredstava TNC, dok je druga polovina bankarski krediti, od kojih najmanje polovina potiče iz host ekonomije ili iz reinvestiranja zadržanog profita. -Dešavaju se i reversni tokovi kapitala: strana podružnica vraća zarađeni prihod matičnoj firmi. Ponekad su ovi reversni tokovi veći nego ulazni tokovi. -Problem transfera cijena (transfer pricing), za razliku od slobodnog formiranja cijena na eksternom tržištu između samostalnih kupaca i samostalnih prodavača, je realno prisutan, jer se transakcije unutra TNC odvijaju između odgovarajućih strana – pogona – iste organizacije.-TNC same postavljaju transferne cijene svojih roba i usluga unutra svojih organizacijskih granica, uz fleksibilnost koja im omogućava postizanje općih ciljeva. Generalno, što veće su razlike u

7

korporacijskim porezima, carinama i valutnim kursevima, to će TNC imati veće motive manipuliranja sa transfer cijenama i obratno.-Najveći potencijal imaju globalne vrlo velike, visokocentralizirane korporacije, posebno kod neopipljivih sredstava, tehnološkog znanja, licenci, patenata itd.

Potsticaj TNC za angažiranjetransfernih cijena

TNC i host ekonomije:tehnologija – troškovi transfera

-Troškove transfera tehnologije i da li su plaćeni troškovi “rezonable” je teško odrediti jer je tehnologija samo jedan dio sveopćeg paketa atributa koje TNC donosi u host zemlju, kojeg je teško izolirati-Ocjena pripadajućih troškova inostrane tehnologije se može mjeriti na dva alternativna načina:

Kupovinom ili licenciranjem same tehnologije od njenog vlasnika (TNC) Troškovima njene proizvodnje u zemlji

-Paralele se često prave sa Japanom, koji je obnovio svoju postratnu ekonomiju bez privlačenja FDI, ali uglavnom licenciranjem tehnologije zapadnih firmi. Međutim kod drugih zemalja u razvoju licenciranje tehnologije nije uvijek izvodljiva alternativa-TNC ponekad neće da licenciraju tehnologiju ili je licenciraju sa pretjeranim cijenama. To pred host zemlju postavlja izazov - da li treba prihvatiti ukupan paket ili ne treba ništa uzeti iz njega.-Mogućnost proizvodnje vlastite tehnologije može biti izvodljivo samo za naprednije industrijske nacije i vrlo mali broj zemalja u razvoju

TNC i host ekonomije:trgovina i povezanostDva najvažnija pitanja određuju uticaj TNC na sve host ekonomije, bilo da su one razvijene ili nerazvijene:Njihova uloga u trgovini host zemlje sa vanjskim svijetom. Izvoz i proizvodnja kao supstitucija uvoza koje obavljaju TNC doprinose pozitivnom trgovinskom bilansu, uvoz TNC doprinosi negativnom trgovinskom bilansu, iako on može biti znatno manji - ukoliko je uvoz važan za izvozno orjentirana aktivnostiObim do kojeg su njihove operacije integrirane u lokalnu ekonomiju preko povezanosti sa domaćim firmama. Ovo je najznačajniji mehanizam preko kojeg se trehnologija transferira, kreira dodatna zaposlenost i povećavaju mogućnosti formiranja novih lokalnih preduzeća

8

Zemlja AVisoki nivoikorporacijskih poreza i/ili oštre restrikce reparacije profita .TNC su prinuđene sa “inflaciraju” lokalne troškove opterećivanjem lokalnih

afilijacija većim cijenama za robe i

usluge koje isporučuje matična

Centralni ured Cilj je maksimiranje globalnih

profita i minimiziranje poreskih obaveza

Zemlja BNiski nivoi korporacijskih poreza i/ili slabe restrikcije za reparacije profita TNC imaju inetres da 'deflaciraju‘ lokalne troškove opterećivanjem lokalnih afilijacija nižim cijenama za robe i usluge koje isporučuje matična kompanija

Koliko TNC doprinose trgovinskom bilansu host ekonomije zavisi od brojnih faktora (primarni cilj zbog čega je strana afilijacija organizirana, da li da obslužuje host tržište, ili da opslužuje tržište trećih država koristeći host državu kao izvoznu platformu, korporacijske sourcing politike, lokalni kapaciteti ponude i politike vlasti host zemlje prema domaćem sadržaju u proizvodnji TNC).Jedna od najvećih prednosti TNC je mogućnost učešća u njenoj globalnoj mreži ponude i direktni pristup do njenih prodajnih kanala i brandova

TNC i host ekonomije:veze između TNC i domaćih firmi

-Veze između firmi su najznačajniji kanali preko kojih se prenose tehnološke veze, osnivaju domaće firme, dešavaju spin-off efekti itd.-Najznačajnije veze TNC sa domaćim firmama su backward ili veze ponude. Krucijalno pitanje je obim do kojeg TNC uvoze materijal i komponente ili ih proizvodi lokalni dobavljač. Formiranje ovih veza je pod tri glavna uticaja:

Određena strategija TNC i uloga koju inostrani pogon igra u toj strategiji. Uticaj TNC strategije na razvoj lokalnih veza ima brojne aspekte (generalna korporacijska politika prema sourcingu inputa, stepen horizontalne i vertikalne integracije TNC, da li inostrani pogon proizvodi za potrebe host tržišta ili za izvoz

Karakteristike host ekonomije. Generalno, veze u razvijenim ekonomijama su gušće i intenzivnije nego u zemljama u razvoju. Vlade host zemalja ovdje igraju vrlo važnu ulogu jer mogu stimulirati lokalne veze (sadržaj domaće komponente, podržavanje izvoznih strategija TNC i vlastitih firmi itd.)

Vrijeme. Ovo posebno u odnosu na tješnje relacije između firmi i njihovih dobavljača čija ponuda se razvija

-Empirijska evidencija formiranja lokalnih veza je ekstremno različita. Generalno, TNC imaju jake, ali često vrlo neravnomjerne efekte na lokalne dobavljače u host ekonomijama.

TNC i host ekonomije:industrijska struktura i preduzetništvo

-Ulazak inostranog pogona u host ekonomiju može imati brojne reperkusije na strukturu domaće indsutrije, posebno na konkurentnost, preživljavanje i rađanje domaćih preduzeća.-Poseban uticaj ovi ulasci imaju na industrijsku strukturu zemalja u razvoju, koja je strogo dualistička, sa malim tehnološki naprednim sektorima za urbano tržište i tehnološki manje naprednim sektorima sa tradicionalnom proizvodnjom. Povećava se stepen industrijske koncentracije – broj firmi se reducira, a povećava se dominacija vrlo velikih firmi-Dva negativna efekta TNC na host ekonomiju:

Moguće istiskivanje postojećih domaćih firmi Gušenje novih domaćih preduzeća

-Uvođenje TNC u domaću ekonomiju ima i pozitivne efekte: Ukoliko su izgrađene jake lokalne veze sa inostranim pogonom, posebno na strani

ponude, mogućnosti razvoja lokalnog businessa se povećavaju. Postojeće firme mogu dobiti uzgon za rast ili se mogu stvoriti nove firme kao odgovor na stimulans potražnje za materijalima ili komponentama

Formiranje novih preduzeća može se stimulirati preko “spin-off” managerske strukture, koja osniva svoj vlastiti business na bazi iskustava i obuke stečene zapošljavanjem u inostranoj firmi

TNC i host ekonomije:zaposlenost–agregatni nivo zapošljavanja TNC-TNC zapošljava veliki broj radnika: sredinom 1990s, 73 miliona radnika je bilo zaposleno u TNC ili 3% svjetske radne snage-Broj direktnih radnika kreiranih u određenim pogonima TNC zavisi od dva faktora:

obima njihovih aktivnosti Tehnološke prirode operacija, posebno da li je radno intenzivna ili kapitalno

intenzivna.

9

-Broj kreiranih indirektnih radnih mjesta također zavisi od dva faktora: Obima lokalnih veza između TNC i domaćih firmi iznosa prihoda koje su generirale TNC i zadržale u host ekonomiji.

-Pored broja stvorenih radnih mjesta, mora se prikazati i broj izgubljenih radnih mjesta u domaćoj ekonomiji zbog aktivnosti TNC:-Neto doprinos TNC zaposlenosti u host ekonomiji: = (DJ + IJ - JD)gdje je: DJ = broj direktno kreiranih radnih mjesta u TNCIJ = broj indirektnih radnih mjesta u firmama povezahih sa TNCJD = broj radnih mjesta izgubljenih kod drugih firmi

TNC i host ekonomije:opasnost prevelike zavisnosti od TNC

-Ono što precizno predstavlja nivo nezaželjene inostrane penetracije je još uvijek predmet velikih debata. Naime, neka zemlja može da zavisi od stranih sila i kada nema velikih FDI, tj. kada je veliki dio domaće ekonomije angažiran u subcontracting poslovima za strane kupce. -Visok nivo zavisnosti od stranih preduzeća može reducirati suverenitet host ekonomija i njihovu autonomiju: sposobnost donošenja i primjene vlastitih odluka. Ova pitanja su različita, često i konfliktna, između nacionalnih država i TNC, jer i država i TNC nastoje maksimizirati svoje vlastito “blagostanje”.-Ako većinu ekonomskih aktivnosti u nekoj zemlji obavljaju i kontroliraju TNC, nenacionalni ciljevi mogu postati dominantni. Nacionalnim vlastima je u tom slučaju veoma teško da usvoje i implementiraju nacionalnu politiku jer nemaju dovoljno snage u odnosu na dominantne firme. -Postoje vrlo različite prakse na ovim poljima u raznim regijama svijeta, pa čak i različite prakse u istim regijama svijeta.

Pregovarački odnosi između TNC i država-Relativna pregovaračka snaga: obim do kojeg svaka od pregovaračkih strana može implementirati svoju najbolju strategiju.-U pregovorima vlade imaju brojne legitimne zabrinutosti:

da integrirane TNC mogu relocirati svoje operacije u druge zemlje zbog relativnih razlika u faktorima troškova

da integrirane TNC koriste svoje integrirane operacije za transfer troškova, kako bi reducirale poreze koje moraju platiti

da integrirane TNC ostavljaju svoje ključne kompetencije izvan host zemlje (tipično u matičnoj zemlji) i u host zemljama lociraju samo operacije niske obuke i niske tehnologije

da nacionalni centri donošenja odluka ne funkcioniraju unutra integriranih TNC, što pregovore između vlasti host zemalja i lokalnih podružnica čini vrlo teškim.

-Iako je stepen slobode kretanja TNC u teritorije i iz teritorija često pretjeran, ipak je potencijal lokacijske mobilnosti realan. To objašnjava zašto je proces pregovora na relaciji TNC-država vrlo kompleksan i vrlo različit od jednog slučaja do drugog.-Jednostavan model odnosa u pregovorima može pomoći u objašnjavanju ovih poteškoća

Relativna pregovaračka snaga - 1-Obim do kojeg je neka država sposobna da ponudi velike povlastice, odnosno neka kompanija da dobije povlastice, zavisi od njihove relativne snage u konkretnim pregovorima. Rezultati zavise od brojnih faktora.

10

-Cijena koju će host zemlja platiti je funkcija: Broja stranih firmi koje se nezavisno takmiče za mogućnost investiranja Prepoznate mjere jedinstvenosti inostranog učešća Prepoznatog stepena domaćih potreba za doprinosom

-Uslovi pod kojim će TNC prihvatiti investiranje je funkcija: Generalne potrebe firme za investiranjem Atraktivnosti specifičnih investicijskih mogućnosti koje nudi host zemlja, u

upoređenju sa sličnim ili drugim mogućnostima u drugim zemljama Obim predhodnog očekivanja od određene zemlje

-Relativna pregovaračka snaga TNC i host zemalja je funkcija tri elementa: Relativne potražnje svakog učesnika za resursima koje kontrolira onaj drugi Briga koje imaju pregovaračke strane tokom sticanja pregovaračke snage u kontroli

krajnjih rezultata pregovore Pregovaračkog statusa učenika.

Relativna pregovaračka snaga - 2-Države koje kontroliraju pristup do velikih rastućih domaćih tržišta imaju veću pregovaračku snagu od TNC nego države koje imaju manje tržište i mogu od TNC da dobiju niz povlastica (naprimjer lociranje R&D kapaciteta).-TNC koje traže jeftini rad imaju jaku pregovaračku poziciju, jer jeftin rad u globalnom mjerilu nije rijedak resurs.-Moguće prijetnje sankcijama u pregovorima:

TNC sankcije su da ne investira na određenoj lokaciji ili da se povuče iz postojećih investicija

Sankcije nacionalnih vlasti prema TNC su da isključi određene investicije ili da prisvoji postojeće investicije

-Problem je što je proces pregovora dinamičan i što se on mijenja vremenom (promjena tržišta, sazrijevanje i zastarjevanje tehnologije, obuka domaćih ljudi smanjuje vrijednost donešenog humanog kapitala itd.)-Pregovaračka snaga se vremenom pomiče ili na stranu TNC ili na stranu host države-Primjeri (suprotni) dinamike: Ford u Španiji i kineska strategija prema automobilskoj industriji

Novoindustrijalizirane i izranjajuće ekonomije:izvozne prerađivačke zone - 1-Izvozne prerađivačke zone (IPZ) mogu se definirati kao relativno malo, geografski odvojeno područje u zemlji, čija je namjena da privuče izvozno orjentirane industrije nudeći im posebne pogodnosti za investicije i trgovinu u upoređenju sa ostatkom zemlje.-IPZ su ustvari izvozne enklave unutra kojih vladaju specijalni uslovi:-Specijalne investicijske povlastice i trgovinske koncesije-Izuzeci od nekih područja legislative-Obezbjeđenje sve fizičke infrastrukture i usluga potrebnih za proizvodne aktivnosti – ceste, energija, transportne mogućnosti,-Jeftino iznajmljivanje zgrada,-Odustajanje od restrikcija nad stranim vlasništvom, dozvoljavajući i 100%-U ZUR su IPZ locirane u različitim okolinama: na aerodromima, lukama, komercijalnim slobodnim zonama, u blizini velikih gradova, na nerazvijenim područjima kao dijelu regionalne razvojne strategije itd-Nekoliko stotina zona je u radu, a više ih je bilo izgrađeno. Skoro sve IPZ su osnovane poslije poslije 1971 (prije sredine 1960s su radile samo dvije IPZ – u Indiji i Portoriku.

BLOK 9Geoekonomija:koordinacija i regulacija lanaca i mreža

11

-Kod internacionalizacije i globalizacije lanci se ili šire na druge zemlje, ili se operacije nekih članaka obavljaju u drugim zemljama

Geografija transnacionalnih proizvodnih mreža

-Svaki business je paket funkcija koje se mogu bez ograničenja izdvojiti i locirati na različitim mjestima – Haig 1926-Od tada do danas “ograničenja” su postala mnogo manja – tehnološki razvoj-Neke funkcije se geografski dispergiraju, neke geografski koncentriraju-Različitost modela međunarodne ekspanzije -Prikaz procesa internacionalizacije pomoću tri najvažnije funkcije TNC:

Gdje su smještena sjedišta korporacijskih i regionalnih ureda Gdje su locirani kapaciteti za istraživanja i razvoj Gdje se nalaze proizvodni pogoni

-Ostale funkcije (marketing, prodaja, distribucija i servisiranje se distribuiraju vrlo široko u odnosu na uslove tržišta.

Proizvodni pogoni:globalno koncentrirana proizvodnja

Sva proizvodnja se odvija na jednoj jedinoj lokaciji, u jednoj zemlji, a proizvod se izvozi preko marketinške i prodajne mreže TNC.

Proizvodni pogoni:proizvodnja

12

Čvrsta

Kon

trol

a/ko

ordi

naci

ja

funk

cija

Labava

Dispergirana

Koncentrirana← Globalna ... Nacionalna ...

Regionalna ... Lokalna →

Geografska lokacija funkcija

za “host” tržište-Ako je host tržište slično kao domaće tržište proizvod je identičan. Kriteriji za izgradnju pogona u host zemlji su:

Veličina i sofistikacija tržišta što se reflektira u nivou prihoda Struktura ponude i ukusi potrošača Prednosti troškova lociranja direktno na tržištu Barijere za ulazak na tržište

-U suštini je ovo supstitucija uvoza. Većina kapaciteta američkih TNC u Evropi poslije 1945 je ove vrste (Vernonova teorija TNC)-Postoje dva razloga za razvoj proizvodnje za host tržište:

Potreba da se bude što bliže tržištu zbog senzibiliteta prema varijacijama potražnje kupaca, ukusa i preferencija, ili da se obezbjedi brzi postprodajni servis

Postojanje carina, a posebno necarinskih barijera u trgovini. Carinske barijere su bile vrlo važan faktor u prvim danima transnacionalnih investicija. Danas su mnogo važnije necarinske barijere. Obje vrste barijera stimuliraju TNC da sa izgradnjom pogona preskoče te barijere (sadašnje japanske, korejske, tajvanske i singapurske investicije u SAD i Evropi

Proizvodni pogoni:specijalizacija za globalno i regionalno tržište

-U zadnje četiri decenije radikalnije forme organizacije proizvodnje su postale popularne.-Proizvodnja koja se organizira geografski kao dio strategije racionaliziranja proizvoda ili procesa za posluživanje velikog regionalnog tržišta (EU ili NAFTA) je posebno bila popularna.-Postojanje velikih internih tržišta zajedno sa razlikama u faktorima obdarenosti između zemalja članica su podržavali osnivanje vrlo velikih specijaliziranih pogona TNC za opsluživanje cijelih regionalnih tržišta namjesto pogona za jedno nacionalno tržište-Ključne lokacijske odluke uključuju “kompromis” između:-Ekonomija proizvodnje velikog obima na jednom ili malom broju velikih pogona-Dodatno pomicanje troškova uključeno i asamblitanje potrebnih inputa i isporuka gotovih proizvoda do geografski ekstenzivnih tegionalnih tržišta

Proizvodni pogoni: transnacionalna vertikalno integrirana proizvodnja

13

Proizvodni pogoni: transnacionalna vertikalno integrirana proizvodnja

-Ključne lokacijske odluke uključuju “kompromis” između:-Ekonomija proizvodnje velikog obima na jednom ili malom broju velikih pogona

14

Svaki proizvodni pogon obavlja posebne operacije u proizvodnom procesu i transportuje svoj output do pogona za završnu montažu u trećoj zemlji

Svaka proizvodna jedinica obavlja posebni dio proizvodne faze, Pogoni su povezani preko nacionalnih granica u “lancima slične” sekvence. Output jednog pogona je input sljedećeg pogona

-Dodatno pomicanje troškova uključeno i asambliranje potrebnih inputa i isporuka gotovih proizvoda do geografski ekstenzivnih regionalnih tržišta

Rekonstrukcija i reorganizacija TNC:sile reorganizacije i restrukturiranja - 1-Sile koje vode prema reorganizaciji i restrukturiranju TNC su:-Eksterni uslovi. One mogu biti negativni pritisci kao opadanje potražnje, povećana konkurencija na domaćem i inozemnom tržištu, promjene cijena ili raspoloživosti proizvodnih inputa, ratobornost i apatija radne snage na nekim mjestima, pitisak nacionalnih vlasti za modificiranjem svojih aktivnosti ili povećanu kontrolu. Ali, promjene eksternih uslova su više pozitivne nego negativne (rast geografskih tržišta, raspoloživost novih proizvodnih mogućnosti,-Interni pritisci. Oni mogu da se odnose na TNV kao cjelinu ili na pojedine dijelove. Naprimjer, prodaje mogu biti isuviše male u odnosu na ciljeve, proizvodni troškovi mogu biti suviše visoki itd. U TNC se performanse pojedinih pogona na separatnim lokacijama kontinuirano prate i upoređuju. Ključni uticaj je najčešće “nova metla” – novi direktor koji preduzima evaluaciju performansi i preduzima promjene koje potvrđuju njegov autoritet u firmi.-Eksterni i inerni pritisci su tijesno povezani. Kako firma identificira i odgovara na promjene u svojoj okolini je jako zavisno od firmine kulture. -Kompleksno korporacijsko restrukturiranje se događa na svim geografskim nivoimam od globalnog ka lokalnom.-Odluka da se centralizira ili decentralizira snaga donošenja odluka ili da se clusterira ili dispergira neka ili sve funkcije firme na određeni način prouzrokuje međusobne borbe u firmi, kao i testiranje moći na liniji centar-afilijacije.-Ovi procesi se mogu posmatrati u kontekstu fundamentalnih tenzija sa kojim se sučeljava TNC: da li se globalizirati potpuno ili da li odgovoriti na lokalne razlike-Korporacijsko restrukturiranje se može izvršiti na različite načine: tehnološke promjene, promjene prakse rada, racionalizaciju korporacijskih aktivnosti, promjene dubine internaliziranja različitih funkcija i povećanje međunarodnih investicija

Motivi saradnje između TNC

-U obezbjeđivanju materijala, tehnologije, poluproizvoda i usluga za svoje operacije, svaka firma se nalazi pred trostukim izborom:

da sama proizvede ove inpute u jednom od svojih pogona, da ih kupi kod nezavisnih dobavljača preko konvencionalnih tržišnih transakcija da obezbjedi inpute preko dugoročne saradnje sa dobavljačima.

-Kako se 50% - 70% troškova proizvodnje troši na obezbjeđenje inputa, to je pitanje obezbjeđenja inputa jedno od najvažnijih, ali i najsloženijih pitanja.-Uspostavljanje eksternih veza sa kupcima, dobavljačima, konkurentima i ostalim eksternim izvorima inputa ima mnoge razloge, počev od obezbjeđenja efikasnosti i fleksibilnosti, pa do lakšeg pristupa komplementarnim tehnologijama i tržištima. -Saradnja može imati mnoge oblike, počev od klasičnih tržišnih aranžmana, jednostavnih licencnih aranžmana, rastresitih koalicija pa do stvaranja alijansi i zajedničkih ulaganja.-Zašto firme međusobno sarađuju? Kako tehnološki i tržišni faktori utiču na strukturu te saradnje? I kako neka firma može najbolje da eksploatira razne načine saradnje u cilju sticanja novih tehnoloških i tržišnih sposobnosti?-Firme žele da zajednički smanje troškove ulaska na nova tržišta, reduciraju rizike, postignu ekonomiju obima i reduciraju vrijeme razvoja i komercijalizacije novih proizvoda i procesa. -Saradnja može biti tehnološke, tržišne ili organizacijske prirode. Posebno važni su tehnološki motivi, jer je u sadašnjem visokokonkurentnom business okruženju funkcija R&D pod velikim pritiskom troškova, rizika i neizvjesnosti. -U uslovima veće kompleksnosti savremenih tehnologija, samo je mali broj organizacija sposoban da vlastitim R&D aktivnostima održava razvoj na svim potencijalnim tehnološkim područjima. Kako mnogi savremeni proizvodi sadrže veliki broj ključnih tehnologija i veliki broj dijelova, to ne postoji

15

kompanija, ma koliko ona bila snažna i velika, koja može sama da obezbjedi sve potrebe inpute i razvije sve potrebne tehnologije.-Kada se donosi odluka o tome da li treba razvijati ili kupiti neki input, poluproizvod ili tehnologiju, uvijek se mora poći od troškova tih transakcija i o strategijskim implikacijama tih odluka.

Subcontracting – priroda

-Subcontracting kao oblik saradnje je postao popularan u zadnjih nekoliko decenija. Većina ovih aranžmana je bazirana na potencijalu smanjivanja visine troškova: saradnjom se može ostvariti ekonomija obima.-Subcontracting se nalazi na pola puta između kompletne internalizacije nabavki i čistih tržišnih transakcija. Firma koja plasira narudžbu se zove principal, a firma koja izvršava narudžbu se zove subcontractor. Razlikujemo: -Komercijalni subcontracting koji uključuje izradu gotovih proizvoda po specifikaciji principala, Subcontractor ne učestvuje u marketingu proizvoda, koji se prodaje pod principalovim brandom i preko njegovih distribucijskih kanala. -Industrijski subcontracting koji u zavisnosti od motivacije principala može biti:

Subcontracting specijaliteta - obuhvata izvršavanje specijalističkih funkcija koje je principal izabrao da ne radi kod sebe, nego kod subcontractora koji ima specijalističku obuku i opremu.

Subcontracting štednje troškova je baziran je na razlici u proizvodnim troškovima nekih procesa ili proizvoda između principala i subcontractora.

Komplementarni ili naizmjenični subcontracting je način koji je usvojio principal da savlada povremene valove potražnje bez povećanja svojih proizvodnih kapaciteta. Subcontractor je ekstra kapacitet za ograničeni period ili za pojedinačnu isporuku.

Subcontracting – priroda:glavni elementi subcontracting sistema

Tehnički aspekti proizvodnje

Subcontracting procesa (industrijski subcontracting)

Subcontracting komponenti (industrijski subcontracting)

Subcontracting čitave proizvodnje (komercijalni subcontracting)

Priroda glavnih firmi

Proizvodne firme (industrijski i komercijalni subcontracting)

Maloprodajne/veleprodajne firme (komercijalni subcontracting)

16

Tip subcontractinga

Subcontrakting specijaliteta

Subcontracting štednje troškova

Komplementarni ili naizmjenični subcontracting

Vrste odnosa između principala i subkontraktora

Vremenski rok može biti dugoročni, kratkoročni ilii pojedinačna isporuka

Principal može obezbjediti dio ili čitav materijal ili komponente

Principal može obezbjediti detaljan dizajn ili specifikaciju

Principal može obezbjeediti finansiranje, naprimjer obrtni kapital

Principal može obezbjediti strojeve i ostalu opremu

Principal može obezbjediti tehničku ili opću pomoć i savjete

Principal je odgovoran za sve marketinške aranžmane

Geografsko područje

Unutra granica, naprimjer domaći subcontracting

Preko granica, naprimjer međunarodni subcontracting

Subcontracting – troškovi i koristi

Prednosti koje sa subcontractingom ostvaruje principal: Firma izbjegava investiranje u novi pogon ili proširenje postojećeg, subcontractig nudi visoku fleksibilnost: mnogo lakše je promjeniti subcontractora

nego zatvoriti ili reducirati svoje fiksne kapacitete, ulaskom u ugovorne aranžmane, principal dobija kontrolu nad operacijama ovo je i djelomična eksternalizacija rizika i troškova određene operacije.

Sa aspekta subcontractora postoje i troškovi i beneficije. Glavni troškovi su: snošenje odgovarajućih rizika, koji se ne mogu isključiti, male firme su u nejednakom položaju u odnosu na velikog principala rigidnost odnosa. Problem je veći za male subcontractore gdje principal specificira

proizvode, isporučuje repromaterijal i pribor, brine za razvoj proizvoda i procesa.Glavne koristi male firme:

pristup do pojedinih tržišta preko imena branda, koji je na dugi način neostvariv, kontinuitet naručbi (u nekim slučajevima za dugi niz godina) je osiguran, ubrizgan je kapital u obliku opreme i pristupa do tehnologije.

Subcontracting relacije su simbiotske – podjela rada između nezavisnih firmi – u kojoj svaki od partnera obezbjeđuje podršku drugom. Ove operacije su posebno važne za male firme jer je to vrlo važan kanal rasta male preduzetničke firme.

17

Geografska dimenzija subcontractinga-Kao proces, subcontracting je star koliko je stara industrijalizacija. „Putting-out' sistem je bio ključni element za mnoge industrije u njihovoj ranoj fazi razvoja.-U zadnjih 40 godina je došlo do intenzivnog razvoja međunarodnog subcontractinga kao važne globalne aktivnosti.-Moguće su različite relacije u međunarodnom subcontractingu: direktni međunarodni subcontracting između nezavisnih firmi lociranih u posebnim zemljama ili indirektni subcontracting, gdje je principal strana afilijacija TNC, a subcontractor ili lokalna firma ili možda čak i afilijacija od neke druge TNC.-Razvojem novih organizacijskih i marketing tehnika kao što su just-in-time ili quick response, te eksplozivan rast interneta i elektronske trgovine mogu iz temelja da promjene dosadašnje konstalacije-Mnoge firme se kreću u pravcu tješnjih funkcionalnih odnosa sa dobavljačima. Postoji jaka tendencija prema nominiranju preferiranih dobavljača. U mnogim slučajevima se razvija sistem stepenovanih dobavljača (Nike)

Transfer tehnologije-Transfer tehnologije je proces prenošenja tehnoloških znanja iz jedne zemlje u drugu ili u okviru jedne zemlje sa jednog područja na drugo, odnosno iz jedne radne sredine u drugu, pri čemu ta znanja mogu, pored proizvodnih, obuhvatati i informacije i metode o razvoju, projektiranju, komercijalizaciji, managementu i drugim business elementima, koji istovremeno obezbeđuju uslove za stvaranje vlastite tehnologije i njenu difuziju-Karakter tehnološkog transfera je dvosmjeran: on treba prodavcu zbog sticanja profita ili novih tržišta, ali treba i kupcu zbog boljeg korištenja svojih resursa i stvaranja uslova za razvoj vlastitih R&D, inovacija i difuzije inovacija-Principi klasifikacije oblika tehnološkog transfera:

Prema predmetu razmjene: patenti, proizvodna rješenja i znanja, usluge (tehničke i upravljačke), tehnička dokumentacija, patetna literatura i dr.

Prema načinu primanja informacija: Razmjena naučnika i specijalista, tehnički podaci o nabavi resursa, industrijska kooperacija, saradnja i dr.

Prema karakteru uzajamnih veza: zajednička proizvodnja, naučne konferencije, zajedničke R&D, mješovite organizacije i dr.

Prema kanalima primanja informacija: Međunarodni ugovori, povezanost među organizacijama iz različitih zemalja i unutar samih organizacija, tj. povezanost kooperativnih formi u različitim sistemima i mrežama

Licenciranje-Licenciranje omogućava jednoj firmi da eksploatira intelektualno vlasništvo druge firme u zamjenu za plaćanje troškova ili rojaliteta iz prodaje. -Licenca specificira područja primjene i tržišta na kojima se licencirana tehnologija može koristiti. Prodavač licence često zahtijeva od kupca pravo uvida u svako tehnološko unapređenje koje je korištenjem licence napravljeno.-U odnosu na interni razvoj, kupovina tehnologije može da ima brojne prednosti kao što su naprimjer niži troškovi razvoja, manji tehnološki i tržišni rizici, brži razvoj proizvoda i brži ulazak na tržište. Moguće i potencijalne nezgode licenciranja uključuju restriktivne klauzule za kupce licence (gubitak kontrole nad određivanjem cijena, ograničavanje obima proizvodnje i kvaliteta proizvoda), te potencijalne troškove traženja, pregovaranja i adaptiranja licence.-Odnos između relativnih troškova i beneficija licenciranja zavise od prirode tehnologija i tržišta, kao i od strategija i sposobnosti firmi. U mnogim industrijskim sektorima (hemijska i farmaceutska industrija, inženjering) je brzina pristupa licenci mnogo važnija od troškova njene nabave.

18

Franšizing Franšizing je hibridna forma licence u kojoj davalac (franšizer) daje korisniku (franšizantu) prava na repliciranje svog tehnološkog sistema i industrijskog vlasništva (marketing know-how, obuka, javno identificiranje proizvoda, ugovori o kupovini, ponekad i mala podrška u kapitalu). U savremenoj praksi su se afirmirala tri tipa franšizinga:

distribucijski franšizing - franšizer daje distributerima pravo na ekskluzivnu prodaju svojih proizvoda na određenoj teritoriji

sistem poslovanja u lancu - franšizant mora poslovati pod trgovačkim imenom franšizera i sa njegovom tehnologijom (ekskluzivitet, tehnologija rada, određivanje cijena itd.).

proizvodni franšizing - franšizer daje franšizantu esencijalne sastojke ili formulu za proizvodnju proizvoda, pri čemu franšizant ima pravo ekskluzivne distribucije na određenom tržištu. Ovaj oblik saradnje je veoma čest u industriji bezalkoholnih pića (Coca Cola, Pepsi Cola), hotela (Holiday Inn, Intercontinental), prehrambenih proizvoda (Mc Donald's), odjeće (Benetton, Lewis) itd.

Franšizing: prednosti i nedostaciPrednosti:Reducira troškove i rizike osnivanja preduzeća Nedostaci:-Može “zabraniti” kretanje profita iz jedne u drugu zemlju u smjeru podrške operacijama u trećoj zemlji -Kontrola kvaliteta

Istraživački konzorciji-Istraživački konzorcij formira nekoliko organizacija koje rade zajednički na jasno specificiranim R&D projektima. -Motivi za pristupanje istraživačkom konzorciju se nalazi u podjeli troškova i rizika istraživanja, u objedinjavanju rijetkih ekspertnih znanja i opreme, u izvođenju prethodnih istraživanja i u uspostavljanju standarda istraživanja. -Konzorciji mogu imati različite oblike, od najcentraliziranijih formi objedinjavanja finansijskih sredstava za izgradnju zajedničkih R&D kapaciteta ili poduhvata pa sve do koordiniranih istraživanja koja se izvode u firmama-članicama konzorcija. -U SAD preovladuju koordinirana istraživanja, u EU centralizirana istraživanja, a u Japanu hibridne forme istraživanja.Izvore istraživačkih konzorcija možemo naći u industrijskim istraživačkim asocijacijama, koje su kombinacijom vladinih fondova i finansijskim kontribucijama članica, prvi put formirane u Velikoj Britaniji u toku Prvog svjetskog rata. Ovaj koncept je 50-ih godina 20. stoljeća prenešen u Japan, kada je formiran veliki broj konzorcija za razvoj komponenti za industriju automobila

Zajednička ulaganjaPrednosti:Beneficije od znanja lokalnih partnera -Podjela troškova/rizika sa partnerima -Reduciranje političkog rizika Nedostaci:Rizici iz date kontrole tehnologije partneru -Može se nerealizirati krivulja iskustva i ekonomija lokacije -Dioba vlasništva može voditi prema konfliktima

Strategijske alijanse-Strategijske alijanse se stvaraju sporazumom između dvije ili više firmi, kojim se precizira zajednička proizvodnja ili razvoj nove tehnologije ili proizvoda. -Novo je eksplozivno širenje alijansi koje su postale centralno strategijsko pitanje. Većina strategijskih alijansi su alijanse između konkurenata na tržištu. -U zadnje dvije decenije je došlo do dramatičnog povećanja broja strategijskih alijansi: broj novih alijansi je od 1989. do 1999. porastao šest puta. Međunarodne strategijske alijanse sačinjavaju 68%

19

svih alijansi (broj je 62.000) između 1990-1999. U prosjeku su dvije internacionalne strategijske alijanse na jednu domaće partnerstvo, što ukazuje da je globalizacija primarna motivacija za alijanse.-Proliferacija alijansi ima svoj geografski uklon. Prvo, sjevernoameričke firme dominiraju (2/3). Drugo, uzorak alijansi je strogo regionaliziran. I treće, specifične okolnosti u u pojedinim dijelovima svijeta su stimulirale veliki nivo zajedničkih ulaganja (Kina i Istočna Evropa). -Mnoge kompanije namjesto pojedinačnih stvaraju mreže alijansi u kojima su odnosi multilateralni, poligamični. Rezultat je “kolektivna konkurencija”.

Alijanse – modusi saradnje

-Postoje tri glavna modusa saradnje u strategijskim alijansama: orjentirane prema istraživanju, orjentirane prema tehnologiji i orjentirane prema tržištu. Ove tri kategorije zahvataju glavne motivacije alijansi. -Alijanse nude sledeće prednosti učesnicima:

prevazilaženje problema u obezbjeđenju pristupa tržištu, olakšavanje ulaza u novo/nefamilijarno tržište, podjela povećanih troškova, neizvjesnosti i rizika R&D aktivnosti i razvoja novih

proizvoda dobijanje pristupa do tehnologija obezbjeđenje ekonomije sinergije, naprimjer sa poolingom resursa i sposobnosti, i

racionalizacije proizvodnje.-Često je motivacija za strategijskim alijansama vrlo specifična. Naprimjer, ulaganje kroz alijanse u R&D je ograničeno na razvoj novih proizvoda i tehnologija, dok su proizvodnja i marketing odgovornost pojedinačnih partnera.-Strategijske alijanse su više tipične za neke industrije. Farmaceutska, hemijska, elektronska orema, kompjuterska, telekomunikacijska industrija, kao i finansijske i business usluge su primjeri industrija sa velikim brojem strategijskih alijansi

Fleksibilne business mreže

-Firme se sve više angažiraju u tijesnim, dugoročnim odnosima od kojih su daleko najzastupljeniji subcontracting odnosi i strategijske alijanse.-Međutim, izranja nova organizacijska forma – fleksibilna business mreža – u kojoj su skoro sve funkcije u proizvodnom lancu, osim centralne koordinacije i kontrole, koncentrirane kod nezavisnih firmi, ali čiji je gotov proizvod mreže marketira pod brand imenom vodeće kompanije.-U fleksibilnim proizvodnim mrežama:

firme nemaju svoje proizvodne kapacitete, jer nisu „proizvođači“, firme su „trgovci“ koji posjeduju dizajn i/ili tržišta brand proizvoda, firme se naslanjaju na kompleksnu mrežu principala koji obavljaju skoro sve njihove

specijalizirane zadatke, glavni zadatak core kompanije je da upravlja ovom velikom proizvodnom i

trgovačkom mrežom i da obezbjedi da svi dijelovi lanca rade zajednički u jednoj integriranoj cjelini,

profit proistekao iz unikatne kombinacije istraživanja, dizajna, prodaje, marketinga i finansijskih usluga omogućava brand koordinatoru da djeluje kao strategijski broker u povezivanju inostranih pogona i trgovaca.

-Trendovi idu u pravcu stvaranja „virtualnih firmi“, „praznih korporacija“ i celularnih mreža (Acer)

Lokalizacija ekonomskih aktivnosti:industrijski distrikti i clusteri - 1-Vijek kasnije je Porterov neo-marshallijanski “cluster koncept” objasnio da uspjesi izvoznih firmi iz novoindustrijaliziranih zemalja nisu samo izolirane uspješne priče, nego uspješne grupe rivala iz određenih industrija koji su međusobno povezani različitim vrstama horizontalnih i vertikalnih veza. -Prema Porteru, jačina industrijskih grozdova/clustera počiva na interakciji četiri grupe faktora, koji sačinjavaju tzv. “konkurentni dijamant”:

20

strategija firme, struktura i rivalitet, uslovi faktora inputa i odgovarajuće i potporne industrije.

-Što je intenzivnija interakcija između ovih faktora, to će produktivnost međusobno povezanih firmi u grozdu/clusteru biti veća.-Geografska koncentracija firmi iz iste industrije u “konkurentnom dijamantu” je uočljiva širom svijeta, bilo da se radi o visokorazvijenim industrijskim zemljama ili novoindustrijaliziranim zemljama ili regijama. “Konkurentni dijamant” je pogonska snaga za razvoj grozdova/clustera, a, istovremeno, grozd/cluster je prostorska manifestacija “konkurentnog dijamanta”. -Termin cluster (imenica) se može prevesti kao svežanj, grupa, grozd, jato ili kao (zamjenica) sakupljati se. Na bosanskom jeziku ne postoji dobar prevod za ovaj izraz

Globalizacija vs lokalizacija:Porterov koncept konkurentskog dijamanta

Lokalizacija ekonomskih aktivnosti:industrijski distrikti i clusteri

-Iako se uslovi za nastajanje industrijskih grozdova/clustera smještaju u historijski kontekst, za njihov nastanak, rast i razvoj su najodgovornije dvije grupe anglomeracijskih sila:

Međuzavisnost firmi u trgovini. Geografska blizina između firmi koje izvršavaju različite, ali međusobno povezane funkcije u proizvodnom lancu, reducira transakcijske troškove i povećava intenzitet međusobnih transakcija susjednih firmi;

Međuzavisnost netrgovinskih faktora. Ovo su manje opipljive beneficije, koje vode porijeklo iz geografske clusterizacije i mogu biti: (i) - ekonomske (razvoj odgovarajućeg poola radne snage) i (ii) - socijalno-kulturološke (lični kontakti, socijalna i kulturna interakcija i širenje znanja i inovacija).

-Kada je jedanput etabiliraju i lokaliziraju, ekonomski grozdovi/clusteri ili aglomeracije imaju tendenciju rasta, najčešće kroz proces kumulativnog samopodržavajućeg razvoja. Ova kumulativna priroda procesa rasta ekonomskih grozdova/clustera potcrtava važnost historijskih trajektorija.

21

Strategija firme i rivalstvoSnažna konkurencija lokalno baziranih rivala

Uslovi faktora inputaLokalni resursi rada, kapitala i prirodnih resursa; fizička, administrativna i tehnološka infrastruktura, specijalizirani inputi

Slične i potporne industrijePrisustvo sposobnih

lokalnih dobavljača i konkurentnih potpornih i sličnih industrija

Uslovi potražnjeSofisticirani i potražni lokalni kupci;specijalizirana lokalna potražnja; potrebe potrošača koje ih anticipiraju drugdje

Lokalni kontekst:Lokalno okruženje koje ohrabruje

odgovarajuće oblike investicija i održivo poboljšanje

Clusteri – osnovne definicije

-Clusteri su geografski bliske grupe međusobno povezanih kompanija i asociranih institucija u određenom polju povezanih uzajamnostima i komplementarnostima. Clusteri obuhvataju vrstu povezanih industrija i drugih entiteta važnih za konkurentnost … uključujući vladine i druge institucije, kao univerzitete, agencije za uspostavljanje standarda, istraživačke centre, izvođače stručne obuke i trgovinske asocijacije -Sedam ključnih elemenata za funkcioniranje clustera:

Geografska koncentracija: firme se lociraju u geografskoj blizini zbog hard (eksterne ekonomije obima) i soft faktora (socijalni kapital i proces učenja);

Specijalizacija: clusteri su centrirani oko core aktivnosti svih učesnika; Multipli akteri: clusteri i cluster inicijative nisu sastavljeni samo od firmi, nego su u njih

uključeni javne vlasti, akademske institucijem članovi finansijskog sektora i institucije za saradnju;

Konkurencija i kooperacija: ova kombinacija karakterizira relacije između međusobno povezanih aktera;

Kritična masa: ona je potrebna za postizanje unutrašnje dinamike; Životni vijek clustera: clusteri i cluster inicijative nisu privremeni kratkoročni fenomeni nego

tekući fenomeni sa dugoročnom perspektivom; Inovacije: firme u clusterima su uključene u procese tehnoloških, komercijalnih i/ili

organizacijskih promjena

Životni vijek clustera: 5 karakterističnih faza

-Aglomeracija: Regija ima brojne konpanije i druge aktere. -Izranjanje clustera: Brojni akteri počinju kooperirati oko core aktivnosti, i ostvaruju zajedničke akcije -Razvoj clustera: kad novi akteri u istim ili odgovarajućim aktivnostima izranjaju ili bivaju privučeni u regiju, razvijaju se između svih tih aktera nove veze. Stvara se marka, website, zajednička konotacija sa regijom i zajedničke aktivnosti. -Sazrijevanje clustera: Zreo cluster dostiže neku kritičnu masu. On je razvio odnose izvan clustera, sa drugim clusterima, aktivnostima, regijama. Postignuta je interna dinamika formiranja novih firmi preko joint venturesa, spin-offa itd. -Transformacija: Kako vrijeme odmiče, dešavaju se tržišne, tehnološke i procesne promjene. U cilju održivosti i izbjegavanja stagnacije i raspada, cluster se mora inovirati i adaprirati na promjene. Pojavljuje se nekoliko novih clustera ili sa drugim aktivnostima ili sa novim načinom isporuke proizvoda i usluga.

Zreli clusteri:osnovni arhetipovi firmi u clusteru

-U zrelim i razvijenim clusterima je moguće diferencirati četiri osnovna arhetipa cluster firmi, koji se međusobno dopunjuju:

vodeća ili "lokomotiva" firma, tegleća ili "vagon" firma, inovativna firma i izvršna ili "stuck" firma

-Ova tipologija igra krucijalnu ulogu u procesima rađanja, razvoja i uspjeha regionalnih industrijskih clustera i poslovnih mreža.

22

BLOK 10

Šta je kultura?

Kultura -Zbir ukupnih uvjerenja, pravila, tehnika, institucija i predmeta koje karakteriziraju humanu populaciju.Sastoji se iz naučenih modela ponašanja zajedničkih za članove određenog društva.Jedinstveni životni stil određene grupe ljudi.Etnocentritet -Smatranje vaše kulture superiornijom u odnosu na sve druge .

Međunarodni business i etika:četiri glavna pristupa-Tip strana zemlja – prilagođavanje normama zemlje domaćina -Tip carstvo – upotrebljavanje domicilnih normi u zemljama domaćina -Tip međupovezivanje – hibridni pristup kod kojeg su primjenjene norme izrađene na bazi pragmatizma (šta funkcionira za MNE)-Globalni tip – reflektira norme koje izgledaju odgovarajuće za “globalno građanstvo” i koje se ne odnose na MNE interese .

Etička pitanja u međunarodnom businessu-Pojam etika se odnosi na usvojene principe pravde ili nepravde koji utiču na ponašanje lica, članova profesije ili akcije neke organizacije.-Etička strategija je strategija, ili pravac akcije koja ne povrjeđuje usvojene etičke principe.-Mnoge etičke dileme u međunarodnom businessu izviru iz činjenice da se politički sistemi, pravo, ekonomski razvoj, kultura jako razlikuju od nacije do nacije-U međunarodnom businessu najčešća etička pitanja su:

Praksa zapošljavanja Ljudska prava Okolinska regulativa Korupcija Moralne obligacije multinacionalnih korporacija.

Etička pitanja u međunarodnom businessu:korupcija-Korupcija je historijski bila problem u svim društvima, a nastavlja biti problem i danas.-Klasični primjer: 1970s - Kotchian, presdjednik Lockheeda, platio je $12.5 miliona japanskim agentima i vladinim službenicima za veliki posao nabavke TriStar jetova za Nippon Air pod izgovorom da je to “normalna praksa obavljanja poslova u Japanu”-Od tada – trend donošenja zakona protiv korupcije i pranja novca-1997 – trgovinski i finansijski ministri OECD-a potpisali Konvenciju o borbi protiv podmićivanja inostranih javnih zvaničnika u međunarodnim business transakcijama.-Ali, u mnogim zemljama korupcija je dio života-Studije o vezama između korupcije i ekonomskog rasta pokazuju da korupcija ima značajne negativne efekte na ekonomski rast-Pragmatični nijansirani pristup – prihvatanje korupcije kao dijela života i običaja ukoliko nema druge alternative - je li on zaista dobar ili etičan?

Etička pitanja u međunarodnom businessu: moralne obligacije korporacija

-Snaga MNE kod kontrole resursa i sposobnosti da prenose business iz jedne zemlje u drugu-Koncept socijalne odgovornosti – businessmani moraju biti svjesni socjialnih konsekvenci ekonomskih aktivnosti kada donose odluke, i moraju dati prednost onim odlukama koje imaju dobre i ekonomske i socijalne konsekvence.-Noblesse oblige – dati nešto nazad društvima koja su omogućima kompaniji da naprave uspjeh.

23

-Snaga je moralno neutralna, ali je stvar u tome kako se ta snaga koristi – na pozitivan način da se poveća socijalno blagostanje, što je etički, li se koristi na način koji je moralno i etički sumnjiv-Primjeri - Murdochovo ili Berlusconijevo medijsko carstvo, BP principi “socijalnih” investicija u zemljama u kojima obavlja operacije

Snaga i beneficije velikih TNC

-Velike TNC djeluju na oligopolnim tržištima i po prirodi ne usmjeravaju svoje poslovanje ka većoj socijalnoj i ekonomskoj perspektivi.-Ali, stara koncepcija korporacije kao čistog ekonomskog entiteta se zamjenjuje širom ulogom korporacije u ekonomskom, socijalnom i okolinskom kontekstu (trostruka bottom linija).-Beneficije velikih korporacija:

Sposobnost kretanja prema nižim troškovima proizvodnje beneficira kupce nižim cijenama Proizvodnja proizvoda koji imaju konzistentan kvalitet u različitim regijama svijeta Veća zaštita i sigurnost zaposlenih nego kod domaćih SME firmi Manja sklonost bankrotima i veća stabilnost, što donosi sigurnije investitore Priznavanje međusobnih veza sa društvom, podržavanje neprofitnih organizacija i kreiranje

svojih sopstvenih fondova za pomoć

BLOK 11 Očuvanje okoliša

Definicija prirodnog kapitala:

Prirodni kapital:-Obnovljivi i neobnovljivi prirodni resursi koji zadovoljavaju potrebe potrošnje -okolinska sredstva koja pružaju uživanje, omogućuju produktivnu upotrebu i koja su esencijalna za sve sisteme koji podržavaju život

Dva pristupa-Prvi, ili tradicionalan pristup u primjeni ekonomskih koncepta na životnu sredinu koristi skup modela i tehnika koji su ukorenjeni u neoklasičnoj matici ekonomske misli.-Drugi pristup, poznat kao ekološka ekonomija, posmatra ekonomske aktivnosti u kontekstu bioloških i fizičkih sistema koji održavaju život, uključujući i sve ljudske aktivnosti

Tradicionalni ekonomski pristup:-Prvi pojam - alokacija neobnovljivih resursa tokom vremena-Drugi pojam - pojam eksternalija, odnosno eksternih troškova i koristi. Teorija eksternalija obezbeđuje ekonomski okvir za analiziranje troškova oštećenja životne sredine ili društvenih koristi koje se stvaraju ekonomskim aktivnostima koje poboljšavaju životnu sredinu- Eksternalije se ponekad nazivaju i kao uticaj na treću stranu

Pristup ekološke ekonomije:-Ekološka ekonomija koristi širu perspektivu uključivanjem zakona koji potiču iz prirodnih nauka (biologija populacije, ekologija, proizvodni resursi, energetski resursi. -Osnovni princip ekološke ekonomije je to da ljudska aktivnost mora biti ograničena nosivošću životne sredine. Nosivost se definiše kao nivo populacije ljudi i životinja, i potrošačkih aktivnosti, koje raspoloživa baza prirodnih resursa može da podrži bez njihovih iscrpljivanja

Održivi razvoj: najčešća definicija

1987. godine - Izvještaj Svjetske komisije za okolinu i razvoj (the World Commission on Environment and Development) u “Our Common Future”

24

Definicija: “Održivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnjih generacija bez ugrožavanja kapaciteta budućih generacija za zadovoljavanje njihovih vlastitih potreba”

Održivi razvoj: koncept i ciljevi (aspekti)

Socijalni ciljevi• Jednakost• Socijalna kohezija • Socijalna mobilnost• Participacija

Kulturni identitet

Održivi razvoj: aspekti (ciljevi, komponente)

-Ekonomski: proizvodi robe i vanjske dugove i da izbjegne ekstremne sektorske neravnoteže koje uništavaju proizvodnju -Okolinski: okolinski održiv sistem mora održavati stabilnost resursne baze, izbjegavati prekomjernu eksploataciju obnovljivih resursnih sistema, slabljenje okolinske funkcije odlaganja i iscrpljivanje neobnovljivih resursa -Socijalni: socijalno održiv sistem mora obezbjeđivati ravnopravnost u distribuciji, snabdjevanje stanovništva socijalnim uslugama (zdravstvo i obrazovanje), jednakost polova, političku uračunljivost i participaciju

BLOK 12

Globalno zagrijavanje:srž problema-Okolinska Kuznets kriva: što zemlje postaju bogatije, one su sposobnije da proizvode više polucija, ali su i spremnije da plate više za poboljšanje svoje prirodne okoline.-Žrtvovanje zemlje i pojedinaca za čišću okolinu zavisi od beneficija koje će primiti. Što je polucija „globalnija“, manje ljudi u nekoj zemlji će imati beneficije od redukcije takvih emisija.-Najekstremnija verzija ovog fenomena je globalno zagrijavanje-Odnosi između emisija ugljika per capita i GDP per capita su jaki i pravolinijski. Ovo ustvari znači da, kada je u globalno zagrijavanje, okolinska Kuznets kriva se ne može uspostaviti.

25

EKONOMSKI

SOCIJALNI OKOLINKSI

Ekonomski ciljevi• Rast• Efikasnost• Stabilnost

• ___________?

Okolinski ciljevi• Zdrava okolina za

ljude• Racionalno

korištenje obnovljivih prirodnih resursa

• Konzerviranje neobnovljivih prirodnih resursa

• ___________?

-Odsustvo Kuznetsove okolinske krive implicira da će CO2 emisije, ukoliko se ne dese značajne promjene u politikama, ekonomski rast siromašnijih zemalja biti znatno pogoršan.

Globalno zagrijavanje:efekat staklene bašte

-Bez efekta staklene bašte Zemlja bi bila ledena planeta: -18 0C-Prosječna temperatura atmosfere je proizvod dinamičke ravnoteže kratkotalasne ultraljubičaste radijacije (0,2-4 mikrona) Sunca i reemisije dugotalasne infracrvene radijacije (4-100 mikrona) atmosfere mnogo hladnije Zemlje. Da Zemlja nema atmosferu, sva reemitirana energija bi otišla direktno u svemir-Vodena para, ugljendioksid i drugi GHG plinovi su neefikasni absorberi sunčeve radijacije i odlični absorberi dugotalasne emisije Zemlje, koju reemitiraju na Zemlju i u svemir. Ukupan rezultat reemisije je da je globalna temperatura Zemlje mnogo veća - efekat staklene bašte-U infracrvenom području postoji ”prozor” - između 8 i 12 mikrona - u kojem je apsorpcija reemitirane radijacije slaba. Kako svi GHG imaju dobar potencijal apsorpcije u ovom prozoru, to se pojačava efekat staklene bašte.

Klimatske promjene:osjetljivost nerazvijenih zemalja

-Zemlje u razvoju i manje razvijene zemlje su najranjivije na klimatske promjene -Uticaji klimatskih promjena su veći – one su već sada pogođenije poplavama i sušama, a najveći dio tih zemalja se nalazi u klimatski osjetljivim sektorima-One imaju niži kapacitet adaptacije na promjene, jer im nedostaju finansijski, institucionalni i tehnološki kapaciteti i pristup znanju-Vjerovatno će uticaj klimatskih promjena biti disproporcionalan u odnosu na siromašnije zemlje i najsiromašnije slojeve ljudi, čime će se pojačati nejednakost u zdravstvenom statusu i u pristupu hrani, čistoj vodi i ostalim resursima-Neto efekti tržišta će kod većine zemalja u razvoju biti negativni

Globalno zagrijavanje:filozofija prirodnog duga-Mnoge zemlje su u toku historijskog razvoja ispuštale polutante u atmosferu brže nego što se trebala biti prirodna polucija, čime su od okoline ”posudile” kapacitete asimilacije polucija.-Rezultat dugova – današnje globalno opterećenje ugljendioksidom i ostalim GHG plinovima. To je ustvari globalni prirodni dug, koji je glavni uzrok klimatskih promjena. Najveći prirodni dug imaju industrijalizirane zemlje, koje u ukupnoj globalnoj emisiji ugljika učestvuju sa 75%.-Argumenti odbrane dužnika: njihovi očevi nisu znali da će se emisijama GHG plinova napraviti veliki problemi, pa zato današnja populacija nije dužna plaćati dugove. Ali:

Prirodni dug nije kazna, nego priznavanje aktive i pasive, ili principa zagađivač plaća, jer bogate populacije uživaju koristi iz ranijih aktivnosti, pa, stoga, moraju prihvatiti dugove proistekle iz stečenih koristi.

-Ohrabrivanja ignorancije, tj. tvrdnja da neko nije odgovoran zato što nije znao da radi stvari, koje su rizične za budućnost, je siguran put prema neodrživom razvoju

Globalno zagrijavanje:međunarodna kooperacija

-Intenzivno međunarodno dogovaranje o redukciji emisija GHG plinova traje više od 15 godina. Kratak pregled najvažnijih događaja:--1990. godine je međuvladin panel UN o globalnom zagrijavanju (UN Inter-governmental Panel on Climate Change - IPCC) utvrdio da će do 2030. godine globalna temperatura Zemlje porasti za 2 0C u odnosu na predindustrijski nivo i za 1,1 0C u odnosu na 1990 godinu (povećanje za 0,2-0,4 0C po dekadi)

26

---1992. godine u Riu usvojena ”Okvirna konvencija o klimatskim promjenama”, na osnovu koje je formirana Konferenciju strana (Conference of Parties - COP), sa ciljem da napravi planove i mjere za stabilizaciju koncentracije GHG plinova u atmosferi na nivou koji će spriječiti uticaj antropoloških emisija na klimatski sistem---1995. godine održan prvi COP-1 u Berlinu (”Berlinski mandat”), koji je utvrdio da razvijenim zemljama treba postaviti mandatne mjere za redukciju ugljika poslije 2.000-te godine. Utvrđena je lista odgovornih zemalja (aneks A), te formirana ad-hok grupa (AHBM) za pripremu međunarodnih ugovora o globalnom zagrijavanju---1996. godine je OECD predložio set zajedničkih mjera: porezi, standardizacija efikasnosti, plafon emisija i trgovačke dozvole---1996. godine je održan COP-2 u Genevi te 1997. godine AGBM -7 u Bonu---1997. godine (10. decembra) održan COP-3 u Kyotu, kada je usvojen Kyoto Protokol

Globalno zagrijavanje:Kyoto protokol

-Kyoto protokolom, koga je potpisalo 180 zemalja, je predviđeno da 38 razvijenih zemalja (ankeks 1), u periodu od 2008. do 2012. godine u prosjeku smanje emisije ugljika za 5,2% ispod nivoa iz 1990. godine-Za svaku zemlju je utvrđen tzv. Kyoto cilj (% promjena u odnosu na 1990) i projektirane emisije u 2000. godini-Za zemlje u razvoju kojima nije utvrđeno smanjenje je ostavljena mogućnost pristupanja protokolu preko CDM mehanizma (Clean Development Mechanizm)-Industrijalizirane nacije su svrstane u tri grupe, sa različitim stepenom predviđene redukcije emisije ugljika prema referentnom cilju-Zemljama u tranziciji je dozvoljen neto kredit u odnosu na Kyoto ciljeve, čime se obezbjeđuje vrijeme za prilagođavanje-Protokolom su predviđene promjene ključnih makroenergetskih agregata do 2020. godine, koje podrazumijevaju smanjivanje energetskog intenziteta i intenziteta ugljika, te manji rast emisije ugljika u odnosu na potrošnju energije i GDP

Globalno zagrijavanje:fleksibilni mehanizmi Kyoto protokola

Ovi mehanizmi su kreirani sa ciljem da se zemljama koje imaju ekonomske poteškoće nizom povlastica i beneficija omogući veći potencijal za reduciranje emisija:--Mogućnost uvođenja dodatnih poreza za ohrabrivanje redukcije emisija ugljika, što je važno za države kod kojih je uvođenje dodatnih poreza škakljivo političko pitanje---Kreditno reduciranja ugljika omogućava da se, naprimjer, neto povećanjem površine šuma ili drugih poljoprivrednih kultura za apsorbiranje ugljendioksida obezbijedi vremenska fleksibilnost---”Trgovina” emisijama ugljika, kojom pojedine zemlje mogu da razmjenjuju svoja ”prava” na emitiranje ugljika u cilju efikasnije realokacije ukupnog opterećenja redukcije----Ohrabrivanje kooperacije između zemalja kod indentificiranja i eksploatacije projekata kod kojih se zajedničke emisije mogu efikasnije i brže reducirati. Naprimjer, termocentrale na ugalj u ZURu su neefikasnije nego termoelektrane u razvijenim zemljama. Za obje zemlje je jeftinije i efikasnije da se zajednički poveća efikasnost postojećih termocentrala u ZUR-u

Globalno zagrijavanje:Kyoto protokol – post aktivnosti

-Do početka oktobra 2006. godine Protokol su potpisale 170 zemlje – 61,6% svih emisija-Održano je još 5 sastanaka KOP-a, od kojih su posebno značajni KOP 6 (Bon) i KOP 7 (Marakesh) na kojima je uspostavljena struktura i mehanizmi za sprovođenje protokola, te utvrđeni fondovi za finansijski i tehnički transfer iz razvijenih u nerazvijene zemlje.

27

-Međutim, sudbina protokola je, zbog odbijanja SAD administracije da mu pristupi, neizvjesna. Clintonova administracija je izračunala da je cijena dostizanja Kyoto ciljeva za SAD (najveći zagađivač i najveći historijski dužnik) $14-23 za tonu ugljika-Glavne kritike:

kvantitativan pristup smanjenju klimatskih promjena – nerealan u smislu troškova distribucija troškova i korisnosti – historijski najveći emitenti GHG snose najveće

troškove, koristi od globalnog zagrijavanja nisu uzete u obzir Implementacija - mnoge zemlje bi efikasnost režima provođenja mogle smatrati

napadom na suverenost

28