1

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI

REFAHYOL HÜKÜMETİNİN DIŞ POLİTİKASI

Yüksek Lisans Tezi

Seçil Özyanık

Ankara-2005

2

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI

REFAHYOL HÜKÜMETİNİN DIŞ POLİTİKASI

Yüksek Lisans Tezi

Seçil Özyanık

Tez Danışmanı Prof. Dr. Yavuz Sabuncu

Ankara-2005

3

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ

KAMU YÖNETİMİ VE SİYASET BİLİMİ SİYASET BİLİMİ ANABİLİM DALI

REFAHYOL HÜKÜMETİNİN DIŞ POLİTİKASI

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Yavuz Sabuncu

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası ........................................ ................................................. ....................................... ................................................. ........................................ ................................................. ........................................ ................................................. ....................................... ................................................... ....................................... ....................................................

4

İÇİNDEKİLER SAYFA NO.

GİRİŞ 1

BİRİNCİ BÖLÜM

REFAHYOL HÜKÜMETİ I. REFAH PARTİSİ’NİN SEÇİM PROPAGANDASINDA DIŞ POLİTİKA 14 II. REFAHYOL HÜKÜMETİNİN KURULUŞU 17 III. PROTOKOL ve PROGRAMDA DIŞ POLİTİKA 22

İkinci Bölüm MÜSLÜMAN ÜLKELER VE ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLER

I. AZERBAYCAN 24 II. KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ 25 III. İRAN 27 IV. PAKİSTAN 32 V. ENDONEZYA 33 VI. MALEZYA 35 VII. IRAK 35 VII. MISIR 37 VIII. LİBYA 38 IX. İSLAMİ ÖRGÜTLER 44

A. İslami Ekonomik Ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi 46 B. D-8 47

Üçüncü Bölüm

MÜSLÜMAN OLMAYAN ÜLKELER VE ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLER I. İSRAİL 53 II. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ 59

A. Çekiç Güç 64

III. YUNANİSTAN 66 IV. AVRUPA BİRLİĞİ 67 V. KUZEY ATLANTİK İTTİFAKI 74 VI. ULUSLARARASI PARA FONU 76

Dördüncü Bölüm 28 ŞUBAT

I. 28 ŞUBAT’A GİDEN SÜREÇ 77 II. 28 ŞUBAT MGK TOPLANTISI 82 III. REFAHYOL HÜKÜMETİNİN SONA ERMESİ 89 SONUÇ 93 KAYNAKÇA 97

5

GİRİŞ:

28 Haziran 1996’dan 18 Haziran 1997’ye kadar iktidarda kalan Refah Partisi (RP) ve

Doğru Yol Partisi (DYP) ortaklığı ile kurulan, Necmettin Erbakan1’ın başbakanlığındaki

Refahyol olarak anılan hükümeti, koalisyon yapısı başta olmak üzere birçok konuda Türk

siyasetinde diğer hükümetlerden farklılık göstermiştir. Fakat bu tezde, sosyal ve siyasal

sistemi dinsel bir bakış açısı ile sorgulayan bir yapıya sahip olan koalisyonun büyük ortağı

RP’nin, 11 aylık iktidarı boyunca temel Türk dış politikasından zaman zaman sapmalar

gösterdiği, zaman zaman da seçim öncesi vaatlerine tamamen ters düşen icraatları ile tabanını

şaşırtan dış politikası incelenmiştir.

Refahyol Hükümetinin dış politikası, dine yaptığı vurgu açısından Türkiye siyasal

hayatında önemli bir yere sahiptir. Türkiye’de birçok partinin, iktidarın dine olan vurgusu

dikkat çekicidir, fakat bu vurguyu kendisine misyon edinen bir parti koalisyonun büyük ortağı

olarak iktidara gelmesi birçokları tarafından tepkiyle karşılanmıştır.

Aslında tezin konusu olan Refahyol Hükümetinin dış politikası, kapsam açısından

iktidarda kaldığı süreçten öte, Osmanlı İmparatorluğunun son yıllarına kadar uzanmaktadır.

Osmanlı İmparatorluğunun son yıllarında, İmparatorluğu ayakta tutmak amacıyla, Batıcılık,

1 Erbakan 29 Ekim 1926’da Sinop’ta doğmuştur. İstanbul Teknik Üniversite Makine Fakültesi’nden 1948 yılında mezun oldu. Turgut Özal ve Süleyman Demirel ile aynı dönemde okudular. Aynı fakültede asistanlığa başladı. Tecnische Hochscule’de doktorasını yaptı. Alman ordusuna ait DVL araştırma merkezinde çalışmalar yaptı. 1954’te İTÜ’de Doçent, 1965’te Profesör unvanlarını aldı. 1967’de Odalar Birliği Genel Sekreterliği’ne seçildi. Bu yıllarda sekreteri olan Nermin Hanım’la evlendi. Bu dönemde çağdaş giyimli olan Nermin Hanım’ın düğününde başı açık bir gelinlik giydiği ileriki yıllarda gündeme gelecektir. İskenderpaşa Camii’nde Nakşibanedi Şeyhi Mehmet Zahit Kotku tarafından kıyılan dini nikahtan sonra, Yeşilköy’deki Çınar Otel’de sazlı sözlü içkili bir düğünle evlendikleri yazılmıştır. Nakşibendi tarikatının desteği ile 1969 yılında Konya’dan milletvekili seçildi. 1970’te Milli Nizam Partisi’ni kurdu, ancak parti kısa süre sonra Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı. Erbakan, İsviçre’ye gitti. 11 Ekim 1973’te MNP kadrosuyla MSP’yi kurdu. 1974-78 döneminde üç ayrı koalisyon hükümetinde başbakan yardımcılığı yaptı. 12 Eylül’de bir süre İzmir Uzunada’da gözaltında tutuldu. 15 Ekim 1980’de 21 MSP’li illegal bir cemiyete dönüştürmek ve laikliğe aykırı davranmak suçlamasıyla tutuklandı. 24 Temmuz 1981’de serbest bırakıldı ve beraat etti. 1982 Anayasası gereğince 10 yıl siyaset yapma yasağı aldı. 1987’de halk oylamasıyla tekrar siyasete döndü. 19 Temmuz 1983’te kurulan Refah Partisi’ne başkan seçildi. 1991 seçimlerinde Konya’dan milletvekili oldu. RP, 1995 seçimlerinde 158 milletvekili ile birinci parti oldu. DYP-ANAP koalisyonu başarısız olunca DYP ile kurduğu REFAHYOL Hükümetinde 28 Haziran 1996’da Başbakan olarak göreve başladı. 21 Mayıs 1997’de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Vural Savaş, RP’nin kapatılması için Anayasa Mahkemesine başvurdu ve RP kapatıldı. Bkz: Necmeddin Erbakan, http://www.kimkimdir.gen.tr, (18.08.2005)

6

İslamcılık ve Türkçülük olmak üzere üç akım ortaya çıkmıştır. Bu üç akım farklı şekillerde

tanımlanabilmektedir. Erol Gökal’ın tanımlamasıyla; Batıcılık, bilme ve teknolojiye olduğu

kadar evrensel siyasal ve etik değerlere, laikliğe, demokrasi ve insan haklarına yönelimin

adıdır. Türkçülük ise tarihsel köken tartışmalarında gündeme gelen asıl olarak sınırları

belirlenmiş topraklarda yaşayan ve “buralı” hisseden insanları tanımlayan ve 1924

Anayasasında açıkça belirttiği gibi, onları eşit yurttaşlar haline getiren hukuksal bir temeldir.

İslamcılık ise siyasal, hukuksal ve dünyevi çerçevesi Batıcılık ve Türkçülük tarafından

çizilmiş yeni değer sisteminin Tanrı’ya bağlandığı tinsel değerler yaratmaktadır. 2 Bu üç akım

Cumhuriyet dönemine de zemin hazırlamış ve uluslaşma sürecinde etkili oldukları

gözlenmiştir.

Bu üç akımın içerisinden, her birisinin eskiye ait bazı düşüncelerin ve kurumların

korunması konusunda değişik düzeyde vurgu yapması ile de “muhafazakarlık” terimi ortaya

çıkmıştır. Muhafazakarlığın Türkiye üzerindeki şekillenmesi şöyle özetlenebilir: İslamcı,

Kemalist-Batıcı ve Milliyetçi-Ülkücü hareket veya kimlikler gibi münferit, sınırları belli

bağımsız bir hareket ya da kimlik değil, daha çok değişik uygulamaların ortada olduğu veya

değişik bağlamlarda ortaya çıkan bir eğilimdir.3 Muhafazakarlığın en aşırı şekli, kendi

görüşlerini, mevcut yeni düzenin, İslam’ın estetik-kültürel bir kategori olarak kabul edildiği

ve Osmanlı-Türk geleneklerinin ve pratiklerinin vurgulandığı bir biçimde oluşturulması

gerektiği şeklinde ortaya koymak olmuştur. Bu anlamda Necmeddin Erbakan, özellikle “Milli

Görüş” hareketi ile bu eğilimin en önemli temsilcisi olarak anılmaktadır.

Erbakan’ın savunduğu “Milli Görüş” hareketinin “İslamiyet’i bir siyaset referansı”

olarak aldığı iddia edilmektedir. Fakat bu hareket derinlemesine araştırıldığında, hareketin

tamamen “din dışı” olmadığı ve de sosyolojik bir anlama da sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.

Ali Bulaç, Zaman gazetesindeki köşesinde “Erbakan ve Milli Görüş” başlıklı yazısında, Milli

2 Erol Gökal, “Tamamlanmamış Bir Proje: Türk Uluslaşması”, http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/yazilar, (15.09.2005)

7

Görüş hareketinin ilk ortaya çıktığı dünya konjonktürünün geçerli hatta moda olan genel

kavramsal çerçevesinden etkilenerek, zaman zaman milli-kalkınmacı olması, kartezyan

unsurlar ihtiva etmesi, ulus devletin gücüne yaptığı vurgular ile retoriğinde gözlenen otorite

ve totaliter renklere rağmen, bu hareketi anlamlı ve sahici kılan şeyin, onun büyük ve hızlı

göç eşliğinde kentte yeni sosyal güçler olarak ortaya çıkan kitlelere bir siyasi ifade biçimi

olduğunu belirtmiştir.4 Milli Görüş, diğer dini cemaatler gibi bir cemaat hareketi olarak

anılmaktadır. Fakat Milli Görüş hareketinin diğerlerinden farkı siyasi temsil rolünü üstlenmiş

olmasıdır. Bu görüş ışığında, teze konu olan dış politikanın İslamcılıktan türeyen

muhafazakarlığı, İslam dünyası veya “ümmet” kavramlarını kabul ettiği iddia edilmektedir.

Erbakan’ın savunduğu Milli Görüş hareketi açısından Nilüfer Göle’nin

değerlendirmesi dikkat çekicidir. Göle’ye göre, RP 1990’larda hızlanan piyasa ekonomisinin

ve anarşik liberalizmin toplumsal sonuçlarına tercüman olabildiği için seçimlerden birinci

parti olarak çıkmıştır. Göle RP’nin pragmatizm ve manevi değerleri bir arada sunarak

“hizmet” ve “sevgi”yi siyasal söylemin temel unsurları yaptığını iddia etmiştir. RP, Özal

döneminin “icraat” ve “uzlaşma” mirasına talip olmakta ve merkez-dışı unsurlara da hizmeti

ayrıcalıksız götüreceğini taahhüt etmektedir. Kentlerde çözülen, tekilleşen kimliklere

“cemaat” duygusu vermekte ve liberalleşen toplumun kural tanımaz bireyciliği ve anarşik

yapısına (rüşvet, israf, pornografi) İslami ahlaki değerlerle set çekmek istemektedir. Bu

mahiyetiyle de RP siyasi ve temsili olmayı başarmış ve bunun sonucunu da 27 Mart’ta

görmüştür. Göle’ye göre, 27 Mart seçimleri Türkiye’de çok büyük bir toplumsal dönüşümün

başladığına ve sınıfsal, hatta neredeyse, “kastlar” arası duvarların yıkıldığına işaret

etmektedir. 5

3 Nuh Gönültaş, “Muhafazakar-Demokrat Kimlik ve Dış Politika”, http://sonsaniye.net/yazioku, (17.09.2005). 4 Ali Bulaç, “Erbakan ve Milli Görüş”, http://www.zaman.com.tr/2002/03/09/yazarlar/alibulac.htm,(20.09.2005). 5 Nilüfer Göle, “İslami Dokunulmazlıklar, Laiklik ve Radikal Demokratlar”, Türkiye Günlüğü, sayı 27, Mart-Nisan 1994, s.13-18.

8

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilk günden beri, “din” gündemden düşmeyen ve

çeşitli tartışmaları beraberinde getiren bir sorunsaldır. “İslam” üzerinden köktendincilik,

şeriat, siyasal İslam, irtica gibi kavramlar üretilmiş, ve bu kavramlar özellikle Refahyol

Hükümeti sırasında gündemden hiç düşmemiştir. Bu kavramlar, Atatürk’ün, Cumhuriyetin

kuruluşunda öne sürdüğü altı kurucu ilkelerden biri olan “laiklik” ilkesine ters düşmekle

birlikte, bu ilkeyi tehdit eden kavramlar olarak sunulmaktadır. Laiklik; devlet düzeninin ve

hukuk kurallarının dine değil, akla ve bilime dayandırılması olarak tanımlanmaktadır.6 Buna

karşı çıkan kavramlar ise, özünde İslam’ın siyasallaşmasını, İslam’ın sosyal, siyasal yaşamı

belirleyen ana unsur olmasını hedeflemektedir.

Refahyol Hükümeti, iktidara gelir gelmez faaliyetleri dinsel olarak nitelendirilmiş ve

Türkiye’yi şeriat yönetimine çevirmeyi amaç edindiği öne sürülmüştür. Kaldı ki, Refahyol

Hükümeti iktidara gelir gelmez Müslüman ülkeleri kapsayan geziler düzenlemiş ve bu geziler

Türkiye’nin yıllardan beri asıl hedefi olan Batı’yla bütünleşme yolunda engel olarak

algılanmıştır. Bu varsayımları dış politikası açısından inceleyen bu tezin amacı 28 Şubat

1997’de toplanan Milli Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısında alınan kararlar doğrultusunda

postmodern darbe olarak nitelendirilen sürece, Refahyol Hükümetinin dış politika

icraatlarının ne kadar katkıda bulunduğunu incelemektir. Bu amaç doğrultusunda bu çalışma

giriş ve sonuç bölümleri dışında, dört bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlere geçmeden önce,

hükümetin dış politika icraatlarını dönemin şartları altında inceleyebilmek için giriş

bölümünde iç ve dış politika etkileşimi, Türk dış politikasının temel özellikleri ve

1990’lardaki Türk dış politikası hakkında genel bir çerçeve çizilmiştir. Giriş bölümü tezin

değerlendirilmesi açısından oldukça önemlidir çünkü 1990’ların Türkiyesi’nde iç ve dış

politikada yaşanan gelişmeler, Refahyol Hükümetine, icraatlarını belli bir temele oturtmasına

fırsat tanımıştır. Refahyol Hükümeti başlıklı birinci bölümde ise Refah Partisi’nin seçim

propagandasındaki dış politika, Refahyol Hükümetinin kuruluşu, protokol ve programda dış

6 Laiklik, http://www.ataturk.net/ilkeler/?sayfa=ailaiklik, (27.09.2005).

9

politika incelenmiştir. Bu bölüm sonuç açısından önemli bir yer teşkil etmektedir, çünkü

görüleceği gibi hükümetin iktidara gelmeden önce çizdiği politik çizgiyle, iktidara geldikten

sonraki icraatları arasında belirgin farklılıklar ortaya çıkacaktır. İkinci bölümde ise Refahyol

Hükümetinin dış politika icraatları Müslüman ülkeler ve örgütler ile ilişkiler açısından

incelenirken, üçüncü bölümde Müslüman olmayan ülkeler ve örgütler ile ilişkiler açısından

ele alınacaktır. Bu iki bölüm, yüzünü Doğu’ya çevirdiği iddia edilen RP’nin, yüzünü

kurulduğu günden buyana Batı’ya çeviren Türkiye’yi hangi ölçüde kendi amaçları

doğrultusunda değiştirdiğini görmek açısından önemlidir.

28 Şubat başlıklı dördüncü bölüm ise ; 28 Şubat’a giden süreç, MGK Toplantısı ve

Refahyol Hükümetinin yıkılışı olmak üzere üç alt başlık ile incelenmiştir. Sonuç bölümünde

ise, bu süreçte Refahyol hükümetinin dış politika icraatlarının Türk siyasetine “postmodern

darbe” olarak geçen 28 Şubat MGK toplantısı ve burada alınan kararlarda ne ölçüde etkili

olduğu değerlendirilmiştir.

Tezde, betimleyici bir yöntem kullanılmıştır. Bunun da nedeni, yakın tarihimizin bir

iktidarı olan Refahyol Hükümetinin dış politikası hakkında yeterli tartışmacı kaynağa

ulaşılamamasından kaynaklanmaktadır. Konu ile ilgili varolan kaynaklar çoğunlukla gazete

yazarlarından tarafından yazılmış olduğundan teze konu olan dış politika kronolojik sıra

izlenerek kamuoyuna yansımış şekliyle gazete haberlerinden izlenerek açıklanmaya

çalışılmıştır. Kaldı ki tezin asıl konusu Refahyol Hükümetinin büyük ortağı RP’nin yapısı

değil, sahip olduğu yapıya göre izlediği dış politikadır.

Bir ülkenin sahip olduğu iç ve dış politikasının, zaman zaman birbirini yakından

etkilediği, zaman zaman da birbirinden tamamen farklı hareket ettiği görülmektedir. Bu

açıdan bu iki politika arasındaki etkileşimi, pratik ve teorik yönden incelemek yararlı

olacaktır.

10

Pratikte bir ülkenin iç politikası ile dış politikasının etkileşim alanları farklıdır. Bu

farklılıklar üç ana maddede özetlenebilir. İlk fark, bir ülkenin iç politikası kendi değerleri,

halkı, ekonomisi ve sosyal yapısı ile belirlenirken, dış politikasının küresel dünyadaki rolü ile

belirlenmek durumunda olmasıdır. İkinci fark, iç politikada mücadele ve işbirliği belli kurallar

tarafından düzenlenirken, uluslararası politikada işbirliğini düzenleyen kuralların hem

yaptırım gücünün hem de etkileşiminin zayıf olmasıdır. Diğer bir fark ise iç politikada

merkezi bir otorite bulunurken, dış politikada böyle bir otoritenin bulunmamasıdır.7

Fakat teorik olarak dış politika etmenleri, iç politikadan tam bağımsız işlemek yerine

birbirleri ile etkileşim içindedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde dış politika kimlik, kültür

ve iç politika üzerinden farklılaşan yönelimler ile belirlenir.

Bülent Aras’ın değindiği üzere Türkiye’nin yüzü kurulduğu dönemden itibaren

Batı’ya dönük olmuştur. Buna karşın dış politika içe kapalı ve toprağa bağlı (territoryal) bir

milliyetçi ideoloji ile şekillendirilmiştir. Uzunca bir süre uluslararası ortamda milliyetçilik ve

Batılılaşma arasındaki gerilim ortaya çıkmamış ve bu sebeple kendine özgü bir Batı söylemi

Türk dış politikası içerisinde yerini bulmuştur. 8

Aras’a göre küreselleşme de Türkiye özelinde iç politika ve dış politika arasındaki

ayrımı azaltmış ve iç politikayı dış politikanın bir uzantısı haline getirmiştir. Küreselleşme

öncellikle iç politikayı etkilemekte, iç politika kendini dış politika üzerinden yeniden

üretmektedir. Küreselleşme ile dış politikaya yön veren etmenler değişikliğe uğrayıp, yeni

güvenlik ve tehdit algılamaları ortaya çıkmaktadır. Aras’ın deyişiyle, küreselleşmenin

etkisiyle iç politikanın milliyetçi-küresel ayrımı etrafında şekillendiği gözlenmektedir. 9

Yukarıda belirtildiği gibi bir ülkenin dış politikasıyla iç politikasını kalın çizgilerle

birbirinden ayırmak mümkün değildir. Özellikle Türkiye gibi sınırlı olanaklara sahip, orta

7 Tayyar Arı, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, 4. baskı, İstanbul: Alfa Basım, 2001, s.23. 8 Bülent Aras, “AB Uyum Yasaları ve Türk Dış Politikası”, Zaman, 06 Ağustos 2002. 9 Bülent Aras, “Globalleşme ve Türk Dış Politikası”, Zaman, 23 Temmuz 2002.

11

büyüklükteki devletler, sadece diplomatik yollardan dış politika amaçlarına ulaşamazlar.

Bunun için Türkiye, dış sorunlarını çözerken birçok iç önlemler almak zorundadır. Buna en

iyi örnek; Avrupa Birliği’ne (AB) üyelikte karşılaşılan sorunlar olarak görülen, hızlı nüfus

artışı, demokratikleşme, insan hakları, köktendincilik, ekonomik ve siyasal istikrarsızlık gibi

iç politika unsurlarıdır. 10

Türk dış politikasının temel amacı, “gerek komşu ülkelerde gerekse ötesinde, barış ve

refah içinde, istikrarlı, işbirliğine dayalı ve beşeri kalkınmayı sağlayacak bir bölgesel ve

uluslararası ortamın yaratılması” olarak tanımlanmaktadır.11 Türkiye Cumhuriyeti’nin

kurulduğu yıllardan beri değişen hükümetlere rağmen kalıplaşmış bazı temel unsurlara

dayanan bir dış politikası vardır. Baskın Oran, bu temel unsurları beş ana başlıkta toplamıştır.

Bunlardan ilki Türkiye’nin coğrafi konumu ile de ilintili olan kültür faktörüdür. Türkiye

topraklarının yüzde doksan yedisi Asya kıtasında bulunduğundan Asyalılığın etkileri iç

politikada olduğu gibi dış politikada da kendisini göstermektedir. Örneğin Türk devlet

adamları ve diplomatları bazen “müzakere masasını” terk edebilir ve anlaşmazlıkları halinde

dış temsilcilerle “bireysel” ilişkilerini kesebilirler. Bu, Asyalılığın getirdiği duygusallık olarak

nitelendirilebilen bir özelliktir.

Türkler, coğrafi olarak yakın olduğu Ortadoğu özelliklerine de sahiptirler. Ortadoğu ve

Türkiye’nin buluştuğu başlıca özellik Türkiye’nin nüfusunun % 98’inin Müslüman olmasıdır.

Dış politikada halkının Müslüman olma özelliğinden kaynaklanan Filistin, Çeçen ve Bosna

yakınlığı dikkat çekmektedir. Diğer taraftan İslam, Rusya’nın geleneksel düşman olmasının

etkisiyle de, komünizmin yaygın bir tepki görmesine ve Amerika Birleşik Devletleri’nin

(ABD) destek bulmasına yol açmaktadır. 12

10 Mehmet Gönlübol, “1990-1995 Dönemi”, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), 9.baskı, der. Mehmet Gönlübol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996, s.650. 11 Türk Dış Politikası, http://www.tcberlinbe.de/tr/turkdis/genelyorum/gen10041.htm, (03.11.2004). 12 Baskın Oran, “TDP’nin Kuramsal Çerçevesi”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,cilt 1, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001, s.20.

12

Türkiye topraklarının yalnızca % 3’ünün Batıda olmasına rağmen Türkiye’de Asya ve

Ortadoğu etkisinden çok Batı etkisi görülür. Bu etkinin kaynağı, coğrafi olmaktan daha çok

sosyolojik ve kültürel kaynaklarda aranmalıdır. Türkiye kurulduğu günden beri yüzünü

Batı’ya çevirmiştir. Türkiye’nin Batı’ya kendisini yakın hissetmesinin dayandığı temel

nedenler, Türkiye’nin Ortadoğu’daki tek Müslüman halklı demokrasiye ve anayasal laiklik

prensibine sahip olmasıdır.

Oran’a göre Türk kültürünün değişik yönleri çeşitli sonuçlar vermektedir. Asya,

Ortadoğu boyutu ile Batılı boyutlar arasında toplumda kimlik bunalıma neden olmasından

dolayı sürekli bir çatışma vardır. Bu çatışmada Batı’nın tavrı dikkat çekicidir, çünkü özellikle

Avrupalılar Türkiye’yi Avrupalı ya da Batılı olarak kabul etmezler.

Baskın Oran’a göre, tarihsel miras Türk dış politikasını belirleyen ikinci etmendir.

Tartışmalı da olsa Türkiye, 19. yy’da Avrupalılar tarafından “hasta adam” olarak tanımlanan,

Avrupa güç dengesinin ayrılmaz bir parçası olan Osmanlı devletinin devamı olarak kabul

görmektedir. Bu nedenle onun devamı olarak kabul gören Türkiye de kendisini Avrupalı

olarak tanımlamakta ve dış politikasını bu mirastan da hareketle Batı’ya yöneltmektedir.

Oran, stratejik boyutun da Türk dış politikasındaki diğer bir etmen olduğunu

söylemektedir. Türkiye dünyanın en stratejik alanlarından birinde; batıda Balkanlar’dan,

doğuda Kafkaslar’a, kuzeyde Karadeniz’den güneyde Ortadoğu’nun “verimli hilaline” uzanan

bir yerde bulunur. Bu alan aynı zamanda Hazar Havzası, Orta Asya, Ortadoğu’nun doğal

kaynakları ile Batı pazarları arasındaki doğal bir köprüdür. Bu durum Türkiye’ye bir yandan

güçlü avantajlar sağlarken, diğer yandan güvenlik endişelerini arttırmaktadır. Öte yandan

Boğazlar da Türkiye’nin stratejik konumunda önemli bir yere sahiptir.

Oran, yakın çevresinde bulunan ya da ülkenin içinden geçen bölgesel “güvenlik

çemberi” ve küresel “güç eksenleri” ni de Türk dış politikasını belirleyen etmenler arasında

saymıştır. Türkiye’nin beş ayrı, ancak birbirine bağlı (Avrupa, Balkanlar, Akdeniz, Orta Doğu

13

ve Kafkaslar) güvenlik çemberi bulunmaktadır ve bunlar Türk dış politika uygulayıcılarının

Türkiye’nin bölgesel sorunlarını çözmesini zorlaştırmaktadır. Soğuk Savaş yıllarında

Türkiye’nin temel hedefi “kuzeydeki büyük komşusu” Sovyetler Birliği’nin tepkisini

çekmeden, Avrupa ile ilişkilerinde aktif rol almak ve Kuzey Atlantik İttifakı (NATO) üyesi

olarak sorumluluklarını yerine getirmekti. Fakat Soğuk Savaş’tan sonra bu değişmiş ve

Türkiye iç meselelerine karıştırmadan AB içinde yer almayı hedef edinmiştir. Bugün ise

Balkanlar Türkiye’nin dış politikasında çok önemli bir yere sahiptir. Türkiye, Yunanistan ya

da Bulgaristan’ın durumunu gözardı etmeden bu kapıları sürekli açık tutmak istemektedir.

Akdeniz tarafında ise Türkiye Yunanistan ve Kıbrıs’ın oluşturacağı bir bloğu önlemeye

çalışmaktadır.

Oran’a göre, Türk dış politikasında baskın olan diğer etmen Türkiye üzerinden geçen

küresel güç eksenleridir. Soğuk Savaş yıllarında Doğu ve Batı bloklarını bölen bu eksen

Türkiye’den dikey olarak geçmekteydi. Türkiye, NATO, Avrupa Konseyi ve Ekonomik

İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) üyesi olarak bu bölünmelerin Batı parçasında yer

alıyordu. Seksenli yıllardan başlayarak başka bir eksen, gelişmiş ve az gelişmiş ülkeleri bölen

Kuzey-Güney ekseni de Türkiye’den yatay olarak geçiyordu. Soğuk Savaş sonrasında,

Samuel P. Huntington’un ünlü kitabı “Medeniyetler Çatışması”nda öngördüğü, medeniyetleri

sembolize eden bir eksen de Türkiye’den yatay olarak geçmektedir. Bu sefer Türkiye, siyasal

ya da ekonomik parametrelerle değil, kültür parametresi ile Hıristiyan ve İslam dünyalarının

arasında yer almaktadır.13 Bu parametre, Türk dış politikasında zaman zaman sorun

yaratmakta, uluslararası arenada Türkiye’nin Müslüman bir ülke sıfatı ile tanımlanmasına yol

açmaktadır.

Baskın Oran, Türk dış politikasının temel özelliklerinin yanında dayandığı temel

ilkeler olduğunu da söylemiştir. Bu temel ilkeleri Oran iki başlıkta toplamıştır: Statükoculuk

13 Çağrı Erhan, “Türkiye’nin Karakterindeki Asyalı Boyut: Avrupa Birliği Üyeliği İçin Bir Engel Ya da Kolaylık Mı?”, http://www.stradigma.com/turkce/subat2003/makale4.html, (12.01.2005).

14

ve Batıcılık. Statükoculuk mevcut durumu bozmama politikasıdır. Bu ilkenin Türkiye

uygulamasındaki anlamlarından birisi; mevcut sınırları sürdürme, onlardan memnun olma,

onları değiştirmek istememe, bunun bir sonucu olarak da dış azınlıklarla ilgili olarak

irredantizm politikası gütmeme anlamına gelir. 14 Statükoculuğun diğer anlamı kurulu düzen

içinde dengeleri sağlamak ve/veya sürdürmektir. Bu anlamı ile statükoculuk iki farklı türden

denge uygulamasını yaratmıştır: 1) Batıcı politikaya rağmen Türkiye, jeostratejik konumunun

gereği, Batı ile onun karşısındakiler arasında her zaman bir tür denge kurmaya çalışmıştır. 2)

aynı nedenle, Batıyı oluşturan öğeler arasında da bu dengeyi sağlamaya uğraşmıştır.

Oran’ın Türk dış politikasının diğer temel ilkesi olarak saydığı Batıcılık ise değişik

tanımlarla anılmaktadır. Batı, genelde coğrafi bir alan olarak algılanmakta fakat Batı, gerçek

anlamıyla altyapı açısından kapitalizm, üstyapı açısından da iman yerine insan aklının

üstünlüğüne dayanan bir uygarlık biçimi olarak algılanmalıdır.15

Türkiye’nin izlediği “aktif dış politika” her zaman ülkeye olumlu sonuçlar

kazandırmamıştır. Türkiye’nin muhafazakar olarak nitelendirilen dış politikası, sonuçta

Türkiye’nin gelişmesini sağlamak ve ulusal birlik ve bütünlüğünü korumayı amaçlamaktadır.

Fakat bu temel amaçlara ulaşmada bazı zorluklarla karşılaşılmaktadır. Mehmet Gönlübol ve

Hakan Bingün bu zorlukları üç ana başlıkta toplamıştır. Bunlardan ilki; uzun dönemdeki

nüfus artışıdır. Buna göre “Nüfusumuz 70 milyon olunca bizden korkun” zihniyeti ile

yürütülen dış politikanın, ülkemize siyasal, toplumsal ve ekonomik alanlarda sayılamayacak

kadar çok zarar vereceği belirtilmiştir. Çünkü gelişmekte olan bir ülke için fazla nüfus

yarardan çok zarar getirmektedir. İkinci zorluk ise, orta dönemde, ekonomik, siyasal ve

toplumsal dengesizliklerdir. Türkiye’nin kendi içinde ekonomik dengesini, siyasal istikrarını

ve toplumsal kalkınmasını gereği biçimde sağlayamamış olması, dış politikasında karşılaştığı

sorunların en önemli kaynağıdır. Son neden ise, kısa dönemdeki etnik şovenizm ve

14 Oran, op. cit., s.47. 15 Ibid., s. 46-49.

15

köktendinciliktir. Bilindiği gibi Türkiye Batı’ya yakın duran laikliği benimsemiş ilk

Müslüman halklı ülkedir. Fakat bu özelliğinin getirdiği hem yararlar hem de zararlar

bulunmaktadır. Zararlarının en başında, düzeni değiştirmek için uygulanan köktendinci şiddet

gelmektedir. 16

Türk dış politikası yukarıda değinilen bazı temel özellikler ile belirlense de 1990’larda

Türk dış politikasında bazı değişiklikler olmuştur. Dış ilişkilerde en yetkili kurum olan

Dışişleri Bakanlığı’nda bu yıllarda hükümetlerle beraber çok sık bakan değişiklikleri

olmuştur. Bireysel çıkarlar, sık bakanlık değişimine ek olarak iç politikadaki karışıklıklar

dışişleri gibi hassas konuya başka bir kurumun doğrudan etkisine sebep olmuştur; bu kurum

Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) dir. TSK’nin dış politikada etkisinin artması iç ve dış

gelişmelerden kaynaklanan çeşitli nedenlere bağlıdır. Bu nedenlerin en başında TSK’nin

Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran temel unsur olması ve Türkiye’de siyasal hayatta önemli bir

ağırlığa sahip olması gelmektedir. Öte yandan TSK siyasal sistemdeki istikrarsızlık, siyasal

partilere ve siyasal sürece duyulan güvensizlik, yolsuzluk, Susurluk Skandalı sürecinde

bunların dışında kalmış görünüm sergilemesi ile toplum gözünde saygınlığı artmıştır.

1990’larda Türkiye’de faaliyet gösteren terör örgütü PKK ile hız kazanan “düşük yoğunluklu”

çatışmada ordunun oynadığı rol prestijini arttırmıştır. TSK’nin dış politikaya bu dönemde

daha fazla dahil olmasının en temel nedeni siyasal İslam’ın atağa geçmesidir. TSK siyasal

İslam’la mücadeleye giren en önemli kurum haline gelmiştir.

TSK’nin dış politikada ağırlığının artması iç nedenler kadar dış nedenlere de bağlıdır.

Orta Doğu, Balkanlar, Kafkaslar gibi bölgelerde çatışma ve istikrarsızlıkların ortaya çıkması

Türkiye’nin güvenlik endişelerini arttırmıştır. Türkiye’nin bu bölgede “bölgesel lider” olma

isteğini sağlayabilecek en önemli kurum TSK’ydi. Ayrıca TSK, Türk dış politikasının

özellikle güvenliği ilgilendiren konularında aktif rol almaya başlamıştı. Örneğin,

Genelkurmay Başkanlığı’nda Yunanistan-Kıbrıs dairesi oluşturulmuştur. Hatta iç politika ile

16 Gönlübol, op. cit., s. 648.

16

ilişkin olarak “Batı Çalışma Grubu”, Kürt sorunu ile alakalı olarak “Doğu Çalışma Grubu” ve

de Kıbrıs için “Güven Çalışma Grubu” kurulmuştur. 17

Refahyol iktidarı boyunca “Batı Çalışma Grubu” en aktif olan grup olmuştur. Bu

grubun kuruluş amacı Refahyol iktidarı sırasında oluşan Türkiye’deki irticai faaliyetleri

izlemekti. Bu grup, irticai faaliyetleri tüm yönleriyle izleme olanağı bulmuştur çünkü grup

TSK’ya bağlı birliklerdeki görevlilerin yanı sıra arzu ettiği her birimden bilgi alma hakkına

sahipti. Askeri kaynaklar, Refahyol iktidarı boyunca hız kazanan şeriat esaslarına dayalı bir

düzen kurmayı hedeflemiş irticai faaliyetleri yakından takip ettiğini ve irticanın en önemli iç

tehdit durumuna gelmesi üzerine, Genelkurmay Harekat Dairesi bünyesinde Batı Çalışma

Grubu’nun oluşturulduğunu belirtmişlerdir. Bu grubun başında bir korgeneral bulunmaktaydı.

Grubun esas amacı Siyasal İslam’ın ülke genelindeki durumunu ortaya çıkarmak ve çıkan

sonucu da “tam kontrol altında” tutmaktı. Batı Çalışma Grubu, ismini “Türkiye’de laik ve

demokratik rejimi kendileri için tehdit olarak gören başta İran olmak üzere, teröre destek

veren bazı İslam ülkelerinin desteğini alan irticai kesimlerin Türk halkını, Atatürk’ün

gösterdiği Batı uygarlığından uzaklaştırmaya yönelik çabalarına karşı mücadelesinden”

almıştır. 18

Genelde sadece seçkinlerin ilgilendiği dış politika, 1990’larda iletişim alanındaki

gelişmelerle halkı da ilgilendiren bir unsur haline gelmiştir. Kamuoyu dış politikada yaşanan

gelişmelerden haberdar olup, toplantılar düzenlemeye ve seslerini yükseltmeye başlamışlardır.

Kamuoyu ve TSK’nın yanında iş dünyasındaki örgütler de dış politika üzerinde aktif rol

oynamaya başlamışlardır. Örneğin, Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) ve

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) gibi örgütler dış politikaya kayıtsız kalmayıp

tepkilerini göstermişlerdir. Bu durumda, Cumhuriyet’in kurulduğu ilk günden beri sadece

17 Nevzat Bölügiray, 28 Şubat Süreci-2 (Refahyol Dönemi), İstanbul: Tekin Yayınevi, 2000, s.150-151. 18 “Batı Çalışma Grubu’nda irticaya yakın takip”, Milliyet, 13 Haziran 1997.

17

seçkinlerin tekelinde bulunan dış politika, iç politika gibi halkı da ilgilendiren önemli bir

mesele haline gelmiştir.19

Yukarıda da bahsedildiği gibi, Türk dış politikasının en yetkili kurumu Dışişleri

Bakanlığı ve en yetkili kişisi Dışişleri Bakanı’dır. Fakat 90’larda özellikle Refahyol hükümeti

iktidarında liderlik alanında değişiklikler olmuş; Tansu Çiller Dışişleri Bakanı iken daha çok

iç politikayla ilgilendiğinden geri planda kalmış ve bunu fırsat bilen Erbakan dış politikadan

sapmalar göstermiştir. Çiller’in dış politikayla ilgilenmemesinin diğer sebebi zaten bu

kurumdan RP tarafından uzak tutulduğu iddialardır. Refahyol hükümeti sırasında,

Cumhurbaşkanı Demirel’e danışmanlık yapan Yavuz Donat Refah Partisi’nin dış politika

konularını “tutucu” olarak nitelendirdiği Dışişleri Bakanlığının tekeline bırakmak

istemediğini iddia etmiştir. Hatta Erbakan, Abdullah Gül’ü dışişleri için ve bunun yanında

doğrudan Devlet Bakanı T. Rıza Güneri’yi Sudan ve İran için, yine Devlet Bakanı Ahmet

Cemil Tunç’u Irak ve Orta Doğu ilişkileri için görevlendirmiştir.20 Fakat Cumhurbaşkanı’nın

dış politikadaki yeri yine önemi korumuştur. Örneğin, Refahyol Hükümeti döneminde

Cumhurbaşkanı olan Demirel, iç politika olduğu gibi dış politikada da ağırlığını hep

hissettirmiştir.

19 Oran, op. cit., s.88 20 Yavuz Donat, Öncesi ve Sonrasıyla 28 Şubat, 1.baskı, Ankara : Bilgi Yayınevi, 1999, s. 315.

18

Birinci Bölüm

REFAHYOL HÜKÜMETİ

Bu bölümde Refah Partisi’nin seçim propagandasındaki dış politikası, Refahyol

Hükümetinin kuruluş süreci ve koalisyon ortaklarının kabul ettiği protokol ve programdaki dış

politikası incelenmiştir. Siyasete başladığı ilk günden beri “Milli Görüş”21ü savunan ve her

fırsatta İslam Birliği kurmaktan bahseden Erbakan’ın başkanlık ettiği RP ve Türkiye’nin

çağdaş, laik ve modern yüzünü yansıttığı söylenen ilk bayan Başbakanı Tansu Çiller’in

başkanlık yaptığı DYP, 28 Haziran 1996’da Refahyol olarak anılan hükümeti kurup iktidara

gelmişlerdir. İktidara gelmeden önce seçim öncesinde Erbakan’ın dış politika propagandası,

uzun pazarlıklar sonucunda kurulan koalisyon hükümetinin program ve protokolünde

değişikliğe uğramış, bir anlamda savunduğu Milli Görüş davasından en azından kağıt

üzerinde Erbakan’ın vazgeçtiği görülmüştür. Bu dönüşün kağıt üzerinde kalıp kalmadığı ise

bir sonraki bölümde ele alınacaktır.

I. REFAH PARTİSİ’NİN SEÇİM PROPAGANDASINDA DIŞ POLİTİKA

Erbakan’ın seçim öncesi yaptığı konuşmalarla, protokolde ve hükümet programında

anlatılan dış politika birbirinden farklılıklar göstermektedir. RP seçim öncesinde özellikle

Batı, ABD ve İsrail karşıtı bir söyleme sahip olmuştur. Erbakan seçim öncesinde dış politikayı

“Lider Türkiye” ve “şahsiyetli dış politika” sloganları ile tanımlamıştır. Erbakan’ın dış

politika anlayışı Türkiye’yi Batılı ülkelerin sömürü düzeninden çıkarmaya ve tarihsel-kültürel

21 Erbakan’ın açıklamasıyla Milli Görüş: "Milletimizin tarihi an'anevi ve bütün değerlerine saygılı olan görüş Milli Görüş'tür." "Milli Görüş demek, bizim milletimizin kendi görüşü demektir. Sultan Fatih 'in İstanbul 'u fethederken kalbindeki inanç ne ise, Milli Görüş odur. Bizim milletimiz bin yıl Milli Görüş ile dünyaya hakim oldu. Bugün de bütün dertlerimizin ilacı Milli Görüş 'tedir." Bkz. Orhan Fişek, Erbakan: “Laikliğe karşı değiliz”, Devir, Sayı: 54, (Kasım 1973).

19

bağlarla bağlı bulunan İslam ülkeleriyle yakınlaşmaya dayanmaktaydı. RP’nin “uluslararası

İslamcı siyasal örgütler” arasında söz sahibi bir siyasal hareket haline gelme hedefi de vardı.

Bu söylemine paralel olarak Erbakan başbakanlık görevi boyunca da dış gezilerde İslami

örgüt temsilcileriyle görüşmüştür.

Erbakan’ın TBMM’de 2 Mayıs 1995 tarihinde yaptığı konuşma iktidarı sırasında dış

politikada takınacağı tutumun sinyallerini vermekteydi:

“Peki bu insanlar neden Gümrük Birliği Anlaşmasını imzalattırıyorlar bize; çünkü onun hesabı çok açık...Türkiye’de, Refah Partisi iktidara gelecek...İslam Birliğini kuracak; bizim bütün dünya dengelerimiz değişecek. Zaten, Çiller hanım da gidip, onlara bunu hep söylemiyor mu [...].Gümrük Birliği anlaşmasının gerçek manası şudur:-çok affedersiniz, gerçek gözüksün diye, milletimize, her şeyi tenzih ederek söylüyorum- Bu Batılılar, Türkiye’yi, bir sağmal inek gibi, bahçesindeki direğe bağlayacak [...]Bunlar, Gümrük Birliği’ne girdiğimiz zaman sevindiler, kapılarına bağladıkları için, bir; öbür taraftan ise “İslam aleminin başını gövdesinden koparıyoruz; böylece İslam Birliğinin kurulmasını önlüyoruz”22

RP, söyleminde bazı kurumsal dönüşümlerden de bahsetmiştir. Bunlar şöyledir: Müslüman

Ülkeler Birleşmiş Milletler Teşkilatı kurulması, Müslüman Ülkeler Savunma İşbirliği

Teşkilatı kurulması, Müslüman Ülkeler Ortak Pazarı Teşkilatı ve Birliği kurulması,

Müslüman Ülkeler Kültür İşbirliği Teşkilatı kurulması. 23

RP’nin 1995 Seçim Beyannamesi’nde, partinin Avrupa Topluluğu ve Gümrük Birliği

hakkındaki şu görüşlere yer verilmiştir:

“Dış politikadaki hedef, uydu değil, lider ülke Türkiye’dir. Bunun için de Türkiye’nin yeri Papa XII. Pio’nun tavsiyesiyle Roma Anlaşması’na dayanılarak bir Hıristiyan Birliği olarak kurulan Avrupa Birliği değil, Dünya Müslüman Ülkeler Birliği olacaktır. Avrupa ülkeleriyle ekonomik ilişkilerin artırılması ve aramızdaki gümrüklerin kaldırılması, bizim milli politikamızdır. Ancak, bu sonuca ulaşılırken, taklitçiler tarafından millete, Parlamentoya ve Bakanlar Kurulu’na sorulmadan karanlık oda metoduyla imzalanmış olan 6 Mart anlaşmasını tasvip etmemiz mümkün değildir.”24

22 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 19, Toplantı 4, C. 85 (Mayıs 1995). 23Gülay Pınarbaşı, “Değişen Dünya’da Türkiye’nin Yerini RP Belirleyecek”, http://www.gulaypinarbasi.com/islaminyukselisi/gp24degdunyarp.html, (19.08.2005). 24 Mustafa Taşar, “RP’nin GB ve AT Politikası”, http://www.mustafatasar.gent.tr/yayinlar/refahgercegi/rpin.htm.,(17.08.2005).

20

Erbakan, Türkiye’nin Temel Meseleleri adlı kitabında özellikle Avrupa Topluluğuna

geniş yer vermiştir. Kitabın 27. sayfasında Erbakan, AT’ye yapılan başvurunun

bağımsızlığımıza karşı bir ihanet tavrı olarak değerlendirmiştir.25 Yine aynı kitabın 99.

sayfasında Erbakan AT politikasını şöyle özetlemiştir:

“Biz Batı sempatizanı olan partilerin aksine olarak, Türkiye’nin AT’ye girmek suretiyle tek devlet haline getirilmesine karşıyız. Bu bizim bin yıllık tarih boyunca adeta Müslüman ülkeler safından çıkıp, gayrimüslimlerin safına asker olarak, uşak olarak kaydedilmemiz olayıdır. Netice ne olacak: Ermeniler, Yahudiler gelecekler...Vaktiyle harp ile alamadıkları toprakları şimdi işgal edecekler, müesseseleri satın alacaklar, bizim kanunlarımız, onlar yapacaklar. Erkekle erkek evlenebilsin diye kanun çıkarıyor bu adamlar. Bunlar mı ülkemize gelsin diye AT’ye giriyoruz?.” 26 İktidara gelmeden önce Erbakan’ın dış politika hakkındaki görüşleri medya tarafından

da birçok kez ele alınmıştır. 6 Temmuz 1995 tarihli Yeni Yüzyıl gazetesinde yer alan bir

habere göre, Erbakan Avrupa’yla birlik, Türkiye’ye homoseksüellik getirecek demiştir.

Erbakan’ın bu açıklamasına karşılık, CHP Diyarbakır Milletvekili olan Salih Sümer, “Hoca

bu işlerin uzmanıdır” demiştir. 13 Mart 1995 tarihli Zaman gazetesinde, Erbakan’ın, Gümrük

Birliği’ni tanımadığını ve 14 Şubat 1995 tarihli Sabah gazetesinde de bu paçavrayı yırtıp

atacağını belirttiği iddia edilmiştir. 27

Erbakan’ın 5 Ocak 1996’da yaptığı bir açıklaması da dış politika adına dikkat

çekicidir:

“GB Anlaşmasının içinde kabul edilmeyecek maddeler vardır. AB’ ye girmek gibi bir düşüncemiz yok. Siz birliklerinizi kurdunuz. Biz İslam Birliğini kurmak istiyoruz. Bırakın biz de İslam Birliğini kuralım.”28

25 Necmeddin Erbakan, Türkiye’nin Temel Meseleleri, Ankara: Rehber Yayıncılık, s.27. 26 Ibid. s.99. 27 Mustafa Taşar, “RP’nin GB ve AT Politikası”, http://www.mustafatasar.gent.tr/yayinlar/refahgercegi/rpin.htm.,(17.08.2005). 28 Cüneyt Arcayürek, 28 Şubat’a İlk Adım, 1. baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2003, s.263.

21

II. REFAHYOL HÜKÜMETİNİN KURULUŞU

Türkiye’de 12 Eylül sürecinde İslam, Sol’a ve Kürt milliyetçiliğine karşı Türk-İslam

sentezi adıyla bir “toplumsal tutkal” olarak kullanılmıştır; fakat bu kitlelerin fakirleşmesi ile

birleşip İslam akımını güçlendirmiştir.29 Bu akımın siyasete ilk yansıması 24 Mart 1994’te

Çiller ve İnönü koalisyonu sırasında yapılan yerel seçimlerde gerçekleşmiş, Refah Partisi %

19 oy oranı ile seçimlerden üçüncü parti olarak çıkmıştır. Bunun yanı sıra Ankara ve İstanbul

gibi iki büyük kentte Belediye Başkanlıklarını Refah Partisi kazanmış; Ankara’da Melih

Gökçek ve İstanbul’da Tayyip Erdoğan Belediye Başkanı olmuştur.

Refah Partisi’nin aldığı oyların artmasının çeşitli sebepleri vardır. Sina Akşin bu

sebepleri şöyle açıklamıştır: “büyük” partilerin iş bulma, halka iktisadi ve toplumsal yarar

sağlamadaki başarısızlığına karşı protesto ve aynı zamanda RP’nin bunu sağlayabileceği

umudu, şeriatçı yandaşların (Suudi Arabistan, Libya) desteği, yerel örgütlerin iyi çalışması

(propaganda, gıda yardımı vs.), kimilerinin sırf dinsel amaçlarla, sadece şeriatçı oldukları için

oy vermesi.30

1994 yılındaki yerel seçimlerden sonra, RP’nin yükselişi devam etmiş ve 24 Aralık

1995 genel seçimlerinde % 21.38 oy alarak seçimlerden birinci parti olarak çıkmıştır. Oyların

geri kalanı yüzde olarak şöyle dağılmıştır: Anavatan Partisi % 19.65, Doğru Yol Partisi %

19.18, Demokratik Sol Parti % 14.64, Cumhuriyet Halk Partisi % 10.71.31 Bu seçimden

Necmettin Erbakan liderliğindeki İslamcı kimliği ile tanınan RP’nin birinci olarak çıkması

Türk siyasetinin “postmodern darbe” diye adlandırılan bir süreç ile karşılaşmasına zemin

hazırlamıştır.

29 Baskın Oran, “ 1990-2001 Küreselleşme Ekseninde Türkiye”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt II, 7. baskı, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınevi, 2001, s. 219. 30 Sina Akşin, Türkiye Tarihi 5, Bugünkü Türkiye 1980-1995, der. Sina Akşin, İstanbul: Cem Yayınevi, 2000, s.150. 31 1995 Yılı Genel Seçim Sonuçları, http://www.belgenet.net/ayrinti.php?.yil_id=12, (19.08.2005).

22

RP’nin oylarının yükselişi Türk siyaset hayatının genel atmosferi dışında, partinin

yapısı ve çalışmalarına da bağlıdır. RP İslamcı olarak anılsa da, seçim öncesi

propagandalarında meyhaneleri bile dolaşmış ve oy versin vermesin herkesle birebir temas

kurmaya çalışmıştır. Bunun yanında RP Türkiye’de en organize olmuş parti olarak göze

çarpmaktadır. Yavuz Donat’ın RP ile ilgili yaptığı yorum dikkate değerdir:

“Refah’a ‘hacı hoca partisi’ diye bakmak ve aldığı oyu ‘cami cemaatinden’ gelen oy ya da ‘ekmek, pirinç, şeker dağıtılarak sağlanan oy’ diye değerlendirmek hem kolaycılık hem de yanlıştır. Düzenin büyük partileri bilime sırt çevirir ve tembelleşirken, Erbakan’ın partisi ‘Avrupa’da gördüğümüz partiler gibi’ çalışıyor.”32

Seçimden sonra, mecliste hiçbir parti güvenoyu alacak kadar çoğunluk

sağlayamadığından partiler arasında Türk siyaset hayatında alışılagelmiş olan koalisyon

pazarlıkları başlamıştır. İlk koalisyon çalışmaları Erbakan ve Yılmaz tarafından başlatılmış

fakat tam olarak bilinmeyen nedenlerden dolayı Yılmaz bu pazarlıktan çekilmiştir. Yılmaz’ın,

RP’nin seçimden birinci parti olarak çıkmasından tedirgin olan TSK’nın isteği üzerine geri

adım attığı söylentiler arasında yerini almıştır. Mesut Yılmaz liderliğindeki Anavatan Partisi

bu koalisyondan vazgeçtikten sonra merkez sağın diğer güçlü partisi, bir anlamda “düşman

kardeş”, Tansu Çiller liderliğindeki Doğru Yol Partisi ile koalisyon kurma kararı almış ve

bunu hayata geçirmiştir. Tüm bu süreçte İslam’a vurgusu ile tanınan ve bir anlamda İslami

hareketin en önemli siyasi aracı olarak görülen RP’nin iktidara gelmesini önlemek için siyaset

dışı etmenlerin rejimi ve rejimin niteliklerini koruma kaygısıyla devreye girdiği şeklinde

rivayetler bulunmaktadır.

Uzun pazarlıklar sonucunda kurulan DYP-ANAP koalisyonu yalnızca bir yıl

sürmüştür. Kurulacak yeni hükümet için iki alternatif vardı; ya RP-DYP ya da RP-ANAP

koalisyonu. Bu alternatiflerden uzun pazarlıklar sonucu 28 Haziran 1996’da Erbakan ve Çiller

liderliğindeki Refahyol olarak anılacak koalisyon baskın çıkmıştır. Buna göre Erbakan

32 Donat, op.cit., s.111.

23

Başbakan, Çiller ise Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak göreve başlamıştır.

Fakat koalisyon süresince dikkat çekeceği gibi Çiller dış politikadan çok iç politika ile

ilgilenmiş ve dışişleri bir anlamda Bakanlık Müsteşarı Büyükelçi Onur Öymen’e bırakılmıştır.

Çiller’in bu koalisyonu kabul etmesi birçok çevrelerde şaşkınlık yaratmıştır. Çünkü

Çiller Ekim 1995 seçimlerinin hemen sonrasında, Refah Partisi için şöyle konuşmuştur:

“Refah ile koalisyon yapmayız. DYP laikliğin teminatıdır. Erbakan ile işbirliği yapıp, Cumhuriyeti yıkmak isteyen kadrolar bugün ANAP’ tadır. Bir tarafta gericilik, tutuculuk ittifakı, yani Yılmaz-Erbakan var, bir yanda biz. RP, PKK gibi, ellerinde harita Türkiye’yi bölmüşler. Erbakan’ın düzeni, Kastro, Mao, Mercimekçi düzen. Kadayıfçı Erbakan’a inanmayın. Erbakan demokrasiye ve hür Türkiye’ye karşıdır. Biz Refah ile koalisyona giremeyiz. Müzakeresine bile oturmayız. RP iktidarı, memleket için çok zararlı. Bunun önlenmesi gerek. Yılmaz, seçimlerden önce verdiği Refah ile koalisyon yapmam taahhüdüne bağlı kalmalı. Refah ile koalisyon kurmayacağım dedim, sözümü tuttum. Şimdi bir söz daha veriyorum, RP’nin iktidara gelmemesini düşünüyoruz...Refah çok farklı düşüncelerin sahibi olduğu için onu devletin içine sokmama gereği vardır...Erbakan hükümet için her ödünü verir. Siyaset tarihinin en parlak fırsatçısıdır...RP ile sonuna kadar mücadele edeceğim. Seçim öncesi açıkladığım eroin kaçakçılığı meselesi, Bosna parası ve Mercimek olayının takipçisi olacağım. RP ile koalisyon yapmam görüşünden geri adım atmam. RP ile koalisyon yapmak Türkiye’ye ihanettir.” 33 Bu koalisyona DYP içinden de karşı çıkan milletvekili sayısı oldukça yüksekti.

Bunlardan bir tanesi olan İsmet Sezgin şöyle bir açıklama yapmıştır:

“1970’li yıllarda, Milli Selamet Partisi, Adalet Partisi’nin payandasıydı. Şimdi ise DYP, Refah’ın payandası haline getirilmektedir. Ben şahsen RP-DYP koalisyonuna güvenoyu vermeyeceğim. Sayın Çiller size bir sorum var: Camii ve ezanı Avrupa’ya götüreceğimizi söylüyordunuz. Acaba Erbakan’ı da caminin müezzini mi yapacaksınız?” 34 Aslında Çiller’in bu koalisyona evet demesinin açık bir nedeni vardır: Çiller

hakkındaki örtülü ödenek önergesinin, RP’nin desteğiyle, 246 kabul oyuna karşılık 264 ret oy

vermesidir. Bu, Çiller’in olası hükümet ortağına güven duymasına, RP de kendi vermiş

olduğu önerge aleyhinde oy kullanarak, ne kadar güvenilir bir ortak olacağını baştan

33 “Adım Adım İrtica”, http://www.yhdhaber.com/yazi.php?yad=479, (23.06.2005). 34 Nazlı Ilıcak, “28 Şubat”, Tercüman , (10.03.2005).

24

kanıtlamasına neden olmuştur.35 Hatta bu koalisyon ileride “Yüce Divandan kız kaçırma”

olarak anılmaya başlanmıştır. 36

RP’nin iktidara gelmesi başta TSK olmak üzere birçok çevreyi rahatsız etmiştir.

TSK’nin rahatsızlığı tepkiye dönüşmemiş ve bir anlamda “bekle ve gör!” politikası izlenmeye

başlanılmıştır.37 RP iktidarından tedirgin olan diğer isim Cumhurbaşkanı Süleyman

Demirel’dir. Hükümet kurma görevini RP’ye vermek zorunda kalan Demirel’in, koalisyonun

ilerleyen günlerinde asker ve hükümet arasında köprü görevini üstleneceği görülecektir.

Rahatsızlıkların gündeme gelmesine rağmen RP ve DYP tarafından kurulan hükümet

28 Haziran 1996’da güvenoyu almış ve iktidara gelmiştir. Hükümetin ilk kurulduğu günden

yıkılışına kadar gerek Türk basının gerekse dış basınının hükümete karşı oluşan tepkileri

devam etmiştir. Fransa’da yayınlanan Liberation gazetesi Refahyol hükümetinin kurulması ile

ilgili olarak şöyle bir yorum yapmıştır: “Örtülü ödenek hükümeti. Koalisyon ortağı iki lider de

Yüce Divan’dan kurtuldular. Koalisyondan önce birbirlerini eleştiri yağmuruna tutmuşlardı”.

Almanya’da yayınlanan Frankfurter Allgemeine gazetesi ise Çiller’in Erbakan Hoca’nın

hizmetinde olduğunu, Refah’ın teoride Türkiye’yi Avrupa’dan koparmak ve şeriatı getirmek

istediğini, şimdi tek umudun demokratik sistemin Erbakan ve Refahlıları dizginlemesi

olduğunu yazmıştır. “Deutsche Welle” televizyonu ise İslamcıların Türkiye’de ilk kez iktidara

geldiğini ve Erbakan’a koalisyon desteği veren Çiller’in politik yaşamının sonu olabileceğini

iddia etmiştir.

İngiltere’de yayınlanan Financial Times gazetesi ise Cumhuriyet tarihinde ilk kez, laik

Türkiye’de İslamcıların hükümeti kurduğunu belirtmiştir. Belçika’da yayınlanan Le Soir

gazetesi Refahyol koalisyonun kuruluşunu Atatürk’ün ülkesinde deprem oluyor diye

35 Kemali Saybaşılı, “Refahyol Döneminde Siyasal Yaşam”, Onbir Aylık Saltanat, 1.baskı, der. Gencer Özcan, İstanbul: Boyut Kitapları, 1998, s.26. 36 O. Aydoğan, Cumhuriyet, 29 Haziran 1996. 37 Hamit Emrah Beriş “Ordu ve Siyaset”, Siyaset, 1.baskı, der. Mümtaz’er Türköne, İstanbul: Lotus Yayınları, 2003, s.444.

25

duyurmuştur. Amerika’da yayınlanan Washington Post gazetesinin yorumu ise daha

açıklayıcıdır:

“Laik Türkiye, muhafazakar İslamcı başbakanını belirledi. Yeni koalisyon, İslamcı partiyle hiçbir zaman ortaklık kurmayacağını defalarca ifade eden Tansu Çiller açısından büyük bir dönüş niteliğinde. Yorumcular, yolsuzluk suçlamaları ile karşı karşıya olan Çiller’in soruşturmalardan kurtulması için böyle bir ortaklığa razı olduğunu belirtiliyorlar.”

The New York Times gazetesinin konuyla ilgili yazısında, Türkiye’nin dönüm noktasında

olduğunu ve İslamcı liderin Türk başbakanı olduğunu duyurmuştur. Yazının devamında

1923’ten beri laik liderlik zinciri ilk kez kırılarak, ‘İslam Partisi’nin liderinin başbakan

olduğunu ve Tansu Çiller’in birkaç ay önce, “Erbakan Türkiye’yi karanlıklara gömer”

demesine rağmen koalisyona razı olmasının büyük bir çelişki olduğunu belirtilmiştir. Öte

yandan İran Radyosu, Çiller’in Refah’ın başlattığı iki suçlamayla baskı altında olduğunu ve

iki araştırma dosyasıyla siyasi geleceğini tehlikede gördüğünü ve bu nedenle Refah ile

koalisyonun Çiller’in siyasi geleceğini kurtarmak için ödemiş olduğu bir bedel olarak

nitelendirmiştir.

Liberation gazetesinden Jacques Amalric, batının yeni hükümete bakışını şöyle dile

getirmiştir:

“[...] Washington’un başını ağrıtan bir başka konu var Ortadoğu’da: O da Atatürk’ün kurduğu Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk defa olarak Necmettin Erbakan’ın liderliğinde İslamiyeti savunan bir partinin iktidar olması. Türkiye’nin bu eski kurt politikacısı çıkarlarına göre hareket etmesini bilen, prensiplere bağlı olmayan, ultra-pragmatik bir siyasetçi olarak bilinmekte. Geçen Temmuz ayında hükümete geldiğinde ABD’nin endişelenmesinin nedenlerinden en önemlisi de Erbakan’ın bu pragmatik kişiliği olmuştu diyebiliriz. Yankee’lerin konuştuğu, çıkara göre belirlenen esnek dilden anlayan bu adam, İslamcı da olsa ABD için ilk etapta çok kaygılandırıcı biri değildi .Üstelik bir anda çok eleştirdiği düşmanı laik Tansu Çiller’le hükümet kurmaya karar vermesi Erbakan’ın ultra pragmatik kafa yapısını gözler önüne seriyor ve bu hareketi de Washington’dan destek buluyordu. Seçim sırasında Avrupa Birliği’ne, NATO’ya ve Körfez savaşına takındığı olumsuz tavırları seçimlerden sonra hükümet olunca bir kalemde unutması onun prensiplerine ne derece sadık kaldığının bir başka örneğiydi. Erbakan bu aşamada Avrupa Birliği ile ilişkileri kesmeyi veya NATO’dan çıkmayı elbette düşünmüyor. Biliyor ki şu anda bunları yapmaya kalkmak riskli olacak, asker ve işadamlarının sert muhalefetiyle karşı karşıya kalacak. O, İslam’ı zorla getirmeyi de şu aşamada uygun bulmuyor. Amacı İslam’ın tabularını kırıp kamusal yaşamın bir parçası haline gelmesi ve yavaş yavaş kamuoyunda legal ve

26

gittikçe büyüyen bir siyasi güç olarak yer bulması. Herkesin Cezayir krizinden sonra cevabını merak ettiği asıl soru şu: Köktendincilik demokratik bir sürecin içerisinde eritilebilir mi, yoksa köktendinciler demokratik kuralları amaçlarına ulaşmada sadece bir araç olarak mı görüyorlar?”38

III. PROTOKOL ve PROGRAMDA DIŞ POLİTİKA

Refahyol Hükümeti protokolünün dış politikaya ayrılan kısmı şöyledir:

“Türkiye’nin dış politika alanında hedef ve amacı dünyada, bölgede, ülkede barışın muhafazasıdır. Dış ülkelerde ilişkilerimiz dostluk, iyi komşuluk ve karşılıklı işbirliği esasları çerçevesinde yürütülecektir”. 39

Protokolde Batı ile olan ilişkilerimize özelde Ankara Anlaşması, Tarife ve Ticaret

Genel Anlaşması (GATT), Katma Protokolü ve Gümrük Birliği’ne de değinilmiş, bunlarla

amaçlanan hedeflere ulaşılabilmesi için gerekli çalışmaların yapılacağı ifade edilmiştir. İslam

ülkeleri ile olan ilişkiler de protokolde yerini bulmuş ve bu ülkelerle ekonomik, ticari, sosyal

ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesi için yürütülen faaliyetlere hız kazandırılacağı, bu ülkeler

ile olan işgücü, mal, hizmet ve sermaye dolaşımının kolaylaştırılması için gerekli tedbirlerin

alınacağı belirtilmiştir. Bununla ilintili olarak İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari

İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) çerçevesindeki ekonomik işbirliği faaliyetlerine etkin bir

şekilde katılmaya devam edileceği, Avrupa ile İslam Konferansı Teşkilatı (İKT) üyesi ülkeler

arasındaki ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde Türkiye’nin ayrıcalıklı bir konum

kazanmasına çalışılacağı belirtilmiştir. 40

Hükümet programında ise devletin yeniden yapılandırılması, dış ilişkilerimizdeki

aleyhimizde gelişmenin önlenerek şahsiyetli bir dış politika yürütülmesi öngörülmüştür.

Programda dış ilişkiler açısından birçok konuya değinilmiştir. Bakü-Ceyhan Petrol Boru Hattı

ile beraber uluslararası doğal gaz projelerine özel önem verileceği belirtilmiştir.

38 “Erbakan mı Şerbakan mı?”, http://www.millisimge.de/postakutus/erbakan_mi_serbakan_mi.htm, (31.05.2005). 39 Erbakan Hükümeti Koalisyon Protokolü, http://www.tbmm.gov.tr/ambar/KP54.htm, (05.03.2005). 40 Erbakan Hükümeti Koalisyon Protokolü, http://www.tbmm.gov.tr/ambar/KP54.htm, (05.03.2005).

27

Hükümet programına ve protokole baktığımızda Refahyol hükümetinin dış politikası

hakkında şöyle bir çerçeve çizilebilir: İslam ülkeleri ile ilişkiler geliştirilecek, Gümrük Birliği

yükümlülükleri AB’nın yapması gerekenleri yerine getirdiği ölçüde dikkate alınacaktır.

İktidar olmadan önce Batı karşıtı sözleri ile bilenen Erbakan, protokol ve programda Batı ile

olan ilişkilerimizde özenli davranmış, örneğin ilişkilerimizde olabilecek radikal bir değişiklik

endişelerine karşı Çekiç Güç’ten hiç bahsetmemiştir. Yine Batı ve İsrail ile olan

ilişkilerimizde radikal bir değişiklik olmayacağı garantisi vermek ve kamuoyunu tatmin

etmek için stratejik anlaşmalara bağlı kalınacağı sözü verilmiş ve bunların milli menfaatler

aleyhine tatbikine meydan verilmeyeceği belirtilmiştir. Dış kaynaklı terörle mücadele

anayasada yer alan esaslar ve özellikle üniter devlet yapısı korunarak sürdürüleceğinin de altı

çizilmiştir. 41

Program ve protokolün yanı sıra, dış politika konusundaki görev dağılımı da dikkat

çekicidir. Bakanlıklararası görev dağılımı düzenleyen Başbakanlık genelgesiyle, Kıbrıs ve

Türk Cumhuriyetleri ile ilişkilerin sorumluluğu Devlet Bakanı Gül’e verilmişti. Bu durum,

Devlet Bakanı Gül’ün “gölge dışişleri bakanı” olarak nitelendirilmesine yol açmıştır. Bunun

ötesinde 18 Aralık 1996 tarihli bir genelgeyle, Dışişleri Bakanlığı’nın bazı yetkileri Gül’e

devredilmiştir. Bu yetki devri uyarınca, Türki Cumhuriyetler, yurtdışında yaşayan Türkler ve

İslam ülkeleri ile tüm ekonomik ve kültürel işlerin koordinasyonu RP tarafından yürütülen

Devlet Bakanlığına devredilmiştir. Gül bu yetki devri için “Erbakan’ın Türki Cumhuriyetleri

ihmal ettiği yolunda eleştiriler” olduğu gerekçesiyle verildiğini belirtmiştir.42

41 Melek Fırat, Ömer Kürkçüoğlu, “Refahyol Dönemi ve Değişmeyen İlişkiler”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II., 7.baskı, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim, 2004, s. 560. 42 Gencer Özcan, “Yalan Dünyaya Sanal Politikalar”, Onbir Aylık Saltanat, 1. baskı, der. Gencer Özcan, İstabul: Boyut Kitapları, 1998, s.181.

28

İkinci Bölüm

MÜSLÜMAN ÜLKELER VE ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLER

Erbakan’ın iktidar olmadan önce söyleminde sık sık Batı aleyhtarı propaganda

yapmasından dolayı, iktidara geldikten sonra İslam ülkeleri ile ilişkilerin geliştirileceği ve

Batı’ya sırtını çevireceği inancı vardı. Fakat Erbakan iktidarı boyunca bu söyleminden farklı

olarak Batılı ülkeler ile de temaslarda bulunmuştur. Erbakan seçim öncesinde, sonrasında ve

hükümet program ve protokolünde, Müslüman ülkeler ile ilişkilerin geliştirileceğine birçok

kez değinse de, Batı ile kurulan temaslardan daha çok Müslüman ülkeler ile kurulan temaslar

tepki görmüştür. Aslında İslami söyleme sahip bir partinin, iktidar olma şansını yakalamışken,

Batı’yla olan halihazırdaki temasları sürdürmesi Türk dış politikasında bu hükümet

döneminde de büyük değişikliklere gidilmediğinin bir kanıtıdır.

I. AZERBAYCAN

5 Nisan 1997’de Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev beraberindeki bir heyetle

Ankara’ya resmi bir ziyarette bulunmuştur. Bu ziyaret sırasında 8 farklı anlaşma

imzalanmıştır: Stratejik İşbirliğinin Derinleştirilmesine İlişkin Deklarasyon, İki Ülke

Hükümetleri Arasında Sınır Olay ve Uyuşmazlıklarının Çözümüne Dair Sözleşme,

Hükümetler Arasında Denizcilik Anlaşması, Gençlik ve Spor Alanında İşbirliğine ilişkin Ek

Protokol, Hava Taşımacılığı Hakkındaki Anlaşmaya Ek Protokol, İki Ülke Çalışma ve Sosyal

Güvenlik Bakanlıkları Arasında İşbirliği Anlaşması, İki Ülke Arasında Küçük ve Orta Ölçekli

Sanayi İşletmelerini Geliştirmeye Yönelik İşbirliği Ek Protokolü ve Elektrik Enerjisi

Alanında İşbirliği Prensipleri Hakkında Anlaşma. 43

Aliyev, Başbakan Erbakan ile de görüşmüştür. Erbakan, Türkiye’nin, Azerbaycan’ın

güvenliği ve bağımsızlığı ile “yakınen ilgili” olduğunu söylemiştir. Aliyev’in ziyaretinde,

29

Türkiye Azerbaycan ilişkilerinin gelişmesine katkılarından dolayı Aliyev’e “TC Devlet

Nişanı” verilmiştir. 44

II. KUZEY KIBRIS TÜRK CUMHURİYETİ

İktidara gelen Erbakan ilk dış gezisini Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) Barış

Harekatı’nın 22. Yıldönümü olması nedeniyle Kıbrıs’a yapmıştır. Milli Gazete geziyi “Kıbrıs

sahipsiz değil” başlığıyla manşetten vermiştir. 45 Erbakan 20 Temmuz kutlamaları için

KKTC’ye giden ilk başbakan olup, bu geziyi “bir vecibe, bir mecburiyet” olarak

değerlendirmiş ve burada çarpıcı açıklamalarda bulunmuştur. Bu açıklamalardan bir tanesi

şöyledir: “Kıbrıs’taki mücahit kardeşlerimizin yıllarca sürdürdükleri bir cihadın arkasından

Barış Harekatı yapılmış ve çok şükür adaya huzur gelmiştir”. 46

Cihat, din uğruna yapılan savaş olarak47 tanımlandığından, Erbakan’ın Barış

Harekatı’na kadar geçen süreyi cihat olarak nitelendirmesi, ileride “İslamcı Başbakan” olarak

anılmasına zemin hazırlayacak konuşmalarından biridir.

6 Ocak 1996’da Rusya Federasyonu’nun Güney Kıbrıs’a konuşlandırmak üzere S-300

füzeleri satışını öngören bir anlaşma Kıbrıs konusunu Türk dış politikasında gündeme

getirmiştir. Çiller konuyla ilgili olarak şöyle konuşmuştur:

“Bu silahlar adaya ya konmayacak, ya konmayacak. Eğer konulursa, Türkiye gereğini yapacaktır. Eğer bunun içerisinde vurulması gereği varsa, o da yapılacaktır. Umarız ki, Yunanistan barışı bozacak böyle ciddi bir adımı atarak kendisini ve Kıbrıs Rum tarafını acıya boğmaz.” 48

20 Ocak 1997’de KKTC Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş, Ankara’yı ziyaret etmiş ve

Cumhurbaşkanı Demirel ile ortak bir bildiri imzalamıştır. Bildiride, KKTC’ye yapılacak olan

bir saldırının Türkiye’ye yapılmış sayılacağı, koşullar gerektirirse, Türkiye’nin Kıbrıs’ta

43 “Bakü ile 8 anlaşma”, Milliyet, 06 Mayıs 1997. 44 Aliyev-Erbakan görüşmesi, http://www.bygegm.gov.tr/yayinlarimiz/TURKHABER/88/T2.htm, (02.06.2005). 45 Ahmet Kayır ve Ebubekir Gülüm, Milli Gazete, 21 Temmuz 1996. 46 “Erbakan Kıbrıs’a çıktı” , Zaman Gazetesi, 03 Ocak 2005. 47 Cihat, http://www.tdk.gov.tr/tdksozluk, 23.06.2005.

30

askeri deniz ve hava üsleri kurabileceği, Türkiye’nin etkin güvencesini sınırlandıracak

herhangi bir çokuluslu gücün adaya konuşlandırılmasına izin verilmeyeceği vurgulanmıştır.49

Türkiye için çok önemli bir yere sahip olan, ‘Yavru Vatan’ olarak bilinen Kıbrıs, genel

olarak bakıldığında Refahyol Hükümeti iktidarında geri planda kalmıştır. Nadiren gündeme

gelen Kıbrıs ile Ocak 1997’de Erbakan, Başbakan Derviş Eroğlu ile bir protokol imzalamıştır.

Bu protokole göre, Kıbrıs’ta reform yapmak için gerekli olan 250 milyon dolar, Türkiye’nin

belirli bir takvim dahilinde yapacağı yardımlarla sağlanacaktır. 50

Mart 1997’de Kıbrıs için önemli gelişmeler yaşanırken (Kıbrıs Rum kesiminin füze

alması) 28 Şubat’ın karışıklığı ile Türkiye’de bu konu arka planda kalmış ve yerini “bekle

gör” politikasına bırakmıştır.51 Kıbrıslı Rumların, Rusya'dan S-300 yerden havaya 150 km.

menzilli füze alımına ilişkin anlaşmaya imza koyması uluslararası arenayı ve dolayısıyla

hassas Türk-Yunan ilişkilerini karıştırmıştır. Türkiye, Kıbrıslı Türklerin güvenliğini tehdit

edecek herhangi bir gelişmeye göz yummayacağını açıklamıştır. Anlaşmanın duyurulduğu ilk

günlerde Kıbrıslı Rumlar, uluslararası platformdan da büyük tepki almıştır. ABD, Kıbrıslı

Rumların yanlış yolda olduğunu söylemiş, İngiltere ve BM de anlaşmaya sert tepki

göstermiştir. Ancak daha sonra, Türkiye Savunma Bakanı Turhan Tayan ve Dışişleri Bakanı

Tansu Çiller'in füze rampalarını vurma tehditleri bir anda uluslararası kamuoyunu Türkiye'nin

karşısına geçirmiştir. Önce Rumların, daha sonra da Rusya'nın, füzelerin 16 aydan önce

Kıbrıs'a yerleştirilemeyeceğini açıklamalarından ve yoğun diplomasi trafiğinden sonra kriz

yatışmış ama bitmemiştir. Kıbrıs Rum Meclisi'nin anlaşmayı onaylamasıyla 16 aylık süre

işletilmiştir. Kriz sonrasında Türk tarafındaki yaygın kanı ise, krizin, daha öncekilerde olduğu

48 Şükrü Yılmaz, “Çiller’den Rumlara Sert Çıkış” Zaman, 11 Ocak 1997. 49 “Kıbrıs’a üs güvencesi”, Radikal, 21 Ocak 1997. 50 “28 Şubat’tan 31 Mart’a” Milliyet, 23 Mayıs 1997. 51 “Refahyol’un unuttuğu gündem” Milliyet, 10 Mart 1997.

31

gibi Rum tarafının ortamı gerginleştirerek uluslararası kamuoyunun dikkatini Ada'ya çekerek

"Ada'nın silahsızlandırılması" konusunu gündeme getirmeyi amaçladığı şeklinde olmuştur.52

Gündeme gelen konular dışında Erbakan’ın Kıbrıs ile çok da yakından ilgilenmediği

görülmüştür. Fakat Erbakan’ın hükümet programında Kıbrıs’a da yer verilmiş ve Kıbrıs

sorununun Ada'daki iki toplum arasında doğrudan görüşmeler yoluyla çözümlenmesi

gerektiği belirtilmişti. Programda devamla Türkiye, soruna kalıcı ve her iki tarafın serbest

iradeleriyle kabul edecekleri bir çözüm bulununcaya kadar Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ni

her alanda güçlendirmeye çalışacak ve soydaşlarımızın haklı davasının yanında olmaya

devam edecektir ifadelerine yer verilmiştir.53

III. İRAN

Erbakan, 9 Ağustos 1996’da Türkiye’de ve uluslararası arenada büyük tartışmalara

yol açan İran gezisini yapmıştır. Sınır komşumuz olan İran’a yapılan bu gezinin tartışmalara

sebep olmasının en temel nedeni İran’ın İslami radikalizmi dış politika aracı olarak kullandığı

iddialarıdır. Diğer nedenler ise; İran’ın Türkiye ve İsrail arasındaki anlaşmalara tepkili

yaklaşması ve bunu her fırsatta eleştirmesi, kamuoyunun Çetin Emeç suikastının İran’la ilgili

olduğuna inanması ve de İran’ın PKK’ya verdiği desteğin gündemde olmasıdır. 54

Erbakan, İran’da, devlet geleneğine aldırmadan Rafsancani ve Habibi’yle yaklaşık iki

saat baş başa görüşmüştür. İran’ın “ülkemizde PKK kampı yok” açıklamasını kabul etmiş,

fakat bu sözlerin üstünden bir ay bile geçmeden PKK, İran topraklarından Türkiye’ye

girmiştir.55 Erbakan Türkiye açısından en kritik ülkelerden biri olan İran ile olan ilişkilerimizi

İslam kardeşliği temelinde gerçekleştirebileceğine inanarak İranlılara hiçbir Başbakanın

vermeyeceği sırları verdiği iddia edilmiştir. Bunlardan en çok tepki yaratanı Erbakan’ın

52 Yakup Beriş, Kıbrıs Kronolojisi, http://www.tusiad.org/yayin/gorus/31/html/sec10.html, (29.09.2005). 53 Erbakan Hükümeti Programı, http://www.tbmm.gov.tr/ambar/hp54.htm, (02.06.2005). 54 Oran, op.cit., s.560. 55 Donat, op.cit., s.164

32

Cumhurbaşkanı Rafsancani ile yaptığı görüşmede MİT’in, CIA veya MOSSAD’ın etkisinde

kalabileceğini söylemesidir.56

Gezinin son gününde Türkiye ve İran arasında doğalgaz anlaşması imzalanmıştır.

Toplam bedeli 23 milyar Dolar olan ve 23 yılı kapsayan anlaşmayı, Türkiye adına Enerji

Bakanı Recai Kutan imzalamıştır. Anlaşmaya göre, Türkiye 1999 yılından itibaren yılda 3

milyon metreküp doğalgaz ithal etmeye başlayacak, bu miktar 2005 yılında 10 milyar

metreküpe kadar çıkacaktır. 57 Türkiye ile İran arasındaki anlaşma hükümlerine göre doğalgaz

boru hattı İran'ın Tebriz kentinden Ankara'ya, Doğubeyazıt, Ağrı, Erzurum, Erzincan, Sivas

yönünü izleyerek kurulacak, 2000 yılında İran'dan ilk doğalgaz gelmeye başlayacaktı. Boru

hattı için İran, Tebriz'den Türkiye sınırına kadar 270 km, Türkiye ise 1.150 km boru inşa

edecektir.

O sıralarda hala İran'a ticari ambargo uygulayan ABD Hükümeti anlaşmaya son

derece olumsuz bakmıştır. Bu nedenle ABD'nin İran doğalgazına alternatif olarak Hazar

Denizi petrollerini Gürcistan - Ermenistan üzerinden Türkiye'ye taşıyacak Ceyhan Boru Hattı

projesine uluslararası platformda destek vereceği iddia edilmiştir. ABD'li yetkililer ayrıca

Türkiye'nin 1.150 km'lik boru hattı inşası için yabancı sermayeye ihtiyacı olacağını, bunu

almak için Türkiye'nin başvurması halinde ABD'nin Uluslararası Para Fonu’nu (IMF) devreye

sokarak buna engel olacağını belirtmişlerdir. Türkiye'nin finansmanı kendi kaynaklarıyla

çözmesi durumunda ise aynı sorunun olası Bakü - Ceyhan projesinde ortaya çıkacağı, bu

taktirde ABD'nin daha sert bir tutum takınacağı iddiaların arasında yer almıştır.58

İran gezisi basın tarafından da değişik yorumlarla verilmiştir. Devlet Bakanı Abdullah

Gül gündemden düşmeyen bu gezinin basın tarafından çarpıtıldığını iddia etmiştir. Gül’e bu

56 Mensur Akgün, “Ortadoğu Maceraları”, Onbir Aylık Saltanat,1.baskı, der. Gencer Özcan, İstanbul: Boyut Kitapları, 1998, s. 164. 57 12 Ağustos 1996, http://www.kronoloji.gen.tr, (23.06.2005) 58 Şule Yücebıyık, “Hoca'dan ABD'ye İran gazıyla 1 Nisan şakası”, Milliyet, 16 Şubat 1997.

33

geziden ABD ve TSK’nin rahatsız olduğu yolundaki haberler sorulmuş, Gül de bu sorulara

şöyle cevap vermiştir:

“Türkiye, ABD’den izin almak zorunda değil, Türkiye bağımsız bir ülke. Başbakanın İran’a yapacağı ziyaret ABD’ye tavır koymak için değil. Bazı ülkelerin kendi aralarında bir takım sorunları olabilir. Biz olayları Türkiye açısından değerlendiririz.”59

Gül, TSK’nin rahatsız olma iddiasına karşılık olarak, herhangi bir bilgisinin

olmadığını, fakat böyle bir iddianın doğru olamayacağını çünkü en yetkili kişilerin dinlenip,

ona göre politikalar yapıldığını söylemiştir.60 Gül’ün bu açıklamasının aksine, bir iddiaya göre

TSK, Erbakan’ın İran gezisinden önce 9 Ağustos’ta Erbakan’a bir rapor vererek, İran ile

yapılması planlanan 23 milyar dolarlık doğal gaz anlaşmasının imzalanmamasını istemiştir.61

Erbakan’ın İran gezisi dış basınında da gündemde yerini bulmuştur. Die Presse

Gazetesi yazarlarından Martin Peter gezi ile ilgili şöyle bir yorum yapmıştır:

“Köktendincilerin Başkanı, İslam Commonwealth’unun seçim propagandasına uyacak şekilde ilk yurtdışı gezisini, bütün selefleri gibi Bonn, Brüksel ve Washington’a değil, Tahran’a, Mollalara yaptı. Böylece Amerika’nın İran’a boykot emrine de aldırmamış oldu. Erbakan, İran petrol ve gazının Türkiye’ye sevk edilmesine ilişkin 20 milyarlık bir anlaşma ile Ankara’nın bundan böyle kendi çıkarlarını koruma ilkesinin altını çizdi. Ankara’da söylendiğine göre, danışmanları Erbakan’ı, Türkiye’ye yılda iki milyar metreküp doğalgaz sevk eden Cezayir’i ziyaret etmekten güçlükle alıkoymuşlar. Erbakan’ın Ortadoğu ülkeleri ile temaslar sonucu dış politika ve ekonomi konularında başına buyruk olma sinyali vermesi, yurt dışında her ne kadar güvensizlikle karşılansa da yurt içinde tezahürat topluyor.”62

Washington Times Gazetesi’nde James Morrison imzasıyla yayınlanan haberde ise

Erbakan’ın İran gezisine atfen şunlar yayınlanmıştır:

“ABD, Erbakan’ın İran’la 23 milyar dolarlık bir doğal gaz boru hattı anlaşması imzalamasından ve Amerikan uçaklarının Irak’a saldırmak için Türkiye’deki üsleri kullanmalarına izin vermemesinden dolayı çok şaşırmıştır. ABD’nin Türkiye Eski

59 “Gül: İran gezisi ABD’ye tavır değil”, Zaman, 17 Ağustos 1996. 60 “Gül: İran gezisi ABD’ye tavır değil”, Zaman, 17 Ağustos 1996. 61 1996, http://www.geocities.com/almanakturkiye/1996.htm, (30.03.2005). 62 “Zulmün panzehiri:D-8”, Milli Gazete, 17 Haziran 2005.

34

Büyükelçilerinden Morton Abramowitz, Erbakan’ın, ‘Amerikan ve Musevi aleyhtarı’ olduğunu söylemektedir.”63

Eylül 1996’da ise İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Velayeti Türkiye’yi ziyaret etmiştir.

Bu ziyaret sırasında koalisyon ortaklarının dış politika açısından farklı söylemleri,

aralarındaki görüş ayrılığını bir kez daha ortaya koymuştur. Basında çıkan haberlere göre,

Çiller Velayeti’yi azarlamıştır. Çiller bu haberler için şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Biz dostlarımızı azarlamayız. Ama dostluğun da bir mesuliyeti vardır: hem ‘Dostum’ diyeceksiniz, hem her gün sınırlarımızda şehit vereceğiz. Buna müsaade etmemiz mümkün değildir [...] Dostlarımıza kardeşçe uyarıda bulunduk; eğer kardeşseniz, dostsanız gereğini yapın. Eğer yapmıyorsanız, bırakın biz yapalım veya bunu da istemiyorsanız, gelin beraber yapalım. Ama bunların bir tanesi olacak mutlaka” 64

Aralık 1996’da ise Meclis Araştırma Komisyonu’nun “İran PKK’yı destekliyor”

raporu üzerine İran’da gerçekleşecek olan Dünya Müslüman Ülkeler Kadın Parlamenterler

Teşkilatı’nın 6-9 Aralık tarihleri arasında İran’ın başkenti Tahran’da gerçekleştirilecek ikinci

toplantısı Dışişleri’nin devreye girmesiyle, Türkiye tarafında protesto edilmiştir. Toplantıya

katılacak olan, teşkilatın ikinci Başkanı DYP Edirne Milletvekili Ümran Akkan ve ANAP

Adana Milletvekili İmren Aykut bu rapor üzerine toplantıya gitmekten vazgeçmişlerdir. 65

Aynı ayda İran ile olan ilişkilerimiz sınır güvenliği konusu ile tekrar gündeme

gelmiştir. İran Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani’nin, Cumhurbaşkanı Demirel’i

ziyaretinden önce İran Dışişleri Bakan Yardımcısı Alaattin Burucerdi önce Demirel’le sonra

Erbakan’la bir görüşme yapmıştır. Bu görüşmelerin temel konusu PKK ve onun uzantısında

sınır güvenliği olmuştur. 66

20 Aralıkta ise Rafsancani ve heyeti Türkiye’ye resmi bir ziyarette bulunmuştur.

Cumhurbaşkanı Demirel karşılamada bulunurken, Erbakan bulunmamıştır. Karşılamada

bulunmamasına rağmen, Erbakan da Rafsancani ile görüşmüştür. İşte tam bu noktada,

63 Ibid. 64 Özcan, op.cit., s.194-195. 65 Serpil Cevikcan, “İran’a kadın ambargosu”, Milliyet, 05 Aralık 1996. 66 “Sınır güvenliği masada”, Milliyet, 11 Aralık 1996.

35

Erbakan’ın Dışişleri ile ne kadar çeliştiği açıkça ortaya çıkmıştır. Erbakan İran’la savunma

sanayiinde işbirliğini öngören bir anlaşma imzalamak istemiş, ancak hem Dışişleri Bakanlığı

hem de Genelkurmay Başkanlığı buna kesin tavırla karşı çıkmıştır. Erbakan İran’la Türkiye

arasındaki “gümrük duvarlarını” kaldırmak istemiş fakat bu isteği de Dışişleri Bakanlığının

engeline takılmıştır. Cumhurbaşkanı Demirel ve Başbakan Yardımcısı Çiller ise,

Rafsancani’yle görüşmelerinde İran’dan Türkiye’ye PKK sızmalarını gündeme getirirken

Erbakan, görüşmelerde bu konulara değinmeyerek farklı bir politika izlemiştir. 67

Erbakan’ın İran’la savunma işbirliği projesine ABD de sert tepki göstermiştir. ABD

Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Nicholas Burns konuyla ilgili olarak şöyle konuşmuştur:

“[...] bu haberler doğruysa bizim için çok ciddi kaygı nedeni olur. Türkiye NATO üyesi bir ülkedir. Türk hükümeti, İran yönetiminin terörizme destek verdiği ve kitle imha silahlarının peşinde olduğu yolundaki temel gerekçeleri anlamalıdır. Hepimiz İran’ı tecrit etmeliyiz. İran uluslararası toplumdan dışlanmalıdır. Böyle bir askeri anlaşma anlamsız olur. Eğer basında yer alan haberler doğruysa, konuyu doğrudan Ankara’da Türk hükümetine götürürüz.”68

Erbakan, Rafsancani’ye verdiği yemekten sonra bir basın açıklaması yapmıştır. Bu

açıklamasıyla, Erbakan ABD’ye karşı tutumunu bir kez daha açıkça ortaya koymuştur.

Yaptığı açıklamada Erbakan şöyle konuşmuştur:

“ABD, Çekiç Güç’ü Kürt devleti kurmak ve Türkiye’den parça koparmak için göndermişti, ama ordumuza müteşekkiriz. Yıllarca süren mücadelesi sonrasında ABD anladı ki, bu mümkün değil. Türk ordusu var ve bu ordu vatanın tek parçasını vermez. NATO üyesi olarak Batı’nın müttefiki olan Türkiye’nin Doğu’yla yakınlığı Batı’nın işine gelir. Türk-İran ilişkilerinden ABD’nin rahatsızlık duyması yanlış. Böyle davranmaları kendi çıkarlarına ters. Keskin sirke küpüne zarar verir. İran’la ABD arasındaki gerginliğin kaldırılması gerekir. Bu gerginlik bütün insanlığa zarar verir.69

Rafsancani Türkiye ziyareti sırasında birçok kez Türkiye’nin İslam’a döndüğünü

belirtmiş, fakat Türkiye’nin İran gibi olma olasılığına ise Türkiye’nin kendine has özellikleri

olduğu belirterek, böyle bir ihtimalin olamayacağını ima etmiştir. Ziyaret sırasında,

Rafsancani’ye eşlik eden kızı Faezeh, Ankara’nın Şah dönemimin son yıllara benzediğini

67 “İran’la savunma işbirliği ciddiye alınmıyor”, Milliyet, 21 Aralık 1996. 68 “ABD’nin Hoca Rahatsızlığı”, Milliyet, 14 Aralık 1996.

36

söylemiştir. Faezeh’in sözlerine sadece DYP milletvekili Ali Rıza Gönül karşılık vermiştir.

Gönül, misafirlerin kendilerine gösterilen misafirperverliğe saygı duymaları gerektiğini ve

Faezeh’in sözlerinin oldukça rahatsızlık verici bir yapıda olduğunu söylemiştir. 70

Şubat 1997’de ise İranlı diplomatların şeriat yanlısı demeçleri kriz yaratırken, bu konu

gündemde MGK toplantısı nedeniyle yerini bulamamıştır.71 Nisan ayında da İran’la olan

ilişkilerimiz sıcaklığını korumuştur. İran’ın İngilizce yayımlanan Tahran Times Gazetesinin 4

Nisan 1997 sayısının “Türk generaller, ABD İsrail çıkarlarına hizmet ediyor” başlıklı

başyazısı dikkat çekicidir:

“Ankara’daki generaller İsrail’in çıkarlarına göre davranmanın ülkelerinin çıkarına olmadığını görmek zorundadırlar. Mutlak çoğunluğu Müslüman olan Türk halkı, Washington ve İsrail’e hizmet edilmesine müsamaha etmeyecektir. Generaller belki geçici olarak halkı bastırabilirler ancak uzun dönemde Cezayir’de olanlar Türkiye’de tekrarlanabilir. Ülkelerini bir cehenneme çevirmek yerine, Türk generallerinin aklın sesini dinlemesi ve halkın arzularına saygı göstermesi daha iyi olur.” 72

IV. PAKİSTAN

Erbakan 10 Ağustos’ta başlayan geziler kapsamında İran’dan sonra Pakistan’a gitmiş,

burada ticari ilişkiler üzerinde durmuş, Müslüman ülkelerle yapılacak olan ticaretin Türk

ekonomisini geliştireceğini savunmuştur. Gezisinde Erbakan, Türk Büyükelçilerinin dahi

katılmadığı ve tutanaklara geçmediği iddia edilen görüşmelerde de bulunmuştur. Deniz

Kuvvetleri Komutanı Güven Erkaya, Erbakan’ın Pakistan’da “Biz, iktidara sokaktan

geleceğiz” diyen ve seçimlere katılmayan iki radikal dinciyle görüştüğünü iddia etmiştir.

Erkaya Erbakan’ın Pakistan’a gitmeden bu iki radikal dinci liderden Dışişleri aracılığıyla

randevu alınmasını istediğini belirtmiştir. Pakistan hükümeti ise “Biz bu insanları

tanımıyoruz, bunlar rejimi reddeden kişilerdir. Biz bunlardan randevu istemeyiz, sizin

69 Utku Çakırözer, “Erbakan: ABD Türkiye’yi bölecekti”, Milliyet, 23 Aralık 1996. 70 Türkiye ve İran ABD’yi önemsemeyerek Ticaret Anlaşması imzaladı, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/ disbasin/1996/10/08x10x96.txt., (08.07.2005). 71 “Refahyol’un unuttuğu gündem”, Milliyet, 10 Mart 1997. 72 “Türkiye Cezayir olabilir”, Milliyet, 05 Mayıs 1997.

37

görüşmenizi de arzu etmeyiz” diye cevap vermiş ve bunun üzerine Erbakan kendi adamlarını

Pakistan’a göndererek onlar aracılığıyla randevu almıştır.73 Sonuçta basına yansıyan

haberlerde, Erbakan gezisi sırasında Cemaat-ül İslami Partisi Genel Başkanı Gazi Hüseyin

Ahmet ve Cemaati Ulemayı İslam Partisi lideri Mevlana Fazıli Rahman ile görüşmüştür. 74

Aralık ayında ise Milliyet gazetesinde yayınlanan bir haberde, Erbakan’ın Pakistan’ın

içişlerine karışmayız demesine rağmen, Pakistan gezisi sırasında da görüştüğü ülkenin rejim

muhalifi lideri Gazi Hüseyin Ahmet’le bu sefer konutunda gizli bir görüşme yaptığı iddia

edilmiştir. Ahmet’in başkanlık ettiği Cemaat-ül İslami Partisi, 3 Şubat 1997’de Pakistan’da

yapılacak seçimlerin kilit partilerinden birisi olması nedeniyle, iddia edilen görüşme

diplomatik çevrelerde şaşkınlık yaratmıştır. Bu gizli görüşme, Erbakan Pakistan’da hükümet

kurma çalışmalarına mı karışıyor sorusunu akıllara getirmiştir. 75

V. ENDONEZYA

Erbakan’ın 10 Ağustos 1996’da başladığı Asya gezisinin üçüncü durağı, İran ve

Pakistan’a yaptığı gezilere verilen tepkiyi azaltmak için, programa eklediği iddia edilen,

Endonezya idi. Burada uçak tesislerini gezen Erbakan yine tartışma yaratacak açıklamalarda

bulunmuştur. Türkiye’deki uçak sanayisine atıfta bulunarak, Erbakan şöyle bir açıklama

yapmıştır:

“[...] ve ne yazık ki bizdeki mevcut uçak sanayiinde bu gördüğümüz en ileri bilgisayarlar, teknolojiler mevcuttur ancak buradaki sanayi kuruluşunda bizzat 1.600 mühendis, yüksek mühendislik, doktora üstü tahsili yapıyor. Bir beyin gücü oluşuyor. Bizde aletler var beyin yok.”.76

73 Güven Erkaya-Taner Baytok, Bir Asker Bir Diplomat,4.baskı, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2001, s.239. 74 Ergün Aksoy, “MİT Hocayı da izlemiş”, Yeni Yüzyıl, 26 Haziran 1997. 75 Utku Çakırözer, “Erbakan: ABD Türkiye’yi bölecekti”, Milliyet, 23 Aralık 1996. 76 “Endonezya’yla havacılıkta işbirliği”, Zaman ,20 Ağustos 1996.

38

Erbakan gezisinde Batı’ya da atıfta bulunarak şöyle konuşmuştur: “Müslüman ve geri kalmış

ülkelerin ‘birinci sınıf’, buna karşılık Batı ülkeleri ile Amerika’nın ‘ikinci sınıf’ olmaları

mümkündür ve bu gerçekleşecektir”. 77

Endonezya Başbakanı Habibi, Erbakan’ın Almanya’dan sınıf arkadaşı idi. Yusuf

Habibi Endonezya’yı 32 yıl yöneten devlet başkanı Suharto’nun yakın arkadaşı ve “manevi

oğlu” olarak bilinmekteydi. Habibi 20 yıl Almanya’da yaşamış ve burada Havacılık

Mühendisliği eğitimi görmüştür. Erbakan Endonezya gezisinde olduğu gibi her fırsatta

Habibi’yi övüyordu. Buna karşılık Endonezya’da uzun süre Türkiye Büyükelçisi olarak görev

yapmış olan Aydın Alacakaptan, Habibi hakkında şöyle diyordu:

“Erbakan’ın sınıf arkadaşı olan ve öve öve bitiremediği Dr. Habibi, dünyanın en büyük hırsızıdır. Ondan büyük hırsız dünyada belki az bulunur. Bunu da bütün Endonezya halkı bilir. Ülkenin son dönemindeki sınai kalkınmasının önemli bir mevzii sayılan, serbest bölgenin bulunduğu Batan Adası Habibi’nindir. Habibi’nin İspanya’da ve Almanya’da şatoları vardır, ülkenin yarısına sahiptir. Bütün askeri malzeme alımlarından hisse alır. Habibi, Erbakan’ın bu gezi sırasında sık sık sözü edilen N 250 tipi yolcu uçağı projesini gerçekleştirmek için 1985’den beri uğraşıyor, bu işten para vurmak için bütçeden sürekli olarak tahsisat koyduruyor. Ve Erbakan’ın gezisi sayesinde öğrendik ki, sonunda bu projeyi gerçekleştirmiş. Ama ne ilginçtir ki, uçağın sertifikası yok...Bu koşullarda uçamaz...”78

Erbakan’ın sadece dış ilişkilerde ortaklık değil aynı zamanda kendine Müslüman

ülkeleri model olarak aldığı 1997 yılının Şubat ayında basına yansıyanlardandı. Sabah

gazetesi yazarlarından Ali Rıza Kardüz, ekonomide Erbakan’ın Endonezya modeline

güvendiğini ve bunun doğrultusunda Endonezya’dan iktisatçılar çağırdığını iddia etmiştir.

Kardüz’e göre, Endonezya IMF yardımı ile yüzde 1000’i aşan enflasyonu kısa sürede

düşürmüş ve bundan etkilenen Erbakan Endonezya’nın modeline adapte olmaya karar

vermiştir. Bu modele uyulsun veya uyulmasın Türkiye’nin Refahyol Hükümeti sonundaki

borçlar bilânçosu Erbakan’ı hiçbir modelin kurtaramayacağını açıkça gösterecektir. 79

77 “Batı’daki yıldızı söndü” Milliyet, 17 Mayıs 1997. 78 Melih Aşık, “Habibi’li günler”, Milliyet, 26 Mayıs 1998. 79 Ali Rıza Kardüz, “Hocamız istikrar için Endonezya Modeli’ne güveniyor”, Sabah, 24 Şubat 1997.

39

VI. MALEZYA

Erbakan 17 Ağustos 1996’da ikili bir hukuk sistemine sahip olan, Müslümanların

davalarının şeriat mahkemesinde görüldüğü Malezya’yı ziyaret etmiştir. Erbakan’ın

Malezya’yı övmesi Batı ülkelerinde, ülkenin ideolojik yapısı göz önünde tutularak tepkiyle

karşılanmıştır.

Erbakan diğer gezilerinde olduğu gibi Malezya gezisinde de Batı’yı hedef almış, fakat

bu sefer din merkezli bir eleştiri yapmıştır. Almanya’da yayınlanan Bild-Zeitung gazetesinde

Almanya’nın Yakın Doğu uzmanlarından Peter Scholl-Latour ile yapılan röportajda

Erbakan’ın Kuala Lumpur gezisinde "Hıristiyanların çığır açan icatlar yapacak kadar akıllı

olmadıklarını” söylediği iddia edilmiştir.80

Erbakan gezisinde Kuala Lumpur’da bulunan “İslam Üniversitesi’ nde bir konferans

vermiştir. İslam Üniversitesi, Türkiye'nin de kurucularından olduğu İslâm Konferansı

Teşkilâtı'nın (İKT) girişimiyle eğitim hayatına başlamıştır. 1980'li yıllarda kuruluş

aşamasındayken Türkiye üniversiteye mali yardımda bulunmuş ve de mütevelli heyet

üyelerinden biri de Türkiye'nin Malezya büyükelçisi olmuştur. Fakat zaman içinde buradan

mezun olan öğrenciler Türkiye’ye iyi gözle bakmamaya başlamıştır. 81

VII. IRAK

Erbakan Asya gezisindeyken, 18 Ağustos 1996’da Adalet Bakanı Şevket Kazan ve

Milli Eğitim Bakanı Mehmet Sağlam Bağdat’ı ziyaret etmiştir. Bu gezide de Dışişleri

Bakanlığı saf dışı bırakılmıştır. Kazan, dört İslam ülkesi – Türkiye, Irak, Suriye ve İran –

arasında bir terör zirvesinin toplanmasını önermiş, fakat Irak, İran’la aynı masaya

oturmayacağını belirterek bu öneriyi reddetmiştir. Irak, Türkiye’den Çekiç Güç’ün süresinin

80 “ Yeni bir din savaşı arifesinde miyiz?” http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasin/1996/10/02x10x96.txt,(03.06.2005).

40

uzatılmamasını ve ticaretin, özellikle sınır ticaretinin geliştirilmesini istemiştir. Kazan, Irak

ziyaretinden bir sonuç alamamıştır.82 Fakat dönüşte, Adalet Bakanı Kazan’ın “Irak’taki

cezaevlerinde iki cüz ezberleyenlerin cezası biraz indiriliyor. Kuran’ın yarısını ezberleyenler

ise tahliye ediliyor. Bu örneği biz de araştıracağız.” açıklamaları tartışma yaratmıştır.83

Erbakan’ın iktidarı boyunca Kuzey Irak konusunda önemli gelişmeler olmuştur.

Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Partisi (KYP)84 arasındaki

anlaşmazlıklardan yararlanan Bağdat’ın, 31 Ağustos’ta KDP ile anlaşarak Kuzey Irak’ta

KYP’ye karşı hareket yapması, Ankara’da Irak’ın üniter yapısının vurgulanması açısından

olumlu karşılanırken, bu durumdan rahatsız olan Washington harekete geçmiştir. ABD’nin

arabuluculuğu sonucunda Ankara’da bir araya gelen KDP ve KYP Türkiye’nin de yer aldığı

yeni bir süreci (Ankara sürecini) başlatmışlardır. Fakat Ankara ve Washington bu konu

hakkında aynı fikre sahip olmayıp; Ankara Barzani’nin Bağdat’la yakınlaşmasını

desteklerken, Washington bölgedeki KDP-KYP işbirliğinin Saddam’a karşı sürdürülmesini

istemiştir.

Ekim ayında ise Ankara süreci görüşmelerinde ABD, hem KDP hem KYP üzerinde

baskı yaparak Türkiye’nin güvenlik endişelerini gidermek için iki partiden de PKK’ya karşı

mücadele sözü almış, hem de Türkiye üzerinde baskı yaparak Ankara’nın bölgedeki “geçici

rejim” meşruluğunu kabul etmesini sağlamıştır.

81 Taha Kıvanc, “Önemli bir deneyim”, Yeni Şafak, 16 Haziran 2003. 82 Oran, op.cit., s.561 83 1996, http://www.geocities.com/almanakturkiye/, (03.06.2005). 84 1992 Mayıs'ında Kuzey Irak'ta Batılı ülkelerin gözetiminde yapılan seçimlerde Barzani, Kürdistan Yurtseverler Birliği lideri Celal Talabani ile birlikte lider seçilmiştir. 1994 yılında KDP-KYP koalisyonunun anlaşmazlıklardan dolayı sona ermesi üzerine iki parti arasında bu sefer savaş başlamıştır. 22 Ağustos 1996'da KYB'nin İran ile anlaşma imzalayacağından korkan Barzani, Bağdat rejimiyle anlaşmıştır. 31 Ağustos'ta Erbil'e giren Irak birlikleri şehri Barzani'ye teslim etmişlerdir. 9 Ağustos'ta Barzani'nin birlikleri KYB'nin güç merkezlerinden olan Süleymaniye'nin kontrolünü ellerine geçirmişlerdir. KYB ve KDP arasında ateşkes 23 Ekim'de imzalanmıştır. Türkiye 1997'de Irak'ın kuzeyinde PKK'lılara karşı “Sıcak Takip” operasyonunu yürütürken Barzani, Türkiye ile ittifak ilişkisi içine girmiştir. 12 Ekim'de Kürtler arasındaki ateşkes sona ermiş ve çatışmalar yeniden başlamıştır. ABD'nin girişimiyle KDP ve KYB arasında anlaşma 1998 yılında yeniden sağlanmıştır. Bu anlaşma, 4 Ekim 2002'de yenilenmiştir. Bkz Mesut Barzani, http://www.kimkimdir.gen.tr, (03.01.2005).

41

14 Haziran 1997 tarihinde, Adalet Bakanı Şevket Kazan’ın daveti üzerine Irak Adalet

Bakanı Shebeeb al Maliki’i, Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Bu ziyareti sırasında Maliki, Erbakan

ile de görüşmüştür. Maliki görüşmede Türkiye ve İsrail ilişkilerine değinmiş, fakat Erbakan’la

ilgili konuşmaktan da kaçınmamıştır. Maliki şöyle konuşmuştur:

“Biz, Türkiye’nin İslam ve Arap ülkeleriyle işbirliği kurmasını istiyoruz. Arap ve İslam ülkeleriyle karşılaştırıldığı zaman İsrail’in Türkiye’ye verebileceği bir şey yoktur. Çünkü Amerika’ya bağlıdır ve oradan talimat almaktadır. Sayın Erbakan’a, Arap ve İslam ülkelerinin en üst düzey yöneticilerinin saygısı bulunmaktadır. Kendilerinin Arap ve İslam ülkelerindeki konumu çok yüksektir.” 85

VIII. MISIR

11 Temmuz 1996 ‘da bir günlük çalışma ziyaretinde bulunmak üzere Ankara'ya gelen

Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Başbakan

Necmettin Erbakan ve Dışişleri Bakanı Tansu Çiller ile görüşmüştür. Mübarek,

Cumhurbaşkanı Demirel ile görüşmesinden sonra yaptığı açıklamada, Türkiye'nin İsrail'le

yaptığı anlaşmanın eğitim amacının dışına taşan bir pakt olmadığını, bu sebeple herhangi bir

ülkenin gocunmasına ve tehlike olarak görmesine gerek olmadığını belirtmiştir.

Cumhurbaşkanı Demirel de görüşmede ikili ilişkilerin yanı sıra uluslararası sorunların ele

alındığını belirterek Türkiye ile Mısır arasında "iyi komşuluk, dostluk ve işbirliği

anlaşmasının" imzalanması için görüş birliği sağlandığını ve iki ülke arasında samimi bir

diyalog bulunduğunu söylemiştir.86

4 Ekim 1996’da ise Erbakan, Mısır’ı ziyaret etmiştir. Erbakan’ın Mısır gezisi basının

yansıttığı üzere olumsuz geçmiştir; Mısır Başbakanın programındaki değişiklikler nedeniyle,

Türk heyetinin Mısır’a varış saatinin geciktirilmesinin istenmesiyle Erbakan ve heyeti

Ankara’da Esenboğa havaalanı yolundan geri dönmüş, Türk milletvekilleri Cumhurbaşkanlığı

85 “İsrail’le tatbikat ertelendi” Milliyet, 14 Mayıs 1997. 86 Temmuz 1996, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1996/temmuz1996.htm, (01.06.2005).

42

sarayına protokol kapısından alınmamış, karşılama ve uğurlama sırasında havaalanında Türk

bayrağını bulunmamıştır.

TBMM Tutanak Dergisinde yer alan Devlet Bakanı Lütfü Esengün’ün TBMM’de

yaptığı açıklamada ise Mısır gezisinde basının yansıttığının aksine, Türk heyetinin

havaalanında karşılanmasında ve uğurlanmasında protokol bakımından bir eksiklik olmadığı

ve Mısır makamlarının ülkelerinin protokol uygulamaları çerçevesinde, havaalanlarında

yapılan törende, devlet başkanı ziyaretleri dışında göndere bayrak çekilmediğini ifade

ettiklerini belirtmiştir. Esengün, Mısır tarafının yerleşmiş uygulamalarının aksine, güneş

battıktan sonra Kahire’ye varan Türk heyetinin askeri bir törenle karşılandığını ve bunun

Erbakan’ın ziyaretine verilen önemin bir göstergesi olduğunu söylemiştir.

Erbakan, Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek tarafından kabul edilmiş, Mısır

Başbakanı Dr. Kemal El Ganzouri ile başbaşa görüşmüştür. Öte yandan ziyaret sonunda ortak

basın açıklaması yapılmış ve şu anlaşmalar ve protokoller imzalanmıştır: Türkiye Mısır Ortak

Ekonomik Teknik ve Ticaret Komitesi Altıncı Toplantısı Protokolü, Yatırımların Karşılıklı

Teşviki ve Korunması Anlaşması, Ticaret Anlaşması, Mahkeme Kararlarının Tanınması ve

Tenfizi Sözleşmeleri. 87

IX. LİBYA

Erbakan’ın dış politikasında tartışmalara yol açan, hatta bardağı taşıran son damla

Libya gezisidir. Bu gezi sonucunda, Türk Silahlı Kuvvetleri’yle hükümet arasında, diğer

yandan da hükümetin iki kanadı arasındaki görüş ayrılıkları netleşmiştir. Libya gezisi

hazırlığına Eylül ayında başlanmıştır. Yurtdışı gezilerinin Dışişleri Bakanlığı kanalı ile olması

gerekirken, Dışişleri devre dışı bırakılmış ve Libya, Sudan Büyükelçilikleri ile üst üste

görüşmeler yapılmıştır.

87 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem : 20 Cilt : 25 Yasama Yılı: 2.

43

Gezinin kamuoyuna yansımasıyla, kamuoyunda büyük tepki oluşmuştur. Bu tepkilere

karşılık Çiller bir açıklama yapmış ve gezinin amacının Libya’nın Türk müteahhitlere 365

milyon dolar borcunun tahsili olduğunu ve Başbakanın istediği yere gidebileceğini

bildirmiştir. Buna rağmen DYP’li İçişleri Bakanı Mehmet Ağar, Kaddafi’nin PKK yandaşı

gibi konuşması ve Güneydoğu sorunuyla ilgili olarak Türkiye’nin çıkarlarına aykırı bir tutum

sergilemesi gerekçeleriyle gezi kararnamesini imzalamamıştır. Ağar’ın kararnameyi

imzalamamasının görünmeyen nedenin ise “çete operasyonları” olduğu iddia edilmiştir.

Çünkü Ağar’ın özellikle Emniyet Genel Müdürlüğü döneminde özel tim içinde birçok çetenin

ya doğrudan ya da dolaylı olarak Ağar’a ulaştığı ve bundan rahatsız olan Ağar’ın, eline geçen

Libya gezisi kozunu Erbakan’a karşı kullandığı ileri sürülmüştür88 ANAP, DSP ve CHP gibi

DYP de, resmen davet edilmedikleri ve programı benimsemedikleri için geziye milletvekili

göndermediklerini belirtmişlerdir.89 Liderler gezi ile ilgili olarak şöyle yorumlarda

bulunmuşlardır: ANAP Lideri Yılmaz “Erbakan Delidir”, DSP Lideri Ecevit “Utanç gezisi”,

CHP Lideri Baykal “Hesap soracağız”. 90

Türkiye içeride bu gezinin Türk dış politikası açısından “yanlış tercih” olduğunu

tartışırken, ABD de bu geziye tepkisini açıkça ortaya koymuştur. ABD Dışişleri Bakanlık

Sözcüsü Nicholas Burns bu geziye istinaden şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Türkiye gibi Amerika’nın dostu bir ülkenin Libya ile ilişkilerini normalleştirmesinden şüphesiz endişe duymaktayız. Bu ülkenin liderleri ile buluşmaya giden herhangi bir uluslararası lidere tavsiyemiz son derece dikkatli olmasıdır”.91

Erbakan 6 Ekim 1996’da gittiği Libya’da ilk gün Libya Başbakanı Abdülmecit El

Gaut’la yaptığı görüşmede Türk müteahhitlerinin yaklaşık 365 milyon dolar olan alacaklarını

88 “Erbakan’ın Mısır Libya Gezisi, Şovenizmin dalgası ve hükümetin durumu”, http://www.kurtuluş-online.com/eskisayilar/h-icin01_12-10-96/1-17,html, (03.03.2005) 89 Oran, op.cit., s. 561 90 “Erbakan’ın Mısır Libya Gezisi, Şovenizmin dalgası ve hükümetin durumu”, http://www.kurtuluş-online.com/eskisayilar/h-icin01_12-10-96/1-17,html, (03.03.2005) 91 “ABD, Afrika gezisinden rahatsız”, Zaman, 04 Ekim 1996.

44

istemiş, Libya’da PKK’nın dışarıdan beslenen bir terör örgütü olduğunu anlatmış ve

Türkiye’de Libya lideri Muammer Kaddafi’ye haksız eleştiriler yöneltildiğini belirtmiştir.

Gezinin ikinci gününde Erbakan, Kaddafi ile görüşmüştür. Bu görüşme Türkiye’de

büyük tepkilere sebep olmuştur, çünkü Kaddafi Türkiye’yi rencide edici tarzda konuşmuş,

gazetelere göre de Erbakan bunların karşısında sessiz kalmıştır. Kaddafi Türkiye’nin dış

politikasından memnun olmadığını, Kürtlere bağımsızlık verilmesini, Türkiye’nin iradesini

kaybettiğini ve İsrail ile olan yakın ilişkilerinin Arap dünyası için tehlike arz ettiğini

belirtmiştir.92

Görüşmeye gelmeden önce esrar kullandığı iddia edilen Kaddafi görüşme boyunca

Türk heyetini şaşırtan açıklamalarda bulunmuştur. Kaddafi’nin dikkat çekici açıklamalarından

bir tanesi şöyledir:

“İstiklale kavuşmak isteyen Türkiye, İran ve Irak’taki Kürtlerin istiklal hakları vardır. Ortadoğu güneşi altında Kürt milleti yerini almalıdır.[...] Acaba İslam olmasa Türkiye’nin tarihteki yeri ne olabilirdi?. Türkiye’de geçmişini inkar etmeyen tek parti RP. Türkiye’nin geleceği NATO’da, Amerikan üslerinde ya da Kürtlere eziyet çektirmekte değildir. Türkiye I. Dünya Savaşı’ndan sonra iradesini kaybetti.”93

Kaldı ki Kaddafi, siyasi yoldan seçimlerle iktidara gelinerek İslam devleti kurmak

fikrini kabul etmeyen ve bunun sokak ihtilali ile gerçekleşebileceğini savunan bir liderdir. RP

Türkiye’de iktidar olunca, Kaddafi, Libya’nın resmi haber ajansı JANA’ya verdiği demeçte,

“ [...] bizim hedefimiz bu olmayıp sokaktan gelmektir. Erbakan seçimle işbaşına geldiği için

bizim kabul etmediğimiz değerleri kabullenmek zorunda kalacaktır” demiştir. 94

Bu suçlamalar karşısında Erbakan’dan büyük tepki beklenirken, o da yaptığı

açıklamalarla Türkiye’yi şok etmiştir. Erbakan İsrail’in terörün savunucusu olduğunu iddia

etmiş ve 1986 yılında Kaddafi’nin Trablusgarp’taki evine düzenlenen saldırıdan dolayı da

ABD’yi “terörist” olmakla suçlamıştır. 95

92 “Kaddafi resmen saçmaladı”, Zaman, 07 Ekim 1996. 93 Ibid. 94 Erkaya, op.cit., s.239 95 Yasemin Çongar, “Ordunun sigorta olması, çözümü engelliyor” Milliyet, 21 Nisan 1997.

45

Erbakan ile Kaddafi 7 saat görüştükten sonra Erbakan görüşmelerden çekilmiştir,

çünkü Kaddafi görüşmeden sonra yayınlanacak ortak bildiride “PKK bir terör örgütüdür ve bu

örgütün her türlü terörünü reddediyoruz. Takbih ediyoruz.” ibaresinin yer almasını kabul

etmemiştir. Basın Kaddafi’nin bu tutumu karşısında Erbakan’ın sessiz kaldığını iddia

etmiştir. Bazı iddialara göre Erbakan’ın sessiz kalması 1989 seçimlerinde Erbakan’ın

Kaddafi’den 500.000 Amerikan Doları yardım almasından ve/veya ikisinin de üye olduğu

gizli İslami örgütte Kaddafi’nin daha kıdemli olmasından kaynaklanmaktaydı.96

RP’li Abdullah Gül ise Erbakan gibi sessiz kalmak yerine, Kaddafi’nin açıklamalarına

büyük tepki göstermiştir. Gül yıllar sonra Libya gezisi için şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Libya gezisi açıkçası çok pahalıya maloldu. Müteahhitlerin alacakları vardı, çok baskı yapıyorlardı. Bunu sadece siz alabilirsiniz, İslam dünyasında saygınlığınız çok fazla diyorlardı. Bu ziyarette bunların çok etkili olduğu düşüncesindeyim. Kaddafi ile toplantı ise programda yoktu, bir emrivaki oldu. Ama o konuşmayı yapmaya başlayınca, ben protokolde bana ayrılan yerden kalktım. Çünkü bir misafire karşı bir insanın böyle konuşma yapacağını hiç düşünememiştim. Ben orada Erbakan'ın sıkıntısını da hissettim doğrusu. Kendimi onun yerine koydum. Nihayet ki devlet ortada var, karşınızdaki devlet başkanı, onun misafirini bu derece zor duruma düşürecek böyle bir konuşma yapmasını kesinlikle tasvip edemezdim. Çok da tepki gösterdim. Mantıklı bir insanın, misafirine saygısı olan bir insanın yapmaması gerekir”.97

Çiller ise bu diplomatik skandal karşısında Kaddafi’yi ayağını denk almaya ve bir dost

olarak dostluğunu bilmeye çağırmış, Libya’nın Türklerin idare ettiği topraklarda ortaya çıkan

otuz beş devletten biri olduğunu hatırlatarak, “bir çöl bedevisinin, bize söylediği şeylerle biz

ne Cumhuriyet tarihimiz, ne de bu ülkenin birliği ve bütünlüğü konusunda herhangi bir

değişikliği gündeme getirir veya taviz veririz” demiştir. 98 Öte yandan Libya gezisinden sonra,

CHP, ANAP ve DSP Erbakan ve hükümet hakkında gensoru önergesi vermiş fakat TBMM’de

yapılan oylamada 257’ye karşılık 270 oyla gensoru önergesi reddedilmiştir. 99

96 Akşin, op.cit., s.171. 97 Abdullah Gül, http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/siyaset/kimkimdir/abdullahgul.asp,(06.06.2005). 98 Oran, op.cit., s.562. 99 1996, http://www.geocities.com/almanakturkiye/1996.htm, (30.03.2005).

46

Libya gezisi Mustafa Taşar tarafından TBMM’ye verilen soru önergeleri içerisinde de

yerini bulmuştur. 14.11.1996’da TBMM Gelen Kağıtlar bölümünde, Taşar, Erbakan’ın Libya

lideri Kaddafi’nin Başkanlığını yaptığı İslam Komutanlığı’nın üyesi ve Kaddafi’nin

yardımcısı olup olmadığı yolundaki sorusunu yöneltmiştir. Soru önergesine Başbakanlığın

böyle uydurma iddialarla uğraşması mümkün değildir şeklinde cevap verilmiştir.100

Fakat basında çıkan bir haberde Libya lideri Kaddafi’nin, Erbakan’ın 1984 yılında

kurulan Uluslararası İslam Halk Komutanlığı’nın üyesi olduğunu açıkladığı iddia edilmiştir.

Erbakan’ın bunu yalanladığının söylenmesi üzerine Kaddafi şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Yalanladığını biliyorum. Ama Erbakan üyemizdir. İstifa etmiş değildir. Komutanlığın toplantılarına katılmıştır. Bunlar uluslararası toplantılardır. Elimizde bantlar ve kasetler vardır. Sadece Erbakan değil, tüm ülkelerdeki İslami Partiler, kuruluşlar, Komutanlığa üyedir. Bu örgütün amacı NATO’nun, Afrika Birliği’nin, İslam Konferansı’nın, siyonizmin amacıyla aynıdır. Erbakan zavallı biri. Hiçbir şey yapamazdı. Ülkeyi o yönetmiyor. Otoritesi yok. Türkiye’yi generaller ve Yahudiler yönetiyor. Türkiye’de demokrasi yok. Erbakan’ın başına gelen tam bir komedi. Zavallı adam. Hükümetin başkanı ama gücü ve otoritesi yok”.101

Libya’da yaratılan bu diplomatik skandaldan sonra, Türkiye’nin Trablusgarp

Büyükelçisi Ateş Balkan “istişarelerde bulunmak üzere geçici olarak” Ankara’ya çağrılmıştır.

Bu, Türkiye diplomasi tarihinde ilk defa karşılaşılan bir durumdu, çünkü bir başbakanın

ziyaret ettiği ve anlaşmalar imzaladığı bir ülkede görev yapan büyükelçi, başbakanın

ziyaretini bitirmesinden hemen sonra geri çağırılmıştır. Bir iddiaya göre, büyükelçi Çiller’in

isteği üzerine geri çağrılmış ve Erbakan haberdar edilmemiştir. Diğer iddialara göre ise de bu

karar biçimsel olarak Demirel veya GenelKurmay Başkanı Orgeneral İsmail Hakkı

Karadayı’nın isteği üzerine Çiller tarafından imzalanmıştır.102

Erbakan’ın Libya gezisi ve gelişen olaylar basın tarafından gündemde tutulmuş,

hakkında çok tartışmalar yapılmıştır. Merkez medyayı temsil eden gazeteler Başbakan’ın

gezisini 7 Eylül 1996 tarihinde şu başlıklarla haberleştirmişlerdir: "Böyle Başbakana Böyle

100 Cevapsız kalan sorular, http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/refahgercegi/cevapsiz.htm, ( 07.06.2005). 101 “Kaddafi’den zehir zemberek sözler: Erbakan üyemiz, elimizde kaset var”, Sabah, 21 Haziran 1997.

47

Muamele: [...] Baldırı çıplak bir Bedevi, ülkesinde konuk olarak bulunan Başbakan Erbakan

ve Türk Heyeti önünde Türkiye’ye hakaret yağdırdı" (Sabah); "Kaddafi Türkiye’ye hakaret

etti, Hoca eşekten düştü" (Yeni Yüzyıl); "Utanç Gezisi" (Milliyet); "Erbakan İstifa Etsin"

(Cumhuriyet). Buna karşılık, muhafazakâr basının bir kısmı, "Kaddafi Ölçüyü Kaçırdı" (Yeni

Asya); "Kaddafi Zehir Zemberek" (Yeni Şafak) gibi Libya liderini hedef alan başlıklar atmış,

RP’ye verdiği açık destekle bilinen Akit Gazetesi ise, "Şimdi Utanacaklar mı?" başlığıyla,

‘Erbakan’ın Libya’dan 4 yıldır alınamayan müteahhitlerinin alacaklarını tahsil etmesiyle’

ilgili haberi öne çıkarmıştır. 103 13 Ekim 1996’da yayınlanan Sabah Gazetesi’nin yazısı genel

olarak Türk basınını yansıtan cinstendir: “İşte muhalefet döneminin cevval ABD düşmanı

Refah Partisi, sadece çöl bedevilerine değil, aynı zamanda büyük şeytan kabul ettiği ABD’ye

de boyun eğmiştir.”

Libya gezisi dış basının gündeminde de uzun dönem kalmıştır. Boston Globe

gazetesinin 1 Ekim 1996’da çıkan haberi şöyledi:

“Türkiye’nin İslamcı Başbakanı Necmettin Erbakan, bir Amerikan tabusunu önemsemeyip Libya’yı ziyaret edeceğini açıkladığı zaman ABD Dışişleri Bakanlığı acı acı bağırdı. Bir Pan Am uçağını İskoçya üzerindeyken havaya uçuran iki Libyalı ajanı barındıran Albay Kaddafi’ye bir NATO üyesinin yaklaşımda bulunmaması gerektiği konusunda Erbakan uyarıldı. Washington’dan Erbakan’ın, Tahran’dan Trablusgarp’a kadar bir İslam ittifakı arayışı içinde olduğu ve bir İslam Natosu kurulması şeklindeki görüşlerinin, Türkiye’yi Batı’dan koparacağı biçimde heyecan uyandırıcı söylentiler gelmeye başladı. Oysa, bu kadar sinirli olmaya gerek yoktu. Erbakan gibi ABD Dışişleri Bakanlığı da ne yapacağı bilinmez Albay’ın, kendisini ziyaret eden çok az sayıdaki hükümet başkanından birine sorun yaratacağını önceden görebilmeliydi. [...] Erbakan, Ortadoğu’da devlet idaresi gerçeğini acı yolla öğrenmiş oldu: serseri liderlerin tabiatı, serserice davranmaktır”. 104

102 Özcan, op.cit., s.193 103 Konrad Adenauer, “Türkiye’deki Siyasal Ortam ve Medyanın Konumu (1983-1996)”, http://www.konrad.org.tr/index.php?id=197, (07.06.2005).

48

X. İSLAMİ ÖRGÜTLER

Erbakan 29 Temmuz 1996’da Müslüman Kardeşler Örgütü’nün önemli isimlerinden

Seyf Ul-İslam el Benna ve daha sonra Nedva hareketinin lideri Raşid el Gannusiyle görüşerek

Tunus ve Mısır’ın tepkisini çekmiştir. 105 Erbakan bununla da yetinmemiş, 6 Ağustos 1996’da

Mısır Cumhurbaşkanı Mübarek’le yaptığı görüşmede Mısır’ın Müslüman Kardeşler

Örgütü’ne anlayışla yaklaşmasını istemiş, fakat bu isteği Mısır’ın daha da çok tepkisini

çekmesine neden olmuştur.

İslami örgütler Erbakan iktidarı sırasında gündem yaratan önemli konulardan bir

tanesiydi. Şubat ayında Sabah gazetesi, Fransız Gazetesi Le Monde’un aboneleri için özel

olarak yayınladığı Le Monde du Reseignement adlı bültenin 30 Ocak 1997 tarihli, 304 nolu

sayısında, Erbakan’ın ABD’nin terörist ilan ettiği Müslüman Kardeşler örgütü temsilcileriyle

İstanbul’da gizli bir toplantı yaptığını yazmıştır. Habere göre bu toplantıda örgüt üyeleri

Erbakan’a seçimden önce verdiği sözleri hükümete gelince tutmadığı gerekçesiyle

eleştirmişler ve verilen sözlerle hükümet olduktan sonraki uygulamalar arasındaki çelişkilerin

nedenini sormuşlardır. Erbakan ise bu soruları şöyle cevaplamıştır:

“1961’de Adnan Menderes’in niçin asıldığını biliyor musunuz? Çünkü o ezanın Arapça okutulmasını istemişti. Türkiye’de bir başbakanın uzlaşması gereken üç kurum vardır. Bunlardan en önemlisi Amerikan güçleri tarafından organize edilen ve birçok görünür ya da görünmez güce sahip olan ordudur. İkincisi de sürekli parçalanan parçalı siyaset. Üçüncüsü de iş çevreleridir. En etkili iş adamları, siyasiler ve organize terör örgütleriyle ve suçlarla iç içedirler. 3 Kasım’da Susurluk’ta meydana gelen kaza Çiller tarafından beslenen bir yer altı organizasyonu olduğunu ortaya çıkarmıştır. Kaza, Abdullah Çatlı’yı o güne kadar koruyan İçişleri Bakanı Mehmet Ağar’ın istifasına neden olmuştur. Çatlı, uyuşturucu kaçakçısı, siyasi ölümlerin organizatörü, aşırı sağın gangsteri ve CIA’nin de işbirlikçisidir.”106

Haberde Erbakan’ın toplantıda ordu ile ilgili olarak da şunları söylediği belirtilmiştir:

“Ordunun maaşlarını arttırmakla kalmayıp, bunu dolara bağladım. Daha sonra çok sayıda ve çok eski F-4 Fantom uçaklarına sahip olduğumuzu fark ettim. Birçok

104 “İslah edilmez Kaddafi”, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasin/1996/10/11x10x96.txt, (06.06.2005). 105 Oran, op.cit., s.560 106 Erhan Sever, “Erbakan’dan tartışma yaratacak açıklamalar”, Sabah, 21 Şubat 1997.

49

kısmının yenilenmesi ve modernizasyonu için öncellikle Amerika’ya başvurduk. Ancak onlar İsrail’i tavsiye ettiler. İsrail Savunma Bakanlığı Müsteşarı David Ivri’yi Türkiye’ye davet ettik. Kendisiyle burada savunma ve güvenlik anlaşmaları yaptık ve İsrail’in Anadolu’da askeri bir üs kullanma imkan ve olasılığı da konuşuldu. Türk yetkililer bunu kabul etti. Ekonomik anlaşmaların yanı sıra iki tane de askeri işbirliği anlaşması imzalandı. Bu anlaşmaları Amerika’nın zorlaması ile yaptık. Bunu reddedemezdim. Aksi taktirde ordu, benim bir numaralı rakibim olan ANAP lideri Mesut Yılmaz ile DYP’nin yeniden koalisyon hükümeti kurması için güç verecekti.”107

Toplantıda İran ve Libya’ya yaptığı ziyaretlerin ardından Suriye’ye gitmek istediğini

ancak buna izin verilmediğini belirten Erbakan’ın, Hafız Esad’ı kişisel olarak tanıdığını fakat

öncellikle PKK ve onun lideri Abdullah Öcalan problemini çözmesi gerektiğini belirttiği iddia

edilmiştir. Aynı haberde Tahran’a Washington’un uyarılarına rağmen gittiğini belirten

Erbakan’ın, İran’ı örgüt üyelerine şikayet ettiği iddia edilmiştir. Erbakan iddialara göre şöyle

konuşmuştur:

“İran’a yatırım yapılmasını önleyen D’amato yasalarının birkaç gün önce çıkmasına rağmen Tahran’a gittim. Onlarla 25 milyar dolarlık 20 yıllık gaz anlaşmasını imzaladım. Fakat yine de İran yetkilileri PKK konusunda işbirliğinden yana olmadılar. Eğer yardımcı olsalardı benim askerlere karşı durumum daha da güçlenecekti. Rafsancani’den Sadabat Sarayı’nda Öcalan’ın terörist faaliyetlerini durdurmasını istedim. Rafsancani “Bu imkansız. Çünkü İran sınırları içinde hiçbir PKK gücü yoktur. Eğer bana inanmıyorsanız gezerek kendi gözlerinizle arabalarım ve helikopterlerimle giderek görebiliriz” dedi. Heyette bulunan Emniyet Genel Müdürü Alaaddin Yüksel de Devlet Başkanı Yardımcısı Hassan Habibi’ye dönerek ‘Biz nerede köy, nerede PKK kampları var biliyoruz. Sizin ülkenizde yaşayan Kürt ayrılıkçıların isimleri, adres ve telefonlarını biliyoruz’ dedi. Görüyorsunuz İran çok önemli bir komşu ve fakat Türkiye ile olan ilişkilerinde samimi değil.” 108

İslami örgütler konusu Cumhurbaşkanı Demirel’in , Mart 1997’de altı günü kapsayan

ve bağımsızlık yıldönümü kutlamalarına katılmak için yaptığı Pakistan ve Bangladeş

gezisinde de gündeme gelmiştir. Bu geziye hükümeti temsilen katılan Çevre Bakanı

Ziyaeddin Tokar, İslamabad’da İslam Konferansı Teşkilatı (İKT) zirvesi devam ederken,

Pakistan’da yönetimi “İslami ihtilal” ile ele geçirmeyi amaçlayan köktendinci terör yanlısı

Cemaat-ül İslami Partisi’nin lideri Kazi Hüseyin Ahmed ile görüşmüştür. Tokar’ın yaptığı bu

107 Ibid. 108 Ibid.

50

görüşme Cumhurbaşkanı düzeyinde bir gezi sırasında olması ve köktendinci hareketlerle

terörizm sergileyen bir parti olması nedeniyle basına ‘Diplomatik skandal’ olarak

yansımıştır.109

A. İslami Ekonomik Ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi

İSEDAK 1981 yılında Mekke ve Taif’de düzenlenen Üçüncü İslam Zirve

Konferansında kurulmuş olan üç Daimi Komiteden biridir. İSEDAK, başkanı

seçilemediğinden dolayı, ancak 1984 yılında faaliyete geçmiştir. 1984 yılı başında

Kazablanka’da yapılan Dördüncü İslam Zirve Konferansında, Türkiye Cumhurbaşkanın

başkanlığına seçilmesi üzerine İSEDAK, aynı yıl Kasım ayında İstanbul’da yapılan Birinci

Toplantısı ile faaliyetlerine başlamıştır.

İSEDAK’ın görevleri üç ana başlıkta toplanmaktadır: İKT tarafından ekonomik ve

ticari işbirliği alanında alınmış ve alınacak kararların uygulanmasını izlemek, üye ülkeler

arasında ekonomik ve ticari işbirliğini güçlendirebilecek tüm önlemleri almak, üye ülkelerin

ekonomik ve ticari alanlardaki kapasitelerini arttırmaya yönelik programlar hazırlamak ve

öneriler sunmak.110

Erbakan hükümet programında İSEDAK ile olan ilişkilerin geliştirileceğini belirttiği

halde iktidarı boyunca bu komite ile olan ilişkilerde bir gelişme görülmemiştir. Refahyol

iktidarı sırasında ISEDAK 12. Dönem Toplantısı 11 Kasım 1996’da yapılmıştır. Bu

toplantının özel oturumuna katılan Erbakan konuşmasında, İslam ülkelerinin AB’nin 5 katı

nüfusa sahip olduğunu, ancak buna rağmen Avrupa ülkelerinin dış ticaret hacimlerinin İslam

ülkelerinin 10 katı, kişi başına düşen gelirlerin ise 30 katı civarında olduğunu söylemiştir. 111

109 Serpil Çevikcan, “Diplomatik Skandal”, Milliyet, 28 Mart 1997. 110 İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi, http://www.dpt.gov.tr/isedak/, (29.06.2005). 11111 Kasım 1996, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/aynitarih/1996/kasim1996/11-15kasim1996.htm, (02.06.2005).

51

B. D-8

1996 yılının Kasım ayında Erbakan M8/D8 projesi ile gündeme oturmuştur. D8/M8

Türkiye’nin atılımlarıyla gelişmekte olan İslam ülkeleri arasında işbirliğini geliştirmek

amacıyla Developing 8 (D8) adıyla Ekim 1996’da kurulan bir örgüttür. Örgüt, Türkiye’nin

davet ettiği sekiz kurucu üyeye sahiptir: Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya,

Endonezya, Mısır, Nijerya. Önceleri Müslüman bir örgüt olmasından dolayı “M” olarak

adlandırılan örgüt, beklenmedik bir şekilde Mısır’ın dine dayalı bir örgüt kurmanın

rahatsızlığını belirtmesiyle, “D” olarak değiştirilmiştir.112 Mısır Devlet Başkanı Hüsnü

Mübarek bu değişikliğin nedenini şöyle açıklamıştır: “Bu tür işbirliği yapılarına Müslüman

adını koyduğumuz zaman, bu yanlış anlamalara yol açabiliyor. İki Müslüman ülke, ekonomik

işbirliğine girdiklerinde Müslüman olmayan üçüncü bir ortağı da pekala aralarına

alabilirler.”113

1997 yılının ilk ayında D-8 açılış toplantısı İstanbul’da yapılmıştır. Erbakan açılış

konuşmasında şunları söylemiştir:

“Bu 8 ülke, hangi gayeler için biraraya gelmiştir?. Biraraya gelme maksatları; yeryüzünde savaş değil barış hakim olsun, gerginlikler değil diyalog hakim olsun, sömürü değil işbirliği hakim olsun, çifte standart değil adalet hakim olsun, tekebbür, üstünlük sağlama değil eşitlik hakim olsun, dayatmalar değil demokrasi ve insan hakları hakim olsun. İşte bu 8 ülke, bu 6 temel prensip için biraraya gelmiştir. Bu ülkelerin biraraya gelerek yapmak istedikleri iş: bütün ülkeleri kucaklamak, bütün insanlık için çalışmalar yapmaktır.”114

Çiller de konuşmasında D-8’lerin dine dayalı bir örgütlenme olmadığını, nasıl AB üye

ülkeleri Hıristiyan olmasına rağmen “Biz Hıristiyan kulübü değiliz” diyorlarsa, bu da dine

dayalı bir bütünleşme değildir demiştir. 115

Örgütün ilk zirvesi Haziran 1997’de İstanbul’da toplanmıştır. Bu zirvede örgütün

gelişmekte olan tüm İslam ülkelerine açık olduğu ilan edilmiştir. Temel karar alma organı,

112 Akşin, op.cit., s.171 113 Özcan, op.cit., s.192 114 Banu Güven, Pınar Aktaş, “Müslüman Kulübü değiliz”, Milliyet, 05 Ocak 1996.

52

Dışişleri Bakanlarından oluşan Konsey’dir. Örgüt kendini bir tür forum olarak tanımlamakta

ve üye ülkelerdeki ekonomik refahın artırılması, demokrasinin geliştirilmesi, üyelerarası dış

ticaret hacminin geliştirilmesi gibi çok sayıda başlık altında topladığı amaçların

gerçekleştirilebilmesi için diğer uluslararası örgütlerle birlikte veya bağımsız olarak faaliyet

göstermeyi hedeflemektedir. Bu hedeflere yönelik henüz somut adımlar atılmasa da, örgütün

organları öngörülen biçimde toplanmaya devam etmektedir.116

D-8 faaliyetlerinin koordinasyonunda iş bölümünü sağlamak için her bir sektör bir

ülkeye tahsis edilmiştir. Üye ülkelerin üstlendikleri sektör ve çalışma grupları şöyledir:

Türkiye, Sanayi ve Sağlık Çalışma Grupları – Mısır, Ticaret Çalışma Grubu- Bangladeş,

Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu –Endonezya, İnsan Haklarının Geliştirilmesi Çalışma Grubu

– İran, Telekomünikasyon ve Teknoloji Çalışma Grupları- Malezya, Finans, Bankacılık,

Özelleştirme Çalışma Grubu- Nijerya, Enerji Çalışma Grubu – Pakistan, Tarım Çalışma

Grubu.117

D-8 kurulduğu ilk günden beri çeşitli tartışmaları beraberinde getirmiştir. Büyük bir

çoğunluk, geçmiş yıllarda Erbakan’ın, bir İslam NATO’sundan, İslam Ortak Pazarı’ndan,

İslam Birleşmiş Milletleri’nden söz ettiğinden dolayı D-8 projesini de bu vizyonun bir ürünü

olduğunu düşünmekteydi. Öte yandan D-8’de oluşturulması öngörülen serbest ticaret bölgesi

Türkiye’nin Gümrük Birliği yükümlülüklerine aykırı olacaktır. Milliyet Gazetesi

muhabirlerinden Banu Güven bu soruyu Abdullah Gül’e sormuş, Gül şöyle cevap vermiştir:

“Hayır, zaten yakında dünya çapında gümrüklerin kalkmasını öngörülüyor. Ayrıca, Türkiye bütün mükellefiyetlerini yerine getirdi. Avrupa suçlu bize karşı. “GB’de Türkiye’nin lehine değil, aleyhine birçok şeyler var” dedik. Tabii önce muhalefette söylediklerimizi tam yapabilmemiz için RP’nin tek başına hükümet olması gerekir. Biz uzlaşma hükümeti kurduk, bu uzlaşmayı götürüyoruz.”118

115 Ibid. 116 Atay Akdevelioğlu, “D8 kutusu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II., 7.baskı, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim, 2004, s.581. 117 D-8 Ülkeleri, http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi7/d8.htm, (07.06.2005).

53

Erbakan’ın D-8 projesi de diğer tüm girişimleri ve bağlantıları gibi basının

reflekslerini harekete geçirmiştir. Basının özellikle Erbakan’ın İslam ülkeleriyle ilgili

projelerine karşı neden bu reflekslerini harekete geçirdiği diğer bir tartışma konusudur.

Milliyet Gazetesi yazarı Yalçın Doğan köşesinde “Don Kişot’un D’si: D-8!” başlıklı yazısında

D-8’i sisler içinde yol alan bir arabaya benzetmiş ve yolcularını dünyada kimsenin iplemediği

‘gariban bir gurup’ olarak nitelendirmiştir. Yazının devamında üye ülkeleri ekonomik açıdan

geri kalmış, siyasal açıdan hiç ağırlığı olmayan ülkeler olarak tanımlamıştır.119

D-8 Projesi Türkiye’nin dış politikasında bir yön değişikliği olarak algılanmış ve

birçok tartışmaları beraberinde getirmiştir. Projeyi savunanlar D-8’lerin kendi aralarındaki

işbirliğini geliştirmesiyle ve ekonomik bağların pekiştirilmesiyle Türkiye’nin bu projeden

kazanç sağlayabileceğini savunmuşlardır. Diğer bir deyişle, D-8’in başarılı olma durumunda

Türkiye 800 milyon dolarlık bir pazara açılacaktır. Öte yandan, eğer bu işbirliği gerçekleşirse

zamanla bu grup dünya ekonomisinde ve politikasında da etkinliğini hissettirebilecektir. Bu

da projeyi savunanlara göre, Türkiye’ye diğer ülkeler ve kuruluşlar karşısında bir güç

kazandırabilecekti. Bu görüşler birçokları tarafından Erbakan’ın gerçeklerden uzak ütopik bir

grup kurduğu düşüncesiyle kabul edilmemektedir.120 Fakat AB de ilk kurulduğu dönemde bu

amaçlarla kurulmuş, kimse bir gün bu birliğin global bir güç olabileceğini düşünmemiştir.

Öte yandan, hala gündemde olan AB’ye Hıristiyan kulübü sıfatı yakıştırması devam

etmektedir, hatta kimi zaman Türkiye’nin Müslüman bir ülke olmasının tam üyeliğin

karşısında bir engel olarak durduğu gündeme gelmiştir. Türkiye’deki birçok yazar AB’ye

sorgusuz sualsiz evet derken, tarihsel bağlarla bağlandığımız doğuya niye hayır dediği belki

de Osmanlı deneyiminden miras kalan bir paranoyanın ürünüdür.

Fakat yine de D-8 Projesinin başarılı olamayacağı yönündeki inanç o günlerde oldukça

fazlaydı. Prof. Dr. Emin Çarıkçı ile yapılan söyleşide, Çarıkçı D-8 projesinin iktisadi açıdan

118 Banu Güven, “Gül: Avrupa Bize karşı suçlu”, Milliyet, 13 Ocak 1997. 119 Yalçın Doğan, “Don Kişot’un D’si: D-8!”, Milliyet, 05 Ocak 1997.

54

yanlış, fakat politik açıdan doğru olduğunu söylemiştir. Bunun nedenini de D-8’de İran

dışında ekonomik ilişkimizi geliştirebileceğimiz potansiyelde ülke olmaması olarak

açıklamıştır. Çarıkçı, D-8 ile en azından bu ülkelerle politik dayanışmayı arttırabileceğimizi

ama Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO)’nde olduğu gibi kayda değer bir sonuç

alınamayacağını belirtmiştir. Bunun nedeninin de İran olduğunu, çünkü İran’ın Türkiye ile

Türk Cumhuriyetlerinin yakınlaşmasını asla istemediğini belirtmiştir. Çarıkçı’ya göre İran

bozgunculuk çıkarmasa ECO da, D-8 de çalışır.121

Haziran ayında İstanbul’da yapılan örgütün ilk zirvesinde, Erbakan açılış

konuşmasında “Bu hareketi başlatan başbakan olarak gurur ve iftihar içinde olduğunu”

söylemiştir. Çiller ise konuşmasına ‘besmele’ ile başlamıştır. Zirveye katılan Endonezya

Cumhurbaşkanı Suharto, Bangladeş Cumhurbaşkanı Şeik Hassina, Malezya Başbakanı

Mahatir bin Muhammed, İran Cumhurbaşkanı Rafsancani, Mısır Başbakanı Kemal el

Ganzuri, Nijerya Sanayi Bakanı Muhammed Halladu ve Pakistan Başbakanı Navaz Şerif,

Demirel ve Erbakan ile ikili görüşmelerde bulunmuşlardır.122

D-8’in ilk zirvesinde, üye ülkelerin farklı yaklaşımları ortaya çıkmıştır. Örneğin, İran,

ABD Kongresi’nin İsrail’deki büyükelçiliğini Kudüs’e taşıma kararını kınayan bir bildirinin

yayınlanmasını istemiştir. Türkiye, D-8’i siyasal platforma çekecek böyle bir tutumun

alınmasına karşı çıkmıştır. Öteki üye ülkeler de İran’ın önerisine sıcak bakmayınca, böyle bir

kınama kararından vazgeçilmiştir. O günlerde henüz kuruluş aşamasında olmasına rağmen,

toplantıda 8 Müslüman ülkenin, dinbirliği dışında, gerek iç gerekse dış politikada farklı

görüşleri ve tavırları hatta anlaşmazlıkları ortaya çıkmıştır. Örneğin Zirvede konuşan Malezya

Başbakanı, demokrasinin anarşiye de yol açabileceğini, grevler ve gösterilerle hükümetlerin

120 Sami Kohen, “Dış ilişkilerde hayal ve hakikat”, Milliyet, 04 Ocak 1997. 121 Prof. Dr. Emin Çarıkçı ile yapılan söyleşi, http://www.ktuvakfi.org.tr/dergimiz/sayi5/4.htm, (03.06.2005). 122 Banu Güven, “D-8’e beslemeli start”, Milliyet, 15 Haziran, 1997.

55

alaşağı edilebildiğini söyledikten sonra “kendi demokrasimizi kendimiz yaratalım”

demiştir.123

Erbakan Refah Grubu’nda yaptığı konuşmada D-8’in eleştirilere uğrayan Afrika ve

Uzakdoğu ziyaretlerinin sonucunda gerçekleştiğini söylemiş ve konuşmasına şöyle devam

etmiştir:

“Hepsine meydan okuyorum. Bana bir seyahat gösterin ki bir yılda yeni bir dünya kursun. 30 yıldır bu ülkeleri biraraya gelemez demişlerdi. Şimdi neden başları öne bakıyor? İnanç tekeden bile süt çıkartır. Müzakerelerde tek farklı ses çıkmadı. Mısır ile İran’ı kimse bir masa etrafında oturtamazdı. Ama onları biz kucaklaştırdık.”124

123 Sami Kohen, “D-8 nasıl yararlı olur?”, Milliyet, 17 Haziran 1997. 124 “Erbakan ağlattı” , Milliyet, 18 Haziran 1997.

56

Üçüncü Bölüm

MÜSLÜMAN OLMAYAN ÜLKELER VE ÖRGÜTLERLE İLİŞKİLER

Bu bölümde aslında “Batı” olarak nitelendirilen ülkeler ve örgütler ile gelişen ilişkiler

incelenmiştir.“Batı” kavramı hala muğlaklığını koruyan, tartışmaya açık bir kavram olmasına

rağmen bu bölümde sıkça kullanılmıştır. Burada kullanılan anlamı ile “Batı”, coğrafi alandan

çok sosyal, ekonomik ve siyasi öğeleriyle bütünlük içinde olan bir medeniyeti temsil

etmektedir. Batı kavramının temsil ettiği şey, kapitalizm, insan aklının üstünlüğü, bilim,

teknoloji, laiklik, demokrasi ve insan haklarına dayanan bir uygarlık biçimidir.

Erbakan’ın iktidara geldiği ilk aylarda yaptığı Asya gezileri, Batı’ya karşı alınan bir

tavır olarak algılanmıştır. Bir senaryoya göre Erbakan Batı’yı ürkütmüştür ve yeni girişimlerle

daha da ürkütecektir. Batı da Türkiye’ye mesafe koyacak ve kamuoyunda Batı’ya karşı tepki

oluşacaktır. Bu gelişmeler sonucunda, Erbakan da “Ey halkım haydi Doğu’ya yönelelim”

diyecekti. Yavuz Donat bu soruları Recai Kutan’a ve Abdullah Gül’e sormuş, onlar da

Erbakan’ın taktiğinin blok oluşturmak, Batı’nın karşısında Doğu’nun özellikle Müslüman

ülkelerin desteğini almak olduğunu söylemişlerdir. 125

Erbakan gerek iktidara gelmeden önce yaptığı konuşmalarda, gerekse iktidara

geldikten sonra yaptığı gezilerle, Batı’ya karşı sıcak olmadığını ortaya koymuştur. Yavuz

Donat Erbakan’a “Batı’ya gidecek misiniz?” diye sormuş, Erbakan gideceğini söylemiş fakat

adres ve tarih vermemiştir. Donat’a göre Erbakan Batı’yı ürkütmemeye kararlı olup, daha

fazla rahatsız etmemeye çalışıyordu.126

Erbakan iktidarı boyunca önüne çıkan her fırsatta Batı’ya karşı aldığı tavrı

vurgulamaya devam etmiştir. Çevre Bakanlığı’nın öncülüğünde belediyeler, akademisyenler

ve sivil toplum örgütlerinden 1.488 delegeyle Antalya’da toplanan 3. Çevre Şurası’nda

konuşan Erbakan, Batı’nın bir asırda bütün dünyayı kirlettiğini, ozon tabakasını Türklerin

125 Donat, op.cit., s.256.

57

değil onların deldiğini, bütün akarsuları kirlettiklerini ve neye el atsalar hepsini kirlettiklerini

söylemiştir. Konuşmasında çevre sorununu bile İslam ile çözülebileceğine vurgu yapan

Erbakan, temizliğin imandan geldiğini ve din görevlisi kardeşlerimize çevre bilinci konusunda

büyük görev düştüğünü söylemiştir. 127

15 Ekim 1997 tarihli Hürriyet Gazetesinde çıkan bir habere göre Erbakan Hıristiyan

dünyasını, Müslümanları öldürecek böcek üretmekle suçlamış ve Batıların ruhani lideri

Papa’nın Adil Düzen’in kurulması için kendilerine çalıştığını belirtmiştir.128

Erbakan, gerek iktidara gelmeden önce gerekse iktidar olduktan sonra yukarıdaki

söylemleri gibi birçok konuşmasında Batı’ya karşı aldığı tavrı açıkça ortaya koymuştur. Fakat

aşağıda görüleceği gibi de, Erbakan iktidarı sırasındaki icraatları ile Batı ile ilişkilerde radikal

bir değişikliğe gitmemiş ve halihazırdaki politikalara devam etmiştir.

I. İSRAİL

Hükümetin kuruluşunun ilk günlerinde Milli Gazete’de yayınlanan bir yazı dizisinde,

“Terör ve anarşi içinde kıvranma ve boğulma” Türkiye’nin ilk öncelikli sorunu olarak

tanımlanırken “terör ve anarşinin” temel nedeni olarak, “ülkemiz üzerinde hesapları olan

İsrail’in ve siyonizmin güdümündeki diğer Batı’lı ve komşu ülkelerin devamlı terörü tahrik ve

takviyesi” görüldüğü belirtilmiştir. Terör ve anarşinin önlenmesi için ise “anarşinin dış

bağlantı damarlarının belirlenmesi ve kesilmesi” gereğine işaret edilmiştir.129

İktidara gelmeden önce İsrail karşıtlığını her fırsatta dile getiren Erbakan, iktidarı

boyunca İsrail’le birçok anlaşmaya imza atmıştır. Seçmen tabanı ve Türkiye’deki bazı

çevreler Erbakan’ın İsrail’le anlaşmayı bozacağını düşünse de, İsrail bu konuda oldukça rahat

davranmış, hatta İsrail’in Ankara Büyükelçisi şöyle bir açıklama yapmıştır: “Erbakan, Türk

126 Donat, op.cit., s.245. 127 Mahmut Ürdündül, Serpil Kır, Murat Kul, “Erbakan: Çevreyi Batılılar kirletti”, Milliyet, 05 Aralık 1996. 128 Mustafa Taşar, Belgesel, http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/refahgercegi/belgeler.htm, (29.06.2005).

58

halkının %95’nin, Türkiye’nin yüzünün Batı’ya dönük kalmasını istediğini kesinlikle hesaba

katacak kadar gerçekçi ve pragmatik bir liderdir.”130 İktidara gelmeden önce, İsrail – Türkiye

Eğitim İşbirliği Anlaşması’na dahi karşı çıkan Erbakan’ın İsrail ile imzalanan anlaşmaları

onaylaması seçmen tabanında rahatsızlık yaratmıştır. İlk kez 23 Şubat 1996’da imzalanan

Türkiye – İsrail Askeri Eğitim İşbirliği Anlaşması’nın gelişmiş hali 28 Ağustos 1996’da Milli

Savunma Bakanı Müsteşarı Orgeneral Tuncer Kılınç tarafından imzalanmıştır.

Anlaşmanın imzalanması Türkiye’nin Ortadoğu politikası ve iktidarın tutumu

açısından önemli olduğu gibi kurumlar açısından da önem arz etmekteydi. Çünkü Dışişleri

Bakanlığı, Ortadoğu’ya yönelik dış politikayı bu kadar yakından ilgilendiren bir anlaşmanın

içeriğinden haberi olmadığını açıklamıştır. Anlaşmayı Türkiye adına Milli Savunma

Bakanlığı yerine Genelkurmay Başkanlığı imzalamıştır, bu da acaba bu tür anlaşmaları

imzalamak için bakanlığın yetkisiz mi olduğu sorularını akıllara getirmiştir.131

Erbakan İsrail ile yapılan bu anlaşma için Ekim 1996 Mısır ziyareti sırasında şöyle

konuşmuştur: “Basit bir parasını verip uçağını tamir ettirme meselesi [...] Türkiye’nin İslam

aleminden ayrılıp İsrail’le her sahada işbirliğine kalkıştığı şeklinde tefsir edilmesi mümkün

değildir .”132

Erbakan’ın sağ kolu ve dış politikadan sorumlu bakanı olarak tanıtılan Abdullah Gül

Türkiye ile İsrail arasında imzalanan anlaşmalar için Mısır’da yayınlanan Al-Ahram

Gazetesine verdiği demeçte şunları söylemiştir:

“İktidara gelmeden önce savunma anlaşmasıyla ilgili şüphelerimiz vardı. Ama sonra belgelere ulaştığımızda, anlaşmanın Mısır’ın da içinde olduğu 17 diğer ülkeyle imzalanan anlaşmadan farklı olmadığını gördük. Refahyol koalisyonu ise anlaşma denilemeyecek bir şey imzaladı. Çünkü Amerikalılar bizi İsrail ile anlaşmaya zorladı. Bu anlaşmanın hikayesi, Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait 60 fantom uçağını yenilemek için gerekli know-how ve teknolojiyi bize temin etmeleri için ABD’ye başvurmamız ile

129 Ahmet Akgül, “Adil Düzene Geçiş Sürecinde Türkiye’nin Sorunları ve Çözüm tasarıları 1” yazı dizisi, Milli Gazete, 12 Temmuz 1996. 130 “Erbakan İsrail’le anlaşmayı bozamaz”, Zaman, 01 Temmuz 1996. 131 Özcan, op.cit., s. 190 132 Ibid.

59

başlıyor. ABD’den gelen tek yanıt, ‘Hayır’ oldu. Bununla birlikte, bu teknolojiyi en kolay şekilde sağlayabileceğimiz tek ülkenin İsrail olduğunu bildirdiler.”133

6 Aralık 1996’da ise Erbakan, teknik ve mali nedenlerle uzun zaman sürüncemede

kalan Türk F-4’lerinin İsrail Uçak Endüstrisi (IAI) tarafından modernizasyonunu öngören 600

milyon dolarlık anlaşmayı imzalamıştır. 134

25 Şubat 1997’de Genelkurmay Başkanı İsmail Hakkı Karadayı İsrail’in en gizli ve en

iyi korunan resmi binası Savunma Bakanlığı’na giderek, Genelkurmay Başkanı Ammon

Şahak ve Savunma Bakanı Yitzhak Mordechai’yi ziyaret etmiştir. İsrail’in önemli

gazetelerinden Jeruselam Post gazetesi Karadayı’nın ziyaretinin, İslamcı Başbakan

Erbakan’ın muhalefetine rağmen Batı yanlısı Türk Ordusu’nun açıkça İsrail ile stratejik

bağlarını sürdürmekte kararlı olduklarının bir kanıtı olduğunu ifade etmiştir. Türkiye İsrail

anlaşmasına göre Türkiye İsrail savaş uçaklarına eğitim imkanı verecek, ve İsrail’in kendi

sınırları içerisinden Suriye ve İran hakkında enformasyon toplamasına izin verecektir. Bu

arada, İsrail Türkiye’ye İran ve Suriye sınırlarını kontrol edebilmesi için kurulacak sisteme

yardım edecektir. 135

02 Nisan 1997 Milliyet gazetesine göre, İsrail Dışişleri Bakanı Erbakan’dan randevu

talep etmiş fakat Erbakan bu talebe verilecek cevabı geciktirmiştir. Haberde bunun nedeni

olarak 1 Nisan’da Kahire’de toplanan Arap Birliği toplantısında Müslüman ülkelerin “İsrail’le

normal ilişkileri kesme” kararı almaları gösterilmiştir.136 Buna rağmen Erbakan 8 Nisan günü

İsrail Dışişleri Bakanı David Levy’i kabul etmiştir. Levy’nin ziyareti, Netenyahu

Hükümetinin Doğu Kudüs’te yeni yerleşim birimleri açılması girişimleri yüzünden Ortadoğu

Barış sürecinin kesintiye uğradığı günlere rastlamıştı.O sıralarda Arap Birliği İsrail’le

133 “ABD’ye boyun eğdik”, Hürriyet, 15 Kasım 1996. 134 Çağrı Erhan, Ömer Kürkçüoğlu, “Türkiye-İsrail İşbirliği”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,cilt II., 7.baskı, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim, 2004, s.571. 135 Mahmut Gül, “Erbakan’a rağmen geldi”, Sabah, 26 Şubat 1997. 136 Utku Çakırözer , “Erbakan’ın İsrail çıkmazı”, Milliyet, 02 Nisan 1997.

60

ilişkilerin normalleştirme sürecini askıya alma kararı almıştır. Bu nedenle Türkiye’nin

İsrail’le yakınlaşması tepki görmesine neden olmuştur. 137

Levy ve Erbakan görüşmesinde, görüşmeye katılan İstanbul RP Milletvekili Osman

Yumakoğlu’nun şöyle bir açıklama yaptığı iddia edilmiştir:

“Tarihte Yahudilerin uğradığı zulümleri inceledim. İspanya’daki engizisyondan Osmanlı’ya sığındılar[…] Nazi vahşetini anlatan ‘Ann Frank’ın Hatıra Defteri’ni derin bir üzüntüyle okudum […] Nazi kurbanlarına Einstein’ın açtığı yardım kampanyasını biliyorum. Yahudilerin bir devlet sahibi olmasını, İsrail’in kurulmasını olumlu karşıladık. Şimdi zor durumda olan Filistinlilere de sizin anlayışlı davranmanızı ve Barış Süreci’nin yürümesini diliyoruz.”138

Erbakan da görüşmede şunları söylemiştir:

“İsrail, Kudüs’ün sadece Yahudiler için değil, diğer inananlar için de kutsal olduğunu kabul etmelidir; İsrail, BM kararlarına uyarak işgal ettiği yerlerden çekilmelidir; işgal edilen topraklarda yeni yerleşim merkezleri yapılmamalıdır; Mescid ül Aksa’nın güvenliği sağlanmalıdır”.139

Levy ise Erbakan’ı şu ifadelerle yanıtlamıştır:

“Kudüs, bütün dinlere inananlar için açıktır. Kudüs’ün inşası İsrail tarafından gerçekleştirilecektir.[...] Kudüs hiçbir zaman başka bir memleketin başkenti olmamıştır. Ancak İsrail’in başkenti olmuştur. Bu şekilde devem edecektir. Barışa bağlı olarak, şiddet ve terörle mücadeleye devam edeceğiz”.140

Bu ziyaret İsrail ile olan ilişkiler açısından önemli bir yere oturmuştur. Dışişleri kaynaklarına

dayanılarak verilen haberlerde, “Filistin Devlet Başkanı Yaser Arafat’ın ziyaretinde olduğu

gibi, Levy’nin ziyaretinde de Ankara’nın ‘Ortadoğu barış sürecine zarar verecek

davranışlardan kaçınılması gerektiği’ mesajını vereceği” bildirilmiştir.141

Sami Kohen Milliyet Gazetesindeki köşesinde bu görüşmenin yapılmış olmasının dahi,

gerek Türkiye, gerekse İsrail açısından, önemli bir gelişme olduğunu, bir Türk diplomatının

deyişi ile, “bu konuda öteden beri var olan bir tabunun, böylece yıkılmış” olduğunu

belirtmiştir. Kohen’in görüşmeyle ilgili dikkat çektiği nokta, uluslararası temaslarda,

137 Erhan Seven, “Diplomaside İsrail damgası”, Yeni Yüzyıl, 8 Nisan 1997. 138 Taha Akyol, “RP Nereye?”, Milliyet, 10 Nisan 1997. 139 “Erbakan’dan İsrail Takkiyesi” , Cumhuriyet, 9 Nisan 1997. 140 Erhan Seven ve Didem Sezerler, “Ankara’da soğuk görüşme”, Yeni Yüzyıl, 9 Nisan 1997.

61

eleştirilerin “içerde” söylenmesi ve “dışarıda” da samimi pozlar verilirken bu görüşmede tam

tersinin yaşanmış olmasıydı. Erbakan görüşmede el sıkışmadan, konuya girmiş ve İsrail’in

barış süreci, Kudüs ve işgal edilmiş topraklarla ilgili politikasını kesin ifadelerle eleştirmiş,

barışın kurulması için bu tavrın değişmesi gereğini vurgulamıştır.

Kohen’e göre basına açık yaşanan bu gerginliğin sebebi Erbakan’ın tabanına jest

yapmak istemesidir.

Kaldı ki Levy görüşme sonunda şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Çok enteresan bir görüşme oldu. Basın karşısında bir kısım vardı. O kısımda inancını ortaya koydu. ‘İnancım budur’ diye bunu yapmak mecburiyetindeydi. İkinci kısım yani basına kapalı bölüm dostane geçti. Hatta filosofik konulara bile değindik. Bize dışarıya kadar refakat etti. Görüşme planlanandan çok daha uzun sürdü. Çok sıcak bir el sıkışmamız da oldu. Erbakan, iki ülke ilişkilerinin gelişmesi için büyük hizmet verme gereksiniminin altını çizerek görüşmeyi noktaladı.”142

Kohen yazısında Levy’nin açıklamalarından çıkan sonuçları şöyle özetlemiştir:

“Siyasal alanda iki taraf, giderek gelişen işbirliğinin yararı ve bunu sürdürmek gerektiği konusunda mutabık. İşbirliği alanlarından biri terörle mücadeledir. Bu yönde bilgi alışverişi dahil, temaslar sıklaştırılacaktır. İki ülke de özellikle Suriye ve İran konusunda aynı duyarlılığı ve kaygıları paylaşıyor. İki ülke uluslararası platformlarda da birbirilerine destek olacak. Örneğin İsrail Türkiye’ye AB adaylığı konusunda yardım edecek. Ekonomik alanda Serbest Ticaret Anlaşması’nın TBMM tarafından onaylanması ile, 500 milyon dolarlık ticaretin yakında 1 milyar, 2000’li yıllarda 2 milyar dolara ulaşması bekleniyor. İki taraf bir Ekonomik Karma Komisyonu kurmaya karar verdi. Bu komisyon çeşitli ortak girişim projelerini inceleyecek. İsrail Türkiye’de yatırım yapacak, teknolojik yardım sağlayacak.”143

Erbakan’ın Levy ile yaptığı görüşmenin basına kapalı olan kısmının sıcak ve esprili olduğu

iddia edilmiştir. 144

141 Erhan Seven, “Diplomaside İsrail Damgası”, Yeni Yüzyıl, 8 Nisan 1997. 142 “İsrailli Bakan memnun ayrıldı”,Yeni Yüzyıl, 10 Nisan 1997. 143 Sami Kohen, “Erbakan’ın İsrail ile diyaloğu!”, Milliyet, 10 Nisan 1997. 144 Erbakan’ın 1995 genel seçimleri öncesinde ve 2 Haziran 1996 ara yerel seçimleri sırasındaki halka seslenişi ile bu görüşmenin arasında çok büyük farlılıklar vardır. Erbakan’ın o dönemdeki halka seslenişi şöyledir: Bosna’da, Çeçenistan’da ve Lübnan’da Müslümanlara karşı zulüm yapılıyor. Türkiye’de hükümet edenler Lübnan’da Filistin’de 0-5 yaş arası çocukları öldüren İsrail’i destekliyor. Bunu ancak deliler yapar, ama bizi yönetenler yapıyor. İsrail’i destekleyenlere oy verirseniz sizi evliyalar ve şehitler çarpar. Seçimlerin Yahudi’ye yaramasını istemiyorsanız oyunuzu elbette RP’ye vereceksiniz. Yoksa bu Müslüman çocukların katlinin hesabını Allah sizden sorar. Bkz: Utku Çakırözer, “Ballı, Kahkahalı görüşme”, Milliyet, 10 Nisan 1997.

62

14 Haziran’da ise Erbakan, aynı ay içerisinde yapılacak olan Türkiye, ABD ve İsrail

arasındaki tatbikatın, başka bir yıla ertelendiğini açıklamıştır. Erbakan konu ile ilgili olarak

şöyle konuşmuştur:

“Türkiye ile İsrail arasında adı geçen anlaşma teknik boyuttadır. Uçakların teçhizi anlamında bir teknik anlaşmadır. Tatbikat da bu anlaşmanın bir parçasıdır. Tatbikat da tehir edilmiştir. Teknik malzeme anlaşmasının bir parçası olan tatbikat önümüzdeki yıllara tehir edilmiştir.” 145

Erbakan’ın bu kararı şaşkınlık yaratmıştır. Sami Kohen yazısında bu kararın yarattığı

olumsuzlukları şöyle özetlemiştir:

“Türk dış politikasında hiçbir zaman bu kadar uyumsuzluk ve çelişki görülmemiştir. Erbakan’ın ‘ tehir edilmiştir’ diye atıfta bulunduğu kararda, o ana kadar hiçbir ilginin en ufak bilgisi yoktu. Bu tehlikeli kopukluğu ve ‘çok başlılığı’ gösteriyor. Dış dünya zaten bir süredir Türk dış politikasının seyrini anlamakta zorluk çekiyordu. Bu olayda da kafalar gene karıştı. Bu ise Türkiye’nin dışarıda saygınlığını ve güvenilirliğine gölge düşürüyor. Açıklamanın yapılış tarzı da yakışıksız oldu. Erbakan’ın bu önemli strateji değişikliğini, bir Iraklı bakanın önünde ve Arapların Türkiye’nin dış politikasını ağır şekilde eleştirdikleri bir sırada yapması, onlara hoş görünme arzusunun ve o yönde gelen baskıların bir sonucu sayılıyor. Genelkurmay ve Dışişleri, Erbakan’a Ortadoğu stratejisinin hangi çıkarlara ve faktörlere dayandığını defalarca anlatmıştır. Ortak askeri tatbikat ise, daha önce İsrail ile imzalanan Savunma İşbirliği anlaşmaları çerçevesinde düşünülmüştür. Başbakan bir türlü sindiremediği bu anlaşmaları ve stratejik işbirliğini açıkçası kendi düşüncelerine ters sayıyor, ortak askeri tatbikatı da gereksiz buluyor.” 146

Türkiye ve İsrail ilişkilerine bakıldığında, ulusal çıkarların çok önemli bir yerde

durduğu açıkça ortadadır. İsrail ile yapılan anlaşmalar askeri çerçevede olduğundan,

Türkiye’nin Suriye ve İran’dan görebileceği tehditlerde önemli bir yerdedir. Milliyet gazetesi

yazarlarından Şükrü Elekdağ’ın da belirttiği gibi askeri eğitim anlaşması çerçevesinde Türk

uçaklarının İsrail’e uçabilmesi ve İsrail havaalanlarından yararlanabilmesi, Türk Hava

Kuvvetleri’ne gerek menzil gerekse bölgede hareket deneyimi kazanma açılarından büyük

avantaj sağlamıştır. Bununla birlikte, Türkiye Doğu Akdeniz’de hem havada hem de denizde

güçlenmiştir. Fakat Türkiye’nin bir yandan İsrail ile yakınlaşırken diğer taraftan da Suudi

Arabistan ve Körfez ülkeleri ile ilişkileri geliştirmesi gerekmektedir. Aslında tam da bu

145 “İsrail’le tatbikat ertelendi”, Milliyet, 14 Mayıs 1997. 146 Sami Kohen, “Dış politika böyle yürümez”, Milliyet, 15 Mayıs 1997.

63

noktada, Türkiye İsrail’i Ortadoğu Barış Süreci çerçevesinde üstlendiği yükümlülükleri yerine

getirmeye ikna hususunda gayret göstermesi gerekmektedir. 147

II. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Geleneksel Türk dış politikasına bakıldığında Türkiye-ABD ilişkilerinin sık değişen

iktidarlara rağmen değişmediği gözlemlenmiştir. 1990’larda Türk siyasal yaşamındaki

liderlerin ve partilerin hemen hepsinin iktidar deneyimini yaşamasına karşın, on bir ay süren

Refahyol döneminin küçük çaplı girişimleri dışında, ilişkilerin seyrinde herhangi bir

değişiklik yaşanmadığı görülmüştür. 148

ABD’nin genel dış politikasında, Türkiye ile Irak, İran ve Kuzey Irak konusunda aynı

politikaları uyguladığı görülmüştür. ABD, 1980’lerde İran ve Irak’a karşı “çevreleme”

politikası geliştirmiş; Irak’ta bir dereceye kadar başarılı olan bu politika, İran’da

başarılamamıştır. Türkiye İran’ın çevrelenmesi politikasına karşı en önemli çıkışı Refahyol

Hükümeti ile yapmıştır. Erbakan’ın İran ziyareti ve yapılan 23 milyar dolarlık doğal gaz

anlaşması, İran Cumhurbaşkanının ve Dışişleri Bakanın Türkiye ziyareti ABD’yi rahatsız

etmiştir. 149

Ardından Erbakan’ın 6 Ekim 1996’da Libya’ya yaptığı gezide Kaddafi’nin Türk

siyasal yapısı ve Kürt sorunu hakkında yaptığı konuşma tepki yaratmıştır. Hatta Erbakan’ın

ABD’yi terörist ülke olarak nitelendirmesi, ABD ile Türkiye arasındaki ilişkileri

gerginleştirmiştir. ABD bu süreçte ikilemeler yaşamıştır: Refah’a tepki gösterme durumunda

ülkenin içişlerine karışıyormuş gibi olmaktan, yakınlık gösterme durumunda da TSK’yı ve

Türkiye’nin laikliğini korumaya çalışanların tepkisini çekmekten endişe etmiştir. 150

147 Şükrü Elekdağ, “İsrail’le yakınlaşma”, Milliyet, 02 Haziran 1997. 148 İlhan Uzgel, “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, cilt.II., 7.baskı, der. Baskın Oran , İstanbul: İletişim, 2004, s.244. 149 Ibid., s.271-272. 150 Ibid., s.303

64

Fakat zaman içinde ABD ile Refah yakınlaşması Erbakan’ın bazı bakanları ABD’ye

göndermesi ile başlamıştır. İlk ziyaret Eylül 1996’da BM Genel Kurulu’nun 51. Dönem

toplantısına katılmak üzere, Dışişleri Bakanı Çiller tarafından yapılmıştır. Çiller’in ABD

gezisindeki gündemini, Türkiye’nin Irak politikası, gıda karşılığı petrol satışı, Irak’taki

Türkmenler’in durumu, Çekiç Güç’ün geleceği ve Türkiye-ABD ilişkileri, IMF ve Dünya

Bankası’ndan talep edilen krediler oluşturuyordu. 151

Şubat 1997’de ise Abdullah Gül, ABD’ye Türk Hükümetinin İslam ülkeleriyle

kurduğu yakın ilişkiden Batılı ülkelerin ve özellikle ABD’nin yararlanacağı tezini savunmak

üzere bir ziyarette bulunmuştur. Gül, Washington’a Türk-Amerikan İş Konseyi Toplantılarına

katılmak ve kamuoyunda tartışılan bazı konulara açıklık getirmek için gitmiştir. Gezide ABD

yönetiminin, Gül’e, Refahyol Hükümetinin İran’ı savunmaya devam etmesi halinde

Türkiye’ye ambargo uygulayacağı tehdidinde bulunduğu iddia edilmiştir. 152 Gül ABD’de

parti tabanına yönelik siyasi mesajlarıyla Batı yanlısı tavırlarının çelişmesini “önemli olan

seçmene ne dediğimiz değil, icraatlarımızdır” şeklinde açıklamıştır. Gül gezisinde ABD’li

yetkililere ve analistlere, dış politikadan çok iç politikayı anlatmıştır. Kendi deyişiyle “Refah

Partisi’nin kimliği hakkındaki çarpıtılmış imajı gidermeye çalışan” Gül, Refahyol

Hükümetinin daha uzun süre devam edeceği güvencesini vermiştir. ABD’nin “Türkiye’de

laikliğin devamı bizim için önemli” uyarısına, “Amerika tipi laiklik istiyoruz” yanıtını veren

Gül, Avrupa’nın “Türkiye Batı’dan uzaklaşabilir” kaygısını da “öyle bir kaygı varsa hemen

Türkiye’yi Avrupa Birliği’ne alsınlar” diye geri çevirmiştir. 153

Haberi yayınlayan Milliyet Gazetesi’nin yorumu dikkat çekicidir:

“Erbakan’ın prenslerinden ve Refah Partisi’nin beyin takımından kabul edilen Abdullah Gül, Refah Partisi iktidarındaki çark edişlerin sebebini ne de güzel açıklamıştı. İşte Refah Partisi’ne göre, millete ne vaat ettiğiniz önemli değil, önemli olan iktidarda bildiğini okumak, yapabileceğin kadarını yapmaktır, demek istiyor. Bu

151 “Çiller’in ABD Gündemi yoğun”, Zaman, 24 Eylül 1996. 152 Savaş Süzel, “Ambargo Uyarısı”, Sabah, 21 Şubat 1997. 153 Yasemin Çongar, “Gül: dediğimize değil, yaptığımıza bakın”, Milliyet, 20 Şubat 1997.

65

itiraf da bir ABD gezisi sırasında yapıldı. Anlaşılan Refah Partililerin dili ancak ABD’de çözülüyordu.”154

Öte yandan Refahyol Hükümeti 1980 yılında ABD ve Türkiye arasında imzalanan

Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (SEİ)’nı herhangi bir düzenlemeye gitmeden

yinelemiştir. 1980 yılında imzalanan SEİ anlaşmasına göre ABD İncirlik’te en çok 48 uçak

bulundurabilecek ve üssün kullanımı da sadece NATO amaçlı mümkün olabilecektir.155

ABD’nin hükümete karşı ılımlı olduğu basında da kendisini gösteriyordu. Örneğin New

York Times Gazetesi Erbakan’ı “Türkiye’deki Pragmatist” olarak tanımlamıştır. Washington

Post ise Erbakan’ın radikal söyleminden uzak, orta yollu bir hükümet programı kabul ettiğine

dikkat çekerken, Erbakan’ın Atatürk mozolesine çelenk koymasını yadırgayıp, bunun partisi

için bir ikilem olduğunu belirtmiştir.156

Öte yandan ABD’nin hükümetin diğer ortağı Çiller’e karşı olan tutumu farklı

olmuştur. The New York Times’ın 6 Nisan tarihli sayısında İstanbul temsilcisi Stephen

Kinzer’in kaleme aldığı haber yorumda, Çiller’den “Bir ara laik Türkler’in umudu olan eski

liderden, artık büyük ölçüde nefret ediliyor” diye bahsedilmiştir. Aynı yazıda, “Dört yıl içinde

pek çok şey değişti” diyen Kinzer, Tansu-Özer Çiller çiftinin nasıl birdenbire “multimilyoner”

olduklarına ilişkin kuşku perdesinin sürdüğünü belirtmiş, yolsuzluk iddiaları ve

soruşturmalara ilişkin son derece ayrıntılı bilgiler aktarmıştır.157

Refahyol iktidarı sürecinde ABD ile Türkiye ilişkileri yolunda gittiği halde, ABD’nin

Türkiye’ye bakışı çok da olumlu değildi. Yavuz Donat’ın da belirttiği gibi, ABD Türkiye’ye

2000 yılına nasıl gireceği belirsiz bir ülke olarak bakıyordu. ABD konusunda Türkiye’nin

önde gelen uzmanlarından birisi İlnur Çevik idi, çünkü Çevik’in sahibi olduğu gazetesi

(Turkish Daily News) o tarihlerde ABD’de “Türkiye’deki gelişmeler” konulu bir toplantı

154 Ibid. 155 Cahit Babuna, “ABD’nin 21. Yüzyıl Doktrini”, http://www.yenimesaj.com.tr/index.php?sayfa=yazarlar&haberno=6113&tarih=2004-06-28, (12.10.2005). 156 “ABD basınında Refahyol yorumları” , Zaman, 03 Temmuz 1996. 157 “Batı’daki yıldızı söndü”, Milliyet, 17 Mayıs 1997.

66

düzenlemişti. Aynı zamanda Amerikan çevreleri ile arası iyi olan Çevik, Erbakan’ın resmi

olmayan danışmanı gibiydi. Çevik’e göre, Türkiye’nin ABD’deki imajı çok kötüydü. Kongre

nezdinde imajımızın düzelmesi için gayret sarfetmemizi söyleyen Çevik, Refah’ın bazı

söylem ve davranışlarının ABD’yi rahatsız ettiğini bildirirken, ABD’nin darbe istemediğinin

de altını çizmiştir. 158

Mayıs 1997’de Amerikan Kongresi’nin Ortadoğu masası şefi, Carol Migdalovitz

“Toparlanamayan Türkiye’nin politik krizi” başlıklı bir rapor hazırlamıştır. Bu rapor altı ana

başlıkta toplanmıştır: Ordunun rolü, Refah’ın yükselişi, hükümetteki refah, ordunun tepkisi,

neler Olabilir ve ABD’nin görüşleri. “Hükümetteki Refah” ana başlığının altında sekiz alt

başlık bulunmaktadır: Ekonomik performans, dış politika, Kürtler, çürüme, İslam ajandası,

kamuoyu tepkisi, Cumhurbaşkanı’nın rolü ve diğer partilerin düzensizliği. Raporda göze

çarpan bazı satırlar şöyledir:

“Türkiye’de ordunun eşsiz bir yeri vardır. Ordu, Atatürk’ün görüşlerinin devamıdır. En çok saygı duyulan kurumdur. Bazı komutanlar sorumluluk almakta sivil politikacılardan daha istekli görünüyorlar.[...] Devleti korumu konusunda ordu hem resmi, hem de resmi olmayan bir güce sahiptir.[...] ancak Erbakan kalmak için herşeyi yapacak [...] milli mutabakat hükümeti kurulabilir[...] bu seçim sistemi ile, Refah ilk seçimde yüzde 21 ile 30 arasında oy alır. [...] Türkiye’deki eleştirmenlere göre Refah’ın amacı bir din devleti kurmaktır.” 159

Bu raporda ABD’nin Türkiye’nin iç işlerine karışmadan, temsili demokrasiyi, daha

iyi bir yönetimi ve darbe olmamasını cesaretlendirdiği belirtilmektedir. Raporda ABD ile

Refahyol arasındaki ilişkiler şöyle özetlenmiştir: ABD başlangıçta Refah’a mesafeliydi, ama

siyasette bölünmüşlük ve Erbakan ile Çiller’in birbirlerine yapışması nedeniyle, hükümetin

Mecliste düşmesinin zor olduğunu görüyor. Bu arada Refah yumuşak bir başlangıç yapmış ve

ABD, Devlet Bakanı Fehmi Adak’ı davet etmiştir. Rapora göre rutin olan bu ziyaretin bir

sonucu olmayacaktı. Yine rapora göre, Refah bu ziyareti kullanmış ve ziyareti pembeye

boyamıştır. Aynı değerlendirme Abdullah Gül ziyareti için de yapılmıştır.

158 Yavuz Donat, “Amerika ne diyor?”, Milliyet, 04 Mart 1997.

67

Raporda Amerika’nın işinin zor olduğu belirtilmiştir çünkü eğer ABD, RP’ye itiraz

ederse Türkiye’nin içişlerine karışmakla suçlanacaktır. Eğer ABD’nin itirazından sonra

hükümet düşerse “ABD düşürdü” suçlaması yapılacaktır. ABD, normal-tepkisiz davranırsa,

bu kez Refah bu saygı gösterisini kullanacaktır. Bu durumda diğer partiler “Refah’ı

onaylıyor” diye ABD’yi suçlayacaklardır. Ama bütün bunlara rağmen ABD Refah’la

temastadır, çünkü rapora göre Türkiye ABD için önemli bir ülkedir. 160

Aslında tüm bu süreci 10 Ekim 1996 tarihli Washington Post Gazetesi’nde, Jim

Hoagland imzasıyla yayınlanan bir makale özetliyordu:

“[...] Bugün Clinton yönetiminin Türk hükümeti için istediği son şey istikrardır. Washington’daki resmiler, başbakan Necmettin Erbakan’ın lideri olduğu koalisyon rejiminin düşüp yok olmasını büyük bir istekle beklemektedirler. Türkiye için ufukta görülen ekonomik kriz, Washington’da, İslami köktendincilerin yakında düşecekleri konusundaki umutları arttırmaktadır. Yönetimin doğuya ani bir dönüş yapmasının sebeplerini anlamamak ve taktir etmemek zordur. Erbakan, bu hafta Libya’ya giderek ve Kaddafi ile bir ticaret anlaşması imzalayarak, o başıbozuk ülkeye seyahat edilmemesi konusundaki BM yaptırımlarını ihlal etmiştir. Erbakan, Ağustos ayında da büyük bir coşku havası içinde yine ABD Dışişleri Bakanlığı’ndaki listede adı bulunan İran’ı ziyaret etmişti. Hükümetindeki hiç kimsenin Irak lideri Saddam Hüseyin’le bir kavgasının olmadığını söyleyen Erbakan, Türkiye’yi ABD’nin düşmanlarıyla aynı çizgiye getirmektedir. Erbakan, lideri olduğu İslamiyet temeline dayalı Refah Partisi’ni güçlendirmek ve Türkiye’deki güçlü ordunun ve zayıf laik partilerin batı eğilimlerine karşı durabilmek için, ideolojik ve maddi destek aramaktadır. Ancak, Erbakan’ın kendi kendisini imha etmesini beklemek şeklindeki açığa vurulmayan Clinton politikası son çare olarak başvurulacak bir politikadır.[...] Ancak tutarsız ve bazı hallerde de ihmalkar olan ABD yaklaşımının da Türkiye’nin birdenbire bölgede bir istikrarsızlık unsuru olmasına katkıda bulunmuştur. Yönetim, aşırı vaadte bulunarak, sonra dikkatini keserek ve sonra da zor sorunlardan uzaklaşarak, en kötü unsurların bir araya geldiği bir Amerikan yaklaşımı sergilemiştir.[...] Washington belki şunda haklıdır: Erbakan, kendi mezarını kazacaktır. Libya’da, Kaddafi Türklerin insanlık dışı Kürt politikasını alenen eleştirerek Türkiye’de büyük bir öfkeye yol açtı. Ancak bu, yerleşik bir politika ve liderlik, ileride daha büyük bir sıkıntıya da davetiyedir.” 161

159 Yavuz Donat, “İşte Rapor”, Milliyet, 02 Mayıs 1997. 160 Yavuz Donat, “Amerika: Darbesiz çözüm!”, Milliyet, 03 Mayıs 1997. 161 “Bir Müttefike davranmanın yolu bu değildir”, http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasin/1996/10/11x10x96.txt, ( 06.06.2005).

68

A. Çekiç Güç

Erbakan iktidara gelmeden önce, Çekiç Güç’ü “ABD’nin işgal kuvveti”, Türkiye için

“bela” olarak nitelendirmişti. Fakat bu söyleminden ani bir dönüş yapan Erbakan, konuyu

MGK ve Bakanlar Kurulunda görüşmeden önce TBMM gündemine getirmiş ve 15 Temmuz

1996’da bir tezkereyle TBMM’ye başvurarak konuyla ilgili olarak “Genel Kurmay Başkanlığı

ile Dışişleri Bakanlığı yetkilileri” ve “ABD Elçiliği ve temsilcilerinden etraflıca bilgi” almak

ve “nasıl bir sonuca gidilmesinin uygun olacağı hakkında bir teklif oluşturmak” üzere ,

konunun “TBMM’de temsil edilen siyasi partilerin temsilcilerinden oluşturulacak bir

komisyon” tarafından ele alınmasını istemiştir. Erbakan, TBMM’de 23 Temmuz 1996

tarihinden önce bir gizli oturumda da Çekiç Güç konusunun görüşülmesini talep etmiştir.162

Refahyol koalisyonu Cumhuriyet tarihinde bir ilki gerçekleştirerek 23 Temmuz

1996’da Çekiç Güç olarak bilinen Provide Comfort (Huzur Harekatı)’u oluşturan yabancı

ülkelerin Büyükelçilerine TBMM’ye brifing verdirmiştir. ABD Büyükelçisi Marc Grossman,

İngiltere Büyükelçisi Kieran Prendergast ve Fransa Büyükelçisi François Dopffer, Çekiç

Güç’ün görev süresinin uzatımı konusunda TBMM Dışişleri Komisyonu üyelerine birer

brifing vermişlerdir.163

Kasım ayının sonunda yapılan MGK Toplantısında ise Çekiç Güç’ün ay sonunda

süresinin uzatılmayacağı ve sona ereceği “resmen” ilan edilmiştir. MGK’nın bu kararını

reddeden ABD şöyle bir açıklama yapmıştır:

“Saddam Hüseyin Bağdat’ın güneyinde ve kuzeyindeki uçuşa yasaklı bölgelerdeki askeri etkinliğini sınırlamaya devam edeceğimizi bilmeli. Bu politikamızda kesinlikle bir değişiklik olmamıştır. Çekiç Güç devam edecektir.”164

Erbakan ise Çekiç Güç ve Saddam için şöyle konuşmuştur:

“Kuzey Irak’ta durum değişikliğe uğradı. ABD, burada projeler yürütmek istedi. Bağımsız devlet kurulmasını istedi. Ama bu proje yürümedi. Ve Kuzey Irak’ı

162 Özcan, op.cit., s. 185. 163 1996, http://www.geocities.com/almanakturkiye/1996.htm, (30.03.2005). 164 Yasemin Çongar, “ABD: Çekiç Güç’e devam”, Milliyet, 04 Aralık 1996.

69

boşalttılar. Durumun yeniden görüşülmesi lazım. Şimdi artık Saddam zulüm yapacak, Kürtler göç edecek, Türkiye sıkıntıya düşecek gerekçesi yok. Çekiç Güç, bu gerekçeyle davet edilmişti. BM’nin kararına göre Saddam’ın ülkesinin her yerinde egemen olması gerekir. Ama ABD, kendisiyle çelişiyor. Hem BM kararı uyarınca Irak’ın toprak bütünlüğüne saygılıyız diyor, hem de 36. paralelin üzerine geçemezsiniz, diyor. Bu çelişkidir. Biz Irak’ın toprak bütünlüğüne saygılıyız. Bizim için önemli olan Kuzey Irak’ta terörün temizlenmesi. ABD, burada devlet kurmak istedi, yapamadı. Kuzey Irak’ta Bağdat otoritesi istemiyor. ABD ile ters düşmeye gerek yok. ABD’ye denilecek olan şu: Bir başka otorite olsun diyorsan, o otoriteye terörü temizletmen lazım.”165

Erbakan özelde Çekiç Güç için gazetecilere şöyle konuşmuştur:

“Artık Çekiç Güç eski görevine dönemez. Kalıp kalmayacağı, kalacaksa yeni görevi belirlenmeli. BM, kitlesel imha silahlarının izi bile kalmasın istiyor. Belki bu amaçla havadan yapılacak keşifler için İncirlik’te bir hava gücü bulundurulabilir. Tabii bu kontrollerin Körfez’den de yapılması mümkün. Ama Körfez’den kalkıp bölgede keşif yapmanın bazı zorlukları var. Kara keşfi için de biz keşfe gittiğimizde biz gelmeden tedbir alabilirler, deniliyor. Bu nedenle, en azından hava keşfi yapmak gerekir diyorlar. Belli bir formülle bir hava gücü kalabilir.” 166

Aralık 1996’da Çekiç Güç’ün statüsünde ve bilişiminde tartışılan ve beklenen

değişiklikler yapılmıştır. İlk değişiklik olarak Çekiç Güç’ün adı Keşif Güç olarak

değiştirilmiştir. Türkiye’nin öne sürdüğü Askeri Eşgüdüm Merkezi’nin Türkiye sınırları içine

alınması, hükümet-dışı örgütlerin bölgedeki faaliyetlerinin durdurulması, ve Artuş Kampının

kapatılması gibi koşullar sağlanmıştır. Bu değişikliklerden sonra RP’nin basına imalı da olsa

“işte sözümüzü tuttuk ve Çekiç Güç’ü gönderdik” açıklaması RP ve askeri yetkililer arasında

basın yoluyla yürütülen bir polemik yaratmıştır. Genelkurmay Başkanlığının ‘gizli’ bir

belgesine dayanılarak hazırlanmış bir haberde, “Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Çekiç Güç

rahatsızlığını ayrıntılı raporlarla hükümetlere ilettiği”, Başbakan Erbakan’ın da “bu durumdan

yararlanarak Çekiç Güç’ü Keşif Güç haline dönüştürdüğü” belirtilmiştir.167

165 Ibid. 166 Ibid. 167 Tutkun Akbaş, “Çekiç Güç’ün Mimari”, Radikal, 02 Ocak 1997.

70

III. YUNANİSTAN

Coğrafi konumları gereği bir arada yaşamaya zorunlu olan Türkiye ve Yunanistan

arasındaki uyuşmazlık, oldukça karmaşık bir sorunlar yumağı olarak karşımıza çıkmaktadır;

bu sorunları üç genel başlık altında toparlamak mümkündür, bunlardan birincisi ve belki de en

kolay çözümlenebilecek olanı, azınlıklar sorunu, ikincisi Kıbrıs sorunu, üçüncüsü ve en güç

çözümlenebilecek olanı da Ege Denizi'ne ilişkin sorunlardır.168 Bu sorunlar tarihsel süreç

içinde birçok kez gündeme gelmiştir.

Refahyol Hükümeti boyunca özellikle 1997 yılı Nisan aylarında, yani Kardak

krizinden bir yıl sonra Yunanistan ile yakınlaşmalar görülmüştür. Bunlardan bazıları şöyledir:

Yunan Başbakanı Simitis basın demeçlerinde “dostluk ve işbirliği”nin gereğini savunmaya

başlamış, hatta Türkiye’nin yerinin Avrupa’da olduğunu belirtmiştir. Yunan Dışişleri Bakanı

Pangalos ise 9 Haziran’da Selanik’te yapılacak Balkan Dışişleri Bakanları toplantısına

katılması için Tansu Çiller’e “sıcak” bir mesaj göndermiş ve kendisinin 30 Nisan’da

İstanbul’da Karadeniz İşbirliği Konferansı’na katılacağını bildirmiştir. Yine Yunan hükümeti,

Türkiye ve Yunanistan’ın önde gelen 4-5 “akil adam”ın bir araya gelip iki ülke arasındaki

sorunları ele almalarını önermiş, Türk ve Yunan Genelkurmay Başkanlarının Nisan sonunda

Brüksel’de buluşma hazırlığı yapılmaya başlanmış, Yunanistan Batı Avrupa Birliğinde (BAB)

Türkiye’ye karşı uyguladığı “veto”yu kaldırmıştır. Öte yandan Türkiye’den de olumlu

yaklaşımlar olmuştur. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Karadayı, Yunanistan’ın milli

gününde Ankara’daki Yunan Büyükelçiliğine gitmiş ve iki ülke liderlerinin artık aralarındaki

meseleleri halletmeleri gerektiğini belirtmiştir.169

168 Türk-Yunan İlişkileri, http://www.saemk.org, (10.10.2005). 169Sami Kohen, “Atina ile bahar havası…mı?...”, Milliyet, 16 Nisan 1997.

71

IV. AVRUPA BİRLİĞİ

Refahyol iktidarı sırasında da Türkiye’nin yıllardır nihai hedefi haline gelen ve

gündemden asla düşmeyen, AB konusunda bazı gelişmeler yaşanmıştır. Erbakan 17 Aralık’ta

Dublin’de yapılacak AB zirvesine çağırılmıştır. Bu zirve Erbakan’ın Batı’ya yapacağı ilk

ziyaret olacağından, Erbakan’ın bu ziyareti iyi değerlendirmesi ve yapacağı açıklamalarda

özenli olması konusunda değerlendirmeler yapılmıştır. Gazeteci Sami Kohen’e göre bu

davetin başlıca nedeni Batı’nın Erbakan konusundaki merakıdır.170

Erbakan ise dış politika ile ilgili gazetecilere açıklama yaparken AB hakkında şöyle

konuşmuştur:

“Türkiye, Avrupa’ya 1959’da müracaat etmiş. 1963’da Ankara Anlaşması yapılmış. Aradan 33 yıl geçmesine rağmen Türkiye’ye yapılan şu muameleye bakın; Türkiye hala niye tam üye değil?. Çeşitli bahaneler uydurup kandırmışlar. Her vakti geldiğinde yeni bahaneler uydurmuşlar. Bir noktada Türkiye’nin durumu ciddi şekilde ortaya koyması gerekir. Bugünkü durum ne deve ne kuş. Kimseye de Türkiye’ye yaptıkları gibi muamele yapmamışlar. Özel anlaşmalar yapıp, tavizler vermişler. Örneğin İsviçre ve Kuzey Afrika ülkeleri gibi. Şimdi de Doğu Bloğu ülkelerini Türkiye’den önce üye yapmaya çalışıyorlar. Mevcut şartlar, Türkiye’nin aleyhine işliyor. Türkiye, Gümrük Birliğine girdi diye gümrüklerini sıfırladı. İthalat tamamen zararımıza. 5 milyar dolarlık aleyhimize işlem var. Türkiye ticaretinin yarısını Avrupa’ya yapmasına rağmen, Avrupa Birliği’nin ticaretindeki yeri binde 3. Avrupa’nın 350 milyon olduğu düşünülürse, 70 milyonluk Türkiye’nin ticaretteki ağırlığının yüzde 20 olması gerekir. Artık Avrupa’yla çok ciddi konuşmanın vakti gelmiştir. Yeniden masaya oturmak icap edebilir. Avrupa hep aynı plağı çalıyor. Terörü kabul etmiyor, insan hakları diyor. Ama artık biz başta Cumhurbaşkanı olmak üzere bunları söyledikleri zaman ‘Bırakın artık bu plağı. Bakın 60-70 milyar dolarlık yatırımımız var. Gelin bunları konuşalım’ diyoruz.” 171

Zaten Erbakan 4 Aralık Dublin Zirvesi davetini, AB üyesi ülkelerin Dublin’deki zirve

toplantısına çağrılmayıp, sadece akşam yemeğine çağrılmış olması nedeniyle Türkiye’nin

ikinci sınıf devlet muamelesi gördüğü değerlendirmesini yaparak reddettiğini açıklamıştır.

Erbakan’ın davete verdiği bu cevap Türkiye’de özellikle diplomatlar arasında tartışma konusu

olmuştur. Avrupa’ya karşı konulan bu tavır bazıları tarafından haklı bulunurken, bazıları da

170 Sami Kohen, “Hoca’nın Hikayeleri”, Milliyet, 27 Kasım 1996.

72

bu Zirvenin Türkiye’nin AB üyelik sürecinde önemli bir fırsat olduğunu düşünmüştür.

Türkiye’nin AB ile ilişkilerinde aktif bir milli lobi kuruluşumuz olan İktisadi Kalkınma Vakfı

(İKV)’nın Başkanı Meral Gezgin Eriş’in açıklamaları zirveyi bir fırsat olarak değerlendirenler

için çarpıcıdır:

“İslamcı Erbakan, her Türk Başbakanından daha çok ilgi ve itibar görecekti. Aday ülkelerin toplamına 1 saat görüşme süresi ayrılmışken, Türkiye’ye 3,5 saat ayrılmıştı. Erbakan’ın katılacağı yemekte AB ülkelerinin tamamı en üst düzeyde temsil edecekti. Halbuki Türkiye’den Dışişleri Bakanı’nın geleceği bu yemeğe o düzeyde katılım olmayacak. İslamcı Erbakan’ın, dünyada İslam’ın rolü ile Türkiye’nin AB’ye üye olması arasındaki ilişkiyi anlatarak ve “Müslüman Demokrat” bir mesaj vererek, Avrupa liderlerini çok etkileyebilirdi.” 172

Erbakan’ın AB zirvesi davetini geri çevirmesi basında da yankı bulmuştur. Refahyol

Hükümetinin dış politikaları ile yakından ilgilenen Milliyet Gazetesi yazarı Sami Kohen,

köşesinde “Erbakan davete icabet etmeli idi” başlığıyla Erbakan’ın yanlış bir karar aldığını

savunmuştur. Kohen’in de belirttiği gibi Erbakan’ın yemekli toplantıya davet edilmesi aslında

doğru bir karardı çünkü AB zirvesinde, AB’ye üye olan ülkelerin liderleri katılmaktadır.

Türkiye’nin üye olmadığı düşünülürse zirveye çağrılmaması gayet normaldir. Zirve sırasında,

aday statüsünde olan Doğu Avrupa ülkeleri ile bir toplantı yapılmıştır ama Türkiye bu statüde

olmadığı için bu toplantıya çağrılmamıştır.

Erbakan’ın davete katılmaması dış dünyada da değişik yorumlara ve gelişmelere

neden olmuştur. Erbakan davete gitmeyeceğini ilk olarak RP grubunda açıklamıştır.

Erbakan’ın bu açıklaması Reuter ajansı tarafından tüm dünyaya duyurulmuştur. Bunun

üzerine Dublin’deki Fransız Büyükelçiliği, Cumhurbaşkanı Chirac’ın 17 Aralık gecesi için

yapılmış otel rezervasyonunu iptal ettirmiştir. Bunun da ötesinde bütün AB liderlerinin

programları değiştirilmiştir. Dışişleri Bakanlığı’na Dublin’den konu ile ilgili bir bilgi notu

gelmiştir. Bu notta, resmen bildirilmediği halde Erbakan’ın davete katılmayacağını basından

öğrendiklerini, Erbakan’ın katılmayacağı belli olduğundan, Türkiye için düzenlenen bu

171 Fikret Bila, “Erbakan: Avrupa bizi kandırıyor”, Milliyet, 04 Aralık 1996.

73

yemeği, mecburen Dışişleri Bakanları düzeyinde tertip edecekleri belirtilmiştir.173 Özetle

Erbakan’ın bu daveti geri çevirmesi diplomasi açısından önemli bir yere oturtulmuş, basının

da ilgisiyle uzun süre gündemde kalmıştır.

4 Mart 1997’de AB üyesi ülkelerin Hıristiyan Demokrat partilerinin liderleri

Brüksel’de bir zirve toplantısı yapmıştır. Bu toplantının ana konusu Hükümetlerarası

Konferans ve Genişleme olup, ayrıca aday ülkelerin durumu da ele alınmıştır. Hıristiyan

Demokratlar AB’nin bir Avrupa medeniyeti projesi olduğuna inandıkları için Türkiye’nin

üyeliğine ihtimal bile vermemişlerdir. Bu karar hem AB üye ülkelerinin hem de Türkiye’nin

gündeminde geniş yer tutmuştur. 174

Bunun üzerine 6 Martta, Gümrük Birliği kararının ikinci yıldönümü olması nedeniyle

AB ülkelerinin Ankara büyükelçilerine yemek veren Çiller, “Bize gelen bilgilere göre, en sert

açıklama Almanya Başbakanı Kohl tarafından yapılmış” diyerek Kohl’ün Türkiye karşıtı

tutumundan yakınmıştır.175 Çiller daha sonra yaptığı Finlandiya gezisinde ise AB hakkında

şöyle konuşmuştur:

“Herkes şunu bilsin ki, Türkiye, Atatürk’ün söylediği gibi çağdaş Batı uygarlığının bir parçasıdır. Hiç kimsenin uygarlık konusunda bize öğreteceği bir şey yoktur: Aksine, bizim manevi ve milli değerlerimizin o kültüre vereceği katkı, öğreteceği çok şey vardır”. 176 RP’nin sözcüsü Süleyman Arif Emre ise Birleşik Avrupa devleti oluşturulmaya

çalışıldığını ve bunun egemenlik haklarımızdan vazgeçmek olduğunu söylemiştir. Emre

konuşmasına devamla, İsrail’in yaptığı gibi AB ile ikili ilişkiler geliştirilebileceğini, ancak

partisinin tam üyeliğe karşı olduğunu yinelemiştir.177 Çiller ise Emre’nin açıklamasına

istinaden, AB’ye üyeliğin Türk halkının seçimi olduğunu ve farklı düşünce olmamasının

172 Taha Akyol, “Fırsatı Kaçırdık!”, Milliyet, 04 Aralık 1996. 173 Taha Akyol, “Erbakan ve Batı”, Milliyet, 06 Aralık 1996. 174 Gencer Özcan “Ana Muhalefet Hükümetinin Ortadoğu Politikasından Kesitler”, Onbir Aylık Saltanat, 1.baskı, der. Gencer Özcan, İstanbul: Boyut Kitapları, 1998 s. 255. 175 Şükrü Elekdağ, “Türkiye hayır diyebilecek mi?”, Milliyet, 17 Mart 1997. 176 Cumhuriyet, 16 Mart 1997

74

gerektiğini söylemiştir.178 Böylece, hükümetin iki ortağı arasında diğer birçok konuda olduğu

gibi AB konusundaki görüş ayrılıkları da ortaya çıkmıştır.

AB ile ilişkiler 1997’nin Mart ayının ilk günlerinde İngiltere Dışişleri Bakanı Malcolm

Rifkind’in Ankara’yı ziyaret etmesiyle yine gündeme gelmiştir. Milliyet gazetesine konuşan

Rinfkind, Kıbrıs konusunda bu yılın karar yılı olacağına ve Kıbrıs’ın AB’ye girme sürecinin

başlatılacağına dikkat çekerken, Türkiye’nin AB üyeliği ile ilgili olumlu konuşmaktan

kaçınmıştır.179

Yine aynı ayda AB konusu gündemdeki yerini korumuştur. Dışişleri Müsteşarı Onur

Öymen, 28 Şubat MGK bildirisiyle, Türkiye’nin AB’ye tam üyelik hedefinin “hükümet değil,

devlet politikası” olduğunu söylemiştir. 180 Öymen, MGK kararlarında AB’ ye yer verilmesi;

AB üyeliğinin veya daha genel deyişi ile Avrupa ile bütünleşmesinin Türk dış politikasının

öncelikli bir hedefi sayılması, bunun sadece bir partinin ya da hükümetin değil, “devletin

resmi politikası” olduğu mesajının verilmesi, bu stratejinin askerler ve siviller tarafından

olduğu kadar, geçmişte AB’ye hiç de sıcak bakmayan Refah Partisi yönetimi tarafından da

benimsenmiş olmasından dolayı önem taşıdığını belirtmiştir.181

Mart ayında AB ile yakın temasta olan Türkiye’ye ABD destek çıkmıştır. ABD

Dışişleri Bakanlığı Avrupa’daki büyükelçiliklerini çağırarak “Türkiye’nin tam üyeliği için

girişim yapın” çağrısında bulunmuştur. ABD, Türkiye’nin jeostratejik önemini

vurgulamasının yanı sıra AB’nin Ankara ile ilişkilerinin kesilmesinin, İslam dünyasında

“Müslüman bir ülkenin zengin Hıristiyan dünyasınca dışlanması” olarak algılanacağını,

bunun da Batılı standartlara yönelen ılımlı İslam ülkeleri üzerinde olumsuz etkilerinin

177 Hürriyet, 18 Mart 1997 178 “Çiller: Türkiye AB Rayında” ,Milliyet, 28 Mart 1997. 179 Zafer Arapkirli, “Kıbrıs için tarihi fırsat”, Milliyet, 03 Mart 1997. 180 Barçın Yinanç, “MGK, Avrupa’ya mesaj gönderdi”, Milliyet, 03 Mart 1997. 181 Sami Kohen, “AB üyeliği şimdi daha zor...mu?”, Milliyet, 04 Mart 1997.

75

olabileceğine dikkat çekmiştir. Öte yandan ABD, Ankara’ya NATO’nun genişlemesi ile

AB’nin genişlemesinin iki ayrı konu olduğunu da hatırlatmaktan kendini alamamıştır.182

Mart 1997’de Ankara’da AB trafiği yaşanmıştır. Liberal Grup Başkanı Gijs de Vries

ve Sosyalist Grup Başkanı Pauleen Green Ankara’yı ziyaret etmiş, burada bazı üst düzey

kişilerle temaslarda bulunmuş, ve Türkiye’nin bildiği birçok şeyi tekrar etmişlerdir. Green ve

heyeti Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Onur Öymen, Devlet Bakanı Abdullah Gül, CHP lideri

Deniz Baykal ve Genelkurmay İkinci Başkanı Çevik Bir ile görüşmüştür. Green, Gül’e basın

mensuplarının önünde, din konusunun Türkiye’nin Avrupa’yla ilişkilerinde engel olarak

gösterilmesinin son derece anlamsız bulduklarını belirtmiş, “Ancak Türkiye’nin tam üyelik

hedefine ulaşması için halletmesi gereken temel siyasi sorunları vardır. Bunlar insan hakları,

Kürt sorunu, Kıbrıs konusu ve Türk-Yunan sorunlarıdır” diye konuşmuştur. Gül ise “Biz

AB’ye yönelik eleştirilerimizi yaparken, bunun bir Hıristiyan Klubü olarak görüldüğünü

belirtmiştik. Ancak açıkça söylenmeyen bu konunun su yüzüne çıktığı görülüyor. Görüyoruz

ki, bundan pek çok Avrupalı rahatsızdır” demiştir. 183

Mart ayı içerisinde AB Dışişleri Bakanları Apeldoorn’de bir toplantı yapmış ve burada

Türkiye için önemli kararlar alınmıştır. AB dönem Başkanı Hollanda Dışişleri Bakanı Hans

von Mierlo, yaptığı basın açıklamasında Türkiye’nin geleceğinin ve yerinin Avrupa’da

olduğunu, AB’ye tam üyeliğe aday olan diğer ülkelerle aynı kriterlerin uygulanacağı, ancak

“tam üyeliğin, epeyce zaman (‘some time’) alacağını” belirtmiştir. Yaklaşık üç yıldan beri

AB’nin Türkiye’ye diğer aday ülkelerle aynı kriterleri uygulayacağı kararını almasını

bekleyen Türkiye bu karar karşısında şaşırmıştır. Türkiye bu kararın alınmasını Türkiye’nin

NATO kartı oynama hususundaki kararlı tutuma bağlamıştır.184

Mart ayının son günlerinde yine AB’yle çok yakından ilgili olan Alman Dışişleri

Bakanı Kinkel, Türkiye’ye gelmiştir. Kinkel, Çiller ile görüşürken Erbakan’la görüşmek

182 Barçın Yinanç, “ABD’den Türkiye’ye destek çağrısı”, Milliyet, 04 Mart 1997. 183 “Ankara’da AB trafiği”, Milliyet, 22 Mart 1997.

76

istemediğini bildirdiği halde yine de görüşmüştür. Basın, Kinkel’in Çiller ve Erbakan ile

görüşmelerinin alaycı bir havada geçtiğini iddia etmiştir. Kinkel Türkiye’nin AB üyeliği için

şöyle konuşmuştur:

“Tam üyelik için Türkiye henüz hazır değil. Tam üyeliğin dışında, üyelik için aday ülkeler listesinde de şu an görünmüyor. Aday olsa bile, üyeliğin çok uzun zaman alacağı ortada. Tam üyelik yok, ama Gümrük Birliği var. O zaman Türkiye’nin Avrupa ile ilişkileri öyle bir yere oturmalı ki, bu, Gümrük Birliği üzerinde bir işleve sahip olsun. Örneğin, Avrupa’nın çeşitli kurumlarında Türkiye ile birlikte çalışmalar yürütülebilir Bu çalışmalar, hukuk, sosyal ve başka alanlarda Türkiye’nin alması gereken yolda yardımcı olabilir.”185

Öte yandan, 1 Nisan 1997 Milliyet Gazetesinde çıkan bir haberde, Avrupa’nın Türkiye

ile bir sorunu olmadığı, sorunun Çiller Erbakan ikilisi olduğu vurgulanmıştır. Haberde DSP

milletvekili Mümtaz Soysal’ın şu açıklamalarına yer verilmiştir:

“Avrupa’nın derdi, bugünkü iktidarla. Diplomasiyle ters düştüğünden açıkça söylemiyorlar. Ancak, dolaylı olarak, “Bu koalisyonla şansınız yok” mesajını veriyorlar. […] biri kucağıma oturup, saçımı sakalımı çekiştirirse, ben de kızardım. Üstelik, hem, ‘Avrupalıyım’ diyor, hem de, Türkiye’nin 70 yıl önce girdiği yoldan başka yola çekilmeye çalışmasına ses çıkarmıyor ve araç oluyor. Koalisyonun diğer ortağı ise, ABD ile iyi geçinmeye çok önem verirken, Avrupa’yı es geçiyor. Doğu politikasını, ABD’yi kızdırmadan yürütmeye çalışıyor. Avrupa’yı, iktidarda kalmak için önemli faktör olarak görmüyor. Avrupa’yı kızdıran bu [...] Avrupa bu iktidara rağmen, Türkiye’yi dışlamak ve kapıları kapatmak istemiyor.” 186

Haberde Türkiye’de karşı karşıya kalınan herhangi bir problemde Avrupa’yı örnek

gösterme eğilimi olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca Refah Partisinin Batı’ya sırtını döndüğü ve

Müslüman ülkeleriyle birleşme hayali içinde olduğu ve aslında Erbakan’ın “gizli” bir Avrupa

hayranı olduğu iddia edilmiştir.

Haberde Refah Partisi’nin Batı’ya aldığı tutum şöyle açıklanmıştır:

“Refahlılar, laiklik tartışırken, ‘Avrupa ve ABD’deki kadar laiklik’ istiyorlar. İnsan haklarını türban tartışmasında hatırlayıp, Avrupa’daki üniversitelerden örnek veriyorlar. Türkiye’deki, Milli Güvenlik Kurulu’nun, Batı demokrasilerinde bir benzeri olmadığını söylüyorlar. Şimdi de, zorunlu eğitimin 5 artı 3 olması gerektiğini savunurken, yine Avrupa’daki eğitim sistemine bakıyorlar. Avrupa’ya uzak duran Refah’ın, sıkışınca sürekli Avrupa dalına tutunmaya çalışması garip doğrusu.

184 Şükrü Elekdağ, “AB ile ilişkilerde tarihi dönemeç”, Milliyet, 24 Mart 1997. 185 Yalçın Doğan, “Kinkel, Erbakan’la görüşmek istemedi”, Milliyet, 28 Mart 1997. 186 Ahmet Sever, “Avrupa’nın derdi, Çiller-Erbakan ikilisi”, Milliyet, 01 Nisan 1997.

77

İktidarda 9 ayını doldurduğu halde Avrupa’ya adımını atmayan Refah’ın, hükümeti kurar kurmaz koştuğu Libya, İran, Nijerya’dan vereceği hiç olumlu örnek yok mu acaba. Kendini Avrupa’dan daha yakın hissettiği, Nijerya, Libya ve İran’daki demokrasi, insan hakları ve eğitim sisteminden hiç söz etmiyor […]187

14 Nisan 1997 Milliyet Gazetesinin haberine göre, AB dönem başkanı Hollanda’nın

Dış İlişkiler Komisyonu Başkanı Maarten Van Traa, Avrupa ülkeleri ile temaslarda

bulunmak için ziyaretlerde bulunan CHP Lideri Deniz Baykal’a “Erbakanlı aile fotoğrafı

istemiyoruz. Ancak siz olsanız farklı olabilirdi” mesajını vermiştir. 188

AB üyesi ülkelerinden, Fransa’nın Le Monde gazetesi, 16 Nisan 1997’de Türkiye’deki

siyasi gelişmeler hakkında yayınladığı yorumda, Tansu Çiller’in Batı başkentlerinde hayal

kırıklığı yarattığını belirtmiştir. Aynı yorumda Çiller, “yıldızı sönmüş bir politikacı” olarak

tanımlanmış, Avrupalı yöneticilerin, 1993’te Çiller’i, “Batılılaşmanın güvencesi, Müslüman,

ama laik Türkiye’yi, Batı’nın demokratik değerleriyle uyumlu hale getirecek kadın” olarak

selamlamakta biraz aceleci davrandıkları ifade edilmiştir.189

Çiller birçok Batılı yönetimin ve özellikle de Avrupa basının “sempati”, hatta kimi

zamanda “hayranlık” duyduğu bir liderdi. Müslüman nüfusa sahip bir ülkenin ilk kadın

başbakanı olarak tanımlanan Çiller, aynı zamanda Türkiye’nin “laik devlet” ilkesinin en

önemli göstergesi sayılmaktaydı. Çok iyi İngilizce konuşan bir ekonomist ve modern bir Türk

kadını olan Çiller’den “Türkiye’yi 2000’lere taşıyacak lider” diye söz edilmekteydi. Birkaç

yıl süren bu olumlu izlenim, Refahyol iktidarının ilk birkaç ayında tamamen tersine

dönmüştür. Basına yansıyan haberlerde Çiller, “kendisini kurtarmak için RP’yle işbirliği

yapan, şüpheli servet sahibi ve artık nefret edilen lider” diye nitelendirilmeye başlanmıştır.190

187 Ibid. 188A. Rezzak Oral, “Batı’dan Baykal’a RP mesajı”, Milliyet, 14 Nisan 1997. 189 “Batı’daki yıldızı söndü”, Milliyet, 17 Mayıs 1997. 190 Ibid.

78

Haziran ayında AB konusunda önemli gelişmeler yaşanmıştır fakat hükümetin

geleceği ile ilgili tartışmalar iç politikada tartışıldığından, bu gelişmeler göz ardı edilmiştir.

AB, Amsterdam toplantısında genişleme değil derinleşmeyi tartıştığından, genişlemeyi Aralık

ayına bırakmış ve aday ülkeler ile ilgili raporlar hazırlamıştır. Türkiye için hazırlanan rapor

son yılların en olumlu raporu niteliğinde olmuştur. Raporun olumlu tarafları üç ana başlıkta

toplanabilir: Gümrük Birliği’ne girdikten sonra AB’den hiçbir ekonomik yardım almayışına

karşılık serbest pazarla bütünleşmeyi başarma yolunda, rekabete uyumlu ve nüfus artışı

korkulacak olmaktan çıkmış, bugünkü performansıyla diğer aday ülkelere göre Türkiye daha

avantajlı, çünkü diğer aday ülkeleri geride bırakıyor.

Yukarıdaki olumlu gelişmelerden sonra raporda “ancak” diye bir parantez açılmış ve

Türkiye’yi sıkıntıya sokacak maddeler sıralanmıştır: İnsan haklarına dönük yasal

düzenlemeler iyi, ama kağıt üstünde kalıyor ve dünyada eşi görülmeyen insan hakları ihlalleri

birbirini izliyor, sivil toplum örgütleri yetersiz, sivil toplum kavramı eksik, laiklik ve

demokrasiyi savunan ordu etkin kurum olarak ön planda. Raporun sonunda AB, Türkiye ile

ilgili şöyle bir karara varmıştır: Türkiye çok istikrarsız, siyasal kargaşadan kendini

kurtaramayan bir ülke. Sürekli siyasal sıkıntı üretiyor, bu durum her alanda uygulamaya

yansıyor. Bu haliyle Türkiye aday ülkeler arasında yer alamaz. 191

V. KUZEY ATLANTİK İTTİFAKI

Şubat 1997’de dış ilişkilerde en çok konuşulan konu NATO olmuştur. NATO Soğuk

Savaş’tan sonra genişlemeye karar vermiş, fakat Türkiye bu kararı desteklememiştir.

Genişlemenin uygulanması aşamasında, koalisyon ortakları iç politika ile uğraştığından,

NATO ile ilgili gelişmeler arka planda kalmıştır. 192

191 Yalçın Doğan, “Yüzyılın faturası: AB treni”, Milliyet, 17 Haziran 1997. 192 Oran, op.cit., s.310-11

79

NATO’nun genişleme süreci gündeme gelince, Türk politikacılar bunu zaman zaman

tehdit olarak kullanıp, AB’ye üye olma sürecinde bir araç olarak görmüşlerdir. Dışişleri

Bakanı Çiller “Türkiye Avrupa Birliği’ne tam üyeliğe aday kabul edilen ülkelerin listesine

konmadığı taktirde, NATO’nun genişlemesini veto edecektir” demiştir. Bu açıklamaya ABD

başta olmak üzere, bütün NATO ülkeleri tepki göstermiştir.193 Kaldı ki hemen bu olayın

akabinde ABD yönetimi Türkiye ile ilgili rahatsızlıklarını dile getirmeye başlamıştır. ABD

Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Nicholas Burns düzenlediği basın toplantısında Türkiye’nin

demokrasiyle yönetilen bir ülke olduğunu ve demokrasileri askeri hareketler açısından

değerlendirmek niyetinde olmadıklarını belirtmiştir. Burns konuşmanın devamında laik ve

demokratik Türkiye’nin, NATO ittifakı içinde Amerika’nın en yakın müttefiği olduğunu ve

iki ülke arasında güven olduğunu vurgulamıştır. Burns’un konuşmasında yer alan “laik, ve

demokratik”, ifadelerinin tesadüf olmadığı ve duyulan rahatsızlığı dile getirilişi olarak

algılanmıştır.194

Sabah Gazetesindeki bir habere göre ABD yönetiminin, “Türkiye veto seçeneğinden

vazgeçmezse NATO’dan ihraç edilebilir. Bu durumda da Batı’dan kopar. NATO, Türkiye ile

ya da Türkiye’siz genişlemesini tamamlayacaktır” açıklamasını yaptığı iddia edilmiştir.195

Mayıs 1997’de Refahyol Hükümetinin yıkılışı gündemdeki tek konu olduğundan,

Çiller’in NATO’nun genişlemesi için Portekiz’de yapılacak olan toplantıya hükümetteki

konumu ile ilgilenmesinden dolayı katılmaması, büyük yankı uyandırmıştır.196 8 Temmuz

1997’de Madrid’de biraraya gelen NATO üyesi ülkelerin devlet ya da hükümet başkanları

dördüncü genişleme sürecini başlatmışlardır.

193 Mehmet Ali Birand, “Türkiye’nin NATO’yu tehdit etmeye hakkı var”, Sabah, 03 Şubat 1997. 194 “ABD’den demokrasi uyarısı” , Sabah , 06 Şubat 1997. 195 “NATO’dan Atılırsınız”, Sabah, 10 Şubat 1997. 196 Doğan Heper, “Başbakanlık burda, Dışişleri nerde?”, Milliyet, 30 Mayıs 1997.

80

VI. ULUSLARARASI PARA FONU

Erbakan ve Refah Partisi uzun yıllar boyunca “IMF’ye hayır” sloganını

benimsemişlerdi. Muhalefet dönemindeyken Erbakan’a göre, tam bağımsız bir ülke

olabilmemiz için Türkiye’nin IMF ile olan ilişkilerini kesmesi gerekiyordu. Erbakan 1983

yılında düzenlenen Partisinin 4. Büyük Kongresi’nde yaptığı konuşmada, Refah Partisi

haricindeki partileri faizci, Batı taklitçisi ve Avrupa Topluluğu yanlısı olmakla suçlamış ve

“IMF reçeteleri milletimize değil, dış güçlere hizmet ediyor” demiştir. Siyasi iktidarlar için de

“Bunların hepsi birer IMF Hükümetidir” açıklamasını yapmıştır.197

Türkiye’nin Gümrük Birliği üyesi olmasıyla, dış ticaretinin yarısından fazlasını

Avrupa ülkeleri ile sürdürür bir konuma gelmiş ve 80 milyar dolar dolayındaki dış borç yükü

nedeni ile IMF ve Dünya Bankası’na bağlı olmak durumdaydı. Bu nedenle, Refah Partisi,

önündeki tek seçenek olan, mevcut durumunu sürdürme yoluna girmiştir.198 Refah Partisi IMF

ile görüşmeleri sürdürmüştür, Washington’daki toplantılar sırasında, geleneklerin dışında, o

sırada kabineden de bazı üyelerin ABD’de bulunmasına özen göstermiş ve böylece IMF ile

köprülerin atılmaması politikası izlemiştir. Böyle bir siyasal manevraya karşı, IMF’nin

tutumu da, kapıları kapatmadan aralık tutma biçiminde gelişmiştir.199

30.10.1996 tarihli Yeni Yüzyıl gazetesine yaptığı açıklamada Gül, IMF’ye ihtiyaçları

olduğunu belirtmiştir. Gül konuşmasına şöyle devam etmiştir:

“IMF’ye Türkiye’nin ihtiyacı var. 7 milyar dolar dış borç ödeyeceğiz. Bunu içeriden toplayıp, sıcak parayla ödemek var. Dış borçları, iç borçlanmaya göre, daha ekonomik şartlarla yeni dış borçlar ile ödemek maliyet açısından daha iyi. Bunu yapmak için de IMF’nin karşısına fazla dikilmemek gerekir. Uluslararası piyasaya kötü işaret vermemek lazım. Onlar da Türkiye’nin iyiliği için uğraşmıyorlar mı? Bunu yaparsanız daha iyi olur demiyorlar mı?. Biz de onlara yardımcı oluruz.”200

197 Mustafa Taşar, “Refah Partisi ve IMF”, http://www.mustafataser.gen.tr/yayinlar/refahgercegi/refahimf.html, (11.10.2005). 198 Gencer Özcan “Ekonomiye Bakış”, Onbir Aylık Saltanat, 1.baskı, der. Gencer Özcan, İstanbul: Boyut Kitapları, 1998, s.122. 199 Ibid., s. 124. 200 Mustafa Taşar, “Refah Partisi ve IMF”, http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/refahgercegı/refahimf.htm, (03.03.2005).

81

Dördüncü Bölüm

28 ŞUBAT

Refahyol iktidarı sırasında Türk siyasal yaşamı açısından yaşanan en önemli olay 28

Şubat 1997 tarihli Milli Güvenlik Kurulu toplantısıdır. İleriki yıllarda ‘postmodern darbe’

olarak anılacak bu toplantıda Refahyol Hükümetinin iç ve dış politikaları gözönünde

bulundurularak, Türk Silahlı Kuvvetleri hükümeti uyarmış ve tavsiye kararları almıştır. Bu

bölümde, 28 Şubat’a giden süreç, 28 Şubat MGK Toplantısı ve Refahyol Hükümetinin

yıkılışı ele alınacaktır. 28 Şubat’a giden süreçte dış politika kadar iç politika da önemli bir

yere sahip olup, bütün bunlar MGK toplantısının gündemini belirlemiş ve toplantıda alınan

kararlar doğrultusunda Haziran ayında Erbakan istifa etmiş ve akabinde Refahyol Hükümeti

sona ermiştir.

I. 28 ŞUBAT’A GİDEN SÜREÇ

Refahyol iktidarı sırasında iç politikada da önemli gelişmeler olmuştur. Bu iktidar

dönemine damgasını vuran en önemli olay Susurluk Kazası’dır. 3 Kasım 1996’da bir arabanın

kamyona çarpması ile gerçekleşen kaza, arabanın içindekilerin kimliğinin açıklanması ile

sıradan bir kaza olmaktan çıkıp, Türkiye’deki rejimi sarsan bir tartışma unsuru olmuştur.

Araba, yaralı olarak kurtulan DYP Şanlıurfa Milletvekili Sedat Bucak’a ait olup, içindekilerin

İstanbul eski Emniyet Müdür Yardımcısı Hüseyin Kocadağ ve ülkücü mafya lideri Abdullah

Çatlı olması bu kazayı Türkiye’nin gündemine bomba gibi düşürmüştür. Daha sonraki

gelişmeler ise Türkiye’de devlet mekanizmasının nasıl işlediği tartışmasına yol açarken,

“Temiz Toplum, Temiz Siyaset” kampanyalarının hız kazanmasına neden olmuştur. Kaza

sonrası çıkan belgeler “Devlet-Mafya-Siyaset” üçgenindeki ilişkileri tüm çıplağıyla gözler

önüne sermeye yetmiştir. Devlet, mafya, aşiret üçgeni birçok somut kişi, belge ve bilgiye

rağmen, yargısal bir işleme gidilmemiştir. Kazanın baş aktörü DYP’liler ortada dolaşırken,

82

RP olayın üstüne gitmek yerine, karanlık olaya duyulan toplumsal tepkiyi “mum söndü

oyunu” olarak nitelendirmiştir

Önce devlet tarafından aranan Çatlı’ya arandığı dönemde yeşil pasaport verildiği, Çatlı

ve arkadaşlarının devletin resmi istihbarat birimlerince bazı operasyonlarda kullanıldıkları

ortaya çıkmıştır. Sonra Çatlı ve arkadaşlarının uyuşturucu-kumar mafyası ile bağlantılı

olduğunun ortaya çıkmasının yanı sıra; 1993 yılından sonra Türkiye’de hız kazanan faili

meçhul cinayetlerle olan bağlantılar da gündeme gelmeye başlamıştır. Susurluk kazasının ilk

kurbanı Çiller ve Yılmaz’ın isteği üzerine istifa ettiği iddia edilen, İçişleri Bakanı Mehmet

Ağar olmuştur. Çiller kendine yakın bir isim olan Meral Akşener’i İçişleri Bakanlığına

atamıştır. Bu kazadan sonra içişlerinde sular durulmamıştır. İlk olay, Yılmaz’ın Budapeşte’de

Çatlı’nın eski bir arkadaşından saldırıya uğraması olmuştur. 201

Aralık 1996’da ise Ankara DGM Başsavcılığı’nın RP’nin kapatılması istemiyle

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığına başvurması, RP’yi zora sokmuştur. Ankara DGM’nin 6

Aralık’ta Kanal D televizyonu ana haber bülteninde yer alan fezlekesinde şu görüşlere yer

verilmiştir:

“RP’nin Türkiye’de üniversite imtihanlarını kazanamayan İmam Hatip Okulu mezunlarını Kahire’de bulunan El Ezher Üniversitesi’ne göndermesi, bu kişilere sahte diploma sağlanması; Mısır’da, Almanya’da, Fransa’da Türkiye’nin laik devlet düzeninin yıkılarak Şeriat Devleti kurulması için yürütülen faaliyetlerle ilgili hazırlık evrakı sureti, Refah Partililerin yurtdışında yürüttükleri propaganda faaliyetleriyle ilgili 24.11.1996 tarihinde Kanal D’de yayınlanan “Teketek” programına ait video kaseti ve bu kasetin çözümü, Refah Partisi Ankara Milletvekili Hasan Hüseyin Ceylan’ın 1992 yılında Almanya’da yaptığı konuşmayla ilgili gazetelerde yer alan haberler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı Necati Çelik’in “Kim Cumhuriyet adına, Atatürk adına konuşuyorsa, yüzlerine tükürün” şeklindeki sözlerinin yer aldığı gazete haberleri, Refah Partisi Rize Milletvekili Şevki Yılmaz’ın Gümrük Birliği’ne girilmesi konusunda sarfettiği “Hiç kimse Türkiye için heveslenmesin, bu işi ya oyla ya kanla düzelteceğiz” şeklindeki sözlerinin yer aldığı 16.12.1996 tarihli gazete haberleri, Refah Partisi Rize Milletvekili Şevki Yılmaz’ın “Çatlasanız da patlasanız da ben Hizbullah’ım. Türkiye’nin yüzde 98’i Hizbullah’tır. Hizbullah olmayanlar, hizb-u Şeytandır” şeklindeki sözlerinin yer aldığı gazete haberleri 2820 sayılı Siyasi Partiler hükümleri uyarınca, gönderilmiştir. Arz olunur.” 202

201 Cengiz Kuşcuoğlu, “Yılın Olayı: Susurluk Kazası”, Milliyet, 31 Aralık 1996.

83

Aralık ayında RP’nin, Erbakan’ın başkanlık etmesi gereken Yüksek Askeri Şura’ya

katılmamış olması gündeme oturmuştur. Şura’da ordudaki irticai faaliyetlere katıldıkları

saptanan subay ve astsubayların TSK ile ilişikleri kesileceğinden bazı siyasi ve askeri çevreler

Erbakan’ın katılmayışını şöyle yorumlamıştır:

“Erbakan geçen Ağustosta tüm toplantılara katılmış ve 30 kadar subay ve astsubayın TSK’yla ilişiği kesilmişti. Bunu kendi tabanına anlatmakta güçlük çektiği için bu toplantıya katılmamıştır. Erbakan’ın toplantıya katıldığında kararları imzalayacak ve “Benim olmadığım toplantıda bu kararlar alınmıştı” diyerek tabanını yumuşatacaktı.” 203

Aralık ayının ilk iki gününde hükümetin Refah Partisi kanadı tartışma yaratacak bazı

girişimlerde bulunmuştur. Bunlardan birkaçı şöyledir: Dışişleri Bakanlığı’nın görev

alanındaki birtakım işler, bir Başbakanlık genelgesiyle Refahlı Devlet Bakanı’na aktarılmış,

Milli Savunma Bakanlığı’na araştırma çalışmaları için verilen 50 trilyonluk ödenek,

Meclis’teki Refah çoğunluğunun girişimiyle Başbakanlığa aktarılmış, TÜBİTAK’ın yetki

alanına giren araştırma ve geliştirme çalışmalarının Başbakanlığa aktarılması yolundaki

hazırlıklara başlanılmış, YÖK’ün yönetiminin tamamen değiştirilmesi ve kurumun Bakanlar

Kurulu’nun kontrolü altına alınmasını sağlayacak bir yasa tasarısı, Meclis’e sevk edilmiş,

hızla yasalaştırılması için önlemler alınmıştır.204

Öte yandan koalisyonun diğer kanadı DYP’nin durumu da en az RP kadar dikkat

çekicidir. DYP’nin göze çarpan ilk özelliği, koalisyon ortağı olmasına rağmen Çiller’in

hükümetin icraatlarına karşı gelmek yerine, kendisini kurtarma çabalarıdır. Çiller TEDAŞ ve

TOFAŞ soruşturmalarından 7’ye karşı 8 oyla aklanmıştır. Ama dosyalar o sıralarda henüz

Meclis Genel Kurulu’nda ilgili komisyonlarda onaylanmış değildi. Ayrıca “mal varlığı”

soruşturması da o sıralarda komisyonda görüşülmekteydi.205

202 “RP’ye kapatma yolu”, Milliyet, 07 Aralık 1996. 203 “Yüksek Askeri Şura Erbakan’sız toplandı”, Milliyet, 10 Aralık 1996. 204 Altan Öymen, “Refahlaştırmak”, Milliyet, 20 Aralık 1996. 205 Ibid.

84

28 Aralık 1996’da Aczimendi Tarikatı lideri Müslüm Gündüz’ün kandırdığı iddia

edilen, ve resmi nikahı olmadan birlikte yaşadığı Fadime Şahin ile birlikte evde basılması,

tarikatları gündeme getirmiştir. Yaratılan bu gündeme rağmen Başbakan Erbakan’ın 11 Ocak

1997’de Başbakanlık konutunda tarikat liderlerine iftar yemeği vermesi birçok kesimi rahatsız

etmiştir.206 Yine bu ay içerisinde, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Tayip Erdoğan’ın

Taksim’e camii yapılacağını açıklaması gündeme gelen bir diğer konudur.207 Aslında

Taksim’e camii yapılması birçok iktidar tarafından gündeme getirilen bir konuydu. Örneğin,

Demirel ve Özal Bakanlar Kurulu’nun karar almasıyla Taksim’e camii yapılması için imza

atmışlardır. Bu konunun neden Erbakan iktidarı sırasında tartışma konusu olup, laikliğin elden

gittiği tartışmalarına sebep olduğu meşru nedenlere dayandırılamamıştır. Fakat 28 Şubat’ın

medyanın bir ürünü olduğuna inanlar için bu konunun da medya tarafından biraz abartıldığı

söylenmiştir.

Kurumlararası denge de Refahyol iktidarı boyunca göze çarpan kargaşalardan bir

tanesiydi, Refahyol Hükümeti, devlet yönetiminde anayasal kurumlar arasında bir çekişmeye

neden olmuştur. Türkiye, Hükümet-Ordu, Hükümet- Cumhurbaşkanlığı, Hükümet-Üniversite,

Hükümet-Dışişleri ve Hükümet-İş Dünyası ilişkilerinin krizli bir dönemini yaşamıştır. Bu

kesimler birçok konuda karşı karşıya gelmiştir. Öte yandan, yaratılan saltanat görüntüsü de bu

süreçte iktidarın aleyhine işlemiştir. Başbakan Erbakan’ın oğlu lüks Mercedeslerle trafik

kurallarını hiçe sayıp kazalara karışırken, eşi, kızı ve torunları başta olmak üzere bütün aile

bireyleri devletin resmi uçakları ile dolaşmıştır. 208

Erbakan’ın, 25. Hac seferini “saltanat gezisine” dönüştürmesi de iktidarı sarsan bir

diğer olaydır. Bunun yanı sıra, kameraların önünde yapılan “ihram şovları” da büyük tepki

yaratmıştır. Öte yandan, RP içinde küfür eden milletvekilleri ve Belediye Başkanları da

206 11 Ocak 1997, http://www.byegm.gov.tr/YAYİNLARİMİZ/ayıntarihi/1997/Ocak1997/11-15ocak1997.html, (11.07.2005). 207 Arife Avcu, “Yıkım tebligatına esnaf isyanı”, Milliyet, 19 Şubat 1997. 208 “Refah iktidarı neden kaybetti?”, Milliyet, 30 Haziran 1997.

85

iktidar açısından sorun teşkil etmiştir. Kayseri ve Sincan Belediye Başkanları, Şevki Yılmaz,

Hasan Hüseyin Ceylan ve İbrahim Halil Çelik küfür edenlerden birkaçıdır. TBMM üyelerine

“p...” diyen Şevki Yılmaz’ın bu nitelemesi, RP’nin iktidardan uzaklaştırılmasının nedenleri

arasında sayılmaktadır.209

1997 yılının Şubat ayında ise Kudüs gecesi210 ve onun akabinde gelişen olaylar

siyasete damgasını vurmuştur. İran Büyükelçisi Mohammed Reza Bagheri, Refahlı Sincan

Belediyesi’nin düzenlediği Kudüs Gecesi’ne onur konuğu olarak katılmış ve dünyanın terörist

ilan ettiği Hamas ve Hizbullah Örgütü liderlerinin posterleri altında “Hamas’ı ve Hizbullah’ı

biz destekledik” mesajını vermiştir. Bagheri, şeriatı öven konuşmasında, hiçbir diplomasi

geleneğine uymayan bir üslupla, ABD ve İsrail’i düşman ilan ettikten sonra şeriat çağrısı

yapmıştır. 211 Bagheri’nin bu konuşmasından sonra Dışişleri ve Genel Kurmay Başkanlığının

ısrarı ile görevden alınacağı bildirilmiştir. Fakat Sabah gazetesinin haberine göre, Bagheri

İran İslam Devrimi’nin 18. Yıldönümü resepsiyonunda gazetecilerin “Türkiye’den ne zaman

ayrılacaksanız” sorusuna, karşılık olarak Türkiye’de kalması için Türk Hükümetinin

kendisine yalvardığı cevabını verdiği iddia edilmiştir. Fakat bu haberin, Bagheri’nin küstahça

tavrı yüzünden Anadolu Ajansı tarafından gündeme alınmadığı belirtilmiştir. 212 Bu

gelişmeden sonra 4 Şubat’ta Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu’na bağlı tanklar Sincan’ın en

işlek caddesinden geçmiştir. Alışagelmiş bir hareket olmadığından, bunun bir çeşit kısmi

ihtilal ya da uyarı niteliği taşıdığı söylenmiştir. Yapılan açıklamada tank ve kariyerlerin

eğitim için Akıncı Üssüne motorlu yürüyüş yaptıkları belirtilmiştir. 213 Bu olaydan sonra

Sincan Belediye Başkanı Bekir Yıldız göz altına alınmıştır.

209 Ibid. 210 Ramazanın son cuması Humeyni tarafından Kudüs Gecesi olarak ilan edilmiştir. Bkz: Hulki Çevizoğlu, 28 Şubat, Bir Hükümet Nasıl Devrildi, 3.baskı, Ankara: Çeviz Kabuğu Yayınları, 2003, s.8. 211 “Tanklar Sincan’dan geçti” ,Sabah, 02 Şubat 1997. 212 Mahmut Bulut, “Bagheri: Yalvardılar kaldım”, Sabah, 20 Şubat 1997. 213 “Tanklar Sincan’dan geçti” , Sabah, 02 Şubat 1997.

86

28 Şubat’a neden olan bardağı taşıran son damlalar; Adalet Bakanı’nın İran

Büyükelçisi’ne İran’daki molla rejiminin propagandasını yaptırması, şeriat isteyen Sincan

Belediye Başkanı’nı cezaevinde ziyaret etmesi, ‘moral ve destek’ mesajı vermesi, olarak

gösterilmiştir. Bunun yanında, Şevki Yılmaz’ın laiklik için yapılan yürüyüşlere ‘din

düşmanlığı’ demesi ve BBP Genel Başkan Yardımcısı Hasan Ekici’nin de bu yürüyüşü

‘bölücülük’ olarak değerlendirmesi askerin tepkisini çekmiştir. 214

II. 28 ŞUBAT MGK TOPLANTISI

Aslında “Darbe” söylemi Refahyol Hükümetinin kurulduğu ilk günden beri gündemde

yerini almıştır. Ömer Laçiner’in Birikim Dergisinde yayınlanan makalesinde darbe

söylentileri ile ilgili yazısı dikkate değerdir:

“Darbe söylentileri RP’nin ne denli ılımlı olsa da “devlet” tarafından merkezde istenmediğini, yani “iktidar olabilir” beratının kendisine verilmediğini ve verilmeyeceğini bildirmek için çıkarılmıştı. Amaç gerçekten bir darbe tehlikesinin var olduğunu değil, bu mesajı iletmekti. Hedef kitle ise DYP’nin iyice amorflaşmış, belli sınıf ve kesimlerin değil, onların döküntülerinin –ki Türkiye’nin halihazır “çözülüş” durumunda bu döküntüler epeycedir– kararsız bir toplamı halindeki seçmen kitlesidir. Ve böyle bir zemin üzerinde siyasal geleceklerinin hiç de uzun ömürlü olamayacağından endişelenen DYP’li milletvekili ve politikacılardır”215.

28 Şubatta yapılacak olan MGK Toplantısının kritik olacağı basın tarafından birkaç

hafta önce gündeme taşınmıştır. Aslında, önceki MGK toplantılarında da, özellikle Oramiral

Güven Erkaya tarafından ileride böyle bir kritik toplantı olabileceğinin sinyalleri verilmiştir.

Ocak 1997 MGK toplantısında Erkaya şöyle bir konuşma yapmıştır:

“[…] aşırı dinci akımlar ise bugün, PKK tehdidinden daha büyük bir tehlike haline gelmiştir. PKK tehdidi ikinci plana düşmüştür. Tehlike üç boyutludur: laik cumhuriyete çoğulcu demokrasiye, sosyal hukuk düzenine yönelik tehlike.[...] sonra gerekiyorsa, aşırı dinci akımların devletin geleceğini tehlikeye düşürmemesi için hükümete tavsiye kararı alınmalıdır.”216

214 Fatih Çekirge, “En Kritik MGK”, Sabah, 18 Şubat 1997. 215 Ömer Laçiner, “Erbakan'ın Afrika Seferi ve Türkiye'nin "İtibarı”, Birikim Dergisi, Sayı 90, Ekim 1996. 216 Donat, op.cit., s. 399.

87

Basında çıkan haberler bu toplantıda neler olabileceği konusunda açıkça bilgi vermiş

belki de ortamı biraz daha gerginleştirmiştir. Örneğin MGK toplantısından hemen önce,

Hürriyet Gazetesinin manşeti şöyleydi: “Gözler Cuma’da- Rejime ve laikliğe yönelik

tehditlerin masaya yatırılacağı MGK’nın 28 Şubat toplantısı arifesinde Demirel uyardı,

Erbakan sertleşti, Çiller ortağının dikkatini çekti”. Cumhuriyet gazetesi ise “Kritik MGK”

başlığı ile yayınlanmıştır. Sabah ise “Herkes çok gergin- Cumhurbaşkanı’ndan Başbakan’a

Çiller’den muhalefet partileri liderlerine kadar Ankara’da herkes barut fıçısı”. Yeni Yüzyıl’da

“Liderler rejim telaşında, Erbakan meydan okudu-Hava sertleşti”. Radikal Gazetesi ise

gerginliğin nedenini açıkladığı manşetinde: “Hoca ipleri geriyor- Laiklik anti-laik

tartışmalarıyla tırmanman gerginliği düşürmesi beklenen Başbakan Erbakan laiklik

yandaşlarına ‘Konuşmaya hakkınız yok. Çünkü % 3’sünüz. Oturun oturduğunuz yerde’ dedi.

Bu sözler gerginliği arttırdı.” Zaman Gazetesi ise bu konuya yer vermemişti.217

Sabah gazetesindeki köşesinde Çetin Altan’ın yazısı MGK toplantısı öncesi gündem

yaratacak cinstendi. Altan şöyle yazmıştır:

“73 yaşındaki Necmeddin Bey, neden bir Humeyni diktasına doğru kaydırmak ister Türkiye’yi? Kendi hayal dünyasının megalomanisi içinde 53 İslam ülkesinden bir federasyon yaratıp tepesine bir İslam İmparatoru olarak oturmayı mı düşler? Her alanda olduğu gibi askeri alanda da modern teknoloji üretiminden yoksun bir İslam İmparatorluğu, kendisi dışındaki tüm dünyaya sadece terör eylemleriyle mi kafa tutacaktır? Necmeddin Bey’in sanal megalomanisi dahi değerlendirebilir bu kadarını [...] Öyleyse neden kendine bağlı özel kuvvetler oluşturma eğilimindedir cihat sevdalısı ve namaz vitrincisi Başbakan? Bir iç bela çıkarmak için mi? Nasıl bir amaç hedefleyerek? Kuşku ve kaygı dolu bu tür soruların yanıtı hep havada kalmakta […] Yalnız şu kadarı kesin: Necmeddin Bey, allem kallem hiç değilse içerde bir İslam despotluğu peşinde […]”218

Tartışmalarla, “darbe” söylentileri içerisinde MGK 28 Şubat 1997 günü toplanmıştır.

Toplantıdan sonra MGK Genel Sekreterliği resmi bir açıklama yapmıştır. Bu açıklamada,

MGK toplantısında özellikle Anayasa ve Atatürk milliyetçiliğine bağlı demokratik, laik ve

217 A. Zeki Gayberi, “Postmodern Darbe”, Milli Gazete, 02.06.2005. 218 Çetin Altan, “Yerlere dökülmüş çoban salatasıyla sebze çorbası”, Sabah, 27 Şubat 1997.

88

sosyal hukuk devleti olarak belirlenen Türkiye Cumhuriyeti Devletine karşı çağdışı bir kisve

altında zemin oluşturmaya yönelik rejim aleyhtarı faaliyetlerin gözden geçirildiği

belirtilmiştir. 219

MGK toplantısında alınan “tavsiye kararları”’nın hükümete iletilmesi gerekmekteydi.

On sekiz maddelik bu tavsiye kararlarında dış ilişkiler adına bir madde bulunmamaktadır.

Sadece onbirinci madde İran ile ilgilidir. Bu maddeye göre ülkemizi çağdışı bir rejimden ve

din istismarının sebep olabileceği muhtemel çatışmadan rejim aleyhtarı, faaliyet, tutum ve

davranışlara mani olunulması, bu maksatla İran’a karşı komşuluk münasebetlerimizi ve

ekonomik ilişkilerimizi bozmayacak, fakat yıkıcı ve zararlı faaliyetlerini önleyecek bir

tedbirler paketi hazırlanması ve yürürlüğe konulması gerektiği bildirilmiştir. Kararlar

özellikle laiklik ilkesi üzerine kurulmuş ve bu anlamda sekiz yıllık kesintisiz eğitimin

uygulamaya konulmasının gerekliliği önemle belirtilmiştir.220.

Dokuz buçuk saat süren MGK toplantısında komutanlar, hükümet uygulamalarından

doğan anti-laik atmosfer ve İran rejimine yönelik bazı hareketlenmeler konusunda duydukları

rahatsızlığı dile getirmişlerdir. Erbakan ise, bu rahatsızlığa neden olacak herhangi bir şey

olmadığı düşüncesindeydi ve bu rahatsızlıkların “besleme hortumları kesilmiş bir kısım

holdingler” tarafından çıkarıldığı mesajını iletmiştir. Erbakan tarafından resmi ve gayri resmi

olmak üzere iki değerlendirme yapılmıştır. Resmi değerlendirme şöyledir: “MGK, devletin

istişare kuruludur. Bu bildiride bizim düşündüklerimizin dışında bir şey yoktur. Tansiyonun

düşürülmesi gerekir”. 221

Sonuç olarak MGK tavsiye niteliğinde kararlar almıştı ve bu kararlara uyulması

gerekiyordu. 28 Şubat, Türkiye siyasi tarihinde bu kararlardan daha da ötede, askeri

müdahaleler arasında önemli bir yere oturmuştur. Fakat Sina Akşin’in de vurguladığı gibi, 28

Şubat 1997’de ordu 1960, 1971 ve 1980’den daha yumuşak olarak müdahale etmiştir. Hatta

219 Çevizoğlu, op.cit., s.146. 220 Hikmet Çiçek, İrticaya Karşı Genelkurmay Belgeleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997, s.29-31.

89

bu müdahale kimi çevreler tarafından biraz mizahi olarak da “postmodern darbe” diye

adlandırılmıştır. Ordu, hükümetin çekilmesini doğrudan değil, psikolojik baskıyla

gerçekleştirmek için caba harcamıştır. 222

Üç kez askeri müdahale ile karşılaşmış Türkiye’nin, 28 Şubat MGK Toplantısında

alınan kararlara neden “postmodern” darbe sıfatının yakıştırıldığı ise, farkı yorumları

beraberinde getiren bir tartışma konusu olmuştur. Böylesi bir sıfatın takılma nedenleri, geride

kalan üç askeri müdahalenin karşılaştırılması ile ortaya çıkabilir. Aslında takılan bu sıfatın

ötesinde, 28 Şubat MGK Toplantısının “darbe” olarak adlandırılması haklı gözükmemektedir.

Bu anlamda Süleyman Demirel’in açıklamaları önemlidir:

“Hükümet, 28 Şubat’tan 3,5 ay sonra istifa etti. 28 Şubat’ta hükümetin boğazı sıkılsaydı, istifaya mecbur kalsaydı, belki bazı mülahazalar serdedilebilirdi. Sizin dediğiniz gibi postmodern darbe değil o. 28 Şubat kararlarını istifa eden o hükümet imzaladı ve uygulamaya koydu. Sonra 18 Haziran’da “ülkede gerginlik var istifa edemiyorum” dedi. Kimse onu istifaya zorlamadı”.223

Demirel’in de dediği gibi, MGK toplantısı darbe olarak nitelendirilmemesi gerektiği halde,

belki de alınan kararlar askerler tarafından verildiği ve uyarı niteliğinde olduğu için

“postmodern darbe” nitelendirilmesi yapılmıştır.

Refah Partisi’ni kapatma davasını açan Vural Savaş ile bir söyleşide konuşma fırsatı

bulup, 28 Şubat MGK toplantısını nasıl değerlendirdiğini sorduğumda, 28 Şubat’ın silahsız

kuvvetlerin zaferi olduğunu belirtmiştir.224 Savaş bu görüşü, Cumhurbaşkanı Demirel’in

Erbakan’a 4 Şubat 1997’de MGK kararları ile hemen hemen aynı fikri savunan bir mektup

yazmasına dayandırmıştır. Ona göre 28 Şubat sadece MGK toplantısında alınan tavsiye

kararları ile kaldıysa, bunda Demirel’in katkısı çok önemli olduğu bir gerçektir. Savaş’ın bu

değerlendirmesi, Refahyol Hükümetinin yıkılıp, Demirel’in hükümeti kurma görevini

221 Fatih Çekirge, “MGK’dan laiklik için 20 önlem”, Sabah, 02 Mart 1997. 222 Akşin, op.cit., s. 173. 223 Neşe Düzel’in Demirel’le yaptığı röportaj, Radikal, 6 Mayıs 2002. 224 Onursal Yargıtay Başsavcısı Vural Savaş’la “28 Şubat MGK Toplantısı” konusunda yapılan özel görüşme, Ankara, 25 Haziran 2005.

90

Yılmaz’a vermesiyle Hürriyet gazetesinin o günkü manşetinde kamuoyuna şöyle

duyurulmuştur: “Silahsız Kuvvetlerin Zaferi”. 225

28 Şubat süreci Türkiye’de olduğu gibi uluslararası arenada da büyük ses getirmiştir.

Sami Kohen “Ne Darbe, ne şeriat” başlıklı yazısında Washington’da ABD yönetiminin bir

yetkilisinin söylediklerini şöyle aktarmıştır:

“Türkiye’nin diğer bölge ülkelerinden farklı ve de üstünlüğü, hem demokrasiyi, hem laikliği birlikte sürdürebilmiş olmasıdır. ABD bunun böyle devam etmesini ve Türkiye’nin diğer ülkelere bir model olmasını bekliyor [...] demokrasi ile laiklik birlikte yürümelidir. Bizim açımızdan, hangisini öncelikli saydığımızı soruyorsanız, yanıtımız, demokrasidir. Demokrasi korunmadan laiklik ve diğer değerler yaşatılmaz. Tabii lâikliliğin ortadan kaldırdığı bir ortamda, demokrasi de yaşayamaz. Bu nedenle zorla (darbe ile) rejim değişikliği olmamalı, fakat aynı zamanda laiklik gibi reformlar da zedelenmemelidir.” 226

Dış basında da 28 Şubat MGK toplantısı uzun süre gündemde kalmıştır. Belçika’nın

Le Soir gazetesi, “İslamcıların iktidardaki son saatleri mi?” sorusunu yöneltmiş ve “RP

iktidarına altı ay boyunca hoşgörüyle yaklaşan ordu, laiklik karşıtı eylemler nedeniyle

Erbakan’a peşpeşe ciddi uyarılar yöneltti” diye yazmıştır. 227 CNN televizyonu da MGK

toplantısına geniş yer vermiş, Erbakan’ın askerlere laikliğin korunacağı konusunda güvence

verdiğini kaydetmiştir. Sincan’daki tankların yürüyüşü ve Genelkurmay Başkanı İsmail Hakkı

Karadayı’nın İsrail ziyaretinden görüntülere de yer verilen haberde, RP’nin Çankaya ve

Taksim’e cami yapılması, başörtüsünün resmi dairelerde serbest bırakılması ve kamu

kuruluşlarında öğle namazı tatili gibi isteklerde bulunduğu belirtilmiştir.

İngiliz Financial Times gazetesinde yayınlanan “Türk Demokrasisi” başlıklı yazı da

RP ve Ordu arasındaki gerilimi yorumlamıştır:

“Cumhuriyetin başından beri Türk ordusu seçimle işbaşına gelmiş hükümetleri görevden uzaklaştırmak için üç kez müdahale etti, ama bu müdahalelerden doğrudan etkilenen siyasetçiler bile bu müdahalelere karşı çıkmak konusunda isteksiz göründüler. Birçoğu, kendilerinin nedense eksiklik çektiği cumhuriyetin temel değerlerini korumakla görevli ordunun hareketlerinin meşruluk taşıdığı görüşünü

225 Vural Savaş, Emperyalizmin Uşakları,3. Baskı, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2005, s. 225. 226 Sami Kohen, “Ne darbe, ne şeriat”, Milliyet, 01 Mart 1997. 227 Ahmet Sever, Mine G. Saulnier, “Avrupa basınında ‘darbe’ havası”, Milliyet, 01 Mart 1997.

91

kabul etmiş görünüyorlar. Başbakan Necmettin Erbakan’ın bir hedefi var. O da Türkiye’nin islami gelenekleriyle Atatürk tarafından uygulanmaya konulmuş daha çağdaş değerlerin, özellikle demokrasinin, tarihi bir biçimde uzlaştırılması. İşin kaygı verici yanı Erbakan’la RP’nin İslami eğitimin yıllardır istikrarla yayılması sonucu, Türkiye’yi tehlikeli bir şekilde, artık dönüşü olmayan bir noktaya getirmiş olduğu [...] Türklerin çoğu laik düzenden yana. Laik partilerden oluşan başka bir hükümet kurmak demokrasiye aykırı olmaz, ama olgunlaşmış bir demokraside seçimle liderliğe yükselmiş kişiler bu tür kararları, ordunun dürtmesiyle değil, kendi iradeleriyle almalıdırlar.” 228 AB ülkeleri de Türkiye’de olup bitenlere kayıtsız kalmamış, basın yoluyla yapılan

yorumlarla tutumunu göstermeye çalışmıştır. The Wall Street Journal muhabiri Hugh Pope’a

göre, Ankara’daki diplomatlar “Türkiye’de laik ama otoriter bir yönetim yerine Müslüman

Demokrat bir hükümet görmeyi tercih edeceklerini” açıkça söylemişlerdir. AB’nin tutumu

konusunda basına yansıyan en önemli haber Turkish Daily News (TDN)’de çıkmıştır. Üst

düzey bir diplomat, TDN’a yaptığı açıklamada, AB ülkelerinin ordunun bir darbe

yapmayacağından tamamen emin olduğunu; krizin demokratik yollardan aşılmasının

Türkiye’nin AB üyeliği konusunda tereddüt edenlere çok olumlu bir işaret olacağını

söylemiştir. Haberin devamında, Türk siyasetini yakından izleyen Batılı gözlemcilere göre,

istikrarlı bir hükümetin kurulması halinde, orduyu sivil denetim altına sokacak yasaların

çıkarılması gündeme gelebilecekti.229

Fransa’nın Liberation gazetesi, haberine, “İslamcı Parti tehdit altında”, “Türk laikler,

İslamcı iktidara karşı saldırıya geçtiler” başlıklarını koymuştur. Le Monde gazetesi ise,

ordunun hükümet üzerindeki baskısını bırakmaya niyetli olmadığını, laik Türkiye ile Erbakan

arasındaki açık savaşın, hükümeti felce uğrattığını, Erbakan’ın iyimser demeçlerinin gerçeği

yansıtmadığını vurgulamıştır. 230

Öte yandan İngiliz gazeteci Edwards Mortimer olası bir darbe için şunları yazmıştır:

“Bir darbe olması muhtemel değil. 1960-80 arasındaki 3 darbe bugünkü krizi önleyemedi. Dolayısıyla komutanların bir dördüncünün başarılı olacağı düşünmeleri için sebep yok. Ancak ordunun tam bir sivil denetim altında olmayışı, Türkiye’nin AB

228 “Financial Times: Türkiye tehlikede” , Milliyet, 01 Mayıs 1997. 229 Şahin Alpay, “Batı ve ‘Darbe’’, Milliyet, 19 Haziran 1997. 230 Ahmet Sever, “RP’yi kapatma davasını Batı, farklı yorumladı”, Milliyet, 23 Mayıs 1997.

92

üyeliğinin engellerinden sadece biri. Eğer halen üye olmasaydı, Türkiye NATO’ya da alınmazdı.” 231 ABD’deki Uluslararası Stratejik Araştırmalar Enstitü’nden Philip H. Gordon’un

International Herald Tribune’da çıkan yorumu ise “darbe ihtimalinin hafife alınmayacağı”

noktasından hareket etmiş ve özetle şunları ifade etmiştir:

“Batılı liderler Türk askerlerini doğrudan müdahalenin sorunları daha da vahimleştirebileceği konusunda uyarmalı. AB, Türkiye’yi dışlamaktan vazgeçmeli. Batı Türkiye’de ekonomik reforma omuz vermeli. Hızla büyüyen ekonomi zamanla güçlü bir orta sınıfın doğmasını, aşırı partilerin zayıflamasını, askerin sivil denetim altına alınmasını ve temsili demokrasinin istikrar kazanmasını sağlayabilir. Batı’nın İslam dünyasındaki en önemli müttefikinin karşı karşıya olduğu tehlikeleri abartmak zor”.232 MGK toplantısı ile askerin Türk siyasi hayatındaki yeri de tartışılmaya başlanılmıştır.

Özellikle dış basının dikkat çektiği konuda, askerin halk tarafından seçilmiş hükümete baskı

uygulaması anti-demokratik olarak nitelendirilmiştir. ABD’nin The New York Times gazetesi,

Türkiye’de generallerin laikliği korumak uğruna vazifesi olmayan işlere karıştığını ima

etmiştir. Gazete, oyların beşte birini temsil eden Erbakan’ın, Atatürk tarafından sıkı bir laiklik

temeli üzerinde oluşturulan kurallara “düşüncesizce” meydan okuduğunu bildirerek, RP’nin,

özellikle kamu binalarında dini teşhir etme üzerindeki kısıtlamaları kaldırma gibi

girişimlerinin, laiklik yanlılarını rahatsız ettiğine dikkat çekmiştir. Yazıda oyunu demokratik

kurallar içinde oynamaya istekli olan Erbakan gibi İslamcı politikacıları bir tarafa atmanın,

Türkiye’deki İslamcı politikacıları daha radikalleştireceği uyarısında da bulunulmuştur. 233

Milliyet Gazetesi yazarlarından Yasemin Çongar, ABD Türkiye ilişkilerini yakından

izleyen bir gazeteci olarak köşesinde şöyle yazmıştır:

“Washington’un şu andaki olasılık hesaplarına temel oluşturan ve bir Türk gazeteciyle paylaşacak kadar anonimleştirebileceği bazı gözlemlerini ‘yorumsuz’ özetliyorum: Türk Genelkurmayı, RP’yi hükümetten uzaklaştırmaya kararlı, geri adım atmayacak, ancak ‘klasik darbe’ niyetlisi değil; Cumhurbaşkanı ya da TBMM Başkanı öncülüğünde geçici hükümet kurdurulması olasılığı var; Genelkurmay’ın elinde geçici hükümet için ‘aday listeleri’ olduğu söyleniyor; ‘Askerli süreç’, RP’nin ‘birinci parti’

231 Şahin Alpay, “Batı ve Darbe’’, Milliyet, 19 Haziran 1997. 232 Ibid. 233 Sema Emiroğlu, “Dış basından ordu yorumu”, Milliyet, 27 Mart 1997.

93

olmasının önünü kapayacak seçim yasası değişikliğini zorlayacak; bu esnada, RP destek yitirmiyor, aksine oyların artırdığı yönünde bazı gözlemler var, ‘askerli süreç’ uzadıkça, İslami kesimde radikalleşmenin yeni tohumları atılabilir, Türkiye uluslararası ilişkilerinde zemin yitirme riskiyle karşı karşıya, ‘askerli süreç’ merkez sağdaki liderlerin değişmesi sonucunu verebilir, Generaller merkezdeki siyasetçileri suçlarken, sivil siyasetin sınırlanması da yeni liderlerin çıkmasını güçleştiriyor. Türkiye’de çoğunluk, mutfağını, güvenliğini düşünüyor; adaletsiz dağılım, enflasyon, işsizlik, yolsuzlular ve Kürt sorunu Türkiye’nin dokusunu deşmeye devam ediyor.” 234

III. REFAHYOL HÜKÜMETİNİN SONA ERMESİ

07 Aralık 1996’da Ankara DGM Başsavcılığı, RP’nin Siyasi Partiler Yasası’na aykırı

faaliyetlerine ilişkin olarak hazırladığı bir fezlekeyle Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı’na

başvurmuştur. DGM Başsavcısı Nuh Mete Yüksel imzasıyla hazırlanan 1996/5916 sayılı ve 5

Aralık 1996 tarihli fezlekede, aralarında Ankara Milletvekili Hasan Hüseyin Ceylan, Rize

Milletvekili Şevki Yılmaz, Kayseri Belediye Başkanı Şükrü Karatepe ile Çalışma ve Sosyal

Güvenlik Bakanı Necati Çelik’in de bulunduğu RP’li yöneticilerin, çeşitli zamanlarda

yaptıkları konuşmalara atıfta bulunulmuş ve bu konuşmaların yazılı, sesli ve görüntülü

kanıtları sunulmuştur. 235

22 Mayıs 1997’de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Vural Savaş, RP’nin temelli

kapatılması için Anayasa Mahkemesi’nde dava açmıştır. Savaş, kapatılma istemini, “RP’nin,

Anayasamıza göre değiştirilmesi teklif dahi edilemeyecek olan laik cumhuriyet ilkesine aykırı

eylemlerin odağı haline geldiğini ve giderek ülkemizi bir iç savaş ortamına sürüklediğini

açıkça göstermektedir” şeklinde açıklamıştır. Milliyet gazetesinde çıkan bir habere göre, 28

Şubat MGK Toplantısından sonra partinin kapatılmasına yönelik çalışma olduğu istihbaratını

alan RP yönetimi partinin hukukçular komisyonuna Yargıtay Başsavcılığı’ndaki gelişmeleri

takip etme ve savunmayı hazırlama görevi verildiği iddia edilmiştir. Yine aynı habere göre RP

komisyonun kapatma davasına karşı savunacağı tezler şöyledir:

234 Yasemin Çongar, “Askerli Süreç”, Milliyet, 31 Mart 1997. 235 “RP’ye kapatma yolu”, Milliyet, 07 Aralık 1996.

94

“MSP, 12 Eylül’de mahkeme kararıyla değil Konsey kararıyla kapatıldı. Sıkıyönetim mahkemesinde partinin kapatılması için açılan davada ise en büyük suçlama Konya mitingiydi. Mahkeme mitingin MSP’yi kapatacak bir suç olduğu sonucuna varamadı. Mahkeme, Konya mitinginden MSP Genel Başkanı Necmettin Erbakan ve o zamanki parti yöneticilerinin sorumlu olmadığı ortaya çıkınca beraat kararı verdi. Şimdiki yasal prosedüre göre partinin genel başkanı ve yetkili organlarının kararı ve eylemleri dışında hiçbir konuda partinin kapatılması mümkün değil. Sincan’daki Kudüs Gecesi, bir belediye başkanın konuşması, RP’li bir milletvekilinin açıklamaları kapatma nedeni sayılmıyor. Bunlar ancak açılacak davanın hukuki değil siyasi olduğunu gösterir. RP’yi ille de kapatmak istiyorlarsa Anayasa ve yasalarda değişiklik yaparak sadece RP’yi kapatacak bir hüküm getirirler ve kapatırlar. Onun tartışması da ayrı yapılır.” 236

RP’nin kapatılması için açılan dava, Avrupa basınında da geniş yer bulmuştur.

Belçika’nın La Libre Belgique gazetesi, “İslamcı Parti, adaletin hedefi haline geldi” başlığını

kullandığı haberinde, iktidardaki Refah Partisi’ni biraz daha yalnızlığa itmek için yeni bir

adım atıldığını belirtmiştir. Gazete, Türkiye’de adaletten çok ordunun, Atatürk’ün laiklik

mirasını korumak ve ülkenin İslamcı bir rejime kaymasını önlemek için çalıştığını yazmıştır.

Belçika’nın Le Soir gazetesi ise, “Asker adımlı demokrasi” başlığıyla yayınladığı yorumda,

Erbakan’ın iktidardaki bilançosunu olumsuz olarak adlandırmış, Türkiye’de önemli kararların

siviller yerine askerler tarafından alınmasını garip bir durum şeklinde tanımlamıştır. Geniş

halk desteğine sahip ordunun, Avrupa’dan dışlanma endişesiyle, tanklarını Ankara’nın

üzerine yollamadığını, bunun yerine, Erbakan’ı küçük düşürme yolunu seçtiğini vurgulan Le

Soir, “Siyasi İslamcılığı, Cumhuriyetin kurumlarına entegre etmek için yaşanan Türk

deneyimi başarısızlıkla mı sonuçlandı?” sorusunu ortaya atmıştır. 237

RP’nin kapatma davasından sonra, 21 Mayıs 2005 tarihinde DYP’li il başkanlarıyla

yapılan değerlendirme toplantısının ardından erken genel seçim kararı çıkması Refahyol

hükümetinin bitmek üzere olduğunu gösteren bir diğer olaydı. Milliyet gazetesinde yayınlanan

habere göre, Çiller’in RP ile ortaklığının devam etmesinin ancak başbakanlığın Haziranda

kendisine verilmesiyle mümkün olduğunu, aksi taktirde DYP Grubu’nu tutmakta

236 “RP’ye kapatma davası” ,Milliyet, 22 Mayıs 1997. 237 Ahmet Sever, “RP’yi kapatma davasını Batı, farklı yorumladı”, Milliyet, 23 Mayıs 1997.

95

zorlanacağını ifade ettiği iddia edilmiştir. Aynı haberde Çiller’in DYP Başkanlık

Divanı’ndaki konuşması şöyle aktarılmıştır:

“54. hükümet fiilen bitti. RP ile ortaklık sürecini bir hükümetin, yani 55. Hükümetin kurulması gereği vardır. Bu hükümet, protokol görüşmelerinde sağlanan mutabakat gereği başbakanlığın Çiller’e verilmesiyle kurulur. Türkiye, erken genel seçim ortamına girmiştir. Bu hükümetin 2000’e kadar sürmesi artık imkansızdır. Erbakan, başbakanlığı verirse Çiller’in başbakanlığında seçime gidilir. Bunun için Erbakan, Cumhurbaşkanı’na istifasını verir. Ardından Cumhurbaşkanı’na yazılı veya sözlü olarak bildirilir. Çiller’in başbakanlığında kurulacak DYP-RP koalisyonuna ilişkin uzlaşma, Cumhurbaşkanına yazılı veya sözlü olarak bildirilir. Çiller’in başbakanlığında hükümet kurulur, güven oylamasına gidilir. Bu hükümet kurulduktan sonra yeni seçim yasası, nüfus sayımı yasası, gurbetçilerin oy kullanabilmesinden ittifak kurulmasına ilişkin bir dizi konudaki uyum yasaları çıkartılır. Seçmen kütükleri güncelleştirilir. Böylece, seçime gidilir. Eğer Erbakan başbakanlığı vermezse, grup ve GİK toplantıları yapılır. Bu durum, koalisyon protokolünün ihlali sayılır. DYP, bu hükümetten çekilir. Parlamentodan alternatif çıkmazsa, Cumhurbaşkanı 116. Maddeyi işletir ve kuracağıı seçim hükümetiyle Türkiye’yi seçime götürür.” 238

29 Mayıs 1997’de yapılan toplantıda, Erbakan BBP’nin hükümete katılımı ile 1

Temmuz’dan itibaren Başbakanlığı DYP’ye vermeyi ve erken seçimin Ekim’de yapılmasını

kabul etmiştir.239 Hatta 15 Haziran 1997’de RP Grup Sözcüsü Süleyman Arif Emre, BBP’nin

Refahyol’a destek vermemesi halinde bile Erbakan’ın başbakanlığın devri için görevi

Demirel’e iade edeceğini belirtmiş ve şöyle konuşmuştur:

“RP, antidemokratik çözüme davetiye çıkarma yollarının kesilmesi, memleket siyasetinin demokratik istikamete yönlendirilmesi için fedakarlık yapmaya karar vermiştir. Başbakanın, başarılı bir hükümetin başında bulunduğu halde, önümüzdeki günlerde görevinden istifa ederek Cumhurbaşkanı’na beyanda bulunmasına iki parti karar vermiştir. İki parti, erken seçim yoluyla millete giderek ortaya atılan iddiaların millet tarafından yeniden değerlendirilmesini istemiştir. Türkiye’de darbeler ve muhtıralar devri bir daha gelmemek üzere geride kalacaktır.” 240

17 Haziran 1997’de Erbakan, Refah Grubunda yaptığı konuşma ile uğurlanmıştır.

Erbakan, hükümetin muhalefetin kısır çekişmelere ve yıpratma politikalarına karşın başarılı

hizmetler verdiğini belirtmiş ve konuşmasının devamında şunları söylemiştir:

“Bütün dış güçler birleşseydi, içerden verilen bu zarar kadar zarar veremezdi. Hizmetler devam edecek, halkımız daha çok refaha kavuşacak ve artık bugün 10-15

238 Aydın Hasan, “Erken seçim ufukta-DYP Lideri Çiller, Erbakan’dan başbakanlığı helikopterde istedi”, Milliyet, 23 Mayıs 1997. 239 Aydın Hasan, Utku Çakırözer, “Hoca’sız kutsal ittifak”, Milliyet, 30 Mayıs 1997. 240 “Hoca umudu kesti” Milliyet, 15 Haziran 1997.

96

kişiyle değişebilecek gibi görünen parlamento aritmetiğini bozmak için kimse aklına fesat getiremeyecek”.241

RP’nin kapatılmayacağını da savunan Erbakan şöyle konuşmuştur:

“Bu bir ilkelliktir. Bu kabil davranışlar demokrasiyle bağdaşmaz. Parti demek halk demektir. Kimse halkın kararını değiştirmek için duvarı yıkıp içeri girmesin. Eğer duvarı yıkıp içeri girip, düzenleme yapılmak isteniyorsa, orada demokrasi bulunmaz. Türkiye’nin gerçek demokrasiye ulaşmasında atılması gereken her türlü adımı atacağız.” 242

18 Haziran 1997’de Erbakan, 11 ay 10 gün süren Başbakanlık görevinden istifa

etmiştir. İstifasını Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’e sunan Erbakan, yeni hükümet kurma

görevinin de DYP Lideri ve Başbakan Yardımcısı Tansu Çiller’e verilmesini istemiştir.

Demirel ise liderlerle istişareler yapacağını, bu yüzden de hemen görev vermeyeceğini

belirtmiştir.243 Ne var ki, Demirel hükümeti kurma görevini Çiller’e değil Yılmaz’a vermiştir.

241 “Erbakan ağlattı” ,Milliyet, 18 Haziran 1997. 242 “Erbakan ağlattı” Milliyet, 18 Haziran 1997. 243 “Erbakan: Görev Çiller’e” ,Milliyet, 19 Haziran 1997.

97

SONUÇ:

Erbakan siyasete ilk atıldığı günden beri benimsediği “Milli Görüş” davasıyla

tanınmaktadır. Bu dava yoluyla İslam’ı siyasallaştırmayı amaç edinmiş ve bu yolda

uluslararası platformda da aynı amacı taşıyan örgütlerle işbirliği içine girmiştir. 1996 yılında

iktidara gelmeden önce de bu amacını kamuoyunun önünde de dile getirmekten çekinmemiş

ve özellikle Batı karşıtı olduğunu seçim propagandası haline getirmiştir. Fakat yine de

seçimlerden ilk parti olarak çıkmayı başarmıştır. Bu noktada, kurulduğu günden bu yana

yüzünü Batı’ya çevirdiği iddia edilen Türkiye’nin Batı’ya sırtını çevirme riski gündeme

gelmiştir.

RP’nin 1995 genel seçimlerinden birinci parti çıkmasına rağmen, ilk hükümeti kurma

fırsatı bulamamıştır. Fakat RP ilk koalisyonun çabuk bitmesi fırsatını iyi değerlendirmiş ve

yapılan uzun pazarlıklar sonucunda, DYP ile koalisyon kurarak iktidara gelmiştir. İşte tam bu

sırada RP ile ilgili çekinceler birçokları tarafından özellikle TSK tarafından dillendirilmeye

başlanmıştır. Bu çevrelerin en büyük korkusu Erbakan’ın savunduğu İslam’a dayanan

görüşlerini hükümet politikası olarak uygulamasıdır.

Refahyol iktidarı dönemine baktığımızda Türk siyasal hayatında alışık olmadığımız

bazı değişiklikler gözlemlenmiştir. Bu değişikliklerden en önemlisi, basının günlerce

manşetlerine taşımasıyla Erbakan’ın yaptığı Asya gezileri kapsamındaki Müslüman ülkeler

olmuştur. Erbakan’ın iktidara gelir gelmez tüm baskılara rağmen gerçekleştirdiği İran’dan

başlayan gezileri ve yapılandırdığı D-8 projesi iktidar dönemindeki dış politikasına damgayı

vurmuştur. Bunlar arasında özellikle İran ve Libya’ya yapılan geziler dikkat çekmektedir.

Refahyol Hükümetinin iktidara gelmesinden beş yıl öncesine kadar, dünyadaki 186 ülkeden

hiçbirisi, başbakan düzeyinde, cumhurbaşkanı düzeyinde İran’a ve Libya’ya gitmemişti.

Diğer ülkeler gibi Türkiye’de bağımsız bir ülke olup, dış politikasını kendisi belirlemektedir.

Fakat iktidara gelir gelmez Türkiye’deki laik, demokratik rejimi değiştirmeye, bunun için

98

teröre başvurmayı kendine yöntem olarak seçmiş, Türkiye’deki terörle yakından ilişkisi

mahkeme dosyalarında kanıtlamış bir ülkeyi ziyaret etmek elbette ki birçok kesimin tepkisini

çekmiştir.

Bunun da ötesinde, Erbakan yaptığı gezilerde birçok sorunla karşılaşmıştır. Libya

gezisinde Kaddafi’nin tutumu, İran gezisinde PKK adına adımlar atılmaması ve Mısır’da

karşılaşılan protokol aksaklıkları özellikle basın tarafından günlerce gündemde tutulmuş ve

Erbakan’ı zora sokmuştur.

Erbakan’ın yaptığı ziyaretlerle birlikte, ziyaret sırasında ülke liderleri ile başbaşa

görüşmesi, dış politikanın kimin tarafından belirlendiği hakkındaki soru işaretleri ve kurumsal

açıdan farklılıklar Refahyol Hükümeti iktidarı sırasında dış politika adına dikkat çeken

değişikliklerdir. Koalisyon protokolüne göre, Dışişleri Bakanı Tansu Çiller iken Dışişleri’nde

RP daha belirleyici olmuş, hatta kimi zaman Dışişleri’ne haber vermeksizin RP’nin kendi

başına davrandığı görülmüştür. Dış politika bu alanda uzmanlaşmış, kurumlaşmış çevrelerin

dışında, özel temaslarla, gizli görüşmelerle, kurumsal çerçevenin dışında, kişisel ilişkilerle ele

alınmıştır. Dış politikayı yürütmede, Dışişleri Bakanı, Dışişleriyle fiilen ilgili-ayrı bir siyasal

partiden, koalisyon ortağı partiden bir Devlet Bakanı, Başbakan ve Cumhurbaşkanı vardır.

Fakat, Refahyol Hükümeti iktidarı sırasında bütün bunların Türkiye’nin ulusal yararları

doğrultusunda, kesin, berrak bir çözüme kavuşturulmuş ortak bir dış politika anlayışı içinde,

eşgüdümle davrandıklarını söylemek gerçek dışı olacaktır. Bu durum, Erbakan ve Çiller’in

hükümet adına takındıkları tavırlarda ve verdikleri demeçlerde tutarsızlık yaratmıştır.

Refahyol Hükümeti iktidarının dikkat çekici diğer bir özelliği siyasi tarihimiz

boyunca, muhalefet ve iktidar çizgisinin tamamen çeliştiği, bir partinin kendisini ve ilkelerini

tamamen inkar etmiş olmasıdır. Erbakan, iktidara gelmeden önce ve hatta iktidardayken

birçok konuşmasında Batı karşıtlığını dile getirmiştir. Hatta sözkonusu İsrail, AB ve Çekiç

Güç olduğu zaman söylemleri sertleşmiştir. Fakat iktidarı sırasında bu söyleminin aksine

99

davranmakta çekinmemiştir. Bu özellik, diğer birçok iktidar sırasında görüldüğü halde,

Abdullah Gül’ün bunu medya yoluyla kamuoyuna duyurması şaşkınlık yaratmıştır. Bu

özelliği ile RP, siyasi tarihimizin en popülist ve oportünist partisi olma unvanını hak

etmektedir.

Erbakan iktidara gelir gelmez, dış politika adına gerçekleştirdiği icraatlar Türkiye’nin

yeni bir dış siyaset çizgisi takip edeceği, Avrupa ve özellikle ABD ile ittifaktan uzaklaşacağı

ve İslam Dünyası Liderliği’ne oynayacağı spekülasyonları ile gündeme oturmuştur. Fakat

bunlar spekülasyon olmaktan öteye geçememiştir. Erbakan Müslüman ülkeleri ile ilişkileri

geliştirmeye çalışırken, Batı ile olan ilişkilerde de özenli davranmış ve ilişkilerde zaman

zaman aksaklık olmasına rağmen radikal bir değişikliğe gidilmemiştir. Bu iktidar döneminde

de tartışmalarla bile olsa, Türk dış politikası, hedeflerini ve önceliklerini temelde korumuştur.

Bunun birkaç örneği şöyledir: Avrupa ile entegrasyon ve AB’ye üyelik için gerçekleştirilen

girişimler, ABD ile sürdürülen Çekiç Güç anlaşması, İsrail ile yapılan anlaşmalar ve

yoğunlaşan karşılıklı temaslar.

Bütün bunlar göz önüne alındığında, Refahyol iktidarı sırasında dış politikada önemli

değişikliklere gidilmediği görülmüştür. Fakat şu da bir gerçektir ki, tezde ana kaynak olan

gazete kaynaklarından hükümetin dış politikası abartılarak kamuoyuna yansıtılmıştır.

Refahyol Hükümetinin Müslüman ülkelere yaptığı ziyaretler büyük bir tehdit olarak

algılanırken, Batı ile ilişkiler yetersiz bulunmuştur. Böylesi bir algılama yanlıştır, çünkü

Erbakan siyaset sahnesine çıktığından itibaren Müslüman ülkelerle ilişkilerin geliştirilmesi

gerektiğini ve Türkiye’nin Batı’nın içinde yer almaması gerektiğini çoğu kez dile getirmiştir.

Bu açıdan, Erbakan’ın iktidara geldiği sırada, Müslüman ülkeler ile geliştirmeye çalıştığı

ilişkiler değil, Batı ile devam ettirdiği ilişkiler şaşırtıcıdır.

Sonuç olarak, Refahyol Hükümetinin uyguladığı dış politikada radikal bir değişiklik

olmadığından, uygulanan dış politikanın 28 Şubat MGK toplantısında alınan uyarı

100

niteliğindeki kararlarda etkili olduğunu söylemek doğru değildir. Kaldı ki alınan kararlarda

dış politika ile ilgili bir madde bulunmamaktadır. Öte yandan, giriş bölümünde belirtildiği

üzere 1990’larda, önceden sadece elitlerin elinde bulunan dış politika özellikle basın yoluyla

halkı da ilgilendiren bir konu haline gelmiştir. Yukarıda da incelendiği üzere, basın Refahyol

Hükümetinin hemen hemen hiçbir icraatını kaçırmamış ve birçok kez de abartarak

kamuoyuna sunmuştur. Bu anlamda demokratik ülkelerde dördüncü kuvvet olan medyanın,

Refahyol Hükümeti sırasında çok da fazla yapıcı olmadığı ve bunun sonucunda 28 Şubat

MGK toplantısında ve hükümetin yıkılışında etkisi olduğu aşikardır.

.

101

KAYNAKÇA

Kitaplar Akşin, Sina, Bülent Tanör, Korkut Bortav. Türkiye Tarihi 5, Bugünkü Türkiye 1980-1995,

der.Sina Akşin, İstanbul: Cem Yayınevi, 2000. Arı, Tayyar . Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, 4. baskı, İstanbul: Alfa Basım, 2001.

Arcayürek, Cüneyt. 28 Şubat’a İlk Adım, 1. baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2003.

Bölügiray, Nevzat. 28 Şubat Süreci-2 (Refahyol Dönemi), İstanbul: Tekin Yayınevi, 2000.

Çevizoğlu, Hulki. 28 Şubat, Bir Hükümet Nasıl Devrildi, 3.baskı, Ankara: Çeviz Kabuğu Yayınları, 2003.

Çiçek, Hikmet. İrticaya Karşı Genelkurmay Belgeleri, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997. Donat, Yavuz. Öncesi ve Sonrasıyla 28 Şubat, 1.baskı, Ankara : Bilgi Yayınevi, 1999.

Erbakan, Necmeddin. Türkiye’nin Temel Meseleleri, Ankara: Rehber Yayıncılık.

Erkaya Güven -Taner Baytok. Bir Asker Bir Diplomat,4.baskı, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2001.

Gönlübol, Mehmet vd. Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), der. Mehmet Gönlübol,

Ankara: Siyasal Kitabevi, 1996. Türköne, Mümtaz’er vd.. Siyaset, 1.baskı, der. Mümtaz’er Türköne, İstanbul: Lotus Yayınları,

2003.

Savaş, Vural. Emperyalizmin Uşakları,3. Baskı, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 2005. Oran Baskın vd., Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,

Yorumlar,cilt 1, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Oran Baskın vd., Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler,

Yorumlar,cilt II,.7.baskı,, der. Baskın Oran, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001. Özcan, Gencer vd. Onbir Aylık Saltanat, 1. baskı, der. Gencer Özcan, İstanbul: Boyut

Kitapları, 1998.

Süreli Yayınlar

Fişek, Orhan. Erbakan: “Laikliğe karşı değiliz”, Devir, Sayı: 54, (Kasım 1973).

Göle, Nilüfer . “İslami Dokunulmazlıklar, Laiklik ve Radikal Demokratlar”, Türkiye Günlüğü. sayı 27, Mart-Nisan 1994.

Laçiner,Ömer .“Erbakan'ın Afrika Seferi ve Türkiye'nin "İtibarı”, Birikim, Sayı 90, Ekim1996

102

Meclis Görüşmeleri

TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 19, Toplantı 4, C. 85 (Mayıs 1995). TBMM Tutanak Dergisi, Dönem : 20 Cilt : 25 Yasama Yılı: 2.

World Wide Web (WWW) Babuna, Cahit. “ABD’nin 21. Yüzyıl Doktrini”,

http://www.yenimesaj.com.tr/index.php?sayfa=yazarlar&haberno=6113&tarih=2004-06-28, (12.10.2005).

Beriş,Yakup. Kıbrıs Kronolojisi,

http://www.tusiad.org/yayin/gorus/31/html/sec10.html, (29.09.2005) Çağrı, Erhan, “Türkiye’nin Karakterindeki Asyalı Boyut: Avrupa Birliği Üyeliği İçin Bir Engel

Ya da Kolaylık Mı?”, http://www.stradigma.com/turkce/subat2003/makale4.html, (12.01.2005).

Gökal, Erol. “Tamamlanmamış Bir Proje: Türk Uluslaşması”,

http://www.yarindergisi.com/yarindergisi2/yazilar, (15.09.2005). Gönültaş, Nuh. “Muhafazakar-Demokrat Kimlik ve Dış Politika”,

http://sonsaniye.net/yazioku, (17.09.2005) Konrad Adenauer, “Türkiye’deki Siyasal Ortam ve Medyanın Konumu (1983-1996)”,

http://www.konrad.org.tr/index.php?id=197, (07.06.2005). Pınarbaşı, Gülay. “Değişen Dünya’da Türkiye’nin Yerini RP Belirleyecek”,

http://www.gulaypinarbasi.com/islaminyukselisi/gp24degdunyarp.html, (19.08.2005) Taşar, Mustafa. “RP’nin GB ve AT Politikası”,

http://www.mustafatasar.gent.tr/yayinlar/refahgercegi/rpin.htm.,(17.08.2005). Taşar, Mustafa. Belgesel,

http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/refahgercegi/belgeler.htm, (29.06.2005). Taşar, Mustafa. “Refah Partisi ve IMF”,

http://www.mustafataser.gen.tr/yayinlar/refahgercegi/refahimf.html, (11.10.2005). 11 Kasım 1996,

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/aynitarih/1996/kasim1996/11-15kasim1996.htm, (02.06.2005).

1996,

http://www.geocities.com/almanakturkiye/1996.htm, (30.03.2005). 12 Ağustos 1996,

http://www.kronoloji.gen.tr, (23.06.2005)

103

11 Ocak 1997,

http://www.byegm.gov.tr/YAYİNLARİMİZ/ayıntarihi/1997/Ocak1997/11-15ocak1997.html, (11.07.2005).

1995 Yılı Genel Seçim Sonuçları,

http://www.belgenet.net/ayrinti.php?.yil_id=12, (19.08.2005). Abdullah Gül,

http://www.netbul.com/superstar/ozeldosyalar/siyaset/kimkimdir/abdullahgul.asp, (06.06.2005).

Aliyev-Erbakan görüşmesi,

http://www.bygegm.gov.tr/yayinlarimiz/TURKHABER/88/T2.htm, (02.06.2005). “Adım Adım İrtica”,

http://www.yhdhaber.com/yazi.php?yad=479, (23.06.2005). “Bir Müttefike davranmanın yolu bu değildir”,

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasin/1996/10/11x10x96.txt, (06.06.2005).

Cevapsız kalan sorular,

http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/refahgercegi/cevapsiz.htm, (07.06.2005). Cihat,

http://www.tdk.gov.tr/tdksozluk, (23.06.2005). D-8 Ülkeleri,

http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/ekonomi/sayi7/d8.htm, (07.06.2005). “Erbakan mı Şerbakan mı?”,

http://www.millisimge.de/postakutus/erbakan_mi_serbakan_mi.htm, (31.05.2005). Erbakan Hükümeti Programı,

http://www.tbmm.gov.tr/ambar/hp54.htm, (02.06.2005). “Erbakan’ın Mısır Libya Gezisi, Şovenizmin dalgası ve hükümetin durumu”,

http://www.kurtuluş-online.com/eskisayilar/h-icin01_12-10-96/1-17,html, (03.03.2005) Erbakan Hükümeti Koalisyon Protokolü,

http://www.tbmm.gov.tr/ambar/KP54.htm, (05.03.2005). “İslah edilmez Kaddafi”,

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasin/1996/10/11x10x96.txt, (06.06.2005).

104

İslam Konferansı Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi, http://www.dpt.gov.tr/isedak/, (29.06.2005).

Laiklik,

http://www.ataturk.net/ilkeler/?sayfa=ailaiklik, (27.09.2005) Mesut Barzani,

http://www.kimkimdir.gen.tr, (03.01.2005). Necmeddin Erbakan,

http://www.kimkimdir.gen.tr, (18.08.2005).

Prof. Dr. Emin Çarıkçı ile yapılan söyleşi, http://www.ktuvakfi.org.tr/dergimiz/sayi5/4.htm, (03.06.2005).

Türk Dış Politikası,

http://www.tcberlinbe.de/tr/turkdis/genelyorum/gen10041.htm, (03.11.2004). Temmuz 1996,

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1996/temmuz1996.htm, (01.06.2005).

Türkiye ve İran ABD’yi önemsemeyerek Ticaret Anlaşması imzaladı,

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/ disbasin/1996/10/08x10x96.txt., (08.07.2005). Türk-Yunan İlişkileri,

http://www.saemk.org, (10.10.2005). “ Yeni bir din savaşı arifesinde miyiz?”

http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/disbasin/1996/10/02x10x96.txt, (03.06.2005).

Gazeteler

Milliyet-Zaman-Radikal-Hürriyet-Cumhuriyet-Yeni Şafak-Yeni Yüzyıl-Tercüman: 28 Haziran 1996-18 Haziran 1997 taraması

105

ÖZET

Dört bölümden oluşan bu tezde, Türkiye siyasi tarihine “postmodern” darbe olarak

geçen 28 Şubat 1997 Milli Güvenlik Kurulu Toplantısına gidilen süreçte, o günün Refahyol

olarak adlandırılan hükümetin dış politika icraatlarının ne kadar etkili olduğu araştırılmıştır.

Refahyol Hükümeti başlıklı ilk bölümde, RP’nin seçim propagandasında dış politika,

Refahyol Hükümetinin kuruluşu ve protokol ve programda dış politika incelenmiştir.

Refahyol Hükümeti 28 Haziran 1996’da DYP ve RP koalisyonundan oluşmuş, RP başkanı

Necmettin Erbakan Başbakan, DYP başkanı Tansu Çiller Dışişleri Bakanı olmuştur. Siyasete

atıldığı ilk günden beri dine vurgusu ile tanınan Erbakan, 1996 yılında iktidar olmadan önce

de seçim propagandalarında bu vurgusundan vazgeçmemiştir. Fakat, iktidara geldikten hemen

sonra hazırlanan hükümet programı ve protokolünde, Erbakan’ın iktidar öncesi radikal

söylemi biraz daha yumuşatılmış, toplumun hem dinci hem de laik kesimleri tatmin edilmeye

çalışılmıştır.

Müslüman ülkeler ve örgütlerle ilişkiler başlıklı ikinci bölümde ise, Refahyol

Hükümetinin iktidarı boyunca çeşitli Müslüman ülkeler ve örgütlerle kurduğu ilişkiler

incelenmiş ve Erbakan’ın iktidara gelir gelmez Müslüman ülkelere yaptığı geziler dikkat

çekmiştir. Üçüncü bölümde ise Refahyol Hükümetinin Müslüman olmayan ülkeler ve

örgütlerle ilişkileri incelenmiştir. Erbakan iktidara gelmeden önce Batı karşıtı bir söyleme

sahip olduğu halde, Batı ile ilişkilerde, zaman zaman aksaklıklar olsa da büyük değişikliklere

gidilmemiştir.

28 Şubat başlıklı son bölümde ise 28 Şubat’a giden süreç, 28 Şubat MGK

toplantısı ve Refahyol Hükümetinin yıkılışı incelenmiştir. Buna göre, Refahyol Hükümetinin

dış politikasının postmodern darbe olarak nitelendirilen 28 Şubat 1997 MGK toplantısında

alınan uyarı niteliğindeki kararlarda etkili olmadığı sonucuna varılmıştır. Refahyol Hükümeti

11 aylık süren iktidarından 18 Haziran 1997’de, Erbakan’ın istifa etmesiyle vazgeçmiştir.

106

ABSTRACT

Thesis examines as if the foreign policy of Refahyol Government (RG) effects the

meeting of National Security Council (NSC), which was held on 28 February 1997, called as

postmodern coup. The first part is titled as RG. In this part, the foreign policy in the election

propaganda of Welfare Party (WP), the building of RG and the foreign policy in the protocol

and program are examined. The RG is a coalition government with the attendance of the True

Path Party (TPP) and WP. The head of WP, Erbakan came to be the Prime Minister and the

head of the TPP, Çiller came to be the Minister of Foreign Policy. Erbakan has been

recognized with his emphasis on religion. He lasted this vision also in the propaganda of 1995

election. But after becoming the power, he softened his radical vision in order to satisfy the

religious and secular parts of the nation.

The second part called as the relations with the Muslim countries and associations

proves that Erbakan made visits to Muslim countries as soon as he came to the power. In the

third part, the relations with non-Muslim countries and associations are examined.

The last part titled as 28 February examines the path towards 28 February, the 28

February NSC meeting and the end of the RG. According to this, it is found out that the

foreign policy of the RG did not have any effect on the decisions that were taken in the NSC

meeting.

107