Siyaset Bilimi unite02

8/3/2019 Siyaset Bilimi unite02

1/24

Japon milletinin yle korkun bir karakteri vardr ki, kanun yapclaryla Devletadamlar hibir zaman ona gvenememifllerdir: gzlerinin nne sadece hakim,tehdit ve ceza koymufllardr; her kt ifli dorudan doruya polisin iflkencesiylebastrmfllardr. Befl aile baflkanndan birini teki drt ailenin baflna hakim ola-rak diken kanunlar, bir sutan tr btn bir aileyi ya da btn bir mahalleyicezalandran kanunlar, bir sulunun bulunduu yerde bir kifliyi olsun susuz g-remeyen kanunlar, srf btn insanlarn birbirlerinden ekinmeleri iin, her insa-nn teki insanlarn davranfllarn gzetlemesi iin, her insann teki insanlarndenetleyicisi, tan ve yargc olmas iin yaplmfltr.

Hintliler ise yumuflak, mflfik ve duygulu kiflilerdir; bundan tr de kanunyapclarnn son derece gveni vardr onlara. Sululara verdikleri cezalar az vehafiftir; hatta kesin bir flekilde bile uygulanmaz bu cezalar. Baflka yerlerde evlat-lar nasl ki babalarna emanet edilirlerse, burada da yeenler amcalarna, yetim-ler de vasilerine emanet edilirler: veraset iflini varisin ehliyetine gre dzenlemifl-lerdir. Her vatandafln teki vatandafllarn iyi niyetine gvenmesi gerektii ilkesinedayanyorlarmfl gibi bir halleri vardr.

Klelerini hi ekinmeden azad edip evlendirirler; kendi ocuklarymfl gibidavranrlar onlara karfl; ahlakn saf ve temiz olmasn, kanunlarnda da yumu-flaklktan ayrlmamasn salayan mutlu bir iklimdir bu.

(Kaynak: Montesquie, Kanunlarn Ruhu zerine I, Toplumsal Dnflm Yayn-lar, 1998, stanbul, s.337)

19

Siyasal YaflamnEtkenleri 2


2/24

Amalarmz

Bu niteyi alfltktan sonra;corafi ve iklim koflullarnn lkelerin siyasal yaplar zerinde nasl bir etki-si olduunu tartflabilecek,doal kaynaklarnn zenginlii ile lkenin siyasal rejimi arasndaki balan-tlar tanmlayabilecek,corafi koflullarn insanlarn kiflilikleri ve toplumlarn evrimine yaptklar et-kiyle ilgili olarak ne srlen kuramlar aklayabilecek,kentleflme ve ekonominin siyasal davranfla etkilerini renebilecek,toplumsal kurumlar ve kltrel etkenlerin nemini,uygarlk, evrensel kltralt kltr gibi kavramlar zelinde aklayabileceksiniz.

indekiler

GRfi KLM VE SYASAL DAVRANIfiLAR

CORAF KONUM VE GENfiLK DOAL KAYNAKLAR VE REJMLER AZ GELfiMfiLN CORAF NEDENLER TRK TARH LE LGL KURAMLAR

Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar Kentleflme ve Siyasal Davranfllar Nfus Patlamas ve Siyasal Gerilim

EKONOMK ETKENLER retim Biimi ve Siyasal Kurumlar retim Dzeyi ve Siyasal Kurumlar Geri Kalmfllk ve Siyasal Kurumlar

KURUMSAL ETKENLER

Kurumlarn Oluflumu ve fllevi Kurumsal Deiflme ve Siyasal Kurumlarn Greli Bamszl Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar

KLTREL ETKENLER Kltr ve deoloji Siyasal Toplumsallaflma Kltr ve Siyaset

20 Siyaset Bi l imi

Anahtar Kavramlar

Siyasal Davranfl Corafi Konum Azgeliflmifllik Topluluk Toplum

Mekanik Dayanflma Organik Dayanflma Kentleflme Snf Mcadelesi


3/24

GRfiSiyasal yaflamn oluflturduu bir ortam vardr. Bu ortam, siyasal yaflamn geliflimi-

ne yn veren nedenleri iinde barndrr. Nasl ki gnefl, hava ve su bulunmayanyerde bitki olmazsa, belirli koflullar btnnden soyutladmzda da siyasal yaflamdflnlemez.

Siyaset olgusu, ancak topluluk halinde yaflayan insanlar arasnda doar. Butopluluun yerleflmifl olduu doal evre vardr. Toplulukla kendisini evreleyendoal koflullar arasnda srekli bir etkileflim sz konusudur. Bu etkileflim rnolan teknolojik dzey ve doal evrenin dorudan salad olanaklar, o toplumunekonomik yapsnn belirlenmesinde temel etkeni oluflturur. Ekonomik yap ise si-yasal geliflim zerinde nemli bir etki yapar.

Doa, insanlar ve ikisinin etkileflimi sonucu oluflan teknolojik, ekonomik yap-y bir btn olarak aldmzda, bunu toplumun alt yaps olarak deerlendirmeolana var. Kurumsal ve kltrel etkenleri ise st yap kavram iinde deerlen-

direbiliriz. Ama bunu byle yaptmzda, aralarnda bir sralamaya ya da hiyerar-flik bir ayrma gittiimiz anlam kmamaldr. Bilimsel snflandrmalarn temel iflle-vinin, olay ya da olgularn anlafllmasn kolaylafltrmak olduunu unutmamalyz.

Demek ki siyasal yaflamn etkenleri alt yapsal etkenler ve st yapsal etkenlerolarak ayrlyor. Btn bu etkenleri ayrntl olarak gzden geireceiz.

KLM VE SYASAL DAVRANIfiLARklimin insanlar ve dolaysyla siyasal yaflam zerindeki etkileri daha Aristodan be-ri, dflnrlerin ilgisini ekmifltir. Aristoya gre, souk lke insanlar cesaretli amaaz zeki, scak lke insanlar zeki ama az cesaretli, lman iklimdekiler ise hem ze-ki hem cesaretlidir. zgrlkle souk iklim arasnda bir balant bulunduunu, s-

cak iklimin ise boyun eme eilimlerini gelifltirdiini ilk ne sren Aristodur. Aris-to Politika adl nl yaptnn yedinci kitabnda flyle diyor. Souk lkelerde veAvrupada yaflayanlar genel olarak cesur olurlar. Fakat zeka ve marifetlilik bak-mndan geridirler. Bundan dolay, bamszlklarn korumalarna ramen siyasalrgtleri yoktur. Baflkalarna hkmetmek yeteneinden yoksundurlar. Oysa Asya-llar zekidirler, bulucudurlar ama cesaretleri kttr. Onun iin daima hkm altn-dadrlar, kledirler. Bu ikisinin ortasnda bulunan Elen kavmi ise karakter bakmn-dan da ikisinin ortasndadr; yani hem cesur hem zekidir. Bundan dolay bamszyaflyor, btn dnyadan daha iyi idare ediliyor.

Montesquieu, insan davranfllar arasndaki bu farklln, ayn lkenin kuzeyve gneyindeki insanlar arasnda da grlebileceini sylyor. klimin, klelik yada zgrlk eilimlerinin ortaya kmasnda da nemli rol oynadn ne sr-yor: fiu halde, scak iklimlerde oturan insanlar korkak ve rkek olduklar iinteden beri kle durumunda, souk iklimlerde oturan insanlar ise srekli olarakzgrlk iinde yaflamfllarsa, buna flaflmamak gerekir. Bu durum doal bir nede-nin sonucudur.

Jean Bodin ve J. J. Rousseau gibi baz dflnrlerde de benzer grfllere rastla-nabilir. Hatta Fransz tarihi Michelet, zellikle 1789 Temmuz devriminden esinle-nerek, devrimlerle scak mevsimler arasnda bir iliflki kurmak istemifltir. Daha date, savafllar ve devrimleri gnefl yznde grlen lekelerle aklamaya alflanla-ra da rastlanmfltr.

21nite 2 - Siyasal Yaflamn Etkenleri

Kurumsal ve kltreletkenler st yap kavramiinde deerlendirilir.


4/24

klimler insan davranfllarn nasl ve ne lde etkileyebilir? rnekleri temel alarak

tartflnz.

Savafllarla iklim koflullar arasnda bir iliflki, genel olarak teknolojinin ve zel

olarak da savafl teknolojisinin geri olduu dnemler iin geerliydi. rnein Os-

manl Sultanlar, sefere kmak iin hep uygun mevsimi bekler, kfln savafl yapmak

istemezlerdi. Ama Birinci ve kinci Dnya Savafllarnn kfl aylarnda da ayn flidde-

tiyle srdn biliyoruz. Rus bozkrlarnn dondurucu souklarla geen kfl ayla-

rnn, Napolyon ve Hitlerin hesaplarnn yanlfl kmasnda oynad rol aktr.

Ama bu sonuta iklim kadar o bozkrlarn usuz bucakszlnn da nem tafld

ve iklimin savafla deil, belki de yenilgiye neden olduu da aktr.

CORAF KONUM VE GENfiLKTarihte birok savafl- en azndan grnflte- belirli bir toprak parasn elde etmekiin kmfltr. Krsal kesimdeki toprak kavgalar ise, benzer bir atflmann daha dar

bir alanda oluflmas gibidir. atflmada topran nemini belirleyen ge bazen ge-

nifllii, bazen konumu, bazen verimi, bazen de zerinde yaflayanlardr. 1980li yl-

lardaki Irak, ran Savaflnda ekiflme konusu olan alann kkl ile ters oran-

tl olan nemi, kuflkusuz ki stratejik nedenlerden kaynaklanyor. Doal snrlara

ulaflmak iin ya da Nazilerinkinin benzeri Yaflam Alan gibi iddialarla tarih bo-

yunca birok savafl karldn biliyoruz. Raymond Aronun Uluslar Arasndaki

Savafl ve Barfl yaptnda vurgulad gibi; toprak, yalnzca siyasal atflmann ko-

nusunu oluflturduu zaman deil, siyasal atflmann ortam ya da sahnesi olarak

da nem taflr.

Corafi konum ve geniflliin, rnein, ngiltere ve Amerika Birleflik Devletle-rinin siyasal evrimlerinde nemli etkiler yaptn gryoruz.

ngilterenin bir ada zerinde kurulmufl olmasyla siyasal geliflimi arasnda ba-

lant bulunduunu dflnen birok siyasal bilimci ve gzlemci olmufltur. Sularla

evrili doal bir savunma sistemine sahip bulunmas nedeniyle, ngiltere uzun za-

man srekli bir ordu beslemek gereini duymamfltr. Gl bir bask aracna sa-

hip bulunmayan kral ise, derebeyleri zerinde mutlak bir egemenlik kuramamfl-

tr. Bu durumun, parlamenter bir demokrasinin kuruluflunu hzlandrd sylene-

bilir. nk ilerde de greceimiz gibi demokrasinin var olabilmesi, ancak birbir-

lerini dengeleyen glerin varl ile olanakldr. Bir gcn tek baflna egemen ol-

duu yerde demokrasiden sz edilemez.

ngilterede siyasal glerin uzlaflmaya daha yatkn olufllarnn nedeni toplu-mun kltrel zelliklerinde ve dolaysyla da tarihinde gizlidir. Geri ngiliz de-

mokrasisinin kuruluflunu yalnz corafi nedenlere balamak ve rnein, Printen-

ler ile Hanover hanedannn oynadklar rolleri unutmak hata olur; ama yukarda

sralanan etmenlerin tafld nem de aktr.

Amerika Birleflik Devletleri rnei, gncelliini daha ok koruduu iin belki

daha ilgin saylabilir. Nedir Amerikan toplumunu teki Batl toplumlardan ayran

ana zellik? Snf bilincinin bir trl geliflememifl olmasdr. nk Amerika Bir-

leflik Devletlerinin bir kta geniflliindeki usuz bucaksz lkesi, topran salad-

olanaklar asndan uzun sre herkese yetip artmfltr bile. Douda yer azalnca,

lkenin bats akla gelmifltir. Vahfli Batda bir yolunu bulup zengin olma frsat,

22 Siyaset Bi l imi

SIRA S ZDE

Corafi konum ve geniflliin,ngiltere ve Amerika BirleflikDevletlerinin siyasalevrimlerinde nemli etkileryapmfltr.


5/24

cesareti ve akl olan hemen herkese ak kalmfltr. Geri bu durumun daha son-

ralar da srebilmifl olmas, Amerikan kapitalizminin dnya pazarlarn ele geirifli

ile ilgilidir. Ama geliflimin bafllang noktas deiflik olsa, byk olaslkla sonu da

deiflik olacakt.Trkiyenin corafi konumunu ve dolaysyla boazlarn nemini gz nne al-

madan, tarih boyunca etrafmzda oluflan birok atflmay yorumlayabilmek her-halde olanakszdr.

lke geniflliinin federatif sistemleri zorunlu hale getirdii de anayasaclarnbildikleri bir gerektir. rnein; gerek eski Sovyetler Birliinin ve gerekse Ameri-ka Birleflik Devletlerinin, federe devletlerden oluflan bir yapya sahip bulunufllarrastlant saylamaz. Sovyetler Birliinin ok uluslu niteliini bu durumun tek nede-ni olarak gstermek, Amerika Birleflik Devletlerinin durumunu aklamay okzorlafltrr. lkenin genifllii, adafl ulaflm olanaklarnn ok ileri boyutlara vard- durumlarda bile byk bir engel oluflturmaktadr. Bu gibi durumlarda, her fleyin

tek merkezden ynetilmesi giderek olanakszlaflyor. Sonunda da federal bir yne-tim biimi kurulmasa bile, merkezci olmayan bir sistem ister istemez douyor.

Trkiyenin corafi konumunun uluslararas siyasal arenada kendisine kazandrd avan-taj ve dezavantajlar nelerdir? Tartflnz.

DOAL KAYNAKLAR VE REJMLERDoa kaynaklarnn zenginlii, sonunda lkenin ekonomik zenginlii anlamnagelir. Zenginliin, bolluun, siyasal yaflamdaki atflmalar yumuflattn, barfleilimleri glendirdiini genellikle syleyebiliriz. te yandan zenginlik, baflta ei-tim olmak zere, baflka baz kurumlarn geliflmesine olanak salayarak siyasal ya-

flama dolayl bir etkide de bulunur. Bir toplumda eitim dzeyinin ykselmesi si-yasal mcadelenin daha bilinli olmasna katk yapar.nemli hammadde kaynaklarna sahip bulunan bir lke, eer bunlar bizzat ifl-

leyecek bir teknolojik dzeye ulaflmamflsa, siyasal yaflamnda baz etmenlerin gi-derek g kazandn ister istemez grecektir. lkenin kendi iflletemedii bu kay-naklarndan yararlanmak isteyen dfl glerin ekiflmesinin, dfla bamll g-lendirecek baz siyasal geliflmeleri peflinden srklemesi ounlukla kanlmaz-dr. rnein; randa petrol kaynaklarn millilefltirme siyaseti gden BaflbakanMusaddkn 1953 ylnda hangi dfl glerin abas ile devrildiini bugn artk tmaklyla biliyoruz. Benzer rnekler oktur.

Ksacas, Toynbenin dflncesinde, corafi ortamn yaratt zorluklar, eflitliuygarlklarn domasnda nemli bir rol oynarlar. Bu srete asl nem taflyan ge

ise, Toynbeenin meydan okuma olarak nitelendirdii, zorluklarn ne zleme-yecek kadar ar, ne de rahatlkla zlebilecek kadar kolay olmamasdr. Baflkabir deiflle, kolay corafi koflullar, kolay bir ortam kiflileri tembellie itmekte, so-nunda da uygarln geliflimi yavafllamaktadr. nk insanlar ve toplumlar, zor-luklarla savafla savafla glenirler ve kendilerine gven kazanrlar. Aflr zor bir or-tam ise umutsuzluk, kadercilik ve dolaysyla hareketsizlik yaratr.

Toynbeeye gre uygarln rahat geliflebilmesi iin corafi ortam nasl olmaldr?


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


6/24

AZ GELfiMfiLN CORAF NEDENLERklim ve doal kaynaklarn siyasal geliflimi ne lde etkilediini grdkten sonra

ortaya bir soru kyor: Acaba az geliflmifllik ile kt iklim koflullar ve ksr do-al kaynaklar arasnda bir balant olduu sylenebilir mi?Geliflmifl, orta derecede geliflmifl ve az geliflmifl lkelerin dnya haritas zerin-

de nasl daldklarna dikkat edince, ortaya kan grnm flu: En az geliflmifl l-keler kutuplarda, ekvatorda ve llk blgelerde bulunuyor. Geliflmifl lkeler isebyk ounluu ile lman iklim kuflana yerleflmifl. Bozkrlarla kapl lkeler iseaz geliflmiflliin st snrnda yer alyor. Ama en geri kalmfl lkelerin bulunduublgelerde farkl durumlara rastlayabiliriz: Baz byk akarsularn vadileri (Frat veNil gibi) ya da muson yamurlarndan yararlanan blgelerde daha yksek dzey-de bir geliflim gze arpyor. (srailin durumu ise, zel koflullarndan dolay okfarkldr. Bu lke, geliflmiflliini ok saydaki nitelikli iflgcne ve dfltan aktarlanbyk parasal kaynaklara borludur!)

Toplumlarn evriminde corafi koflullarn ok nemli bir etkisi olduuna ina-nan bilim adamlar arasnda Gordon Childein zel bir yeri var. Childea gre; fi-ziksel evredeki deiflikliklere hayvanlar biyolojik evrimle, insanlar ise kltrel ge-liflmeyle uyarlar. Bu nedenledir ki, evre koflullarnn hzl deifliminde birok hay-van tr yaflam flansn yitirirken, insann evreye uyumu srebilmifltir. Ama hertoplum, daha nceki deneyimlerinin rn olarak gelifltirmifl olduu davranfl bi-imleriyle evreye uymaya, yeni sorunlara zm getirmeye alflr. Elbette, o ge-mifl deneyimlerin oluflumunda da, corafi koflullarn etkisi son derece nemlidir.

Corafi koflullarn, toplumlarn evrimi zerindeki etkisini ve bu arada az gelifl-mifllikte oynad rol deerlendirirken, teknoloji ile bantsn da gz nne al-mak zorundayz. nsan, ilk insandan bu yana, nce yaflamak, sonra iyi yaflamak

iin doa ile srekli mcadele eder. Bu savaflm srasnda teknikler geliflir, bilgi veara birikimi olur. Sanayileflme aflamasna kadar eflitli toplumlarn ayr geliflim iz-gisi izlemesinin bafllca nedeni teknik yetersizliktir.

Dflk teknolojik dzeyde corafi etkenlerin nemi niin daha fazladr? Tartflnz.

TRK TARH LE LGL KURAMLARCorafi koflullarn insanlarn kiflilikleri ve toplumlarn evrimine yaptklar etkiyleilgili olarak ne srlen baz kuramlar, Trk Tarihinin belirli evrelerine de flktutuyorlar.

Fransz corafyac Jean Brunhese gre; fliddetli kfllarn hkm srd OrtaAsya bozkrlarnda insanlarn yerleflip tarmla yaflamalar olanakszd. Srleri iledolaflan gebe topluluklar, bu doal koflullarnn bir rnyd. Usuz bucakszbozkrlarda, uza grmeyi, sulak otlaklar sezmeyi gerektiren g koflullar, bu g-ebe insanlara, mesafelere ve teki insanlara egemen olma yetenekleri kazandr-mflt. flte bu ortamdadr ki, tarihin tand en byk ve en cesur fatihler kmfl-tr. Cengiz Han, Timur ve Kubilay gibi... Yerleflmifl, tarmla uraflan kiflilerin, ininve Hindistann uzun yllar boyunca Moollara yani gebelere boyun emelerin-deki neden budur.

Aslnda gebe yaflamnn toplumsal-siyasal evrime etkisi zerindeki grflleredaha bni Haldunda bile genifl lde rastlayabiliyoruz. bni Halduna gre; ge-beler kentlilerden daha yiit ve cesurdular. nk kentliler, rahat dfleklerindeyan gelip yatmflken, mal ve canlarn koruma iflini, kendilerini ynetenlere ve ka-

24 Siyaset Bi l imi

SIRA S ZDE


7/24

le duvarlarna brakmfllard. Nimetler ve bolluk onlar aflr bir gvene ve gevflek-lie itmiflti. Oysa kendilerini koruyacak surlar ve kaleleri bulunmayan gebeler,tenha kflelerde kendilerini ve ailelerini bizzat korumak zorundaydlar. Kendilerin-den baflka gvenecekleri kimseleri yoktu. Uyumaktan saknrlar, ancak oturduk-lar yerde; yahut deve semeri veyahut at eeri zerinde hafif bir surette uyurlard.fiiddet ve g gebelerin yaradlfllarnn bir paras haline gelmiflti. fiehirlilerbunlarla karflr ve bununla birlikte sefer ederlerse, bunlarn oluk ocuklar gibiolurlard.

Toynbee de, gebe yaflamnn Trklere kazandrd bu rgtlk ve disip-lin gcnn, yerleflik toplum aflamasna getikten sonra da etkilerini byk l-de srdrdn savunmaktadr.

Montesquieu, Kuzey Avrupada yaflayanlarn zgr insanlar olarak Avrupay is-tila ettikleri, oysa Kuzey Asyada yaflayanlarn Asyay kle olarak, efendileri iinele geirdikleri kansndayd. Trklerin bir kolu olan Tatarlarn kendi lkelerinde

de bir bask rejimi olduunu, bir efendinin klesi olarak yafladklarn sylyordu.Bu adan ele geirilen lkelerin halk ile o lkeleri ele geiren insanlar arasndatemelde bir fark yoktu. kisi de ayn efendinin klesi durumundaydlar. Montesqu-ieu, bu durumun corafi nedenlerden kaynaklandn bir kez daha vurgulamadanedemiyor: stila eden Tatarlarn bir blm ou zaman bizzat oturduu yerdenkovulur; bu blm g ettii llere, klelik ikliminde benimsedii klelik ruhu-nu da beraberinde gtrr.

Montesquieunn, Avrupay deerlendirirken olaylara pembe gzlklerle bak-t, Asya sz konusu olduunda da fazla olumsuz bir tutum taknd sylenebilir.Dflnce zincirindeki kopukluklara , hatta baz eliflkilere de dikkat ekilebilir. r-nein; Avrupa ve Asyada g dengeleri zerine kurduu zmlemesinin tutarlolmasna karfllk, Asyann dalk blgelerinde ve souk iklimin egemen olduukuzeyinde bile zgrlk eilimlerin neden geliflmemifl bulunduu sorusu yant-sz kalmaktadr.

Trklerin ok uzun sren gebe gemiflleri, daha sonra fetihlere dayal devlet-ler kurmalarnda da elbette ki etkili olmufltur. Kaynaklar,Attillann 435 ylnda Bi-zansllarla yapt anlaflmann at zerinde tartfllp gene at zerinde imzalandnbelirtiyorlar. Aslnda Trklerin de iinde bulunduu gebe kavimlerin bykaknlarn gene corafi nedenlere dayandrarak aklamaya alflanlar da var.

Topluluktan Topluma Siyasetin BoyutlarTopluluk ve toplum ayrm, toplumbilimcilerin eskiden beri nem verdikleribir konu olmak zelliini koruyor. nk aradaki fark, yalnzca topluluun az sa-

yda, toplumun ise ok sayda yeden oluflmas deildir. Nfusun artmasyla bir-likte, o toplumu oluflturan bireylerin aralarndaki iliflkilerin biimi de deifliyor.Durkheimbu ayrm mekanik dayanflma ve organik dayanflma olarak nite-lendirmifltir. Birbirlerine benzeyen bireylerden, birbirlerinden ok farkl bireyler-den oluflan bir topluma geilmektedir. nk, ifl blm ileri boyutlara varmayabafllamfltr. Birbirlerine benzeyenler arasndaki dayanflma mekanik, birbirlerinitamamlayacak ifllevlere sahip kifliler arasndaki dayanflma ise, organiktir. Bir so-lucan paralara ayrsanz, her para yaflamn kendi baflna srdrebilir. Ama birkpei ikiye blerseniz lr. nk solucann organlar arasndaki ileri bir grevblm yoktur, ama kpekte durum tersinedir.


Hem bni Haldun hem deToynbee, Trklerin gebeyaflamlarnntoplumsal-siyasal davranflbiimleri zerinde nemlietkileri olduundan szetmifllerdir.

Birbirlerine benzeyenlerarasndaki dayanflmamekanik, birbirlerinitamamlayacak ifllevleresahip kifliler arasndakidayanflma ise, organiktir.


8/24

Organik ve mekanik dayanflma kavramlarn tanmlaynz.

Tnnies de, toplulua duygusal, samimi iliflkilerin, topluma ise mantk ve kariliflkilerinin egemen olduuna dikkati ekiyor. Toplulukta biz duygusunun, ortakiradeye dayal bir dayanflmann, ortak mlkiyetin, trelerin, dinsel inanlarn arbastn sylyor. O ortam iinde, topluluun ortak karlar da bireysel karlarnnne gemektedir.

Tnniese gre, topluma egemen olan ise ben duygusudur. Bireysel iradeyedayal bir dayanflma, kiflisel mlkiyet, moda ve geici zevkler ar basmaktadr.Din dahil, inanlardan ok, kamuoyu ve retiler etkili olmaktadr. Bireysel kar-lar, ortak karlarn nne gemektedir.

Nfus belirli bir snr aflnca yalnz brokratikleflme zorunluluu domaz, ay-n zamanda merkezden ynetim de giderek olanakszlaflmaya bafllar. Corafi ge-

nifllik gibi, nfus artfl da, yerinden ynetimi gerektiren nedenler arasndadr. Mer-kezi iktidarn baz yetkilerini blgesel organlara brakmas demek olan yerindenynetim, ynetilenlerin daha ok ynetime katlmalarna olanak verdii iin, de-mokrasinin gereklik kazanmasnda etkili olan ynetim biimlerinden birisi olarakdeerlendirilebilir.

Topluluk ve toplum tanmlarn gz nnde bulundurarak iki kavram arasndaki farklarrneklerle tartflnz.

Kentleflme ve Siyasal Davranfllarzellikle geliflme srecindeki lkelerde ortaya kan ve siyasal yaflam nemli l-de etkileyen bir sorun da hzl kentleflmedir. Seim sonularyla ilgili ayrntl is-tatistiklere gz attmz zaman, kentlerdeki oy kullanma eilimleri ile krsal kesim-lerdeki eilim ayrlklar dikkatimizi ekiyor. Genellikle, kalabalk nfuslu yerlerdesemen oylar daha deiflim yanls yani ilerici olmakta, az nfuslu yerlerde ise se-men ounlukla tutucu eilimler gstermektedir.

Kentleflme ile siyasal davranfllar arasnda yakn bir iliflki vardr.Eitim dzeyinin dflkl, dine ve trelere ballk, urafllar ve yaflam biimi

arasndaki benzerlik, yz yze iletiflimin egemen oluflu, dayanflma duygusunungll ve kaderci eilimlerin belirginlii, krsal kesim topluluklarnn temelzelliklerini oluflturur. Benzerliklerin okluu ve nfusun azl, toplumsal iliflkile-rin kente gre daha yakn ve iten olmasn kanlmaz klar. Ama krsal kesim in-sannn, kendisini bir baflkasnn yerine koymas, olaylar baflkalarnn bakfl a-

sndan da grebilmesi, baflkalarnn duygularn anlayabilmesi ok zordur. nk,benzeyenlerden oluflan byle bir toplumsal ortamda, benzemeyenleri anlama diyebir gereksinme ya da alflkanlk yoktur.

Siyasal adan krsal kesim insanlarnn zellikleri nelerdir? Kentte yaflayanlarlakarfllafltrnz.

Kyden gelip gecekonduya yerleflen kifli ile o gecekonduda gzlerini dnyayaamfl olan kifli arasnda baz temel tutum farklarnn bulunmas elbette ki doal-dr. Gecekondularda doan kuflaklar artk kendi durumlarn kyn koflullar iledeil, kentin dier mahallelerinin koflullaryla karfllafltracaklardr. Yeni gecekon-

du semtleriyle eski gecekondu semtleri arasndaki siyasal davranfl farklar iflte bu

26 Siyaset Bi l imi

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE

Tnniese gre, toplumaegemen olan ise ben

duygusudur.

Kentleflme ile siyasaldavranfllar arasnda yaknbir iliflki vardr.

SIRA S ZDE


9/24

durumu yanstyor. Toplumda ileriye ynelik deifliklikler neren siyasal akmlar,zellikle eski gecekondularda kendilerine etki alanlar bulabiliyorlar. Gecekondu-sunu yitirmek korkusu, yllar boyu gecekondu sahiplerini, iktidardaki ya da iktida-ra ulaflma flans en ok olan partiyi desteklemeye zorlamfltr. En azndan tapusu-nu alana kadar bu korkuyu duymamas olanakszdr. (Gecekondu semtlerindekiseim sonularnn deerlendirilmesinde bu durumu da gz nnde bulundurmakzorundayz).

Gecekondularda yaflayan insanlarn siyasal davranfllarn seim sonularn da inceleye-rek tartflnz.

Nfus Patlamas ve Siyasal Gerilimngiliz Thomas-Robert Malthusun on sekizinci yzyln sonlarnda gelifltirdiinl kuram hemen herkes biliyor: Nfusun geometrik dizi halinde (2, 4, 8, 16, 32,

64, 128, 256 vb.) oalmasna karfllk, insanolunun yaflamas iin gerekli tketimmaddeleri aritmetik dizi ile (2, 4, 6, 8, 10, 12, 14 vb.) oalmaktadr. yleyse bugidiflin doal sonucu, insanln ala mahkum olmasdr. Bylece bir sonucaulaflmamak iin, varlkllar ocuk yapmal, yoksullar ise bundan kanmaldr. n-k yoksullar doacak ocuklarn doyuracak, gerei gibi besleyecek olanaklara sa-hip deildirler.

Ekonomik olanaklarla demografik etkenler arasndaki iliflkiden hareketle bazsiyasal olaylar aklamaya alflan bilim adamlarndan birisi olan Gasthon Bout-houl, demografik etken iinde, gen nfusa zel bir nem vermektedir: Ekono-minin temel grevlerine gre saylar fazla olan gen adamlar her trl taflknlahazrdrlar. Bozguncu bir g olufltururlar. Tarihsel rastlantlara, ideolojik modaya,dnemin inanlarna, siyasal ve teknik olanaklarn kendilerine sunduu en kkdayanma noktalarna gre ynlendirilebilirler. Bu ynlendirme bir i savafla doruolabilecei gibi, bir hal seferi, bir g ya da bir dfl savafla doru da olabilir. Herfley onlar kullanmay bilmeye baldr.

rnekleri titizlikle incelersek grrz ki; toplumsal patlamalar ounlukla n-fus artfl ile tketim rnleri artfl arasnda byk dengesizlikler bulunduu zamandouyor. Yani demografik etken ile ekonomik etkenin siyasal yaflam zerinde ya-rattklar sonu bazen birlefliyor. retilen rnler tketime yetmeyince ve zellik-le bu konuda bir geriye gitme sz konusu olduunda, toplumsal huzursuzluklardouyor, siyasal atflma sertlefliyor. Bunun geliflimi olarak ierde dzene karfl flid-dete dayal baflkaldrmalar ve dflarda savafllar grlebiliyor.

Az geliflmifl lkelerin durumlarn rnek olarak incelersek, bu gibi lkelerdeki

siyasal istikrarszlk nedenlerinden birisi daha gn flna karlabilir. Bu lkeler-de nfus artfl hz ok yksek. nk ok doum-ok lm dengesi bozulmufl.Salk nlemlerinin ve tedavi olanaklarnn artmas ile zellikle ocuk lmlerininoran dflyor, buna karfllk ortalama yafl tavan ykseliyor. Ama retim artfl ay-n hzla olmamaktadr. lke henz sanayileflmemifltir ve tarm ounlukla ilkelyntemlerle yaplmay srdrmektedir.

Az geliflmifl lkelerdeki siyasal istikrarszlklarn nedenlerini aklaynz.


SIRA S ZDE

Toplumsal patlamalarounlukla nfus artfl iletketim rnleri artflarasnda bykdengesizlikler bulunduuzaman domaktadr.

SIRA S ZDE


10/24

EKONOMK ETKENLERnsan yaflayabilmek iin doaya karfl srekli bir savaflm vermek zorundadr. Isn-

mak iin, karnn doyurmak iin, vahfli hayvanlara karfl korunmak iin, hastalkla-r yenebilmek iin, doal afetlerin karflsnda yok olmamak iin. lk insanla birlik-te bafllayan bu savaflm, giderek daha iyi yaflama isteini de kapsamna alr. nsa-nolu zamanla uzaklklar abuk ve rahat bir biimde aflmak ister, daha az aba iledaha ok fley elde etmek ister. Karnn yalnzca doyurmak deil, daha deiflik vedaha lezzetli fleylerle doyurmak eilimleri geliflir. Bu isteklerin, eilimlerin snryoktur. Her doyum yeni gereksinmeler dourur.

nsann doa ile savaflmndan gelifltirdii yntem ve aralar teknolojiyi olufltu-rur. Srekli savaflmla, yeni yeni sorunlara zm aramakla birlikte geliflen tekno-loji, insann doa zerindeki egemenliine ynelik bir srecin rndr. Teknolo-ji ekonomik evrimin temel gesidir. Ekonomik kurumlarn oluflumunda giderekbelirleyici etken olmaktadr. nk teknoloji gelifltike, doal etkenlerin zellikle

retimdeki yeri ve nemi azalmaktadr.

Teknoloji ile ekonomi arasndaki iliflkiyi aklayarak gnmz toplumlar asndantartflnz.

retim Biimi ve Siyasal KurumlarMarxa gre, toplumsal yapnn temelinde retici gler yer alr. Bu, insann do-aya egemen olmak iin kulland olanaklarn tm demektir. Doal zenginlikler,teknik bilgi ve aralar, toplumsal emein rgtlenmesi, hep bu temelin geleridir.retici gler ise retim iliflkilerini belirler. Toplumsal snflarn retim arala-rnn mlkiyeti karflsndaki durumlar, eflitli toplumsal ifllevlerin paylafllmas da

retim iliflkilerinin kapsamna girer. retici gler ile retim iliflkileri, birlikte birtoplumun alt yapsn oluflturur.

st yapda ise, dinsel inanlar, siyasal ideolojiler, eflitli deer yarglar ile bir-likte siyasal, toplumsal ve hukuksal kurumlar bulunur. st yapy ve bu arada siya-sal kurumlar belirleyen ge alt yapdr; baflka bir deyiflle, ekonomik kurumlardr.

Marksizme gre; en nemli siyasal kurum olan devlet, toplumsal snflar arasn-daki atflmann bir rndr. Devletin, belirli geifl dnemleri dflnda, yansz vesnflar st olmasna olanak yoktur. Devlet, retim aralarnn mlkiyetine sahipbulunan snfn bask aracndan baflka bir fley deildir. Burada, toplumsal snflararasndaki kar atflmasnn uzlaflmaz nitelikte olduu grflnn nemine ifla-ret etmeliyiz. nk Marksist mantk iinde, devletin varln zorunlu klan neden,snf karlar arasndaki bu uzlaflmazlktr.

Toplumsal snflarn karlar uzlaflmaz nitelikte olunca, toplumun varln teh-likeye dflrecek bir i savafl nlemek iin, atflmay denetleyip bir lde nle-yecek bir st gce gereksinme douyor. Ama devlet, bir yandan atflmay yumu-flatp toplumun yaflamn srdrmesine olanak hazrlarken, te yandan da, retimaralarna sahip olan snfn egemenliini gvence altna alyor. Devletin varoluflnedeni snflar arasndaki kar atflmas, ama o kar farklarnn nedeni de, retimaralar zerindeki zel mlkiyettir.

Bu noktada, devletin ksa bir sre iin hakemlik grevini yapabilecei geifldnemlerini akla kavuflturmakta yarar var. Toplumlar bir retim biimindenbaflka bir retim biimine geerlerken (rnein, feodaliteden kapitalizme geiflteolduu gibi), eski egemen snf gcn yitirmeye ve yeni bir snf ekonomik a-

28 Siyaset Bi l imi

nsann doa ilesavaflmndan gelifltirdiiyntem ve aralar teknolojiyioluflturur.

Toplumsal snflarn retimaralarnn mlkiyetikarflsndaki durumlar,eflitli toplumsal ifllevlerin

paylafllmas da retimiliflkilerinin kapsamna girer.

SIRA S ZDE


11/24

dan g kazanmaya bafllar. flte bu sre iinde yle bir noktaya gelinir ki, iki garasnda bir denklik oluflur ve hi birisi kendi iradesini topluma kabul ettiremez.Bu noktada devlet snflar st bir hakemlik grevini stlenebilir. Ama bu dnem,toplumlarn yaflamnda ok ksa bir sreyi kapsar. Sre ifllemeyi srdrr ve yk-selen yeni snf, egemen snf durumuna gelir.

Marksist kuram devletin varolufl nedenini byle aklaynca, bu neden ortadankalktnda, devletin de yok olacan kabul etmek kanlmaz olmaktadr. retimaralarnn zel mlkiyeti kalknca toplumsal snflar, toplumsal snflar kalknca dadevlet ortadan kalkacaktr. Devletin yok olmasndan nce, bir geifl aflamas ola-rak proleterya diktatrl ngrlmfltr. Proleterya diktatrl, retim ara-lar zerindeki zel mlkiyet kalkncaya ve kapitalizmin egemen snf olan burju-vazi etkinliini tamamen yitirinceye kadar geici bir grev stlenecektir. AmaMarksist kurama uygun olarak 1917 ylnda Rusyada bafllayan en eski deneyin,aradan geen srede, devletin yok olmasndan ok glenmesine doru gelifltii-

ni unutmamalyz. retim aralarnn zel mlkiyeti kalkmfl, buna karfllk devlet,tarihte belki bir rneine daha rastlanmayacak kadar etkinlik kazanmflt.

Marksist dflncede devletin etkinliinin azalmas vurgulanrken uygulamalarda bunungerekleflip gerekleflmediini nedenleri ile birlikte tartflnz.

Baflka trl sylemek gerekirse, Marksist evrim flemas flu sray izlemektedir:Teknolojik deiflim, ekonomik deiflim, toplumsal deiflim ve siyasal deiflim.Marksizmin kurucularna gre; feodaliteden kapitalizme geilirken izlenen srann,kapitalizmden sosyalizme geilirken bozulmas iin bir neden bulunmamaktadr.Oysa Lenin ve daha sonra da Stalin, bu flemay tersine evirmifllerdir.

Lenin, ifle siyasal deiflme demek olan proleterya diktatrln kurarak bafl-lad. Bunun arkasndan da burjuvazinin yok edilmesi ve sosyalist ekonomi aflama-lar geldi. Teknolojideki geliflme, merkezden planlamaya ve retim aralar zerin-deki kamu mlkiyetine dayanlarak saland. Marksizme gre, sosyalist devrimingeliflmifl kapitalist lkelerde ortaya kmas gerekirken, patlama yar-feodal bir l-kede oldu.

Marksizmden kaynaklanan deneyimlerin ortaya koyduu bir gerek var: Top-lumsal alandaki kuramsal modeller, ne kadar tutarl ve bilimsel olurlarsa olsunlar,deiflmez bir gerei gstermezler. Bir gerein anlafllmasn, olaylarn geliflimininkavranmasn kolaylafltrr, bir eflit anahtar grevini yerine getirirler.

Demokrasinin kurulmasna ve yaflamasna olanak veren koflullarn baflnda,birbirlerinin egemenliini, dolaysyla da keyfi basksn nleyecek bir gler den-

gesi bulunur. Batl siyasal bilimcilerin bir blm, bu dengenin ancak kapitalistekonomilerde var olduunu savunmaktadrlar. Kapitalist ekonomilerde, ekono-mik g tek elde toplanmamfltr. Daha da nemlisi, siyasal g ile ekonomik gayr ellerde olduu iin, birbirlerini dengeleyebilmektedirler. Oysa sosyalist birekonomide, ekonomik gte tekel olufltuu gibi ekonomik g ile siyasal g deayn elde, yani devletin elinde birleflmifltir. Bunun siyasal yansmasnn diktatrlkolmas kanlmazdr.

Bu grfllerde belirli bir gerek pay bulunmakla birlikte, snrldr. Kapitalist yada yar kapitalist bir ekonomiye sahip bulunan lkelerin nemli bir kesiminde, si-yasal iktidarda bulunanlar genellikle ekonomik gcn temsilcileri olmaktadr. An-cak sendikalarn gelifltii ve siyasal partilerle organik iliflkiler kurabildikleri lkeler-

de gerek bir dengeye yaklafllabilmektedir.


SIRA S ZDE


12/24

Siyaset Bi l imi

retim Dzeyi ve Siyasal KurumlarSiyasal kurumlarn oluflumunda, retim biiminden ok retim dzeyinin etkin ol-

duu grfl daha yaygndr.retim dzeyinin yksek oluflu, insanlardaki ana gereksinmelerin karfllanaraksiyasal gerilimin azalmasna olanak salar. Yksek bir retim dzeyine ulaflmflolan toplumlarda, yurttafllarn daha az alflarak yaflayabilmesi ve dolaysyla klt-rel, sporsal ve dflnsel etkinliklere daha ok zaman ayrmas iin uygun bir ortamdoar. Bireysel ve kitlesel eitim dzeyi ykseldike de, bir yandan yeni teknolo-jik atlmlar daha kolaylaflr, te yandan siyasal katlma sreleri ok daha salkliflleyebilir.

retimin artfl siyasal gerilimleri niin ve nasl azaltr? Tartflnz.

Bu noktada, daha ilerde deineceimiz siyasal bilin kavramnn nemini

anmsatmak gerekiyor. Bireylerin siyasal davranfllarn belirleyen temel olgu, gelirdzeyleri ya da gelir dzeyleri arasndaki adaletsizlikler deil, onlarn beklentileriile gelir dzeyleri arasndaki farktr. Dadaki bir oban bir gocuk bir ekmekle ye-tinip durumuna flkredebilecei gibi, onun yirmi kat gelir dzeyine sahip bir m-hendis, dzende kkl deifliklikler isteyebilir. nk kendisinin daha ounuhak ettiini ve kkl deiflikliklerin onu getirebileceini dflnebilir. Oysa sz ko-nusu oban, bu dnya nimetlerinden umudunu kesmifl, tm beklentilerini tednyaya balamfl olabilir.

Rejimleri belirleyen temel genin ekonomik geliflmifllik dzeyi olduunu kabuledince, bundan kacak doal sonu bellidir: Giderek ayn geliflme dzeyindeki l-kelerin rejimleri arasnda gl bir benzeme oluflurken, temel ayrm geliflmifl top-

lumlarn siyasal rejimleriyle geri kalmfl toplumlarn siyasal rejimleri arasnda orta-ya kacaktr. Ama bu temel fark incelemeye bafllamadan nce, bu bafllk altndadeinmeden geemeyeceimiz nemli bir toplumbilimci daha var: RaymondAron.

Raymond Aron, sanayi toplumu kavramna nem vermekle birlikte, sanayitoplumlarnn rejimleri arasnda zamanla bir yaknlaflma olacan kabul etmiyor.Ona gre, benzer geliflme dzeyindeki lkelerde ok farkl rejimler bulunabilir. Ya-flam dzeyinin ykselmesi ve ileri teknolojinin gerekleri Sovyetler Birliinde zgr-lklerin geliflmesine yetmeyecektir. nk Aron, toplumlarn evriminde ekonomi-den ok siyasal rejime nem vermekle birlikte, iki etken arasnda bir bamllk bu-lunduunu kabul etmiyor. Sanayi toplumlarndaki siyasal rejimler arasndaki temelfarkn tek ya da ok partili olmak noktasnda ortaya ktn sylyor; ama bunlar-dan birisinin sanayi toplumu ile badaflmayacan ve dolaysyla da zamanla deifl-mek zorunda olduunu ne srmyor. Nasl ki sanayileflmek iin belirli bir rejimzorunlu deilse, geliflmenin srmesi iin de byle bir zorunluluk yoktur.

Aronun konumuzla ilgili dflncesini ksaca zetlemek gerekirse flunlar syle-nebilir: Teknik ve tekniin belirledii retim dzeyi toplumlar asndan nemli-dir. Ama o retim dzeyinin ne ekonomik ne de siyasal sistemle dorudan hibiriliflkisi yoktur. adafl toplumlarda nemli olgu sanayileflmedir. Sanayileflmeye yada sanayi toplumuna ise, kapitalist model ile de; sosyalist model ile de ulafllabilir.Sanayi toplumu, her iki modelin siyasal st yaps ile badaflabilir.

30

Demokrasiyi ayakta tutanfley bireylerin birbirlerininegemenliini nleyecek bir

gler dengesinin varldr.

SIRA S ZDE


13/24

Raymond Arona gre, retim dzeyi ile siyasal sistemler arasnda nasl bir iliflki vardr?

Geri Kalmfllk ve Siyasal KurumlarGeri kalmfllk ya da az geliflmifllik olarak nitelendirilen durum, kuflkusuz ki yalnz-ca ekonomik bir olgu deildir. Ama eflitli ynleriyle bir btn oluflturan geri kal-mflln en belirgin zellii ekonomik geri kalmfllktr. Ekonomik geri kalmfllnen ak gstergesi ise, retim dzeyinin, baflka bir deyiflle kifli baflna dflen yllkgelirin dflkldr.

Geri kalmfl lkeler zerinde yaplan baz incelemelerde saylan on befl kadarzelliin ounluu ekonomik geri kalmfllkla ilgilidir, bunlar: Besin yetersizlii,yapsal adan geri bir tarmn ekonomi iinde byk arlk taflmas, ok snrl birsanayileflme, ekonominin geliflmifl lkelere yakndan baml olmas, ticaret kesi-minin aflr bymesi, gizli ve ak iflsizliin fazlal, ulusal gelirin ve yaflam d-

zeylerinin dflkl, kitle iletiflim aralarndan yararlanma dzeyinin dflkl,gelir dalmndaki byk adaletsizliktir.

Batl lkelerde oulcu demokrasi lerin anayasal erevesini oluflturan bukurumlar, uzun bir evrim sonucunda ortaya ktlar. nce feodal beyler ve kralarasnda bir denge vard. Daha sonra sanayi ve ticaretle geliflen burjuvazi ile feodalbeyler arasndaki mcadele, yasalar nnde eflitlik ve zgrlk gibi kavramlarnsomutlaflmasna neden oldu. Derken ifli snf devreye girdi ve sosyal haklardodu. Buna bir de siyasal iktidar ile kilisenin dinsel iktidar arasndaki mcadele-yi eklerseniz, tablo daha da somutlaflr. Ancak kimsenin egemen olmasna olanakvermeyen, birbirlerini dengeleyen gler sayesinde var olabilen demokrasi, iflte buoulcu yapnn rndr.

Oysa geri kalmfl lkelerde, birbirlerini dengeleyecek toplumsal gler ya yok-tur ya da yeterince geliflmemifltir. Eitim dzeyinin dflkl, Bat kltrnn et-kisindeki kk bir sekinler kesimi ile genifl kitleler arasnda uurumlar yarat-maktadr. Bu ortamda yaplan seimler anlamn byk lde yitirmekte ve ken-disinden beklenen ifllevi yerine getirememektedir.

Geri kalmfllk snr iinde kaldklar halde, oulcu demokrasiyi bir lde ol-sun uygulayabilen Hindistan, Trkiye ve Meksika gibi lkeler, bu konumdaki okender rneklerin baflnda yer alyorlar.

flte geri kalmfl lkelerin ounda var olan bu zorluklar, bu lkelerin siyasal re-jimlerinde baz zeliklerin n plana kmasnda ve yaygnlaflmasnda rol oynuyor:Tek parti, tek flef ve otoriter ynetim.

Geri kalmfl lkelerde tek partili sistemleri ya da ok partili gibi grnse bile,

tek partili gibi iflleyen sistemleri yaratan nedenler ok ak. Her fleyden nce, o-ulcu olmayan, birbirlerini dengeleyecek toplumsal glere sahip bulunmayan birortamda, birden fazla parti yapsal bir zorunluluk deildir. stelik bamszlklar-n yeni kazanmfl olan geri kalmfl lkelerin nemli bir kesimi, henz uluslaflmamfltopluluklardan olufluyor. rgtl bir muhalefet bir ulusun domasn zorlafltrr-ken, tek parti ulusal btnleflmeyi kolaylafltrabiliyor. (Ama uluslaflma aflama-s geride kaldktan sonra durum tersine dnebilir; egemen glerle karlar vednya grflleri badaflmayan toplum kesimlerine rgtlenme olana verilmezse,bu kez de ulusal btnlk bundan zarar grmeye bafllar.)

Geri kalmfl lkelerde otoriter ynetimlere ortam hazrlayan nedenler nelerdir? Aklaynz.


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


14/24

KURUMSAL ETKENLER

Kurumlarn Oluflumu ve flleviToplumsal kurum kavramnn ok eflitli tanmlar var. Bu tanmlamalarn baz te-mel gelerini birlefltirirsek; kurumu, toplumun varln koruyabilmesi iin meflru

olan ve olmayan tanmlayan, zorlaycl, tutarll ve greli bir sreklilii bulu-

nan kurallar ve iliflkiler btn olarak tanmlayabiliriz. Kurumlar, gelenek ve alfl-

kanlklarn etkisiyle ya da yasayla oluflur.

Aile, din, eitim, hukuk, siyaset ve ekonomi, hemen akla gelen nemli toplum-

sal kurumlardandr. Ama siyasal yaflamn kendisi de birok kurumdan oluflur. Bu

kurumlardan birisi olan devleti ise, baz siyasal bilimciler kurumlar kurumu ola-

rak nitelendirirler.

Kurumlarla rgtler arasndaki iliflkiler nasl aklanabilir?

Yz yze iliflkilerin egemen olduu topluluklarda yasal kurumlar domamfl,

toplumsal denetim ve uyum, vg, yergi, ayplama gibi yaptrmlarla salanabil-

miflti. Oysa teknolojik ve ekonomik geliflmenin rn olarak, ok daha byk ka-

labalklarn bir arada yaflamalar zorunluluu ortaya knca, kiflinin davranfllarna

yn veren temel etki, her gn yz yze iliflki kurulan kiflilerin dflnce ve davra-

nfllar olmaktan kt. Artk toplumun bir dzen iinde varln srdrebilmesi

iin, yasa gc ile oluflturulan ya da glendirilen kurumlara gerek vard. Devlet

dediimiz kurum, iflte bu gereksinmenin sonucunda dodu. Resmi olmayan dene-

tim srelerinin yerini, fiziksel zor kullanma yetki ve gcne sahip organlar topla-

m ald.Geleneksel toplumdaki ailenin ifllevini, kentsel yaflamda kk gruplar stleni-

yor. Geleneksel toplumdaki ailenin yapsal istikrar ve tekdzeliine karfllk, a-

dafl toplumdaki kk gruplar birbirlerinden ok farkl alt deer sistemleri rete-

biliyorlar. Bylece toplumun yasal kurumlar ve o kurumlarn dayand deerler

sistemi ile iinde yer alnan grubun deerleri arasndaki farkllk, bir atflmay o-

unlukla kanlmaz klyor. flte kitle haberleflme aralarnn adafl toplumdaki

bir nemi de burada ortaya kmaktadr. Toplumsal btnl deiflime engel ol-

madan koruyabilmek, kitle haberleflme aralarnn ortak deer yarglar ve onlara

dayal kurumlarla ilgili tutumuna byk lde bal olmaktadr.

Kurumsal Deiflme ve Siyasal Kurumlarn Greli BamszlHer kurumun, toplumsal yaflamn srebilmesi iin bir grevi, bir ifllevi bulunduu-nu ne sremeyiz. Her kurum bir gereksinmeye yant olarak doar. Ama ayn ku-

rum, toplumun tm iin ifllevsel olmayabilir. Hatta zararl olabilir. Belirli bir dzey

ve belirli bir toplumsal ortamda ifllevsel olan bir kurum, farkl bir dzey ve farkl bir

toplumsal ortamda, toplumsal yaflamn tm iin engelleyici bir etki yapabilir.

rnein din, toplumlarda genellikle btnlefltirici bir rol oynar. Ama ayn top-

lumda flu ya da bu nedenle iki farkl inan, iki farkl din ya da mezhep yan yana

bulunmaya bafllaynca durum deiflir. Belli bir ortamda, farkl inanlar toplumsal

zlmeye katkda bulunmaya bafllayabilir. Kendi toplumumuzdan rlandaya ka-

dar, bunun ok sayda kantn gryoruz. Tarih ise daha arpc rneklerle dolu.

32 Siyaset Bi l imi

SIRA S ZDE

Geleneksel toplumdakiailenin yapsal istikrar vetekdzeliine karfllk,adafl toplumdaki kkgruplar birbirlerinden okfarkl alt deer sistemleriretirler.


15/24

Kurumlarn, kendilerini yaratan koflullarn deiflmesinden sonra da varlklarnsrdrebilmeleri, olduka yaygn rastlanan bir olaydr. Toplumlarda her zaman,adafl gereksinmelere yant veren kurumlarla, ifllevlerini yitirdikleri halde varlk-

larn srdrebilen kurumlara yan yana rastlanr. kincilerin arlnn artmas ora-nnda, salksz bir toplumsal yapdan sz etmek doru olur. Bu salksz yap, si-yasal atflmay sertlefltiren bir etkendir.

Ailenin bir kurum olarak her toplumda ayn ifllevi grp grmediini rnekler vererekaklaynz.

Siyasal kurumlarn deiflimi ve evrimi konusunda, birbirine taban tabana ztiki grfl var. Birinci grfl paylaflanlar; siyasal kurumlarn, ekonomik yapyabal olarak deiflime uradn savunuyorlar. (Marksistlerin, ncelii retim bi-imine, Marksist olmayanlarn ise retim dzeyine verdiklerini daha nce gr-

mfltk). kinci grfl sahipleri ise, siyasal kurumlarn nceliine ya da bamsz-lna inanyorlar.Marxn siyasal kurumlarn deiflimiyle ilgili kuram ak. Bu kuruma gre, top-

lumsal evrimde itici g ya da belirleyici ge, retim teknikleridir. retim teknik-leri retim biimini, yani retimle ilgili kurumlar ve zellikle mlkiyeti belirler.retim biimi ise, siyasetin de iinde bulunduu bir dizi kurumu kendi gerekleri-ne uygun olarak biimlendirir. Marxa gre; belirli retici gler belirli bir retimbiimini, retim biimi belirli bir snfsal yapy, toplumsal snflar arasndaki gdengesi de belirli siyasal kurumlar yaratyor demektir. Geri siyasal kurumlar dabir kez olufltuktan sonra, alt yap zerinde etki yapabilirler. Ama bu, siyasal ku-rumlarn o alt yap tarafndan belirlendii gereini deifltirmez.

Marksizmde siyasal kurumlarn, snf atflmalar sonucunda ve atflmadaki g

dengelerine, daha dorusu egemen snfn gereksinmelerine gre olufltuu grflvardr. Ekonomik etkenler iinde retim dzeyine, yani ekonomik geliflmifllik d-zeyine ncelik verenler iin ise, siyasal kurumlar bu ekonomik dzeyin gerekle-rine gre biimlenir.

Siyasal kurumlarn toplumsal (snfsal) ekonomik yap tarafndan belirlendiigrfln paylaflanlar, zellikle Batl toplumlarn evrimlerinden esinlenmifllerdir.Bu, toplumlarn daha ok kendi i dinamikleriyle deiflime uradklar dnemleriin geerli bir gzlemdir. Oysa toplum aras iliflkiler arttka, toplumsal-ekonomikgeliflmede geri kalmfl olanlar, geliflmifl olanlardan giderek daha fazla etkilenmeyebafllamfllardr. Geri kalmfllk ksr dngsnn krlmasnda ya da geliflmifllere ye-tiflme abalarnn hz kazanabilmesinde, siyasal kurum ve srelerin bir hareketnoktas oluflturabilecei inanc domufltur.

Leninist Rus Devrimi, Kemalist Trk Devrimive Maoist in Devrimi, hep siya-sal kurumlardan ifle bafllayarak alt yapdaki deiflimleri hzlandran srelerdi.Marx, sosyalist devrimi, yar feodal bir tarm lkesi iin deil, Batnn sanayileflmiflkapitalist lkeleri iin ngrmflt. Oysa Lenin, o alt yapnn zorunlu klmadst yap kurumlarn oluflturarak, alt yapy hzl bir biimde deifltiren sreci bafl-latt. Batda oulcu demokrasiyi yaratan koflullar 1920lerin Trkiyesinde yoktu.Alt yapda o koflullarn oluflmasn beklemek, belki de demokrasiyi ve adafllafl-may bir yzyl daha ertelemek demek olacakt. Mustafa Kemal, siyasal kurumlar-dan bafllayarak, nce st yapy an gereklerine gre dzenleyici atlmlar ger-eklefltirdi. O deifliklik de, toplumsal-ekonomik yapdaki deiflmeleri peflindensrkledi. Bu sylenenlerin benzerleri, Maonun 1949da siyasal iktidar ele geir-

mesiyle bafllamfl saylan in Devrimi iin de tekrarlanabilir.


SIRA S ZDE


16/24

Lenin, Mustafa Kemal Atatrk ve Mao tarafndan gereklefltirilen devrimlerin ortak zel-liklerini tartflnz.

Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidarDevletin oluflumuyla ilgili bir grfl birliinin bulunduu sylenemez. Devletin va-rolufl nedeniyle ilgili olarak bir grfl birlii olmad gibi, devletin insanlk tarihi-nin hangi aflamasnda ortaya kt konusunda da bir grfl birlii yoktur. nsan-larn toplum halinde yaflamaya bafllamalaryla, yani aralarnda belirli bir iflblm-nn var olmasyla birlikte devletin ortaya ktn sylemek, devlet kavramn okgenifl yorumlamak olur. Giderek ar basan grfle gre; devlet ancak ulusal top-lum aflamasndan sonra ortaya kan bir kurumdur. Ulusal toplumlar, Avrupadafeodalitenin yklmasndan sonra doduklarna gre, devletin domas da, ancakon altnc ve on yedinci yzyllardan bafllayarak sz konusu olacak demektir.

Ulusal devletler, Batda kapal tarm ekonomileri demek olan feodal yaplarnyklmasyla olufltular. Ticaretin geliflmesi ve pazar iin retimin bafllamas gibi ol-gular, feodal beyliklerin erevesini aflan, daha genifl toplumsal snrlar zorunluklyordu. Bir beylikten tekine ve feodal beyin kifliliine gre deiflmeyen kural-lar ve uygulamalar gerekiyordu. Ulusal diller, ulusal kltrler ve toprak btnl,bu sre iinde olufltu. Ulusal snrlar ortaya kt. Kilise de ulusal bir nitelik kazan-maya ve Papaln etkisi azalmaya yz tuttu. ktidarn kaynann Tanrsal deiltoplumsal olduu anlayfl dodu.

Ulusal egemenlik kavram ile adafl devlet arasnda bir balant bulunduuak. Egemenliin kaynann toplumsal olmad durumlarda, tanrsal kkenli biregemenlik anlayflyla karfl karflyayz demektir. Egemenliin kayna Tanr olun-ca, siyasal iktidarn oluflumu ve denetimiyle ilgili konular toplumun yetkisi dflnda

kalr. ktidarn Tanrdan alan hkmdar, ancak Tanr ya karfl sorumlu olur. fltebu nedenlerden dolaydr ki, ulusal egemenlik kavramyla birlikte iktidar toplum-sallaflmaya ve adafl anlamda devlet domaya bafllamfltr.

Devleti oluflturan temel gelerin lke, ulus, iktidar ve egemenlik olduu syle-nebilir. Devletin ifllevleri konusunda ise bir ayrm yapmak gerekiyor. lkenin vezerinde yaflayan insanlarn dfltan gelecek tehlikelere karfl korunmas, ite gven-liin ve adaletin salanmas, toplumun ynetilmesi gibi konularn devletin temelgrevlerini oluflturduunu hemen herkes kabul ediyor. Ama devletin yerine getir-mesi gereken kamu hizmetleri konusunda nemli grfl ayrlklar var.

Devleti oluflturan temel geler nelerdir?

Yukarda, devleti oluflturan temel eleri sayarken iktidara da yer vermifltik. y-leyse siyasal iktidarn bulunmad bir devlet dflnlemez. Buna karfllk, siyasaliktidar kavramna ve kurumuna, yalnz devlet erevesinde rastlanmaz. adafl an-lamda devlet olarak nitelendiremeyeceimiz toplum ve topluluklarda da bir iktidarolgusu vardr. Daha nce de belirttiimiz gibi, siyaset bilimini, siyasal iktidar konu-sunu inceleyen bilim olarak kabul edenlerin says olduka yksektir. Bu nedenle,siyasal iktidar kavramna da bir kurum olarak ayrca deinmek zorundayz.

ktidar, genifl anlamyla, kendi iradesini egemen klabilme, baflkalarnn davra-nfllarn denetleyebilme, bir fleyi yapmaya ya da yapmamaya zorlayabilme gcolarak tanmlanabilir. rnein Max Webere gre iktidar; toplumsal iliflkiler er-evesinde bir iradenin, ona karfl gelinmesi durumunda bile yrtlebilmesi ola-

nadr. Baflka bir deyiflle, iktidar baflkalarn ynetme gcdr.

34 Siyaset Bi l imi

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


17/24

Siyasal iktidar en genel iktidardr, nk toplumun sadece bir kesimi zerindedeil tm zerinde geerlidir. En kapsaml iktidardr, nk yetki alan ok ge-nifltir ve hemen toplumu ilgilendiren tm ortak konulara kadar uzanr. En stn ik-tidardr, nk toplum iinde geerli olan tm dier iktidarlara da etki etme, snr-lar koyma ve denetleme olanaklarna sahiptir. Nihayet siyasal iktidar, kararlarnyrtebilmek iin gerektiinde zor kullanma yetkisine meflru olarak sahip bulunantek iktidar trdr. Toplumda sz konusu olabilecek dier iktidarlar, ancak siya-sal iktidarn kendilerine tand snrlar iinde yaptrm uygulayabilirler.

Siyasal iktidarn kaynaklarn arafltrdmzda, Max Weberin otorite trleriile ilgili nl snflandrmasndan hareket etmekte yarar var. nk siyasal iktida-rn temel gelerinden birisini, buyurma gc olarak ksaca tanmlayabileceimizotorite olgusu oluflturur.

Siyasal iktidar dier iktidarlardan stn, gl ve kapsaml klan nedir?

Weber otorite trlerini e ayryor: Geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hu-kuksal otorite. Geleneksel otorite; geleneklerin byk sayg grd, toplumsaldzeninin ar deifltii (duraan) toplumlarda ve kurumlarda grlr. Ataerkil ai-le, feodal toplum gibi. Bu gibi ortamlarda, iktidarn kayna gelenekler ve yerleflikinanlardr.

Karizmatik otorite, nderin olaanst gibi grnen niteliklerinden doar. kti-darn kayna, bizzat kiflinin doufltan sahip olduuna inanlan zellikleridir. B-yk bir kahraman ya da ok zor koflullar iinde toplumu kfl yoluna sokabilmiflolan bir nderin iktidarnn kkeninde, iflte bu karizmatik otorite bulunur. ok za-man mantkla arafltrlmadan, onun olaanst niteliklere sahip olduuna inanlr.Atatrk, Napolyon, Churchill, De Gaulle, Lenin, Mao, Castro veya Humeyni gibi.

Hukuksal ya da demokratik otorite ise, ne geleneklerden ne de olaanst kifli-sel niteliklerden kaynaklanr. Bu tr otorite sz konusu olduunda, iktidarn kayna-n akl ve kurallar oluflturur. Kifliler belirli kurallara gre iktidara gelir, belirli snr-lar iinde yetkilerini kullanr ve belirli kurallara gre iktidardan uzaklaflrlar. Bu hu-kuksal kkenli bir otorite ve kaynan hukuktan alan bir siyasal iktidar trdr.

Max Webere gre ka tr otorite vardr? Tanmlaynz.

KLTREL ETKENLERKltrel etkenleri incelerken nce kltr, uygarlk, evrensel kltr ve alt kltr gi-bi kavramlar arasndaki ayrm grmek gerekir. Siyasal tartflma ve atflmalarda

nemli bir yer tutan ideoloji olgusu da bu ilk aflamada zerinde durulacak konu-lar arasnda yer alyor. kinci aflamada, siyasal deer sistemlerinin kuflaktan kufla-a aktarlmasn salayan siyasal toplumsallaflma srecini ve daha sonra da klt-rel etkenlerin kendi bafllarna ya da bir btn olarak siyasal yaflamdaki yansmas-n inceleyeceiz.

Kltr ve deolojinsan, iinde yetifltii evrenin bir rndr. Benzer koflullar paylaflanlar benzerbiimde dflnrler. Durkheimden hareket ederek, kltr bir duyufl, dflnflve davranfl birlii olarak tanmlayabiliriz. Duyufl, dflnfl ve davranfl birlii ya dabenzerlii ise, bir ulusun, bir toplumun, br toplumlardan deiflik olan tarihsel ve

gncel koflullarnn etkisiyle oluflur.


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE

Geleneksel otorite,karizmatik otorite vehukuksal otorite.

Siyasal iktidarn en nemlikayna buyurma gcolarak tanmlanan otoritedir.


18/24

Uygarlk, kltrden daha genifl, evrensel kltrden ise daha dar bir kavramdr;benzer kltrlerin ortak yanlarn ve teknolojik dzeydeki birlik ya da btnlierir.

Kltrle ilgili temel kavramlara gz atarken, genellikle kltr emperyalizmiolarak nitelendirilen olguya ve bu konudaki bilimsel tartflmalara da ksaca dein-mekte zorunluluk var. amzda kitle iletiflim aralarnn kazand olaanst et-ki ne kadar gerekse, bu aralarn varlkl, ileri lde sanayileflmifl lkeler tarafn-dan, kendi kltrlerini yaymak iin kullanlabilecek nemli bir olanak oluflturdu-u da o lde aktr. Ayrca teknoloji reten lkelerin dillerini renmek (bafltangilizce olmak zere), geri kalmfl lkelerin sekinleri iin zorunlu olmakta, buzorunluluk da, o lkelerin kltrel etkilerinin yaylmasn kolaylafltrmaktadr. Kal-d ki, sz konusu sekinlerin bir blm zaten o lkelerde eitim grmektedirler.Bunun salad olanaklarla kendi toplumlarnda daha etkili olmakta -eitim ku-rumlar da dahil olmak zere- toplumsal yaflamn eflitli kesimlerinde, etkilendik-

leri dfl kltrn zelliklerini belirli ller iinde taflmaktadrlar.Evrensel kltr, tm ulusal kltrlerin katklaryla oluflur. Oysa burada sz ko-

nusu olan olay, belirli bir ulusal kltrn, dier toplumlar genellikle tek yanl ola-rak etki altna almas, sz konusu ulusal kltrn tafld deerler sisteminin, biralflkanlk yaratlarak yaylmaya bafllamasdr.

Kltr emperyalizmini yaratan temel ge, ileri teknoloji ve ileri teknolojiye ba-ml ekonomik gtr.

Ne var ki, bu gl dfl kltrel etkinin sonucu olarak topluma yerleflen yeniyaflam biimi ve deiflen beeniler, o dfl etkiyi yaratan ekonomik gcn rnleriiin giderek byyen bir pazar oluflturuyor. Bylece de, ekonomik g ile klt-rel etki, srekli birbirlerini besleyip byten bir ksr dng yaratyorlar

Kltrel etkenlerin siyasal yaflamdaki yansmas sz konusu olduunda, aklailk gelen olgu kuflkusuz ki ideolojilerdir. Kltr gibi ideoloji de saysz tanm ya-plmfl bir kavramdr. deolojileri, toplumda benzer koflullar paylaflanlarn, bu ko-flullardan doan ortak gereksinmelerini karfllayan, kendi iinde tutarl inan sis-temleri olarak tanmlayabiliriz.

Kltr ve ideoloji kavramlar arasnda ne gibi farkllklar vardr?

Siyasal ToplumsallaflmaSiyasal toplumsallaflma sreci, toplumsallaflmann bir blmn oluflturur. Siyasaltoplumsallaflma, siyasal inan, deer ve davranfllarn birey tarafndan benimsen-me ya da toplum tarafndan bireye retilme sreci olarak tanmlanabilir. Bu ko-

nudaki kitabnda Trker Alkan flu tanm veriyor: Siyasal toplumsallaflma, top-lumsal-siyasal evre ile bireyin arasnda yaflam boyu sren dolayl ve dorudan et-kileflim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili grfl, davranfl, tutum ve deer-lerinin geliflmesidir.

Siyasal toplumsallaflmada rol oynayan kurumlarn baflnda aile gelir. Freuddanbafllayarak birok psikolog, temel tutumlarn ocuun ilk yafllarnda olufltuu g-rfln paylaflyorlar. Bu temel tutumlarn, siyasal davranfllarn belirlenmesindekinemi ise yadsnmayan bir gerektir. Ailenin siyasal toplumsallaflmadaki arlnvurgulayan en ilgin rnei, Almanyadaki otoriter aile yapsnn, nasl Nazirejimi-nin geliflmesini kolaylafltrdn gsteren arafltrmalar oluflturuyor.

Ailenin zellikle ocukluun ilk yllarnda etkili olduunu ve zamanla, ocuk

bydke bu etkinin azaldn belirtmek gerekir.

36 Siyaset Bi l imi

Uygarlk, kltrden dahagenifl, evrensel kltrden isedaha dar bir kavramdr.

Kltr emperyalizminiyaratan temel ge, ileriteknoloji ve ileri teknolojiyebaml ekonomik gtr.

SIRA S ZDE

Siyasal toplumsallaflmadarol oynayan kurumlarnbaflnda aile gelir.


19/24

Yafl ilerledike, ocuklar siyasal konular daha ok arkadafl gruplar iinde tar-tflmaya bafllyorlar. zellikle aile yapsnn otoriter olduu durumlarda, arkadaflgrubunun etkisi kendini daha kolaylkla duyurabiliyor. Emeki snflardan gelenocuklar, eer daha varlkl kesimlerin ocuklaryla ayn gruplara girmifllerse, ge-nellikle brlerinin deerlerini benimseme yolunda bir eilim douyor.

Okulun siyasal toplumsallaflmasndaki yerini, yalnzca retmenin etkisiyle s-nrlandrmak yanlfl olur. Derslerin ierii, rencinin o okul nedeniyle karfl karfl-ya geldii deiflik evre ve koflullar, okulda oluflan arkadafl gruplar, retmeninetkisine eklenen ve her zaman ayn ynde olmayan etkiler yaratabilirler. Okulunsiyasal toplumsallaflmadaki yeri, iflte bu etkilerin bir bileflkesi olarak ortaya kar.Ailesinden uzakta, kk yafltan bafllayarak yatl okullarda eitim gren ocuklarzerinde, en etkili toplumsallaflma arac olarak bu ortamn rol oynamas doaldr.

eflitli dernekler ve sendikalar gibi mesleksel rgtler ile siyasal partiler de, si-yasal toplumsallaflma srecinde zaman zaman belirli arlklar taflrlar. Ama bu r-

gtlerin, kendi deer sistemleri iindeki etkisi, o rgtler erevesinde oluflan yada devam eden arkadafl gruplarnn etkisiyle i iedir. Baz durumlarda, o rgtle-re giriflte arkadafl gruplarnn rol olabilecei gibi, baz durumlarda da, ilgili rgt-ler erevesinde yeni arkadafl gruplar oluflabilir.

Bireyin siyasal olarak toplumsallaflmasnda aile, okul, arkadafl gruplar ve toplumsal r-gtlerin etkileri arasnda ne gibi farklar vardr? Kendiniz ve yakn evrenizi de dikkatealarak tartflnz.

Kltr ve SiyasetGenifl anlamyla kltr gelerine ayrrsak, inanlar, kurumlar ve tekniklerle kar-fllaflrz. Kurumlarn ve tekniklerin siyasal yaflamdaki etkilerini daha nce grmfl-tk. Burada inanlarn ve bir btn olarak kltrn siyasal yaflama nasl yansd-na deineceiz.

Bir siyasal rejim ya da o rejim iinde oluflan bir hkmetin meflruluu da, do-rudan o lkede yaygn olan inanlara bal bir konudur. Toplumun byk oun-luunun inanlarna uygun olan siyasal iktidar meflru ve ona boyun emek doalsaylr. Yaygn inanlara ters dflen bir siyasal iktidarn sreklilii ise, ancak baskve fliddet yntemlerine dayanmas ile olanakldr.

Bir siyasal iktidar biimi, toplumun ounluunca meflru olmaktan kmfl vegene ounluun inanlarna uygun bir iktidar biimi henz oluflmamflsa, siyasalbunalm kanlmazdr. Bu genellikle geifl durumundaki toplumlarda ortaya kar.spanya benzer bir bunalm Francodan sonra yaflad; ran da, fiahn devrilme-

sinden bu yana, giderek azalan ller iinde yaflyor.Siyasal bilin olarak adlandrdmz olgu da, inanlarla yakndan ilgilidir. Si-

yasal davranfllar zerinde gelir dzeyinin, cinsiyetin ve yafln nemli etkileri oldu-unu biliyoruz. Ama siyasal davranfllar belirleyen koflullar iinde eitim dzeyinin,dinsel ve siyasal inanlarn da onlarn hemen arkasnda yer ald bir gerektir.

Siyasal bilin veya siyasal davranfllar zerinde etkili olan faktrler nelerdir?

Toplumsal zelliklerin siyasal yaflama da yansdna kuflku yok. Ama sz ko-nusu zellikler acaba rksal niteliklerden mi, yoksa o toplumun kltrnden mikaynaklanyor? Irk kuramlar, rklarn zihinsel ve toplumsal yeteneklerinin eflit ol-

madn, bazlarnn siyasal yaplar ve parlak uygarlklar oluflturmaya tekilerin-


ocuuntoplumsallaflmasndakitemel tutumlar ilkyafllardan itibaren oluflur.

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


20/24

den daha yatkn olduunu ne sryorlar. Oysa bilimsel arafltrma ve gzlemler,bu gibi iddialarn bilimsel olmaktan ok ideolojik nem tafldn ortaya koyuyor.

Kltrn toplumlar ve giderek siyasal yaflam zerindeki etkisini grdkten son-ra, kltrel deiflimin neye ya da nelere bal olduunu arafltrmakta yarar var. Kla-sik toplum kuramlarnn kltr ile toplumsal yapy btnlefltirdiini biliyoruz.Marxa gre, kltr biimlendiren retim biimidir. Webere gre, dflnce, dav-ranfl ve toplumsal yap bir btn oluflturmaktadr. Amerikan toplumbilimcisi Da-niel Bell ise ok farkl bir savla bu klasik kuramlarn gnmzde geerlilikleriniyitirdiini savunuyor.

Bir ulusun oluflumunda rk m yoksa kltr m daha nemli rol oynar? Tartflnz.

Belle gre; gnmzde teknoekonomik dzenle, yani toplumsal yapyla kl-tr arasnda kkl bir kopukluun varlndan sz edilebilir. Toplumsal yapda, et-

kinlik ve ifllevsel aklclkla tanmlanan ekonomik bir kural geerlidir. Oysa, klt-re egemen olan eilimler, aklc olmayan eilimlerdir. Artk varlkl mflteriler, sa-nat eskisi gibi denetleyememektedirler. Kltrel alanda egemen olanlar nc sa-natlardr. Toplumun beenisine ve piyasaya yn veren onlardr. Gnmzde,aznlklarn kltr ounluunkini bastrmfl durumdadr. Burjuva deerleriniyanstan hibir nemli yazar, ressam veya ozan yoktur. Sol, ABDde, eer 1950liyllarda ayakta kalabildiyse, bunu siyasetteki gcne deil, kltrel yaflamdaki g-cne borludur.

Bellin, belirli bir geliflme aflamasnda toplumlar iin ne srd grfller, ye-nidir ve tartflmaya aktr.

38 Siyaset Bi l imi

SIRA S ZDE


21/24

zetSiyasal yaflam belirleyen etkenler vardr. Bunlardan doal

etkenler, demografik etkenler ve ekonomik etkenler alt

yap etkenleri, kurumsal etkenler ve kltrel etkenler ise

st yap etkenleridir.

Alt yap etkenlerinden doal etkenler ele alnrsa, iklimin

siyasal yaflam zerinde belirli bir etkisi vardr. Scak lke

insanlarnn hareketli, nefleli ama daha az cesur olduklar-

n ileri sren dflnrler olmufltur. Corafi konumu ve

topraklarnn genifllii de bir lkenin siyasal yaflamn et-

kileyebilir. ngiltere rneinde grld gibi ada lkele-

rinde siyasal atflmalar daha azdr. ABD nin ok genifl bir

lke olmas snf bilinci oluflmasna olanak vermemifltir.

nl Fransz dflnr Montesguieu, Roma mparatorlu-

unun kfln devletin ve kentin ok bymesi sonu-cu demokrasinin ve Cumhuriyetin zayflamas ile akla-

maktadr. Byk lkelerde ou kez federatif sistemler

kurulmaktadr. lkenin doal kaynaklar asndan ekono-

mik zenginlie sahip olup olmamas da nemli bir etken-

dir. Zenginlik ve refah bir ynyle siyasal atflmalar yu-

muflatr. Ancak lke geliflmemiflse dfl gler bu doal kay-

nak bolluuna gz dikebilirler ve siyasal atflmalar olabi-

lir. ngiliz tarihi Arnold Toynbeeye gre ok uygun ve

kolay corafi koflullar insanlar tembellefltirir. Uygarlk ge-

liflimi yavafllar. Aflr zor corafi koflullar ise, umutsuzluk,

kadercilik ve hareketsizlik yaratr. Ancak gnmzde tek-nolojik geliflmeler bu etkenlerin nemini azaltmfltr. -

ln ortasndaki srail devleti bunun en gzel kantdr.

klim ve corafi koflullar Trk tarihi zerinde de etkili ol-

mufltur. Uzun sre gebe yaflayan Trk boylar rgtve disiplinli olmufllardr.

Osmanl toplum yapsn ve siyasal modelini Asya Tipi

retim Tarz ile aklayan grfller ileri srlmfltr. An-

cak dikkatle incelenince i ticaret, dfl ticaret aile ekono-

misi ve zel mlkiyete ok benzeyen toprak kullanma

hakk bakmndan nemli farklar vard.

nite 2 - Siyasal Yaflamn Etkenleri 39


22/24

Kendimizi Snayalm1. zgrlkle souk iklim arasnda bir balant bulundu-unu, scak iklimin ise boyun eme eilimlerini gelifltirdi-

ini ilk ne sren dflnr afladakilerden hangisidir?

a. Aristo

b. Platon

c. Weber

d. Rousseau

e. Michelet

2. Amerikan toplumunu dier Batl toplumlardan ayrantemel zellik afladakilerden hangisidir?

a. Farkl kltrlerden oluflmas

b. Snf bilincinin geliflmemifl olmas

c. Kuzey ve gney olarak ikiye blnmesid. Geliflmifl bir lke olmas

e. Tarihsel olarak dier lkelere oranla daha ge

kurulmas

3. Geliflmifl, orta derecede geliflmifl ve az geliflmifl lkele-rin dnya haritasndaki dalmlar dikkate alnarak afla-

dakilerden hangisi sylenemez?

a. En az geliflmifl lkeler kutuplarda bulunur.

b. Ekvatorda geliflmifllik dzeyi yksektir.

c. llk blgelerde geliflmifllik dzeyi dflktr.

d. Geliflmifl lkeler lman iklim kuflanda yer alrlar.e. Bozkrlarla kapl lkeler ise az geliflmiflliin st s-

nrnda yer alrlar.

4. Topluluk ve toplum arasndaki ayrm mekanik ve or-ganik dayanflma olarak nitelendiren dflnr afladaki-

lerden hangisidir?

a. Durkheim

b. Tnnies

c. Weber

d. bni Haldun

e. Michelet

5. Afladakilerden hangisi toplumdan ziyade topluluaegemen olan duygu olarak deerlendirilmifl?

a. Ben duygusunun egemen olmas

b. Biz duygusunun egemen olmas

c. Bireysel iradeye dayal bir dayanflma

d. Kiflisel irade, moda ve zevklerin ar basmas

e. Bireysel karlarn ortak karlarn nne gemesi

6. Afladakilerden hangisi az geliflmifl lkelerin zellikle-rinden biri deildir?

a. Nfus artfl hznn ok yksek olmas

b. ok doum- ok lm dengesinin bozuk olmas

c. Sanayileflme orannn yksek olmas

d. Tarmn oklukla ilkel yntemlerle yaplmas

e. retim hznn dflk olmas

7. Afladakilerden hangisi Marksizmin iddialarndan birideildir?

a. Devlet toplumsal snflar arasndaki atflmann bir

rndr.

b. Toplumsal yapnn temelinde retici gler yer alr.

c. st yapda dinsel inanlar, hukuk, ideoloji bulunur.

d. Devletin belirli geifl dnemleri dflnda yansz vesnflar st olmasna olanak yoktur.

e. Alt yapy belirleyen asl ge st yap ve siyasal ku-

rumlardr.

8. Afladakilerden hangisi toplumsal kurumlardan birideildir?

a. Aile

b. Din

c. Hukuk

d. Siyaset

e. ktidar

9. Afladakilerden hangisi devleti oluflturan temel ge-lerden biri olamaz?

a. lke

b. Ulus

c. ktidar

d. Egemenlik

e. Siyasal parti

10. Otorite trlerini geleneksel, karizmatik ve hukuksalolarak blmde inceleyen dflnr afladakilerden

hangisidir?a. Weber

b. Marx

c. Tonnies

d. Aron

e. Durkheim

Siyaset Bi l imi40


23/24

Yaflamn inden

Ekonominin Merkezilii

Marxn ekonomik eflitsizlik elefltirisi on dokuzuncu yzy-

ln ortalarnda, kapitalizmle iliflkili kt, zor alflma ko-

flullarndan ve yaygn yoksulluktan etkilendi. Varlkl tica-

ret ve sanayi sekinleri (burjuva kapitalist snf), yoksul-

lafltrlmfl, ifli snfnn (proleterya) yaflam koflullarnn

iyilefltirilmesini amalayan reformlara karflydlar. Marxn

Kapitali onu fkelendiren emek pratiklerinin canl betim-

lemeleriyle bezenmifltir.

Mary Anne Walkley, otuzu ayn odada olmak zere, 60

baflka kzla birlikte kendilerine salanan havann yalnzca

3te biriyle yetinerek aralksz 26 buuk saat alflmflt...

Mary Anne Walkley Cuma gn hastaland, Pazar gnld... Doktor, Mr. Keys, lm dfleine ulafltnda ifl ifl-

ten gemiflti, jrinin nnde Mary Anne Walkleynin afl-

r kalabalk bir odada uzun saatler boyunca alflmaktan

lmfl olduuna dair tanklk yapt.

Marxa gre Mary Anne Walkleynin ve onun gibi dierle-

rinin lmleri basit birer kaza deildi. Ekonominin -mad-

di gereksinimlerinin retimi ve datmn- insan yaflamnn

niha belirleyeni olduuna ve insan toplumlarnn tarihsel

olarak ekonomik glerin acmasz dinamiine uygun bi-

imde doduuna ve yok olduuna inanyordu. Bylece

Mary Anne Walkley, kapitalizm anda domufl olmakla,retim aralar sahipleri (kapitalist snf) kendilerini daha

ok zenginlefltirilebilsinler diye yetersiz cretlerle alfla-

rak ksa ve yoksul bir yaflam srmeye mahkum oluyordu.

Zorluklarla dolu yaflam ve vakitsiz lm, on dokuzuncu

yzyl ortasnn ekonomik koflullarnca belirlenmiflti. An-

cak, Marxa gre, bu yoksullafltrlmfl, yabanclaflmfl ve

smrlmfl ifli snfnn gereklefltirecei bir devrim ara-

clyla kapitalist sistemin kfl eflit biimde kanlmaz

olan bir sonutur.

Kaynak: Karl Marx, Capital=Selections iinde The

Marx-Engels Reader, ed.Robert C. New York, 1972,

s.259.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. a klim ve Siyasal Davranfllar konusunu yeniden

gzden geiriniz.

2. b Corafi Konum ve Genifllik konusunu yeniden

gzden geiriniz.

3. b Corafi Konum ve Genifllik konusunu yeniden

gzden geiriniz.

4. a Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar ksmn

gzden geiriniz.

5. b Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar ksmn

gzden geiriniz.

6. c Nfus Patlamas ve Siyasal gerilim ksmna baknz

7. e Kurumsal Deiflme ve Siyasal Kurumlarn Greli

Bamszl ksmn gzden geiriniz.

8. e Kurumlarn Oluflumu ve fllevi ksmn gzdengeiriniz.

9. e Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar konusunu

yeniden gzden geiriniz.

10. a Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar konusunu

yeniden gzden geiriniz.

nite 2 - Siyasal Yaflamn Etkenleri 41


24/24

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

ARI, Ouz. Ky Sosyolojisi Okuma Kitab, Boazii

niv. Yaynlar, stanbul, 1977.

ARMAAN, Sibel-brahim. Toplumbilim, Barfl Yaynlar,

zmir, 1988.

AZZ, Aysel.Toplumsallaflma ve Kitlesel letiflim,A..

BYYO Yaynlar, Ankara, 1982.

BALABAN, Ali Rza. Gelenekler, Tre ve Trenler, Be-

tim Yaynlar, zmir, 1983.

BOUTHOUL, Gasthon. Le phenomene-guerre, Payot,

Paris, 1954.

DUVERGER, Maurice. Sociologie, PUF, Paris, 1966.

GKE, Birsen. Gecekondu Genlii, Hacettepe ni-

versitesi Yaynlar, Ankara, 1971.KELEfi, Ruflen.Yz Soruda Trkiyede fiehirleflme, Ko-

nut ve Gecekondu, Gerek Yaynevi, stanbul, 1972.

KELEfi, Ruflen- NSAL, Artun. Kent ve Siyasal fiiddet,

SBF Yaynlar, Ankara, 1982.

KIRAY, Mbeccel.Toplumbilim Yazlar, Gazi niversi-

tesi Yaynlar, Ankara, 1982.

MENDRAS, Henri. Elements de socilogie,Armand Col-

lin, Paris, 1967.

OZANKAYA, zer. Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal

Kltr, SBF Yaynlar, Ankara, 1971.

SAUVY, Alfed. Richesse et population, Paris, 1944.SENCER, Yakut.Trkiyede Kentleflme, Kltr Bakanl-

Yaynlar, Ankara, 1979.

TTENGL, Cavit Orhan. 100 Soruda Krsal Trkiyenin

Yaps ve Sorunlar, (3. Bask), Gerek Yaynevi, s-

tanbul, 1975.

Siyaset Bi l imi42

Documents

Siyaset Bilimi unite02