Siyaset Bilimi unite07

8/3/2019 Siyaset Bilimi unite07

1/20

Demokrasi, oligarfli ve tiranlk. Bunlarn hibiri devlet dzeni deildir, bunlara en

gzel parti ynetimi denilebilir; hibiri ynetmeye gnll deildir, halk da yne-

tilmeye gnll deildir, ama zor kullanarak bu gnlszleri ynetir; ynetici y-

nettii insandan korktuu iin, onun doru, zengin, gl, yiit ve kesinlikle sa-

vafl olmasna gnlden izin vermeyecektir. flte bunlar, hemen hemen btn k-

tlklerin belirgin iki nedeni, ama flimdi szn ettiimiz ktlklerin asl neden-leri: yasalarn kardmz devlet dzeni ise ikisinden de kurtulmufltur, nk

yurttafllara en byk bofl zaman salar, insanlar birbirlerine baml deildir ve

sanrm, bu yasalarn altnda hi para dflkn olmazlar, dolaysyla bugnkler

arasnda yalnzca byle bir devlet sistemi anlattmz eitimi ve konuflmamzda

gereince akladmz savafl elencesini kabul eder grnyor ve yle olmas da

akla uygun.

(Kaynak: Platon,Yasalar, VIII. Kitap, s.303, Kabalc Yaynevi, 1992)

125

Siyasal G OlarakSiyasal Partiler 7


2/20

126 Siyaset Bi l imi

Anahtar Kavramlar

Siyasal Parti

Bask Grubu

Siyasi atflma

Siyasal ktidar

Kitle Partisi

Kadro Partisi

Seim Sistemi

Amalarmz

Bu niteyi alfltktan sonra;

siyasal sistem iinde siyasal partilerin yaps ve zelliklerini tanmlayabilecek,tek partili ve ok partili sistemleri karfllafltrabilecek,

siyasal partilerin toplumlar ve lkeler asndan ifllevlerini aklayabileceksiniz.

indekiler

GRfi

Partilerin rgtleri

Partilerin Yneticileri

Trkiyede Siyasal Partiler

PART SSTEMLER

Tek Partili Sistemler

kili ve ok Partili Sistemler

PARTLERN fiLEVLER karlarn Temsili ve Btnleflme

Siyasal Katlma


3/20

GRfiSiyasal atflma olarak nitelendirdiimiz sre, kifliler arasnda olduu kadar, hatta

ondan da te rgtler arasnda gereklik kazanr. Bu rgtlerin baflnda ise, siya-sal partiler ve bask gruplar gelirler. Birincisi siyasal iktidar ele geirmek, ikincisisiyasal iktidar etkilemek amacna ynelik rgtlerdir. Bir lkede siyasal partilersisteminin ve partilerin yapsnn, o lkedeki siyasal rejimi deerlendirmenin ensalam aralar olduu grfl siyaset bilimcileri arasnda yaygndr.

Siyasal partiler, bir program erevesinde siyasal kararlar etkilemek ve buamala siyasal iktidar ele geirmek zere rgtlenmifl kurulufllardr. Yapsal fark-llklar, ayn zamanda toplumsal tabanlarnn ve dolaysyla da ideolojilerinin fark-lln yanstr. Siyasal parti sistemleri ise, rejimlerin gerek yzlerinin anlafllma-snda, ok kez anayasalar kadar nem taflr. Siyasal partiler, demokratik olsun ol-masn, tm adafl siyasal rejimlerin ifllemesinde ok nemli grevler stlenirler.

PARTLERN YAPISI

Partilerin rgtleriFarkl siyasal eilimlerin temsilcisi olarak, siyasal partiler, kaba izgileriyle Eski Yu-nanda da vard. Ama adafl anlamda siyasal partiler, ilk kez Bat Avrupada 19.yzylda seimlerle birlikte dodu ve oy hakknn genifllemesiyle de geliflti. Aris-tokrasi (toprak soylular) ile burjuvazi (kent soylular) arasndaki mcadele srasn-da, adaylar desteklemek ve desteklenen adayn seim masraflarn karfllamakzere yerel komiteler olufltu. Ayn toplumsal snfn karlarn ve dolaysyla dn-ya grfln savunan milletvekilleri arasnda, Meclislerde giderek gruplaflmalarbafllad. Yerel komiteler arasndaki balantnn kurulmasyla da ilk siyasal partiler

domufl oldu.fli snfnn mcadelesi sonucu, oy hakknn yaygnlafltrlmasyla birlikte orta-

ya kan farkl yapdaki partiler de, genellikle kitle partileriya da yn partile-riolarak adlandrlr. Bu partilerin toplumsal tabanlarn, daha ok ekonomik ba-kmdan gsz toplum kesimleri oluflturduu iin, masraflarn karfllanabilmesi,ok sayda yenin dentilerinin bir araya gelmesini gerektirmifltir. (ngiliz fli Par-tisini ise, baflta sendikalar olmak zere, eflitli rgtler bir araya gelerek oluflturduve onlarn yeleri de partinin yeleri sayld).

ok sayda yeye dayal bir rgtn, brokratik bir yapya sahip olmas ve be-lirli bir merkez otoritesinin domas kanlmazd. stelik, ekonomik bakmdangsz olan yeler, ayn zamanda yeterli bir eitim dzeyinden yoksun bulunduk-lar iin, kitle partilerinin bir eflit gece okulu ifllevini yerine getirmeleri, yelerinisiyasal adan eitmeleri, onlara siyasal bilin vermeleri gerekiyordu.

Kadro partilerinin temel rgt biriminin komiteler olmasna karfllk, kitlepartileri ocaklara dayanr. Komitelerin says az, ama en kk yerleflim birim-lerine kadar yaylan ocaklarn says oktur. Mahalle ve kylere kadar uzananbylesine bir rgtlenme, ok sayda yeye dayanma zorunluluunun bir sonucusaylabilir.

Kitle partilerinin etkinlikleri daha srekli ve yaygndr. yelerin parti ile balan-tlar genellikle daha skdr. Parti genel merkezi ile meclis grubu arasnda bir den-ge vardr. Ama genel merkezin rgt zerindeki otoritesinin yan sra, meclistekiparti grubu iinde de sk bir oy disiplini bulunur.

127nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Part i ler

fli snfnn mcadelesisonucu, oy hakknnyaygnlafltrlmasyla birlikteortaya kan farkl yapdakipartiler de, genellikle kitlepartileri ya da ynpartileri olarak adlandrlr.


4/20

Gerek kadro, gerekse kitle partileri asndan, temsil ettikleri toplumsal tabannzelliklerinin, yaplarn belirlediini sylemek yanlfl olmaz. deolojilerini belirle-yen temel ge de zaten ayn tabandr. Ekonomik bakmdan gl aznlklar kadropartilerini, dflk gelir dzeyli ounluklar da kitle partilerini yaratmfllardr.

Ekonomik bakmdan gl olan aznlklar hangi partileri desteklemifllerdir?

fli snfnn mcadelesi sonucu, oy hakknn yaygnlafltrlmasyla birlikte orta-ya kan farkl yapdaki partiler de, genellikle kitle partileriya da yn partile-riolarak adlandrlr.

Halk, sosyal demokrat ya da sosyalist nitelikli kitle partileri, yelerinden d-zenli bir ilgi beklerler. Oysa komnist ve faflist parti yelerinin partilerine ballk-lar, dindarlarn dinlerine ballklarna benzetilebilir. Kitle partileri, bireylerin ya-flamnn ancak bir blmn etkilemeye alflrken, komnist ve faflist partiler a-

sndan, zel yaflamn tm etki alan iine girmektedir. Bylesine totaliter bir ide-olojiden hareketle ortaya kan yap ise, ister istemez otoriter olacaktr.

oulcu demokratik rejimlerde de, faflist ve zellikle komnist partilere zamanzaman rastlanmakla birlikte, totaliter partilerin yapsal zelliklerini Tek Parti bafl-l altnda inceleyeceiz. Ama, kitle partileriyle totaliter partiler arasndaki yapsalfarkllklarn ideolojiden kaynaklandn sylemenin de yeterli olmadn, hemenbelirtmek gerekir. nk ideolojilerin etkisi, onlar benimsemifl olan toplumsal ta-bana baldr. Toplumsal tabandaki gereksinmelerin ideolojiye, ideolojinin de par-tinin yapsna yansdn unutmamalyz.

Aristokrasi ve burjuvazinin oluflturduu toplumsal tabanlar, tutucu ve liberalideolojiler ile kadro partilerini yarattlar. Halk kitlelerinin, sorunlarna barfl -zm umutlarn koruduklar ortamlarda lml bir sosyalizm ve kitle partileri geliflti.Yalnzca ifli snfna ve ifli snfnn da en militan kesimine dayanmak, komnistpartileri dourdu. Faflist partiler ise, byk toplumsal-ekonomik bunalm dnem-lerinde panie kaplan burjuvazi ve orta snflarn omuzlar zerinde ykseldiler.

Oy hakknn genelleflmesiyle birlikte kitle partilerinin rekabeti karflsnda kalankadro partileri, sekin bir aznln partisi olmaktan kmaya alfltlar. Kaplarnap, ye saylarn oaltmaya aba gsterdiler. Ama ne partinin ekonomik gc,ne yelerinin eitim dzeyi, ne de ideolojisi, ok sayda yeyi zorunlu kld iin,yapdaki deiflme genifl boyutlu olmad. rnein; ABDnin kendine zg ortamn-da, gerek anlamda kitle partileri ortaya kmad gibi, partilerde, zellikle n se-imi dzenleyen rgtler olmaktan teye gidemediler. Buna karfllk, ngilteredeMuhafazakr Parti, fli Partisinin rekabetinin yaratt ortama hzla uyum salad.

Meclis grubunda oy disiplinini kurarak, ABDdeki kadro partilerinden ok farklbir grnm kazand.

Toplumsal tabandaki gereksinmelerin ideolojiye, ideolojinin de partinin yapsna yansd-

n unutmamalyz.

Kuflkusuz ki, partilerin yapsal zellikleri asndan en nemli ge, ye saylardeildir. yelerin nitelii, partiye kabul edilifl biimi ve yaptklar katk, ok dahanem taflr. yelerin niteliine en nem veren partiler totaliter partilerdir. Ama kit-le partileri de, ideolojiye verdikleri nem nedeniyle, her isteyene kaplarn amaz-lar. Partinin genel dorultusundan sapan yelerini de, ilerinde taflmak istemez-

ler. Asl byk farkllk ise, yelerin partiye olan katks konusunda ortaya kar.


SIRA S ZDE

D K K A T


5/20

Komnist ve faflist partilerin yeleri eylemci olmak zorundadrlar. Komnistler-de bu eylemler, gerektiinde yasal olmayan etkinliklere kadar uzanrken, faflistler-de ncelikle zor kullanmay da ierir. Toplumsal huzursuzluklarn rn olan kit-le hareketlerini, zor kullanarak bastrp datmak, faflist parti rgtlerinin grevidir.

Bir siyasal partinin siyasal gler dengesindeki arl nasl artar?

Konuyu kapatmadan, nce, sol ve sa partiler asndan, ideolojinin ve yapsaltutarlln niin ayn derecede nem taflmadna deinmek gerekiyor. Sol parti-ler, dzeni ya da o dzen iindeki birok kurumu kkl biimde deifltirme iddi-as taflrlar. Bu nedenle de, toplumsal-ekonomik dzenin elefltirisi ve getirilmek is-tenen yeni dzenin inandrcl nem taflr. flte bu konumdur ki, sol partiler a-sndan hem ideolojinin hem de yapsal tutarlln nemini artrr. Sol bir partininbaflars, bir yandan programnn kitlelerdeumutyaratmasna, te yandan da, r-

gt, nderi ve ynetici kadrolaryla gvenvermesine baldr. Dzeni koru-mak, deifltirmekten daha kolaydr. Dzeni ufak dzeltmelerle srdrme amacn-daki bir sac parti, hele bir de iktidarda ise, kendi iindeki baz nemli eliflkile-re karfln baflarl olabilir. nk neyin korunmak istendii ve iktidardayken neleryapld ortadadr. Oysa soldaki bir partide, topluma eliflkili mesajlar iletiliyorsa,ortadaki semeni kazanma flans azalr. Sadece tepki oylar ile yetinilir. nk ik-tidara geldiinde neler yapaca konusunda bir aklk ve inandrclk oluflmaz.

Partilerin YneticileriSiyasal partilerin temel gcn, dayandklar toplum kesimlerinin oluflturduu sy-lenebilir. O toplumsal tabann sorunlarnn ve o sorunlarn sonucu olan gereksin-melerinin, partinin programna ve uygulamalarna yansmas gerekir. Tabann ei-limlerine ters dflen bir nderin yada yneticiler grubunun, kiflisel gleri ne olur-sa olsun, partinin baflndaki konumlarn koruyabilmeleri zordur. rnein smetnnnn tarihsel kiflilii ve tartfllmaz nderlii bile, benzer bir durumda OnunCHPnin baflndan uzaklaflmak zorunda kalmasn nleyememifltir.

Jean-Jacques Rouseau, nl, Toplumsal Szleflmesinde flyle diyordu: B-yk ounluun yneten ve kk ve kk bir aznln da ynetilen olmas do-

al dzene karfldr. Bu anlamda bir demokrasi hibir zaman varolmad gibi,

hibir zaman da varolmayacaktr. Bu szler belki de Michelsin hareket noktas-n oluflturmufltur.

Michelse gre, kitleler genellikle hareketsiz ve edilgendir. Bu nedenle de, iflle-rin yryebilmesi iin bazlarnn ipleri eline almas kanlmazdr. Bafllangta

kendiliinden ortaya kan ve geici gibi grnen bu flefler giderek kalc ve hat-ta yerlerinden oynatlamazolurlar. Her rgtlenme, eninde sonunda mutlakabir oligarfli yaratr. Parti ne kadar halka dayanmfl olursa olsun, ne lde demok-ratik bir tabana sahip bulunursa bulunsun, bu gerek deiflmez. Parti bydke,yeleriyle flefleri arasndaki eliflkiler de artar. Michels bu konudaki grfln fly-le zetliyor:

Partinin, btn kaytl yeleriyle ve hele o yelerin geldii toplumsal snfla

zdeflleflmesi hi de zorunlu deildir. Kendisi kendi baflna bir ama haline gele-

rek, kendine zg hedefleri ve karlar benimseyerek, temsil ettii snftan yavafl

yavafl ayrlr. Bir partide, kendini oluflturan rgtlenmifl kitlelerin karlar, onu

kiflilefltiren brokrasinin karlaryla ayn olmaktan ok uzaktr.


SIRA S ZDE

yelerin nitelii, partiye

kabul edilifl biimi veyaptklar katk, ok dahanem taflr. yelerinniteliine en nem verenpartiler totaliter partilerdir.Ama kitle partileri de,ideolojiye verdikleri nemnedeniyle, her isteyenekaplarn amazlar.


6/20

Elbette ki, partinin ynetici kadrolar bu duruma dfltnde, onlar sulayan-lar kacak ve devirmek iin urafl vereceklerdir. Ama Michels bu konuda da ka-ramsardr. nk onlar mcadelelerinde baflarl olduklar lde yneticiler ara-snda yer almaya bafllayacaklar, onlarn da yerini bu kez yeni muhalifler alacaklar-dr. fieflerin egemenliine yasalar kararak son vermeye alflmak ise boflunadr.Bu gibi deneylerde, fleflerin deil sonunda yasalarn boyun edii grlr.

Partilerin ynetici kadrolarnn yenilenmesindeki bu zorluk, bir yandan kitle-lerdeki sz konusu tutucu eilimlerden, te yandan da yneticilerin sahip bulun-duklar olanaklardan kaynaklanr. rnein; Avusturya Sosyalist Partisinde, yerelrgt yneticileri, bir st birimin hazrlad gvenilir partililer listesinden sei-lirler. Birok partide de, parti yeleri delegeleri, delegeler yerel yneticileri, ge-nellikle de yerel yneticiler merkez yneticilerini seerler. yelerin setikleri de-legelerle her zaman ayn grfl paylafltklar sylenemeyecei gibi, delege se-imlerinde ifl baflnda bulunanlarn daha avantajl olmadklar da sylenemez. De-

lege seimlerini kazanabilmek iin baflvurulan naylon ye kayd, ya da ye ol-mayanlara oy kullandrmak gibi uygulamalara, demokrasinin kklefltii Batl l-kelerde bile rastlanabilmektedir.

Partilerin ynetici kadrolarnn deiflmesi niin kolay deildir?

Duverger, partilerin baflndaki ynetici snf ya da i evrenin yenilenmesiile parti yaps arasndaki eliflkilere dikkati ekiyor. Merkez otoritesinin gl ol-duu partilerde kan tazelenmesi daha kolay olurken, demokratik srelerin dahayaygn kullanld partilerde tersi grlmektedir. rnein; Sovyet Komnist Parti-si nderi Gorbaovun abalaryla parti ynetiminde nemli bir genleflme ger-ekleflebilirken, ayn istei taflyan birok Batl nder bunu salayamamaktadr.nk partilerin alt kademeleri, bu adan hemen her zaman tutucudurlar. Alt ka-demelerde uzun yllar alflmadan st dzeylerde grev alnmasndan hofllanma-makta, bir eflit kskanlkla hareket etmektedirler. Oysa yafl stnl, kimseninhasedini uyandrmayan ve eflitlik duygusunu sarsmayan tek stnlktr.

Bat Avrupada ifli partilerinin yneticilerinin yafl ortalamasnn, burjuva parti-lerinin yneticilerinin yafl ortalamasndan genellikle daha yksek olduunu biliyo-ruz. nk iflilerin eitim dzeyleri, parti yneticisi ya da milletvekili olmadannce,uzun bir sre siyasal bir eitimden gemeyi gerektirmektedir. stelik sol par-tilerin savunduklar, partiye dayal liste usul seimlerde yeni isimlerin milletveki-li olabilmeleri daha zorken, sac partilerin zaman zaman savunduklar tek isimlidar blge seimlerinde durum tersinedir.

Siyasal partileri yneten gruplarn, gerekten tabann toplumsal anlamda tem-silcileri olduklarn sylemek de olduka zordur. Sac partilerin tabanlarn genel-likle kyller, zanaatkrlar, tccar ve sanayiciler oluflturduklar halde, yneticilerinou hukuku, doktor, mhendis gibi toplum kesimlerindendir. Solcu partilerise,ncelikle baflta ifli snfna dayanmak durumunda olduklar halde, yneticileriarasnda retmen, yazar gibi aydn kesimler nemli bir arlk olufltururlar. Solpartilerin yneticileri arasnda yer alan iflilerin de eski ifliler olduunu syle-mek herhalde daha doru olur. nk sendikaclktan siyasete atlayan bu ifliler,giderek iflilerin koflullarndan tamamen uzaklaflrlar.

Siyasal partileri yneten gruplar, gerekten tabann toplumsal anlamda temsilcileri midir?

Tartflnz.


SIRA S ZDE

Michelse gre, kitlelergenellikle hareketsiz veedilgendir. Bu nedenle de,

ifllerin yryebilmesi iinbazlarnn ipleri elinealmas kanlmazdr. Partibydke, yeleriyle flefleriarasndaki eliflkiler deartar.

Partilerin alt kademeleri

hemen her zamantutucudurlar. Altkademelerde uzun yllaralflmadan st dzeylerdegrev alnmasndanhofllanmamakta, bir eflitkskanlkla hareketetmektedirler.

SIRA S ZDE


7/20

Taban ile tavann bileflimleri arasndaki farkn nedenlerini anlamak zor deildir.Byk tccar ve sanayiciler genellikle ya siyaseti kmserler ya da bizzat seil-mektense perde arkasnda kalmay tercih ederler. Kyl ve ifli gibi eitim dzey-leri geri olan toplum kesimlerinin ise, kendilerine ve kendilerine benzeyenlere g-venleri azdr. Bir avukatn ya da bir aydnn, kendi davalarn daha iyi savunabile-ceini dflnrler. Otokratik yollardan atanmfl olan Komnist liderler arasndakiifli orannn, daha demokratik yntemlerle seilmifl Sosyalist liderler arasndakin-den yksek oluflu, anlamldr.

Bir baflka eliflki de, gene demokratik sol partilerle bu kez tutucu partiler ara-snda gzlemleniyor. Tutucu partiler, genellikle eitim ve gelir dzeyi daha yk-sek, bireyci eilimleri daha geliflmifl siyaset adamlarna sahip olduklarndan, glbir parti disiplininden hofllanmamaktadrlar. Oysa tek tek bireylerden ok toplum-sal snflara nem veren sol partiler, ok sayda yeye dayal yaplaryla disiplinliolmak zorunda kaldlar ve nce merkez otoritesini, sonra da hi istemeden, parti

nderinin kiflisel iktidarn ok glendirmifl oldular.Duverger, hiziplerin varlnn parti ii demokrasiyi glendirecei grflne

katlmyor ve flyle diyor: Bu, daha ok, ynetici snf mensuplar arasnda birgrfl ayrl olduunu ortaya koyar. Her hizip, kendi iinde otoriter bir yapya

sahiptir. taate tannan ncelik, doal olarak, ideolojik bakmdan bir gerilemeye

yol aar. Kitleler gitgide kendilerine sylenenleri tekrarlamaya, bylece liderler de

gitgide kendi seslerinin yanksndan baflka bir fley iflitmemeye bafllarlar.

Trkiyede Siyasal PartilerTrkiyede ilk siyasal partiler, 1908de kinci Meflrutiyetin ilanndan sonra kuruldu.Nasl ki, ilk siyasal nitelikli dernekler de, 1839 Tanzimat Fermannn getirdii or-tamdan yararlanarak ortaya kmfllard. Kurulan ilk siyasal partiler iinde, temeleilim dikkati ekiyordu: slamclar, Turanclar (dnyadaki btn Trklerin tekbayrak altnda birleflmesini isteyenler) ve Batclar. Hatta Osmanl Sosyalist Frkasad altnda bir sol parti bile, siyaset sahnesinde yerini almflt. 1911 ylnda, muha-lefet partilerinin byk ksm, Hrriyet ve tilaf Frkasadyla birlefltiler. Bu, siya-sal ve toplumsal baz hak ve zgrlklere sahip kan, ekonomik alanda da yaban-c sermayenin lkeye gelmesini savunan bir partiydi.

Aslnda, siyasal parti niteliine uygun ilk rgt, 1889da baz askeri tp renci-lerince kurulmufl olan ttihat ve Terakki Cemiyetiidi. II. Abdlhamitin koyu baskrejimi, rgtn 1908de kinci Meflrutiyet ilan edilinceye kadar gizlikalmasn zo-runlu klmflt. Dayand hcrebirimleri, talya Carbonarilerinden ve Mason lo-calarndan etkilenmiflti. 1908 seimlerinde ounluu elde eden parti otoriter ya-

psn korudu ve 1913-1918 yllar arasnda lkede tam bir tek parti, egemenliikurdu. Ama bu sonucu almasnda, halkn desteinden ok, ordu ile i ie olmas-nn ve ordunun dorudan desteinin rol bykt. Taflradaki rgtlenme ise, b-yk lde eflrafa dayanyordu.

Birinci Dnya Savafl sonunda, Anadolu ve Rumelinin paylafllmas gndemegelince, yer yer reddi ilhakve mdafa-i hukukcemiyetleri ortaya kt. Mus-tafa Kemal, Sivas Kongresinde bunlar Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Ce-miyetiad altnda birlefltirdi. Bu yeni oluflumda da arl, ttihat ve Terakkinineski kadrolar oluflturuyordu. Kurtulufl Savaflnn bitiminde, Mustafa Kemal (dahasonra Cumhuriyet Halk Partisi adn alacak olan) Halk Frkasn kurarken, Anado-lu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin btn taflra rgt, bu yeni partinin ye-

rel birimlerine dnfltrld. Partinin genel merkezinde sivil, asker brokrasi, ye-



8/20

rel rgtlerde ise eflraf egemendi. Artk 1923-1945 yllar arasnda srecek, Kema-list Tek Partidnemi bafllamflt. 1924 ve 1930da, iki kez ok parti deneyimine gi-riflildiyse de, ksa srede vazgeilmek zorunda kalnd. nk, ok kkl bir dev-rim srecini yaflayan ve demokrasi gelenei bulunmayan toplum, henz buna ha-zr deildi.

Kitle partileri gibi ocak birimlerine dayal olan CHP rgt, 1936 ylnda do-rudan devletin ynetim ve denetimine verildi. iflleri Bakan ayn zamanda partiningenel sekreteri, valiler de il baflkan oldularsa da, yl sonra bundan vazgeildi.

27 yllk tek parti dnemine karfl biriken tepkiler, 1950 ylnda yaplan ilk ser-best genel seimlerde, Demokrat Partinin rahat bir ounlukla iktidara gelmesi-ne yetti. CHPden ayrlan bir grup tarafndan kurulan parti, krsal kesimden bykdestek salad ve kylnn siyasal yaflama katlmn nemli lde arttrd.

zellikle 1961den sonra girilen ok partili dnemde, Trk siyasal partilerininbyk ounluu, kitle partisi modelini benimsemifllerdir. Ama 27 Mays 1960 as-

keri darbesinden sonra, ocak-bucak rgtlerinin, siyasal kutuplaflma nedeni gs-terilerek kapatlmas, ciddi bir handikap oluflturmufltur. Trk siyasal partileri, bu-gn, toplumsal tabanla parti ynetimi arasnda gl bir iletiflim kayna olan, si-yasal bilinlenmeye ve katlmaya nemli katklar yapan, parti ii demokrasinin ifl-leyiflinde nemli ifllevi bulunan, temel bir kurumdan yoksundurlar. 12 Eyll 1980ncesinde, demokrasiye bal byk partilerin ocak rgtlerinin bulunmayflnnyaratt boflluktan, eli silahl ideolojik gruplarn yararlandklarn unutamayz.

ok partili dnemde Trk siyasal partileri hangi parti modelini benimsediler?

27 Mays darbesi sonucu, Demokrat Parti kapatld. Ama ksa saylabilecek birsrede onun yerini Adalet Partisi ald. 12 Eyll darbesi ise, hibir ayrm yapmadanAtatrkn kurduu Cumhuriyet Halk Partisi dahil, tm partileri kapatt. Her dar-beyle birlikte yeni bir anayasa kabul ediliyor, siyasal yaflam yeniden biimlenirkenyeni partiler ve yeni kadrolar hedefleniyordu. Bunun beklenen, istenen sonularverdii sylenemez. Siyasal rejimler dahil, her kurum yaflad lde glenir vekendisini topluma kabul ettirir. Siyasal partiler ise, demokrasinin vazgeilmez e-leridir. Yasaklarla kadro yenilenmesi zorlansa bile, gemifl deneyimleri yaflamamflher yeni kadronun, eski hatalarn benzerlerini yapmas olasl daha yksektir.Gsz, gelenekleri oluflmamfl, deneyimli kadrolara sahip bulunmayan siyasalpartilerle, gl bir demokrasi oluflturulamaz.

PART SSTEMLER

Tek Partili SistemlerBaz siyasal bilimciler, gerek tek partili sistemlerle, birden ok parti bulunduuhalde, gerekte tek partili gibi iflleyen sistemleri birbirlerinden ayrrlar. Bu ikincidurumda, belirli bir partinin dflndakiler ya gstermelik olarak vardrlar, ya dauzun sre iktidara ulaflma flansna sahip bulunmamaktadrlar. Oysa, iktidara ulafl-ma flanslar uzun bir dnem iinde bulunmasa bile, iktidar iin yasal mcadele ola-naklarna sahip birden ok partinin bulunduu sistemleri tek partili saymak okyanlfl olur. Hindistann Kongre Partisi rneinde de grld gibi, ok zor da ol-sa, muhalefetteki partilerin iktidara ulaflma flanslar bulunmaktadr. Ama, Polonyave Bulgaristan gibi baz lkelerde, komnist partilerin dflndaki partiler yalnzca

gstermelikti ve onlarn gnn birinde iktidara ulaflmalar sz konusu deildi.


SIRA S ZDE

1923-1945 yllar arasndasrecek, Kemalist TekParti dnemi bafllamflt.1924 ve 1930da, iki kez okparti deneyimine giriflildiysede, ksa srede vazgeilmekzorunda kalnd. nk, okkkl bir devrim sreciniyaflayan ve demokrasi

gelenei bulunmayantoplum, henz buna hazrdeildi.


9/20


10/20


11/20

Fransada bugn parlamentoda arl olan ok sayda parti var. Semen kendigrfllerine ok yakn bir parti bulup seebiliyor. Ama ayn zamanda, verdii oylahkmeti setiinin de farkndadr. nk seimden sonra ya sol ya da sa koalis-yonun oluflacan, kendi partisinin kimlerle ortakla gideceini bilmektedir.

ngilteredeki fli Partisi ile Tutucu Parti nin yan sra Liberal Parti srekli ola-rak ciddi oranda oy toplayabildii halde, 1931den bugne kadar geen sre iin-de, hibir zaman iki byk partiden birisinin ounluu salamasn engelleyeme-di. Son yllarda kurulan Sosyal Demokrat Partinin bu durumu deifltirip deifltir-meyeceini ise zaman gsterecek.

Ergun zbudun, iki partili sistemin, flu koflulun bir araya gelmesiyle olufl-tuunu sylyor: (a) Ancak iki parti, parlamentoda ounluk iin mcadele ede-bilecek durumdadr; (b) Bunlardan hi deilse biri, parlamentoda tek baflna h-kmet kurmasna yetecek bir ounluk kazanr; (c) ktidarn iki parti arasnda eldeifltirmesi olasl yksektir.

Siyasal mcadelenin temelde iki byk parti arasnda getii ve hele ikisinin deuzun saylmayacak dnemlerde iktidar flansna sahip bulunduklar durumlarda, si-yasal mcadelenin niteliinde nemli deifliklikler ortaya kar. Bugnn muhale-feti kendisini yarnn iktidar olarak grdnden, lsz vaatlerde bulunmama-ya, gereinden fazla sertleflmemeye zen gsterir. Yarnn muhalefeti olacan bi-len iktidar da, att admlarda ve muhalefete karfl tutumunda, lml davranmakgereini ounlukla hisseder.

ki byk partinin dflnda kalan siyasal akmlarn iktidar flans bulunmadn-dan, daha sada ve daha soldaki oylarn baflka yerlere gitme olasl dflktr. Bunedenle de, iktidara ulaflmak iin, yelpazenin ortalarnda yer alan oylar, yzer ge-zeroylar toplamak nem kazanmaktadr. Bylece, iki byk partinin propagan-dalar ve dolaysyla da izgileri, ister istemez ortadaki semenin eilimlerineyaklaflmak zorundadr.

ki partili sistemlerde siyasal partiler niin ortadaki semenin eilimlerine yaklaflrlar?

Siyasal partilerin, eflitli toplum kesimlerinin siyasal temsilcilii ifllevini yklen-diklerini varsayarak, bir lkedeki parti saysnn her fleyden nce o lkedeki top-lumsal blnmeleri yanstt sylenebilir. Bu blnmelerin baflnda, elbette ki s-nfsal olanlar gelir. Bat da toprak soylulara (aristokrasi), kentsoylulara (burjuvazi)ve ifli snfna dayal partiler ayrmndan, emee ve sermayeye ncelik veren par-tiler ayrmna gidildii gzlemleniyor. nk zaman iinde, kentsoylularla, giderekgcn yitiren toprak soylular arasnda bir g birlii dodu. Ama kuflkusuz ki,

toplumdaki tek nemli blnmeyi snflar oluflturmaz. Dinsel blnmeler ve buarada laiklik yanllar ve karfltlar da, siyasal partilerin saysnn artmasna zamanzaman katkda bulunurlar.

Henz uluslaflma srecini tamamlayamamfl, geliflmenin alt dzeylerinde bulu-nan lkelere doru gidildike, etnik ve blgesel blnmeler nem kazanmayabafllar. Bu blnmeler, baz durumlarda snfsal blnmelerin bile nne geebi-lirler. Arafltrmalar, Afrikadaki her drt siyasal partiden birisinin etnik gruplarnfleflerince oluflturulduunu ortaya koyuyor. Byk kabilelerin ayr partiler kurduk-lar, ulusal dzeyde etkin partilerin kurulmasnn ok zor olduu ortamlarda, okpartili sistemlerin domas kanlmazdr. Afrikada, sadece tek bir yerleflme biri-minde varln gsterebilen cce partilere bile rastlanabiliyor.


SIRA S ZDE

Siyasal mcadelenintemelde iki byk partiarasnda getii ve heleikisinin de uzunsaylmayacak dnemlerdeiktidar flansna sahipbulunduklar durumlarda,siyasal mcadeleninniteliinde nemlideifliklikler ortaya kar.

Henz uluslaflma srecinitamamlayamamfl,geliflmenin alt dzeylerindebulunan lkelere dorugidildike, etnik ve blgeselblnmeler nemkazanmaya bafllar.


12/20

eflitli toplumsal blnmelerin yan sra, seim sistemi gibi tamamen teknik gi-bi grnen bir etken, o lkedeki parti saysnn ve dolaysyla siyasal partiler siste-minin belirlenmesinde nemli bir rol oynayabilmektedir. Tek turlu ounluk siste-minin, daha ok iki byk partiye flans tand, bofla gitmemesi istenen oylarn ikibyk partide toplanmasnn doal olduunu biliyoruz. Oysa iki turlu ounluksistemi, ikinci turda iflbirlii yapmak zorunda kalan ve dolaysyla iki blokta topla-nan, ok sayda partiye olanak tanmaktadr. eflitli orantl temsil sistemleri ise,kk partilerin yaflama flansn arttrarak, ok partili bir siyasal yaflam yaratmakta-dr. Bu tr bir ok partili sistemde, partileri daha seim kampanyas srasnda bafl-layan bir iflbirliine zorlayc hibir ge yoktur.

Seim sistemleri siyasal partiler sistemini nasl etkiler?

Trkiyede, tek turlu ounluk sisteminin byk partinin keyfi ynetimine ne-

den olabilecei grldnden, 1960 sonrasnda orantl temsil sistemine geildi.Orantl temsil sistemiyle de, istikrarl ve gl hkmetler kurulabildii dnemleryafland. Zamanla, yaflanan toplumsal bunalm nedeniyle blnmeler artnca, orta-ya kan siyasal istikrarszln ok partili sistemden kaynaklandn dflnenleroald. 1980 sonrasndaki dzenlemelerle, orantl temsile byk barajlar konula-rak, yeniden iki partili bir sistem yaratlmak istendi. Seim teknikleriyle oynayarak,zorlama ile yaratlacak az partili bir sistemin, beklenen siyasal ortam salamaszordur.

PARTLERN fiLEVLERArtk Eski Yunanda olduu gibi, yurttafllar alanlara toplayp, tm siyasal kararla-r almalarn istemek olana yok. Dorudan demokrasinin bugn de ancak oknemli konularda kullanlabilen, belki son yntemi niteliindeki halk oylamasnda bile siyasal partiler belirli bir ynlendirme yapmaktadrlar. Toplum kalabalk-lafltka, ynetenle ynetilen ayrmnn belirginlefltiini ve ynetenle ynetilenarasndaki iliflkilerin kiflisel olmaktan kp kurumsallaflmaya baflladn gryo-ruz. Siyasal iktidar rgtlenirken, siyasal iktidar ele geirmek ya da etkilemek is-teyenlerin de rgtlenmeleri kanlmazd. Yneticilerin seimini ve toplumdakifarkl kar ve grfllerin temsilini, siyasal partilerin aracl olmakszn zmekolanakszdr.

Gnmzde neden dorudan demokrasi uygulanamaz?

karlarn Temsili ve BtnleflmeSiyasal partilerin adafl siyasal rejimler iinde sahip olduklar en nemli ifllev se-imlerle ilgilidir. Siyasal partiler bu ifllevlerini iki aflamada yerine getirirler. Top-lumda ok eflitli karlar ve farkl koflullar paylaflmaktan, farkl sorunlara sahipbulunmaktan doan farkl grfller, farkl siyasal dflnceler ve zm nerilerivardr. Tm toplumu ilgilendiren konularda somut kararlara varlabilmesi iin,farkl kar ve grfllerden uzaklaflabilenlerin birlefltirilmesi, tm siyasal eilimlerinbirka ana seenee indirgenmesi gerekir. flte rgtl ya da rgtsz, kar grup-larnn belirli seenekler etrafnda buluflturulmas grevini siyasal partiler stlenir-ler. Siyasal partilerin programlar ve dorultular, bu ereve iinde oluflur. Ancakbu birinci aflamadan sonradr ki, yaplacak seimler bir anlam ifade eder; seimler-

de yalnzca kifliler deil, onlarn izleyecekleri yol da seilmifl olur.


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


13/20

zbudun, karlarn temsili asndan partileri e ayryor: (a) Pragmatik,pazarlk partiler; (b) Mutlak deerlere ynelmifl ideolojik partiler; (c) zgc ve-

ya geleneksel partiler. Birinci grupta yer alan partiler, ideolojiye fazla nem ver-meyen, daha ok somut sorunlara ynelmifl partilerdir. ABD ve ngiltere gibi, siya-sal gerginliin ok fazla olmad toplumlarda daha ok grlrler. Bunlar olabil-diince ok kar ve grfl kendi ilerinde barndrmaya ve uzlafltrmaya alflr-lar. ki partili sistemlerde yer alan partiler, genellikle benzer bir yapy kazanmakzorundadrlar. Temsil ettikleri karlar asndan kat davrandklar takdirde, se-men tabanlar daralacak ve -ortak hkmetler de sz konusu olmad iin- iktidarflanslar yok olacaktr.

ABD ve ngilteredeki partiler niin pragmatik pazarlkc partilerdir?

Komnist, faflist, dinci ya da sosyalist partiler de ikinci grupta yer alrlar. Bunla-

rn ideolojilerinin snrlar olduka belirgin ve nemli olduu iin, ilerinde barnd-rabilecekleri kar ve dflnce gruplarn says snrldr. Kendi ideolojileriyle badafl-mayan kesimlere ilerinde yer verdikleri takdirde, niteliklerini yitirecekleri aktr.

nc gruptaki partiler, karlarn birlefltirilmesinden ok, belirli baz toplumkesimlerinin dflnce ve karlarnn dile getirilmesi ifllevini stlenmifllerdir. Genel-likle etnik ya da dinsel aznlklara dayal olan bu partilere, uluslaflma srelerinihenz tamamlayamamfl olan lkelerde rastlama olasl yksektir. oulcu de-mokrasilerde de, parti says arttka, zellikle ideolojik partiler oalr. Byleceher parti belirli toplum kesimlerinin temsilcilii grevini stlenirken, yakn karlarve grfller arasndaki uzlafltrma ifllevi, ortak hkmetlerin kurulaca daha son-raki aflamaya braklr.

karlarn uzlafltrlmas asndan, toplumsal blnmelerin saysndan ok, ka-tl ya da yumuflakl nem taflr. Blnmeler katlafltka uzlaflma zorlaflr, istik-rarl ve etkili hkmetler kurulamaz, uzun vadeli kararlar alnp uygulamaya kona-maz. Bu durumu yanstan en iyi rnei de, gnmzn talyas oluflturmaktadr.

Partiler bir yandan karlar ve grflleri birlefltirerek temsil ederlerken, te yan-dan da, o kar ve grfl sahiplerini ynlendirirler ve eitirler. Onlara, olaylar de-erlendirmede kullanabilecekleri, belirli bir bakfl as kazandrmaya alflrlar.yeler ve yandafllar, siyasal yaflama partilerinin gzl ile bakar, partilerinin ara-cl ile siyasal sistemle btnleflirler.

Siyasal partilerin, yeleri ve yandafllar zerindeki etkileri nelerdir?

Siyasal KatlmaEski Yunan demokrasisinde bile, on generalin ve bir baflkomutann seiminde roloynayan aristokrat ve demokrat partiler vard. Nfus artflnn belirli boyutlara ulafl-t adafl devletlerde ise, genel ve hatta -ky ve mahalle dzeyi stndeki- yerelseimleri, siyasal partilerin aracl olmakszn yapmak olana kalmamfltr. Parti-ler yzlerce aday arasndan bir ayklama yaparak,ben flunlara kefilimdiye sun-masayd, belki de hibirini tanmad isimler arasnda seme yapmak durumundakalan yurttafl iin, sandk baflna gitmenin hibir anlam kalmazd.

Dorudan demokrasi olanakszlaflp temsili demokrasi zorunlu hale gelince, se-

imler siyasal katlmann vazgeilmez bir gesini oluflturmaya bafllamfltr. adafl

bask rejimlerinde de grld gibi, her seim demokrasi anlamna gelmemekle

birlikte, seimsiz bir demokrasi de dflnlemez. Bu nedenle de, siyasal katlma-


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE

rgtl ya da rgtsz, kargruplarnn belirli seenekleretrafnda buluflturulmasgrevini siyasal partilerstlenirler. Siyasal partilerinprogramlar ve dorultular,bu ereve iinde oluflur.

karlarn uzlafltrlmas

asndan, toplumsalblnmelerin saysndanok, katl ya dayumuflakl nem taflr.


14/20

nn ncelikli esi olan seimlerin yaplmas asndan, siyasal partilerin oynad

rol ok nemlidir. Siyasal sistemin ifllemesi bakmndan gerekli ve hatta zorunlu

olan ok saydaki grevi yerine getirecek kiflilerin seiminde, siyasal partilerin oy-

nadklar rol, baz siyaset bilimciler, partilerinsiyasal devflirmeifllevi olarak nite-

lendirirler. ABDde siyasal partilerin, yalnzca aday saptama ve seim kampanyas

yrtme konusunda bir ifllevleri olduu sylenebilir ki, bu da konunun tafld

nemi gsterir.

Temsili demokrasinin yaygnlaflmasyla seimler arasnda nasl bir iliflki vardr?

Aday saptamann nem derecesi, parti sistemine ve seim sistemine bal ola-

rak deiflmektedir. Tek partili sistemlerde seimler resmi adaylarn onaylanmasn-

dan ibaret bir formalite olduu iin, adaylarn saptanmasndaki nem en st dze-

ye kar. Karma liste ya da tercihli oy uygulamasnn pratikte ifllemedii durum-

larda, byk partilerin listelerinde n sralarda yer alanlar, seilmeyi garantilemiflsaylrlar. Bir siyaset bilimcinin; Aday gsterme yetkisi kimdeyse, partinin sahibi

de odur.szndeki gerek pay byktr. Bu yetki, baz partilerde tm semen-

lere, bazlarnda tm yelere, bazlarnda yerel rgtlerin yneticilerine, bazlarn-

da ise merkez yneticilerine tannmfltr. Bu arada birtakm karma uygulamalara

da rastlanabilir.

Trkiyede 1960a kadar geerli olan, yerel rgt ynetim kurullarnn il dze-

yinde aday listesi oluflturma uygulamas, 1960tan sonra daha demokratikleflti ve

delegelerin katld n seim uygulamas yaygnlaflt. Genel merkezler ise, belir-

li bir merkez kontenjanyla yetinmek zorunda kaldlar. Ama, seilecek parlamen-

ter saysndan daha az aday adaynn bulunmas durumunda, o seim evresinde-

ki aday listesini saptama yetkisinin yasayla genel merkeze tannmfl olmasn, bazotoriter yapl partiler ktye kullandlar. Aday listelerini n seimsiz belirleme yo-

lunu setiler.

Trkiyede adaylar nasl belirlenmektedir?

Adaylarn saptanmas aflamasndan sonra, o adaylarn seilmesini salamak ko-

nusunda siyasal partilerin oynadklar rol de ok nemlidir. adafl toplumlarda,

siyasal partilerin rgtl destei olmadan seilebilmek son derece zor bir ifltir. Par-

tiler hem seim kampanyalarn dzenler, hem de finansman salarlar. Ekonomik

bakmdan gl toplum kesimlerinin temsilciliini yapan parti ve adaylarn aflr

eflitsizlikyaratmalarn nlemek amacyla, baz lkeler, partilere yaplan yardmla-r ve parti harcamalarn sk bir denetim altna almak gereini duymufllardr. Ama

bundan daha etkili olan yol, belirli bir snrn zerinde oy toplayabilen partilere

devlet btesinden yardm yaplmasdr. Sendika ve kooperatif birliklerince para-

sal adan desteklenebilen, ok sayda yeden dzenli biimde denti toplayabi-

len partiler ise, en salkl dengeyi bizzat yaratabilmifllerdir.

Tek ifllevi seimlerde araclk yapmak olan parti modeliyle, bireyin doumun-

dan lmne kadarki tm toplumsal yaflamn dzenleme grevini stlenen totali-

ter partiler arasnda, belirli bir yelpaze oluflmufltur. Yurttafln ancak seimden sei-

me, sadece oy yoluyla siyasal yaflama katlmasyla yetinen bir demokrasi anlayfl-

nn gerilerde kald sylenebilir. amzdaki en geliflmifl demokrasilerin, yurttafl-

lar gnlk toplumsal yaflamn her dzeyinde, kendileriyle ilgili kararlarn alnma-


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE

Nfus artflnn belirliboyutlara ulaflt adafldevletlerde genel ve

hatta -ky ve mahalle dzeyistndeki- yerel seimleri,siyasal partilerin araclolmakszn yapmak olanakalmamfltr.


15/20

sna katlmaya zendirdiklerini gryoruz. Bylece, Sigmaund Neumannn deyi-

miyle,bireysel temsilpartilerinden,demokratik btnleflmepartilerine geilmifl

olmaktadr.Ekonomik bakmdan gl toplum kesimlerinin temsilciliini yapan parti ve

adaylarn aflr eflitsizlik yaratmalarn nlemek amacyla, baz lkeler, partilereyaplan yardmlar ve parti harcamalarn sk bir denetim altna almak gereiniduymufllardr.

Neumanna gre; birinci tr partilerin en nemli ifllevi temsilcilerin seimidir.Seilen kifli, artk kendi vicdanna gre istedii gibi kullanabilecei bir yetkiye sa-hip saylr. Oysa ikinci trden partilerin amac, yelerinin tm toplumsal sorunla-rn zmne katlmalarn salamaktr. Demokratik katlm en st dzeye karpdorudan demokrasiye yaklaflma abalaryla, totaliter partilerin baskya dayal b-tnlefltirme yntemleri arasnda ise ok temel bir fark vardr. Komnist, faflist venasyonal-sosyalist rejimlerin tersine, demokratik katlmn artmasna ok nem ve-

ren demokratik sol ve sosyal-demokrat partilerin arlk tafldklar skandinav l-kelerinde en ileri demokratik ortamlara ulafllabilmektedir.

Partiler, devlet ynetimi asndan, iktidarda olsun muhalefette olsun nemlibir ifllevi yerine getirirler; ynetenler ile ynetilenler arasndaki boflluu doldurma-y amalarlar. Bir yandan, siyasal kararlar etkilemek amacyla, kendi toplumsal ta-banlarnn eilimlerini ve sorunlarn bir szgeten geirerek afladan yukaryadoru saptarlar; te yandan da, eflitli dzeylerde alnan siyasal kararlarn anlam-n ve nemini kitlelere iletmek iin aba gsterirler. Bir emmebasma tulumba g-rnmndeki bu srecin iyi ifllemesi, siyasal yaflamn salkl olmasn salayacaken nemli gelerden birisidir. Siyasal partiler, bu ifllevlerini yerine getirirken, aynzamanda siyasal toplumsallaflmaya da byk katkda bulunmufl olurlar.

Siyasal partilerin gnmz toplumlarnda temel ifllevleri nelerdir?


SIRA S ZDE


16/20

Siyaset Bi l imi140

zetSiyasal atflma kifliler arasnda olduu kadar rgtler ara-

snda da gerekleflir. Bu rgtler, siyasal partiler ve bask

gruplardr. Eski Yunanda bile grlen siyasal partiler a-

dafl anlamda 19. yzylda Avrupada dodu. Genellikle

ekonomik bakmdan gl kesimlerin temsilcilerinden

oluflan bu partilere kadro partileri denmifltir. fli snfnn

mcadelesinden sonra kitle partileri kmfltr. Bunlar ok

sayda ve ekonomik ynden genellikle gsz yelerden

oluflmufllardr. Kitle partileri bir tr siyasal okul grevini

yaparak yelerini eitmifllerdir. Siyasal partilerin temel g-

c, ncelikle dayandklar toplum kesimleridir. Parti yne-

ticileri ve nderler, her zaman tabann toplumsal anlamda

temsilcileri deildir. Solcu parti yneticileri iflilerden ok

retmen ve yazar gibi aydnlardr. lkemizde ilk siyasalparti ordu ile i ie faaliyet gsteren ttihat Terakki Cemi-

yetiydi. Mustafa Kemal kurduu Halk Frkas, Cumhuriyet

Halk Partisi adn alarak siyasal yaflamda yerini alrken t-

tihat Terakkinin kadrolarndan yararland. ok partili d-

neme kendi iradesiyle geen lke 1950de Demokrat Par-

tiyi iktidar yapt. 27 Mays 1960 askeri darbesi ardndan

partilerin ocak-bucak teflkilatlarnn kapatlmas ve yasak-

lanmas bugn bile toplumsal tabanla parti ynetimleri

arasnda gl bir iletiflim kuracak bir yapdan bir kurum-

dan siyasal yaflantmz yoksun brakmfltr. 12 Eyll sonra-

s siyasal partilerin kapatlmas ve yeni kadrolarn grevegetirilmesi abalar da istenen sonucu vermemifltir.

Siyasal sistemler; tek partili sistemler ve birden ok partili

sistemler olarak ayrlabilir. Tek partili modelde komnist

parti veya faflist parti ifl baflndadr. Komnist partiler hc-

re fleklinde rgtlenir. Parti merkez organ her fleye hakim-

dir. Faflist partiler 1929 ekonomik buhranndan sonra pa-

nik ortamnda Almanya ve talyada dodular. Lider ve par-

ti disiplini her fleyin nnde gelir. Askeri dflnce ve uy-

gulamalar n plandadr. Parti devletin stnde deildir.

Devletle zdefltir. Atatrkn CHPsi ise zel bir geifl d-

neminin tek partisidir. Komnist ve faflist partilerle benzer-

lii yoktur. lkelerin zelliklerine gre tek parti dflndaki

sistemler iki partili ve ok partili olarak karflmza karlar.

Siyasal partiler seimler yoluyla vatandafllarn siyasal ya-

flama katlmn salarlar. Partiler bir yandan toplumdakideiflik kar ve grflleri birlefltirirler. Bir yandan da ye

asndan en nemli ifllev, ynetilenler ile ynetenler ara-

sndaki boflluu doldurmaktr. Siyasal toplumsallaflmaya

byk katks olan siyasal partiler, salkl bir siyasal yafla-

mn ve demokrasinin vazgeilmez unsurlardr.


17/20

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Part i ler 141

Kendimizi Snayalm1. 19. yzylda doan ilk siyasal partilere afladaki adlan-drmalardan hangisi yaplmfltr?

a. Kitle partileri

b. Snf partileri

c. Lider partileri

d. Kadro partileri

e. Takm partileri

2. Kitle partilerinin temel rgt birimi afladakilerdenhangisidir?

a. Komite

b. Konsey

c. Kurul

d. Ocake. Parti meclisi

3. Osmanl mparatorluu dneminde siyasal parti nite-liine uygun ilk rgt olan ttihat ve Terakki Cemiyeti,

tek parti egemenliini afladaki glerden hangisine

borludur?

a. Dorudan halka

b. Loncalara

c. Toprak sahiplerine

d. Aznlklara

e. Orduya

4. Komnist partilerin temel rgtlenmesi afladaki bi-rimlerden hangisiyle salanr?

a. Ocak

b. Kurul

c. Komite

d. Meclis

e. Hcre

5. ABDde siyasal parti adaylar nasl saptanmaktadr?a. Karma liste yoluyla

b. Tercihli oy uygulamasyla

c. Partili semenlerin tercihiyle

d. Genel merkez tercihiyle

e. Kontenjan yntemiyle

6. adafl anlamda siyasal parti ler i lk kez nerededomufltur?

a. Bat Avrupada

b. ABDde

c. Trkiyede

d. Dou Avrupada

e. Avustralyada

7. Afladakilerden hangisi kitle partilerinin zelliklerin-den biri deildir?

a. Etkinlikleri sreklidir.

b. Yaygn etkinlikte bulunurlar.

c. Parti genel meclisi ile meclis grubu arasnda bir

denge vardr.

d. Meclisteki parti grubu iinde sk bir oy disiplinibulunur.

e. Temel rgt birimi komitelerdir.

8. yelerinin niteliine en ok nem veren partilerhangileridir?

a. Demokratik partiler

b. Totaliter partiler

c. Kitle partileri

d. Halk partileri

e. fli partileri

9. Afladakilerden hangisi sol partilerin zelliklerindenbiri deildir?

a. Dzeni deifltirme iddias taflrlar.

b. deoloji ve yapsal tutarllk nem taflr.

c. Toplumsal-ekonomik dzeni olduu gibi

kabullenirler.

d. Programlarnn kitlelerde umut yaratmas gerekir.

e. rgt, nder ve ynetici kadrolaryla gven ver-

melidirler.

10. Genellikle eitim ve gelir dzeyi daha yksek, birey-

ci eilimleri daha geliflmifl siyaset adamlarna sahip olanve gl parti disiplininden hofllanmayan parti tipi afla-

dakilerden hangisidir?

a. Sol partiler

b. Demokrat partiler

c. fli partileri

d. Tutucu partiler

e. Kyl partileri


18/20

Siyaset Bi l imi142

Yaflamn inden

FAALYETLERN SRDREN SYAS PARTLER

Parti Ad Kurulufl tarihi Genel Baflkan

1 Anavatan Partisi ANAP 20.05.1983 Nesrin NAS

2 Doru Yol Partisi DYP 23.06.1983 Mehmet Kemal AAR

3 Milliyeti Hareket Partisi (1) MHP 07.07.1983 Devlet BAHEL

4 Demokratik Sol Parti DSP 14.11.1985 Blent ECEVT

5 fli Partisi P 02.03.1992 Dou PERNEK

6 Cumhuriyet Halk Partisi (2) CHP 09.09.1992 Deniz BAYKAL

7 Millet Partisi 22.11.1992 Aykut EDBAL

8 Gen Parti (3) GP 23.11.1992 Cem Cengiz UZAN

9 Demokrat Parti 29.11.1992 smet HACISALHOLU

10 Trkiye Sosyalist fli Partisi TSP 03.01.1993 Mehmet SMBL

11 Byk Birlik Partisi BBP 29.01.1993 Muhsin YAZICIOLU

12 Anayol Partisi 05.05.1994 Grcan BAfiER

13 zgr lk ve Dayanfl. Parti si DP 08.06.1994 Hayr i KOZANOLU14 Liberal Demokrat Parti LDP 26.07.1994 Ercan ALI

15 Adalet Partisi 11.04.1995 Blent fiimflek ZELK

16 Byk Adalet Partisi 12.04.1995 Mehmet Beflir BLG

17 Trkiye Adalet Partisi 12.04.1995 Mehmet YORGANCIOLU

18 Trkiye zrls ile Mutludur 29.07.1996 Murat DLMEN

19 Emein Partisi 26.11.1996 Abdullah Levent TZEL

20 Demokrat Trkiye Partisi DTP 07.01.1997 Sema KKSZ

21 Devrimci Sosyalist fli Partisi 25.04.1997 fievket Doan TARKAN

22 Demokratik Halk Partisi DEHAP 24.10.1997 Tuncer BAKIRHAN

23 Ulusal Birlik Partisi 23.10.1998 Fehmi KURAL

24 Aydnlk Trkiye Partisi ATP 27.11.1998 Ahmet Bican ERCLASUN

25 Sosyalist Birlik Hareketi 05.08.1999 Nihat ALI

26 Demokrat Halk Partisi DHP 15.12.1999 Mahmut hsan ZGEN

27 Gnl Birl ii Yefl il ler Part isi GBYP 03.11.2000 Eflref YAZICIOLU

28 Varlmz Partisi VARLIK 11.05.2001 Kksal SATIR

29 Eflitlik Partisi EP 25.05.2001 Bektafl ELEB

30 Saadet Partisi SP 20.07.2001

31 Ulusal Muhtariyet Partisi UMP 13.08.2001 Fehmi ZTRK

32 Adalet ve Kalknma Partisi AKP 14.08.2001 Recep Tayyip ERDOAN

33 Lider Trkiye Partisi LTP 03.09.2001 Mustafa ZMAN

34 Bamsz Trkiye Partisi BTP 25.09.2001 Haydar BAfi

35 Trkiye Komnist Partisi TKP 11.11.2001 Aydemir GLER

36 Sosyal Demokrat Partisi SDP 29.11.2001 Nihat DEMR

37 zm Partisi P 25.12.2001 Nazm KOCAMAN

38 Toplumcu Demokratik Part i TDP 28.01.2002 Sema PfiKNST

39 Hak ve z. Partisi HAK-PAR 11.02.2002 Abdulmelik FIRAT

40 Yurt Partisi 14.03.2002 Sadettin Tantan41 Sosyal Demokrat Ha lk Part isi SHP 24.05.2002 Murat KARAYALIN

42 Cumhuriyeti Demok. Parb CDP 19.07.2002 Yekta Gngr ZDEN

43 Yeni Trkiye YP 22.07.2002 smail CEM

44 Bamsz Cumhuriyet Partisi BCP 24.07.2002 Mmtaz SOYSAL

45 Sosyalist Demokrasi Partisi SDP 28.08.2002 Akn BRDAL

46 Son ar Partisi SP 29.08.2002 etin SAKAOLU

47 Saduyu Partisi 04.09.2002 Mehmet Ycel AARGN

48 zgr Toplum Partisi 06.06.2003 Ahmet Turan DEMR

49 Cum. Dem. Trkiye Partisi CDTP 03.09.2003 Serap GLHAN

lkemizdeki mevcut siyasal partilerinin okluunu

Trkiye siyaset koflullar iinde tartflnz.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b. Partilerin Yaps blmn yeniden gzden

geiriniz.2. d. Partilerin Yaps blmn yeniden gzden

geiriniz.

3. e. Trkiyede Siyasal Partiler blmn yeniden

gzden geiriniz.

4. e. Parti Sistemleri konusunu yeniden gzden

geiriniz.

5. c. Siyasal Katlma blmn yeniden geiriniz.

6. a. Partilerin Yaps blmn yeniden gzden

geiriniz.

7. e. Partilerin rgtleri ksmn yeniden gzden

geiriniz.

8. b. Parti Sistemleri blmn yeniden gzden

geiriniz.

9. c. Partilerin rgtleri ksmn yeniden gzden

geiriniz.

10. d. kili ve ok Partili Sistemler ksmn yeniden

gzden geiriniz.


19/20

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Part i ler 143

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

ABADAN-UNAT, Nermin.Anayasa Hukuku ve Siyasi

Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili, SBF

Yaynlar, Ankara, 1966.

ARASLI, Oya. Adaylk Kavram ve Trkiyede

Milletvekili Adayl,A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar,

Ankara, 1972.

BOSUTER, Kudret.Trk Siyasi Partiler Sisteminde Parti

i Demokrasi, Ulusal Basmevi, Ankara, 1969.

CHARLOT, Jean. Les Partis Politiques (Textes reunis et

presentes), Armand Collin, Paris, 1971.

DUVERGER, Maurice. Siyasal Partiler (ev. E. zbudun)

A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar,Ankara, 1970.

ELDERSVELD, S.J. Political Parties: A BehavioralAnalysis, Rand-McNally, Chicago, 1964.

KARAMUSTAFAOLU, Tuncer. Seme Hakknn

Demokratik lkeleri,A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar,

Ankara, 1970.

MCHELS, Roberto. Les Partis Politiques, (Traduit par

S. Jankelevitch), Flammarion, Paris, 1971.

ZBUDUN, Ergun. Trkiyede Sosyal Deiflme ve

Siyasal Katlma, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar,

Ankara, 1974.

ZBUDUN, Ergun. Siyasal Partiler, Sosyal Bilimler

Dernei Yaynlar, Ankara, 1974.ZBUDUN, Ergun. Parti Disiplini (Bat Demokrasile-

rinde ve Trkiyede),A.. Hukuk Fakltesi Yaynla-

r, Ankara, 1968.

PAYASLIOLU, Arif. Siyasi Partiler, SBF Yaynlar,

Ankara, 1952.

TEZ, Erdoan. Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki

Rejimi ve Trkiyede Partiler), Gerek Yaynevi,

stanbul, 1976.

TUNAYA, Tark Zafer.Trkiyede Siyasi Partiler, Doan

Kardefl Yaynlar, stanbul, 1952.

TUNAYA, Tark Zafer. Trkiyede Siyasal Partiler (6.

Cilt), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1984.


20/20

Documents

Siyaset Bilimi unite07