Kabanata Xii

7/25/2019 Kabanata Xii

1/27

KABANATA XII

ANG MGA KALBARYO

Unang Kalbaryo Unang Pagpapataw ng Kasalanan

Ika-! ng "#nyo$ araw ng L%nggo$ %ka-&'(( ng tang)al%$ &*+$ nang s% R%,alat ang kanyang kapat% na s% L#.%a$ l#lan ng bapor /on 0#an$ 1#la sa "ongkong2 ay

#1at%ng sa Mayn%la3 4%la5y s%nal#bong ng 1ara1%ng karab%n6ro at %sang

Ko1anant63 Ang 1ga s#1al#bong ay 1ay kasa1a r%ng %sang kap%tan at %sang

sar)6nto ng G#war%ya 4%b%l B6t6ran na kapwa nakabalatkayo3 Ang 1agkapat% ay

#1a)ong b%tb%t ang kan%lang ga ala-ala)an3 B%n%s%ta ang kan%lang 1ga ala-

ala)an at s% R%,al ay k%napkapan ng Awana3

B#)at sa Awana$ ang 1agkapat% ay t#1#loy at nagpatala sa 7"ot6l 6

Or%6nt683 4%l% b%lang ang t%n%g%lan n% R%,al3 Ang s%l% na %to5y naka)arap sa

4%1ba)an ng B%n#nok3

Ikaapat ng )apon$ nang s% R%,al ay nagsaya sa Malakanyang #pang

1ak%pagk%ta kay Gob6rnaor /6sp#9ol$ ng#n%5t s%ya5y p%nagsab%)ang b#1al%k sa

%kap%to ng gab%3 4% R%,al ay nagbal%k sa Malakanyang sa %t%nakang oras at %bang

bagay ang nata1o r%to3

Ip%nagkaloob ng Gob6rnaor kay R%,al ang kalayaan ng kanyang a1a ng#n%5t

ang sa kapat% at 1ga bayaw n%ya ay )%n%3 4%nab% kay R%,al na s%ya5y b#1al%k sa

Malakanyang pagkaraan ng %lang araw3 Pagkagal%ng n%ya sa Malakanyang$ s%ya5y

nak%pagk%ta sa kanyang 1ga kapat% na baba6 na s%na Nar.%sa at N6n6ng

:4at#rn%na;3

Nang gab% r%ng %yon$ s%ya ay nak%pagk%ta k%na Apol%nar%o Mab%n% $ Anr6s

Bon%%l%p%na8$ %sang sa1a)ang b%nabalak %tatag noon n%

R%,al3 Nang 1ga s#1#no na araw$ s% R%,al ay nag%ng abalang-abala3 Ala1 na ala1

ng 1ara1%ng s%ya ay nasa Mayn%la3

Kaya5t 1ara1% ang nag)anga na 1ak%pagk%ta at 1ak%pag-#sap sa kanya3

4a kab%lang ako$ ang 1ga Kast%la ay nangatakot at nag-alaala sa katanyagang %to

n% R%,al3

K%nab#kasan$ %ka-! ng #1aga$ s% R%,al at ang kanyang 1ga ka%b%gan ay

nagt#ngo sa :T#t#ban; )%1p%lan ng tr6n na pat#ngong B#lakan at Pa1panga3

/%nalaw n%la ang Malolos$ 4an >6rnano at Tarlak$ at sa pagbabal%k$ ang Bakolor38

4a la)at ng bayang %nalaw n%la$ s% R%,al ay b#ong-p#so at 1asayang

t%nanggap ng 1ga 1a1a1ayan$ sa1antalang bawa5t k%los n%ya5y 1ata1ang

1%na1an1anan ng 1ga 6sp%ya ng pa1a)alaan3 La)at ng ta)anang t#1anggap sa

kanya ay )%nal#g)og at la)at ng P%l%p%nong s#1a1a sa kanya ay p%nag)%nalaan %n38

Ika-?'@( ng #1aga ng M%y6rk#l6s nang 1ak%pagk%tang 1#l% s% R%,al sa

gob6rnaor-)6n6ral3 4apaka5t kap%sta)an ng 4an P6ro5t 4an Pablo noon$ ang

kan%lang pagpapanaya1 ay %ka-+'& na nang 1atapos3 P%nabal%k s%ya

k%na#1aga)an3 Noon n%la p%nag-#sapan ang s#l%ran%n ng M%noro na s%nal#ngat

nang 1a)%gp%t ng gob6rnaor-)6n6ral3 "%n% natapos ang #sapan kaya5t s% R%,al ay

p%nabal%k nang L%nggo3


2/27

Nang b#1al%k s% R%,al$ t%nanong ng gob6rnaor-)6n6ral k#ng %b%g n% R%,al na

t#1#ngo sa "ongkong3 4#1agot ng 7oo8 s% R%,al3 P%nabal%k s%ya nang M%y6rk#l6s sa

Malakanyang3

Pagkakatatag ng L%ga >%l%p%na'

Gab% ng %ka-@ ng "#lyo$ &*+$ %sang l%nggo na ang nakaraan 1#la nang s%la

ay #1at%ng b#)at sa "ongkong$ nang %tatag n% R%,al ang 7L%ga >%l%p%na8 sa ta)anan

n% /orot6o Ong9#n.o$ sa aang Ilaya sa Tono$ Mayn%la3 Ang 1akasaysayang

pagt%t%pon %to ay %nal#)an ng 1ara1%ng P%l%p%nong 1akabayan3 4a %lal%1 ng

pa1a1a)ala n% R%,al$ ang 1ga p%n#no ng bagong sa1a)ang s%b%kong %to ay %n%)alal3

Ang 1ga na)ala na p%n#no ay s%na A1bros%o 4al=aor$ pang#lo2 Ag#st%n 6 la Rosa$

p%skal2 Bon%ra%l6s; na natagp#an #1ano sa kanyang 1ga ala-ala)an3 T%nangg%)an

%to n% R%,al3 Nang tan#ng%n s%ya k#ng s%no ang 1ay-ar% ng 1ga #nan at ban%g na

napagk#nan ng pa)ayag$ s%nab% n% R%,al na ang 1ga %yon ay sa kanyang kapat% na

baba63 /a)%l %to$ s%nab% ng gob6rnaor-)6n6ral na %paala n%ya s% R%,al sa K#ta ng

4ant%ago3

Ang Pobr6s >ra%l6s :Kaawa-awang 1ga Prayl6; ay %sang sat%r6 laban sa 1ga

1ayaya1ang /o1%n%kanong nagpaya1an nang nagpaya1an$ labag sa kan%lang

s#1pang 1a1#1#)ay ng b#)ay-1a)%rap3

KAAA-AANG MGA PRAYLCD

4a araw %ng %to$ l#1abas sa 7Ga.6t!a 6 Man%la8$ %sang pa)ayagan$ ang

1ga a)%lan ng ka#t#sang pagpapatapon kay R%,al3

:"#1%g%t-K#1#lang$ nar%r%to ang 1ga a)%lan;'

&3 Ang paglalat)ala n% R%,al$ sa %bang l#pa%n ng 1ga aklat at art%k#long

laban sa at nagsasaa ng pagka-%-1atapat sa Cspanya$ )ayagang

labag sa katol%s%s1o at laban sa 1ga prayl633 Ang 1ga natagp#ana 7pa)ayag8 :b#nl6 o< )anb%lls; na

p%na1agatang 7Pobr6s >ra%l6s8$ na ang pagkakalat)ala ay labag sa

1ga #gal% ng sa1a)ang r6l%)%yoso3@3 Ang pagkakapag)anog n% R%,al ng Cl >%l%b#st6r%s1o sa tatlong %-

#1ano5y 7Taks%l8 :B#rgos$ Go16s at Ea1ora;2 at ang s%nab% ng bayan%

sa a)on ng pa1agat :t%tl6 pag6; ng nob6la$ na 7ang kal%gtasanla1ang ng P%l%p%nas sa 1asasa1ang b%syo at %ba pang pagkaka1al% ng

pa1a)alaang Kast%la ay ang pagt%t%walag ng P%l%p%nas sa Inang Bayan38F3 Ang pagnana%s n% R%,al$ sa pa1a1ag%tan ng kanyang 1ga pags%s%kap

at s#lat%n$ na al%s%n sa p#so ng 1ga P%l%p%no ang 1ga kab#t%)an at

kaya1anan ng katol%s%s1o3


3/27

L#lan ng %sang kar#wa)6 ng Palasyo$ s% R%,al$ ay %n%)at% sa K#ta ng 4ant%ago

n% G3 Ra1on /6sp#9ol$ pa1angk%n at kat#long ng gob6rnaor-)6n6ral3 74a P#w6rsa

4ant%ago$ ka1% ay t%nanggap n% G3 Cnr%#6 H%lla1or$ %sang Kast%la38

4% R%,al ay b%ng%yan ng %sang s%l% na 1ay sapat na kasangkapan 1ay %sang

katr6$ %sang #s6nang s%lya$ %sang )apag$ %sang )%la1#san$ at %sang sala1%n3 Ang

s%l% ay 1ay tatlong #r#ngawan ang %sa5y walang r6)as at naka)arap sa %sangl%wasan$ ang %kalawa5y 1ay r6)as at naka)arap sa %sang 1oog at sa baybay%ng-

agat$ at ang %katlo5y g%naga1%t na p%nakap%nto at %p%n%p%n% sa pa1a1g%tan ng

%sang kanao3 /alawang art%ly6ro ang nagtatano kay R%,al3 Ang 1ga %to5y

%n#t#sang b#1ar%l sa s%n#1ang g#1awa ng 1ga )#yat sa baybay%n3 Ang bayan%

ay p%nagbawalang-1ak%pag-#sap kan%n#1an 1al%ban sa op%syal ng 1ga tano3 Ang

bayan% ay b%n%gyan ng 1ga aklat n% G3 H%lla1or3 /%naalaw s%ya ng op%syal ng 1ga

tano t#w%ng #1aga3

Ang s%l% n%ya ay n%l%l%n%s t#w%ng #1aga3 4%ya ay %naal)an ng aga)an :kap6$

gatas$ %sang t%napay at %sang 6nsay1aa;2 panang)al%an$ t#w%ng %ka-&'@($ :apat na

#r% ng pagka%n;2 at )ap#nan$ t#w%ng %ka-*'@( :gaya ng sa panang)al%an;2 at ang

nagl%l%ngko sa kanya ay %sang kawal na lagg%ng %n##t#san n% G3 H%lla1or3

Noong )apon ng %ka-&F ng "#lyo$ &*+$ ay #1at%ng ang pa1angk%n ng

gob6rnaor-)6n6ral na nagsab%ng s%ya ay t#t#lak pat#ngong /ap%tan ng %kasa1p#

ng gab%ng %yon kaya5t s%ya5y nag)ana na$ ng#n%5t walang k#1aon sa kanya$ kaya5t

s%ya5y nat#log na3 Ika-&'& na nang #1at%ng ang k#1aon sa kanya3

Ang pangkat ay #1aan sa p%nto ng 4anta L#.%a pat#ngong Mal6kon na

k%naroroonan n% "6n6ral A)#1aa3 4% R%,al ay )%n%)%ntay ng %ba pang kat#long at

alawang g#war%ya s%b%l sa %sangbot6 na s%yang 1ag)a)at% sa kanya sa bapor

76b#83 Ika-&'(( ng #1aga nang t#1#lak ang 76b#83 4% R%,al ay b%n%gyan ng

%sang 1ab#t%ng ka1arot63 4a katab%ng s%l% ay naroon s% Kap%tan /6lgrass :/6lgas-

Ea%6 p3 &*?; na s%yang na1#1#no sa paglalakbay3 Ang la)at ng pangkat ng

)#kbo5y 1ay k%natawan$ apat sa bawa5t pangkat'ang art%ly6ra$ ang %1pant6r%ya ?($

?&$ ?$ ?@$ ?F$ karaban%ros$ kabaly6r%ya$ %n)%ny6r$ g#war%ya s%b%2 )%n% k#k#lang%n

sa lab%nalawa ang 1ga art%ly6ro3 Ang bapor 76b#8 ay 1ay l#lan %ng 1ga

b%langgong natatan%kalaan %sang sar)6nto at %sang kabong kapwa taga-C#ropa3

Ang sar)6nto5y babar%l%n sapagka5t %n%#tos n%yang gap#s%n ang kanyang op%syal na

b#1ar%l sa %sang kal#nya n%yang baba%ng Moro sa M%nanaw3 Ang op%syal sa

a)%lang p%na)%nt#l#tan n%yang s%ya5y 1agapos$ ay %t%n%walag sa )#kbo2 ang

sar)6nto5y babar%l%n$ at ang 1ga kawal na nags%s#no sa kanya5y p%nar#sa)an ng

alawa1p#ng taon pagkab%langgo3

4% R%,al ay sa kanyang s%l% k#1aka%n at ang pagka%n n%ya ay t#la %n ng

pagka%n ng 1ga op%syal3 4%ya ay lagg%ng 1ay tano3 K#ng )apon$ s% R%,al ay

k%nakaon n% Kap%tan /6lgras #pang %pasyal )anggnag %ka-+'(( ng gab%3

Ang bapor 76b#8 ay #1at%ng sa /ap%tan nang araw ng L%nggo$ %ka-? ng

"#lyo$ &*+$ %ka-?'(( ng gab%3 L#lan ng %sang bot6ng :g%nagan#ran ng * 1ar%no;

s#1ag#pa sa 1alalak%ng alon$ s% R%,al ay %n%)at% n% Kap%tan /6lgras at ng tatlng

art%ly6ro sa napakal#ngkot na baybay%ng-agat ng /ap%tan3

Ang pangkat n% R%,al ay s%nal#bong n%na G3 R%.aro arn%.6ro :Gob6rnaor

M%l%ar ng /ap%an nang pana)ong %patapon oon s% R%,al3;' Anton%o Ma.%s$ %sang

Kast%lang nag%ng k%natawan2 at G3 os16 :%sang prakt%kant6;3 4% R%,al ay t#1%g%l sa

/ap%tan sa loob ng apat na taon 1#la "#lyo &?$&*+ )anggang "#lyo @&$ &*+!3


4/27

IKALAANG KALBARYO /APITAN

Ang Ka)#l#gan ng /ap%tan

Noong araw$ 1ara1%ng taon na ang nakararaan$ 1ay %sang

1akapangyar%)ang at#ng nan%n%ra)an sa bo)ol3 4%ya ay s% /at# Lag#bayan$ na

1a)al at %g%nagalang ng 1ga 1a1a1ayan3 Isang araw$ ang kanyang kapat% nababa%ng s% Il%)anat 1ag-anak n%to ay p%nag1al#p%tan ng %lang 1an%r%g1a3 /a)%l

%to5y b%nalak ng at# ang l#1%pat sa %bang l#gar nawalang 1ag1a1al#p%t sa

kan%la3 Mara1%ng 1ag-anak ang nagbalak s#1a1a sa at#3 Nang 1at#loy ang

balak ng at#$ 1ga *(( 1ag-anak na kasa1a ang kan%lang 1ga kat#long at 1ga

)ayop ang s#1a1a sa at# pat#ngong M%nanaw sa pa1a1ag%tan ng 1alalak%ng

Bangka 4%la ay t#1%g%l sa %sang b#nok na t%nawag n%lang Il%)an3 Ayon kay R%,al$ang

/ap%tan ay 1aaar%ng %t%natag ng 1ga Bo)olano bago #1at%ng o noong #1at%ng

ang 1ga Kast%la sa M%nanaw3 Ang sal%tang /ap%tan ay nanganga)#l#gan tagap#an5

noong *(( 1ag-anak3 Ang sal%tang 7/ap%t8 sa B%saya ay nanganga)#l#gang

anyaya)an3

4% R%,al sa /ap%tan'

4a pa1a1ag%tan ng bapor 76b#58 s% Par6pAblo Past6lls$ 4#p6ryor ng

4a1a)ang "6sw%ta sa P%l%p%nas ay nagpaala ng l%)a1 kay Par6 Anton%o Oba.)$

"6sw%tang M%syonaryo ng /ap%tan3 4a l%)a1 na %to5y s%nab% n% Par6 Past6lls na s%

R%,al ay 1aaar%ng t#1%ra sa ba)ay ng 1%syonaryo sa %lal%1 ng 1ga s#1#s#no na

kon%syon' :"#1%g%t-k#1#lang;

&3 K#ng babaw%%n n% R%,al ang kanyang s%nab%ng laban sa r6l%)%yon at k#ng

s%ya ay gagawa ng 1ga pa)ayag na 1aka-Kast%la at laban sa

)%1ags%kan23 K#ng t#t#par%n n% R%,al ang 1ga gawa%ng pans%1ba)an at k#ng s%ya5y

gagawa ng k#1p6syon )6n6ral ng kanyang nakaraang b#)ay2@3 K#ng ang 1ag%g%ng asal n%ya ay asal ng %sang napapa%lal%1 sa

kapangyar%)an ng 1ga Kast%la at ng %sang taong 1ay r6l%)%yon3

"%n% s#1ang-ayon s% R%,al sa 1ga kon%syong %to3 Ang nag%ng r6s#lta$ s%

R%,al ay t#1%ra sa ba)ay n% Kap%tan R%.aro arn%.6ro3 Nag%ng 1agana ang

sa1a)an ng alawa3 "#1anga s% arn%.6ro sa kagana)ang-asal at kata#)an n%

R%,al3 Ang alawa5y sabay k#ng k#1a%n sa %sang 16sa at s%la5y nagkaroon ng 1ga

1agaganang #sapan3 /a)%l %to5y nak%lala at napat#nayan n% arn%.6ro na s% R%,al

ay )%n% l%kas na 1asa1a$ n% )%n% %sang 7>%l%b#st6ro83 Kay Gob3 /6sp#9ol s%

arn%.6ro ay g#1awa ng 1agaganang #lat )%ngg%l sa kanyang b%langgo3 Malak%

ang t%wala n% arn%.6ro kay R%,al kaya5t %to ay b%n%gyan n%ya ng l#bos na kalayaan3

Maaar%ng 1agp#nta n% R%,al ka)%t saan n%ya %b%g$ at 1%nsan na la1ang sa %sang

l%nggo s%ya nak%k%tpagk%ta kay arn%.6ro34a kab%lang ako$ )%nangaan na1an n% R%,al ang kaba%tan$ pagka1a#nawa%n

at pagka1apagb%gay ng kap%tan33 B%lang tana ng paggalang at 1ataas na

pagt%ng%n sa kap%tan$ s% R%,al ay s#1#lat ng %sang t#lang %n%)anog sa kap%tan

noong kaarawan n%to$ Agosto !$ &*+3 Ang t#la ay p%na1agatang A /on R%.aro

arn%.6ro3

KAY /ON RIAR/O ARNICRO


5/27

"%n% nagtagal ang pagsasa1a n% arn%.6ro at R%,al3 Noong Mayo F$ &*+@$

n%l%san ang /ap%tan n% Kap%tan arn%.6ro3 Ang p#1al%t sa kanya ay s% Kap%tan 0#an

4%tg6s %sang napaka)%gp%t na ko1anant63 Ang bagong kap%tan ay )%n% sang-ayon

na 1akasa1a sa kanyang ta)anan ang %sang :6port66; b%langgo3 /a)%l %to$s%

R%,al ay p%nat%ra ng ko1anant6 sa %sang ba)ay na 1alap%t sa 7.o1anan.%a8 at%n%#tos n%yang 1ak%pagk%ta %to sa kanya nang tatlong #l%t sa %sangaraw3 Pagkaraan

ng %lang l%nggo$ nagbago ang pagt%ng%n kay R%,al n% Kap%tan 4%tg6s3 Napa1a)al %to

sa Kap%tan$ kaya5t %b%nal%k sa kanya ang kalayaan at% n%yang t%nata1asa3

Pagtatalong Panr6l%)%yon'

4a pa1a1ag%tan ng kor6o$ s% R%,al ay nak%pagtalo kay Past6lls )%ngg%l sa

r6l%)%yon nang s%ya ay nasa /ap%tan3 Ito5y nags%1#la nang s% R%,al ay paal)an n%

Past6ls ng %sang aklat na s%n#lat n% 4ara na 1ay paalaala kay R%,al na %t%g%l na ang

kanyang pansar%l%ng pagt%ng%n at pagpapaka)#l#gan sa r6l%)%yon3

4a pagtatalong %to$ %n%)ayag n% R%,al ang kanyang 1ga %6ang laban sa

katol%ko na nk#)a n%ya sa 1asonr%ya at sa naranasang pang-aap% sa kanya ng 1ga

prayl63

Ayon kay R%,al$ ang pagpapas%yang :9#g16nt; pansar%l% ay %sang bagay na

kaloob ng /%yos at nararapat la1ang na ga1%t%n t#la sa %sang parol o la1para

#pang Mak%ta ang aan at #pang 1a%wasan ang 1asasa1ang gaw%3 4%nab% r%n n%ya

na )%n% %%sa ang aan pat#ngo sa katoto)anan at 1aaar%ng 1agka%ba-%ba ang 1ga

r6l%)%yon s#bal%5t ang 1ga %to5y pat#ngong la)at sa %%sang 75Kal%wanagan38

Ubos-kayang s%n#bok n% Par6 Past6lls na pan#1bal%k%n s% R%,al sa bak#ran ng

Katol%s%s1o3 4%nab% n%ya kay R%,al na ang Banal na Panana1palataya ay naka)%)%g%t

pa r%n sa la)at3 Na%l%gtas n%to$ ayon kay Past6lls$ ang katw%ran$ pagpapa)alaga sa

sar%l% at pansar%l%ng pagpapasya3 Gaano 1an kar#nong ng %sang tao$ ang kanyang

kar#n#ngan ay 1ayroon pa r%ng )angganan$ ka%pala5y ka%langan pa r%n n%ya ang

patn#bay ng /%yos3 Ip%nalalagay n% Past6lls na ang 1ga atak6 n% R%,al sa 1ga

/oktr%nang katol%ko ay b#nga ng 1al%ng pagt%t%1bang-t%1bang ng ka%s%pan at

pagpngangat#w%ran at ng 1al%ng pan%n%wala ng nal%l%gaw na 1ga kal#l#wa3

Ang kaw%l%-w%l%ng pagtatalong %to ay natapos nang walang t%yak na

kawakasan3 Ang pan%n%n%gan n% R%,al )%ngg%l sa r6l%)%yon ay )%n% nabago ng 1ga

pangangat#w%ran n% Past6lls$ kaya5t s% R%,al ay t#1%g%l sa /ap%tan nang nasa labas

ng bak#ran ng 4%1ba)an3

B#)ay sa /ap%tan'

Ang b#)ay n% R%,al sa /ap%tan ay ta)%1%k$ payapa at kapak%-pak%nabang3

4%ya5y nagtayo ng sar%l%ng ba)ay na napal%l%g%ran ng )ala1anan ng 1ga

na1#1#ngang p#n#ngka)oy sa 1ay tab%ng-agat3 G#1awa r%n s%ya ng %sang

ba)ay para sa kanyang 1ga 1ag-aaral na batang lalak% at nagtayo r%n s%ya ng

paga1#tan para sa kanyang 1ga pasy6nt63 Ang b#ong pana)on n% R%,al ay g%n#gol

n%ya sa panggaga1ot2 sa pag-aaral at pagpapa#nla ng kanyang kaala1an sa

s%n%ng$ pan%t%kan$ 6#kasyon$ w%ka at ag)a12 sa pagsasaka$ sa 1ga gawa%ng

na##kol sa kalakal2 sa %lang proy6ktong s%b%ko2 at sa kanyang pak%k%-l%)a1an k%na

Bl#16ntr%tt$ 0o6st$ Rost$ M6y6r$ Kn#tt6l$ K)%6l$ at sa %ba pang 1ga s%y6nt%p%ko sa

C#ropa3


6/27

In%larawan n% R%,al kay Bl#16ntr%tt noong /%sy61br6 &+$ &*+@$ ang kanyang

b#)ay sa /ap%tan'

B%lang Manggaga1ot sa /ap%tan'

4% R%,al ay nangga1ot sa /ap%tan at )%n% s%ya na1%l% ng pasy6nt63 "%g%t na

nakarara1% ang 1a)%)%rap sa kanyang 1ga pasy6nt63 Iyong 1a)%)%rap ay )%n%n%ya )%n%ngan ng baya at ang 1ga %to5y b%n%gyan pa n%ya ng l%br6ng ga1#t3 Ang

kanyang kasanayang t#1%st%s ay b%nabayarang 1ab#t% ng kanyang 1ga pasy6nt6ng

1aya1an3

Ang kanyang %na at kapat% na n% Mar%a ay #1at%ng sa /ap%tan$ noong

Agosto$ &*+@3 4a pagkakataong %to %s%nagawa n% R%,al ang %katlong pagt%t%s sa 1ata

ng kanyang %na3 Ang pagt%t%st%s na %to ay 1atag#1pay ng#n%5t ang 1ga 1ata ay

nagkaroon ng %1p6ks%yon nang al%s%n ng b6na ang kanyang %na nang )%n%

nalala1an n% R%,al3 Nasab% t#loy n% R%,al sa kanyangbayaw na s% "%algo na 7ngayon

na##nawaan ko nang 1ab#t% k#ng bak%t )%n% apat ga1#t%n ng %sang o.tor ang

1ga 1%y61bro ng kanyang pa1%lya38 4% /onya T6oora at s% Mar%a ay t#1%ra nang

%sang taon at kala)at% sa /ap%tan3

4% R%,al ay nag%ng bantog na 1anggaga1ot at %sp6syal%sta sa 1ata3 /%nayo

s%ya ng 1ara1%ng pasy6nt6ng nagb#b#)at sa %ba5t-%bang pook ng kap#l#an3 May

1ga pasy6nt6 s%yang nagb#a)t sa L#son$ B%saya at M%nanaw3 May 1ga nag%ng

pasy6nt6 r%n s%yang nanggal%ng sa "ongkong3 /a)%l sa ka)#sayan n%yang 1agt%st%s

ng 1ata$ s% /on Igna.%o T#1arong$ %sang 1aya1ang P%l%p%no$ ay nakak%tang 1#l%3 4%

/on Igna.%o ay ganap na nas%ya)an kaya5t s% R%,al ay b%nayaran n%ya ng P@$(((3((3

Isa pang pasy6nt6ng lalak%ng Ingl6s ang nas%ya)an sa pagl%l%ngko n% R%,al kaya5t

b%nayaran s% R%,al ng P((3((3 Napagal%ng %n n% R%,al ang sak%t sa 1ata n% /on

>lor6n.%o A,.arraga$ %sang 1aya1ang )as6n6rong taga-Aklan3 B%lang kabayaran s%

R%,al ay p%naal)an ng %sang kargong :.argo; as#kal3

Ayon kay /r3 Bant#g$ 7b%lang 1anggaga1ot3 4% R%,al ay nagkaroon ng

kaw%l%)an sa 1ga ga1#t na kt#t#bo at sa pagga1%t ng 1ga ga1#t na )ala1an3

B%lang Isang In)%ny6ro'

4% R%,al ay 1ay t%t#lo sa pagka-agr%16nsor :p6r%to agr%16nsor; na nata1o

n%ya sa At6n6o3 Upang l#1awak ang kanyang kaala1an )%ngg%l sa %n)%ny6r%ya

s%ya5y nagbasa ng 1ga aklat )%ngg%l %to at ang 1ga kaala1ang %to5y naga1%t n%ya

nang 1agtayo s%ya ng pat#b%g :watr works; sa /ap%tan #pang ang 1ga taga-

/ap%tan ay 1agkaroon ng 1al%n%s na %n#1%n3

P%n#r% at p%na)alaga)an ang kakaya)an n% R%,al sa %n)%ny6r%ya n% G%noong "3 >3

a16ron$ %sang %n)%ny6rong A16r%kano3

Nar%to ang kanyang s%nab% )#1%g%t-k#1#lang'

Mga Proy6ktong 4%b%ko Para sa /ap%tan'

Nang s% R%,al ay #1at%ng sa /ap%tan napans%n n%yang ang bayan ay 1ar#1%$

)%n% 1aayos at )%n% 1a#nla3 Nagpas%ya s% R%,al sa sar%l%nasa pa1a1ag%tan ng

tal%nong %b%n%gay sa kanya ng /%yosay s%s%kap%n n%yang pab#t%%n at g%s%ng%n at

p#kaw%n ang b#)%ng-s%b%ko ng 1ga taga-/ap%tan3 4a %sa sa 1ga s#lat n%ya kay

Pr6 Past6lls s%nab%ng %b%g n%yang gaw%ng la)at ng 1aaar%ng gaw%n para sa /ap%tan3


7/27

B#ko sa pat#b%g na %t%nayo n% R%,al ay g#1#gol %n s%ya ng 1ara1%ng b#wan #pang

s#gp#%n ang sak%t na 1alar%a na noon ay kasal#k#yang laganap sa /ap%tan3

Ang %sa pang proy6ktong s%b%ko n% R%,al ay ang pagpapagana ng /ap%tan3 4A

t#long ngkanyang ka%b%gan at at%ng g#rong "6sw%tang s% Par6 >ran.%s.o

4an.)6,ay g#1awa s%ya ng 1ga pagbabago sa l%wasan ng /ap%tan #pang pal%taw%n

at pat%ngkar%n ang kagana)an n%to3 Pab%ro n%yang w%n%kang pagagana)%n n%yang1ab#t% ang l%wasan #pang %to5y 1ag%ng kat#la o kapantay ng p%naka1agana sa

C#ropa3 4a pa1a1ag%tan ng l#pa$ a1o at 1ga bato$ s%na R%,al at Par6 4an.)6,

ay g#1awa ng %sang 1alak%ng )#warang 1apa :r6l%6< 1ap; ng M%nanaw sa

)arapan ng 4%1ba)an ng /ap%tan3 "anggang ngaaon ang 1alak%ng )#warang

1apang %to ay nags%s%lb%ng pala1#t% ng l%wasan ng /ap%tan3

Noong pana)ong %yon ay )%n% pa k%lala sa P%l%p%nas ang %law na 6l6ktr%ka3

Noong taong &*+F la1ang nak%ta sa Mayn%la ang %lawang 6l6ktr%ka3 Ang P((3oo na

%b%naya ng kanyang pasy6nt6ng Ingl6s ay g%n#gol n%ya sa paglalagay ng 1ga

%lawang lang%s sa 1a%%l%1 na kaly6 ng /ap%tan3

4% R%,al B%lang G#ro'

Bata pa s% R%,al ay bat% na n%ya ang ka)alaga)an ng 6#kasyon3 Nang s%ya5y

nasa C#ropa$ s%ya5y nag1as% ng %ba5t %bang pa1a1araan ng 6#kasyon ng 1ga

1akabagong bansa3 Noon ay b%nalak n%yang 1agtatag ng 1akabagong

al#b)asaan sa "ongkong para sa 1ga P%l%p%nong batang lalak% #pang ang 1ga %to5y

1at#r#an n%ya ng 1ga 1akabagong pa1a1araan at %6a )%ngg%l sa 6#kasyon na

noo5y )%n% pa)at% sa P%l%p%nas3

4a /ap%tan$ s% R%,al ay nagkaroon ng pagkakataong 1a%sagawa at s#b#k%n

ang kanyang %6ang 6#kasyonal3 4%ya ay nagb#kas ng %sang paaralan3 T%nanggap

n%ya sa paaralang %to ang 1ga p%l%ng-p%l%ng 1ga batang lalak%ng b#)at sa 1ga

k%lalang pa1%lya3

4%ya ay nagkaroon ng &! na 1ag-aaral na )%n% )%n%ngan ng bay n% R%,al3 4a

)al%p na s%la ay papagbayar%n$ ang 1ga %to5y p%napagtraba)o n%ya sa kanyang

)ala1anan$ b#k% at %ba pang proy6kto3

Ang 1ga %to ay kanyang t%n#r#an ng pagbasa$ pags#lat$ 1ga w%ka :Kast%la at

Ingl6s;$ )6ograp%ya :g6ograp)y; asaysayan 1at61at%ka :Ar%t16t%ka$ )6o16tr%ya;$

gawa%ng ka1ay$ pag-aaral ng kal%kasan$ kagana)ang-asal$ at )%1nast%ka3 4%nanay

r%n n%ya ang 1ga %to na 1angalap ng 1ga %sp6s%16n ng 1ga )ala1an at 1ga

)ayop3

Ang pagt#t#rong por1al ay g%nagawa n% R%,al 1#la %ka-'(( )anggang %ka-F

ng )apon3 4% R%,al ay naka#po sa #yan sa1antalang ang 1ga 1ag-aaral ay

naka#po sa %sang 1a)abang bangkong kawayan3 4al%t na g%naga1%t na w%kang

pant#ro ang Kast%la at Ingl6s3 T#la ng sa At6n6o$61p6ror ang tawag sa

p%naka1agal%ng sa klas63 Ang 61p6ror ay sa p#no ng bangko na#po sa1antalang

ang p%naka1a)%na ay sa #lo n%to3

K#ng r%s6s ang 1ga 1ag-aaral ay nang)#)#l% ng 1ga k#l%sap$ nagkakapon ng

1ga )ala1an at naglalagay ng pataba ng l#pa3 K#ng s%la ay wala sa s%l%-aralan$

s%la5y g%naganyak n% R%,al sa paglalaro #png l#1akas ang kan%lang katawan3 Ang

kan%lang 1ga pa1palakas ng katawan ay )%1nast%ko$ boks%ng$ b#no$ paglangoy$

pa1a1angka$ arn%s$ atb3


8/27

7"%1no Para sa P#no ng Tal%say8

Ang paaralan n% R%,al ay nasa kanyang ta)anan sa Tal%say na 1ay tatlong

k%lo16tro ang layo sa /ap%tan na k%naroroonan %n ng kanyang b#k% at osp%tal3 Ang

1aalas na tagp#an n%la ng 1ga 1ag-aaral ay ang %lal%1 ng p#no ng Tal%say3

Nag%ng pabor%to n% R%,al ang%lal%1 ng p#no ng Tal%say3 B%lang pagpaparangal sa

p#nong %to s%n#lat n% R%,al ang %sang t#lang p%na1agatang A Tal%say :I1no saTal%say;3

IMNO 4A TALI4AY

Mga Ab#loy sa Ag)a1'

Nat#klasan n% R%,al na ang M%nanaw ay 1aya1an sa 1ga %sp6s%16n3 4a

pa1a1ag%tan ng kanyang baroto at sa t#long ng kanyang 1ga 1ag-aaral$ kanyang

g%nal#ga ang 1ga g#bat$ at baybay-agat #pang )#1anap ng %sp6s%16n ng 1ga

)ala1an$ k#l%sap at kab%b%3 Ang 1ga %to ay %p%naala n%ya sa 1ga 1#s6o sa C#ropa

lalo na sa M#s6 ng /r6ss63 B%lang kabayaran na1an ng 1a)a)alagang %sp6s%16n

%to$ s% R%,al ay p%nal)an ng 1ga aklat pang-ag)a1 at 1ga kaga1%tang pant%st%s ng

kanyang 1ga ka%b%gang s%y6nt%p%ko sa C#ropa3 4% R%,al ay nakat#klas ng 1ga

pa1b%)%rang %sp6s%16ng k%nab%tan ng kanyang pangalan b%lang parangal sa kanya3

Ang 1ga %to ay ang /ra.o R%,al% :%sang pa1b%)%rang t#t#b%; at Apogan%a R%,al% :%sang

1al%%t na #wang;3

4%ya ay nanal%ks%k ng pag-aaral )%ngg%l sa antropolo)%ya :Antropology;$

6tnograp%ya :Ct)nograp)y;$ ark6oloy%)a :Ar.)6ology;$ )6olog%ya :G6ology; at

)6yograp%ya :G6ograp)y;3 Ito5y p%nat#t#nayan ng kanyang %-kaka#nt%ng

pak%k%pags#latan )%ngg%l sa ag)a1 sa 1ga ka%b%gan n%yang s%y6nt%p%ko sa C#ropa3

Pag-aaral ng %ka'

Ip%nagpat#loy n% R%,al ang pag-aaral ng %ba5t%bang w%ka nang s%ya5y

nasa/ap%tan3 4#1#lat s%ya ng balar%lang Tagalog2 g#1awa ng pag-aaral na

nag)a)a1b%ng ng w%kang B%saya :6b#ano; at 4#banon3 4a %sang s#lat n%ya kay

Bl#16ntr%tt sa kanyang )#l%ng taon sa /ap%tan$ s%nab% n% R%,al na ala1 na ala1 na

n%ya ang w%kang B%saya ng#n%5t ka%langan pag-aralan at 1at#t#)an pa r%n ang %bang

w%ka%n sa P%l%p%no3 4% R%,al ay 1aaar%ng %)anay sa 1ga l%ngg#w%stang bantog sa

bo#ng a%g%g3 4% R%,al ay 1ar#nong ng w%ka at w%ka%n Tagalog$ Ilokano$

B%saya$ 4#banon$ Kast%la$ Lat%n$Gr%y6go$ Ingl6s$ Prans6s$ Al61an$ Arab6$ Malayo$

"6br6o$ 4anskr%t$ "olan6s$ Italyano$ Ints%k$ "apon$ P#rt#g6s$ 46b#ano at R#so3

Mga Gawang Mas%n%ng sa /ap%tan'

4a /ap%tan %p%nagpat#loy n% R%,al ang kanyang 1ga gawang 1as%n%ng3

In%alay n%ya ang kanyang kakaya)an at kasanayan sa pagp%nta sa 1ga Mar6 :4%st6rs

o< )ar%ty; nan gang 1ga %to5y nag)a)aa ng altar ng Ma)al na /%r)6n sa kan%lang

kap%lya3 4% R%,al ang g#1awa ng kanang paa ng %1a)6n at ng #lo ng s6rp%y6nt6ng

1ay 1ansanas sa b%b%g3 4%ya r%n ang nag%b#)o ng 1aganang k#rt%na ng kap%lya

na %p%n%nta ng %sang 1ar6 sa %lal%1 ng kanyang pa1a1atn#got3

Ig%n#)%t n% R%,al ang 1ga tao at bagay sa /ap%tan na nakaak%t sa kanya$

gay#n%n ang %lang pa1b%)%rang %sp6s%16n na nakalap n%ya3


9/27

Isang araw noong &*+F$ ang %lang 1ag-aaral n% R%,al ay l%)%1 na nagt#ngo sa

/ap%tan 1#la sa Tal%say3 4#1#no sa kan%la ang totang alaga n% R%,al at ang t#taay

k%na%n ng %sang b#waya3 K%nagal%tan n% R%,al ang kanyang 1ga 1ag-aaral at

s%nab%ng k#ng kan%lang s%n#no ang paalaalang )#wag p#p#nta sa bayan nang )%n%

n%ya p%na)%)%nt#l#tan$ sana5y )%n% na1atay ang t#ta$ at sana5y )%n% naranasan ng

%nang aso ang gayong kal#ngk#tan3 Upangb%gyang-%%n ang nag%ng aral ngpangyayar%ng %to %n%l%lok n% R%,al ang %sang 6stat#wa ng %sang b#wayang p%napatay

ng %sang aso b%lang pag)%)%gant% sa t#tang na1atay3 Ang 6stat#wang %to ay t%nawag

n%yang 7Ang Pag)%)%gant% ng Isang Ina8 :T)6 Mot)6r5s R6=6ng6;3 N%l%lok %n n% R%,al

ang b#sto n% Par6G#6rr%.o$ %sa sa 1ga nag%ng g#ro n%ya sa At6n6o2 ang 6stat#wa

ng %sang batang baba6 na t%nawag n%yang 7Ang Batang Baba6 ng /ap%tan8:T)6

/ap%tan G%rl;2 ang 6stat#wang n% 0os6p)%n6 Bra.k6n at ang b#sto n% 4an Pablo3 Ang

)#l% ay %p%nagkaloob n%ya kay Par6 Past6lls3

4% R%,al B%lang Magsasaka'

Ang 1alak%ng ba)ag% ng pana)on n% R%,al sa /ap%tan ay kanyang g%n%gol sa

agr%k#lt#ra3 4a kanyang b%n%l%ng &! na 6ktaryang l#pa sa /ap%tan nagtayo s%ya ng

ba)ay$ paaralan at osp%tal3 Nagatan%1 %n s%ya ng kakaw$ kap6$ t#bo$ n%yog at 1ga

p#nong na1#1#nga3 4a %sa sa kanyang 1ga l%)a1 kay Tr%n%a %n%larawan n%ya ang

kanyang l#pa%n3 4%nab% n%yang %to ay )%n% gaanong 1alayo sa agat$ nagtataglay

ng 1agaganang tanaw%n$ at 1at#la%n3 4%nab% r%n %ya 9ay Tr%n%a na k#ng ang

kan%lang 1ga 1ag#lang at 1ga kapat% ay papaya na sa /ap%tan 1an%ra)an$ s%ya5y

1agtatayo ng %sang 1alak%ng ba)ay na t%t%ra)an n%lang la)at3 Ang kanyang k%n%ta

sa panggaga1ot at ang p6rang :P!$(((3((; p%nanal#nan n%ya sa lotrya ay %b%n%l% n%ya

ng l#pa3 Ito ay #1abot ng ?( 6ktarya na k%natata1nan ng !$((( p#no ng abaka$

&$((( p#no ng n%yog$ 1ga p#nong na1#1#nga$ t#bo$ kakaw at 1a%s3 4a kanyang

l#pa%n ay g%na1%t n%ya ang 1akabagong paraang nak%ta at nat#t#)an n%ya s C#ropa

at A16r%ka3 G%nanyak at %nak%t n% R%,al ang 1ga taga-/ap%tan na %wan n gang 1ga

1akal#1ang paraan ng pagsasaka at g#1a1%t ng 1akabagong paraan3 B#)at sa

Cstaos Un%os ay #1angkat s%ya ng 1ga kaga1%tang pang-agr%k#lt#ra3

B%nalak n% R%,al ang 1agtatag ng kolonyang agr%k#lt#ral sa s%tyo Ponot na

1alap%t sa Look ng 4an%ngan3 /%to5y 1ay 1ara1%ng t#b%g at 1ay p#w6rtong

angkop na angkop para sa 1ga sasakyang-agat3 4%ya5y nan%walang ang s%tyo ay

bagay ta1nan ng kakaw$ kap6 at n%yog3 Nan%wala r%n s%yang ang pook ay angkop sa

pag-aalaga ng 1ga baka$ kalabaw at %ba pang )ayop-b#k%3 Inanyaya)an n%ya ang

kanyang 1ga ka%b%gan at ka1ag-anak$ lalo na %yong 1ga taga-ala1ba$ na

s#1a1a sa kanyang b%nabalak na Kolonyang Agr%k#lt#ral3 4a %sa sa 1ga l%)a1 n%ya

sa kanyang bayaw na s% "%algo$ s%nab% n%yang %b%g n%yang 1agtatag ng %sang

bagong ala1ba3 Kat#la %n ng kanyang balak na Kolon%sasyon sa Born6o$ ang

balak na 1agtatag ng kolonyang agr%.#lt#ral ay )%n% r%n na%sakat#paran3 Ang

a)%lan ay ang )%n% pagl%ngap at pagpapa)alaga ng pa1a)alaan sa 1ga proy6kto

n% R%,al3

4% R%,al B%lang Mangangalakal'

B#ko sa pagsasaka s% R%,al ay nagn6gosyo r%n3 4%ya ay nak%sosyo kay

Ra1on arr6on$ %sang n6gosyant6ng taga-/ap%tan3 Ang alawa5y nak%nabang na

1ab#t% sa kan%lang kalakal na %sa$ kopra at abaka3 Inanyaya)an %n n%ya ang


10/27

kanyang 1ga ka1ag-anak$ lal#ng-lalo na s%na 4at#rn%na at

"%algo na sa M%nanaw na 1an%ra)an sapaka5t sa M%nanaw ay 1ay 1alak%ng

pagkakataon ang 1ga n6gosyant63 T%n%nyak n% R%,al kay 4at#rn%na na sa /ap%tan ay

nak%k%nabang s%yang 1ab#t% k#ng s%ya ay 1agn6n6gosyo ng t6la$ ala)as at baka3

4a %sa pang l%)a1 n% R%,al kay "%algo$ %p%na)%wat%g n%ya ang bala%k n%yang

pab#t%)%n ang )anap-b#)ay na pang%ng%sa sa /ap%tan$ sapagka5t ang /ap%tan ay1ay 1aganang baybay-agat t#la ng sa ala1ba at ang agat ay p#no ng %sa3

4a gan%tong kalagayan$ 1al%l%%t na %sa la1ang ang na)#)#l% ng 1ga taga-/ap%tan

sapagka5t 1akal#1a ang paraan ng kan%lang pang%ng%sa3 /a)%l %to$ )%n%l%ng n%ya

kay "%algong t#l#ngan s%yang b#1%l% ng 1alak%ng la1bat na gaga1%t%n sa

pang%ng%sa at t#loy paal)an s%ya ng alawang 1a)#say na 1ang%ng%sang taga-

ala1ba #pang 1akapagt#ro sa 1ga taga-/ap%tan3

4a la)at ng kalakal na p%nas#kan n% R%,al$ sa kanyangkalakal ng abaka

nak%nabang nang Malak%3 B%n%b%l% n%ya sa /ap%tan sa )alagang J? at F na r6al6s ang

bawat p%k#l ng abaka at pagat%ng sa Mayn%la ang bawat p%k#l ng abaka ay nab%b%l%

sa )alagang J&& at r na r6al6s3 Tatlong olyar ang kanyang pak%nabang sa bawatr

p%k#l3 Ip%nak%lala n% R%,al sa 1ga taga-/ap%tan ang 1akabagong 1ak%na sa

paggawa ng )%bla ng abaka #pang 1apab#t% ang )anapb#)ay na %to3

Upang 1a%wasan ang 1ga pa1a1araang )%n% l6gal sa pa1a1alak sa

n6gosyo at #pang 1ag%ng 1atatag ang )alaga ng abaka$ %t%natag n%ya ang sa1a)an

ng 1ga nagkaka%sang 1ananan%13

4% R%,al B%lang Man#n#klas'

Ang %sang bagay na )%n% ala1 ng 1ara1% ay ang katoto)anang s% R%,al ay

%sa r%ng %1b6ntor3 Nang s%ya5y g#1aga1ot sa ala1banoong&**?$ s%ya ay

t#1#klas at g#1awa ng s%s%lan ng s%gar%lyo na %n%rgalo n%ya kay Bl#16ntr%tt3 Ito5y

yar% sa ka)oy3 Ang 16kan%s1o ay batay sa pagga1%t ng t#nt#n%n ng )ang%n 1ay

pr6syon :.o1pr6ss6 a%r;3 4a /ap%tan t#1#klas at g#1awa r%n s%ya ng 1ak%nang

gawaan ng lar%lyo3 Ang 1ak%nang %to ay nakagagawa gn !$((( p%rasong lar%lyo sa

%sang araw3

7M% R6t%ro8

4apagka5t 1agal%ng na 1agal%ng na ang 1ga 1ata n% onya T6oora$ s%ya5y

b#1al%k na sa Mayn%la noong P6br6ro$ &*+3 Napans%n n%yang abalang-abala ang

kanyang anak at a)%l %to5y napabayaan na n% R%,al ang kanyang pan#lat3 /a)%l

%to )%n%l%ng n% /onya T6oora na 1#l%ng s#1#lat ng t#la s% R%,al3

B%lang pagt#gon sa ka)%l%ngan yaon$ na%s#lat n% R%,al ang %sang 1aganang

t#la t#ngkol sa kanyang nag%ng ta)%1%k at payapang b#)ay sa /ap%tan b%lang %sang

b%langgo3 Ang t#lang %to ay kanyang %p%naala sa kanyang %na noong Okt#br6 $

&*+3 Ang t#lang p%na1agatang 7M% R6t%ro8 ay s%nasab% ng 1ga al#b)asang

1an#n#lat na %sa sa p%naka1a)#say na s%n#lat n% R%,al3 Nar%to ang t#la'

ANG AKING KINALIGPITAN

4% R%,al at 4% 0os6p)%n6 Bra.k6n'

K#ng gab%$ pagkatapos ng 1ag)apon paggawa$ s% R%,al ay 1aalas

1al#ngkot3 Nang#ng#l%la s%ya sa kanyang pa1%lya$ ka1ag-anak at 1ga ka%b%gan na


11/27

nasa %bang l#pa%n3 "%na)anap-)anap %n n%ya ang kanyang nag%ng 1asayang b#)ay

sa 1ga l#ngso ng C#ropa at 1ga 1al%gayang araw sa ala1ba3 Ang pagka1atay

n% L6onor R%=6ra noong Agosto *$ &*+@ ay lalong nagpat%ngka sa kal#ngk#tan n%

R%,al3

T%la )#log ng lang%t nang s% 0os6p)%n6 Bra.k6n$ %sang 1asaya)%n at

1aganang Ir%an6s na 1ay &* taon g#lang$ 1ay bal%ngk%n%tang katawan$ b#)okk#lay kastanyas at 1ga 1atang b#g)aw ay #1at%ng sa /ap%tan$ kasa1a n% G3

Ta#ran.%s.o8 s#no sa ngalan ng a1a n% R%,al3

Pagk#sang-Loob na Mangga1ot sa #ba'

Inaalok n% R%,al ang kanyang pagl%l%ngko b%lang 1anggaga1ot sa #ba na

noon ay kasal#k#yang nasa g%tna ng )%1ags%kan3 K#lang na k#lang ang #ba sa

1ga 1anggaga1ot para sa 1ga s#nalong Kast%la at 1ga 1a1a1ayang #bano3

Ito55y b%nalak n% R%,al sa a1#k% n% Bl#16tr%tt na s%yang nagpabat% kay R%,al sa

ka)1bal-)a1bal na kalagayang pangkal#s#gan sa #ba3

4%n#no n% R%,al ang payo n% Bl#16tr%tt$ kaya5t noong /%y61br6 &?$ &*+$ s%

R%,al ay nak%pagk%ta kay Gob6rnaor "6n6ral Ra1on Blan.o$ #pang %alay ang

kanyang pagl%l%ngko b%lang 1anggaga1ot na pang)#kbo sa #ba3 Nagaan ang


12/27

1ara1%ng b#wan ng#n%5t wala s%yang natanggap na kasag#tan b#)at sa

Malakanyang3

Nang s%ya5y wala nang pag-asa )%ngg%l sa kanyang 1aganang alok na

pagl%l%ngko sa #ba$ #1at%ng ang l%)a1 b#)at kay Gob6rnaor "6n6ral Blan.o3

Ang p6tsa ng l%)a1 na %to ay "#lyo &$ &*+! at%to5y nagsasab%ng s%ya ay b%b%gyan ng

pas6s ng K#1anant6 pol%t%.o-1%l%tar #pang 1akap#nta sa Mayn%la3 M#la saMayn%la$ s%ya ay t#t#ngo sa Cspanya at %to ay b%b%gyan s%ya ng t%yak na t#ngk#l%n

ng M%n%stro ng %g1aan b%lang 1anggaga1ot3

Ang Aw%t ng Manlalakbay

Napakalak%ng kal%gaya)an ang naa1 n% R%,al nang tanggap%n n%ya ang

pagpapat%bay ng Malakanyang sa kanyang balak3 4a wakas$ s%ya5y 1akalalaya

nang 1#l%3 M%nsan pa s%yang 1aglalakbay-pat#ngong C#ropa at pagkatapos ay

#ba3 /a)%l sa lab%s na kal%gaya)an s%n#lat n%ya ang %sang t#lang 1akabagbag-

a1a1%n na p%na1agatang Cl anto 6l H%a96ro3 Nar%to ang t#la'

AIT NG MANLALAKBAY

Ang Pa1a1aala1 sa /ap%tan'

"at%nggab% "#lyo @&$ &*+! nang sakay ng bapor Cspanya ay l%san%n n% R%,al

ang /ap%tan3 /asa1a n%ya s%na 0os6p)%n6$ Nar.%sa Ang6l%.a :apo n% Nar.%sa;$ ang

kanyang tatlong pa1angk%ng lalak%$ at an%1 sakanyang 1atatapat na 1ag-aaral3

La)at ng tao sa /ap%tan$ bata at 1atana$ ay nasa baybay-agat #pang sa )#l%ng

sanal% ay 1as%layan ang kan%lang 1%na1a)al na 1anggaga1ot3 Mara1% ang

l#1#)a$ lalo na ang %ba n%yang 1ga 1ag-aaral na )%n% nakasa1a3

Ang paglalakbay pat#ngong Mayn%la ay nag%ng kaanyaya3 4a /#1ag#6t6$ s%

R%,al ay nag%ng pana#)%ng panangal sa %sang )ap#nan na %n%)anog n% "#w6s

"6rr6ro R6g%or$ %sang nag%ng ka1ag-aral n%ya3 4a 6b#$ s%ya ay 1atag#1pay na

t#1%st%s sa %sang n6gosyant6ng 1ay kapansanan sa 1ata3 T#1anggap s% R%,al ng

l%1a1p#ng p%song p%lak b%lang kabayaran3

Ang bapor na s%nasakyan n% R%,al ay #1at%ng sa Look ng Mayn%la noong

Agosto !$ &*+!3

4a )%n% %naasa)ang pangyayar%$ ang bapor Isla 6 L#son ay nakaal%s na

pat#ngo Cspanya3 4% R%,al ay%n%l%pat sa %sang bapor pan%g1ang Kast%la ang

ast%lla #pang )%ntay%n ang %sa pang bapor na t#t#lak pat#ngong Cspanya sa

s#s#no na b#wan3 4%ya5y %t%n#r%ng na %sang pana#)%n sa bapor na %to3

IKATLONG KALBARYO MULING PAG/AKIP

4a loob ng alawa1p#5t p%tong araw$ 1#la noong %ka-! ng Agosto$ )anggang

%kang 46ty61br6$ ay k%n#long s% R%,al sa kr#s6rong ast%lla na nakap#no sa

Kanyakaw$ a=%t63

Noong %kang 46ty61br6 ay n%l%san n% R%,al ang bapor ast%lla3 Kasa1a s%na

G3 6 Mol%n%$ Pa.allo$ at P#6nt6$ s%ya ay %n%l%pat sa bapor Isla 6 Panay3

Ip%nak%lala n% 6 Mol%n% s% R%,al sa Kap%tan3 Ang kap%tan ay t%la %sang g%noong

ka%b%g-%b%g$ kag%l%w-g%l%w at tapat3 P%nagb%gyan n%to s% R%,al ng %sang sar%l%ng


13/27

napakab#t%ng ka1arot6 :)%g%t na 1ab#t% kaysa 1ga ka1arot6 sa M6ssag6r%6s

Mar%t%16;3

B#)at sa karang ng Isla 6 Panay natatanaw n% R%,al sa 1alayo ang 1ga %law

sa Mayn%la3 Natatanaw r%n n%ya ang bapor ast%lla3 Noong araw na %yon s%nab%ng

ang I1#s ay s%nalakay3 :Ang bayan ng I1#s at ang 1ga %bang bayan sa lalaw%gan

ng a=%t6 ay nags%pag)%1ags%k nang 1ga #nang oras ng %kang 46ty61br6$ &*+!3Ito5y nags%1#la noong %ka-@ ng Agosto$ &*+!$ sa P#gaw Law%n na nasa akong

)%laga ng Mayn%la at noo5y sakop ng bayan ng Kalookan3;

Maal%ng araw pa la1ang ng %ka-@ ng 46ty61br6 ay n%l%san na ng bapor ang

k%na)%)%1p%lan sa Kanyakaw at t%n#ngo ang Mayn%la3 "%n% nagtagal at #1at%ng

ang 1ga lantsa at 1al%l%%t na 1ga bapor na 1ay )at% na 1ga sakay3 P%nal%tan ang

ka1arot6 n% R%,al at s%ya5y %n%lagay sa ka1arot6b%lang na nasa akong lalong

loob ng#n%5t lalong 1alak%3 4a %ba5t %bang 1ga sakay na nangags%rat%ng$ ay

nak%k%lala n% R%,al s%na /3 P3 Roas at ang anak n%tong s% P6r%#%n$ P%na$ %sang taga-

#ba at %sang as6n6ro na nag%ng 1ga kasa1a n%ya sa paglalakbay sa bapor

Cspana3 Nag%ng kasakay r%n n% R%,al ang 1ag-asawang Pa9aro H6r6 at Mar%a

T#ason3 4a%sa sa 1ga lantsang nag)at% ng 1ga sakay ay nak%ta n% R%,al s% P6ro A3

Pat6rno na nag)at% sa kanyang bayaw na s% Man#6l P%n6%ro3 Ang g%noong %to ay

1ay sak%t na gastr%t%s3

Ika-* ng 46ty61br6 nang s%na R%,al ay #1at%ng sa 4%nggap#r3 Ang bapor ay

#1aong nang 1alap%t sa pantalan3

May napas%ng %lang pagbabago s% R%,al' #1a1% ang 1ga Ints%k na

nagt%t%na at #1#nt% ang 1ga In%yo3 May pan%nang b%narn%san at 1ga panyong

s6a3 4% R%,al ay b#1%l% ng %sang barong Ints%k3 Nangags%a)on ang 1ga Roas at

)%n% nanags%bal%k3 May nagsab%ng 1ay t%nanggap s%lang %sang pa)at% kawa3

Ayon kay G3 Ra1on >6rnan6, s% R%,al ay t#1angg%ng #1a)on sa 4%nggap#r$ sa

kab%la ng 1ap%l%t na payo ng 1ga P%l%p%nong naparoon sa bapor sa pang#ng#na s% G3

Man#6l a1#s na s%ya5y 1agpa%wan$ at s%la5y na)a)anang 1ag)arap ng sakal na

7)ab6as .orp#s8$ k#ng %to ang k%naka%langan #pang )#wag 1ap%l%t s% R%,al na

1agpat#loy sa paglalakbay3

/a)%l %to5y nag)%)%nala na r%n s% R%,al na ang 1ga kababayan n%ya5y gagawa

ng la)at ng 1akakaya #pang )alangan ang pagbal%k s%ya sa bapor ng#n%5t sa

a)%lang nagb%t%w s%ya ng 1arangal na pang#ng#sap kay Gob6rnaor-"6n6ral

Blan.o na s%ya5y paroroon sa #ba #pang 1agl%ngko sa )#kbong Kast%la ay p%n%l%

n%yang )#wag pagb%gyan ang kanyang 1ga kababayan3

In#lan at %nab#tan ng 1asa1ang pana)on ang paglalakbay ng bapor 1#la sa

4%nggap#r )anggang sa olo1bo3 Ika-&& ng gab% noong %ka-&@ ng 46ty61br6$ &*+!

nang #1aong ang bapor sa olo1bo3 L#b)ang nakatawag ng pans%n n% R%,al ang

1ga pagbabago at ang pagyayao5t %to3 Ang a#ngan ay tapos na at 1ay

babasagang-alon 1ab#t% ang pagkakayar%3 Mara1%ng 1alalak%ng g#sal% at 1ga

ka1l%g na 1ay b#bong na t%sa sa a#ngan ang 1ga 1an%n%s%na In%yo3 Kaka#nt%

ang1ga bagay-bagay na %p%nagb%b%l% sa sasakyang agat3 Ika-& ng tang)al% nang

l%san%n n%la ang olo1bo pat#ngon A6n3

Ika-F ng )apon noong %ka-& ng 46ty61br6$ nang #1at%ng ang bapor sa

An6n3 Napans%n %n n% R%,al ang 1ga pagbabago r%to3 Malak% ang %n%#nla ng 1ga

Ingl6s2 1ara1%ng 1ga g#sal%2 at )%n% n%ya )alos nak%lala ang a#ngan3 Ang bapor

ay nagl#lan ngkarbon at )%n% na %to t%t%g%l sa Port 4a% a)%l sa kol6ra3


14/27

Noong %ka-! ng 46ty61br6$ &*+! ay #1aong angbapor sa tapat ng 4#6,3

Kapans%n-pans%n ang 1ga pagbabago r%to' ang anyo ng kabayanan$1ay 1ga

1%nar6t62 1ga ba)ay na )#g%s ka)on$ 1ga albor ng 1ga sasakyang-agat$ 1ga

p#nong-ka)oy at %ba pa3 Ang tanaw%n ay nakababalan%3 Ang 1ga b#nok na )#ba

sa 1agkab%lang g%l% na nal%l%wanagan ng araw b#)at sa %sang nangangan%nag na

lang%t$ ay parang 1ga g%n%nt#an na 1ay ba)agyang ba)% ng ab#)%ng l%la na 1aypagka1#rang %t%1an3 Ang agat ay wagas na b#g)aw$ lalo na sa akong kakatn%g

ng ala1pas%gang nagpapat%ngka sa kap#t%ang 1an%la-n%law ng b#)ang%n3

L#1ap%t ang 1ga lantsa #pang s#r%%n ang 1ga kas#latan$ s#bal%5t )%n% s%la

p#1an)%k sapagka5t ayaw ng Kap%tan ng an#1ang 1ay ka#gnayan sa l#pa san)% ng

kol6ra3 Kapans%n-pans%n %n ang pagbabago sa 1ay pas#kan o b#kana ng Kanal'

1ar%r%k%t na ba)ay na parang 1ga palasyong 1ay 1ga lansangan at 1ga

p#n#ngka)oy at %sang pasyalang 1a)aba na 1ay alawang )anay ng 1ga

p#n#ngka)oy sa )%naba-)aba ng ala1pas%gan sa akong kal%wa3 Kapans%n-pans%n

%n ang pagkakagawa ng 1ga a#ngang 1at%t%bay$ na yar% sa bato2 ang 1ga

pa1pang ng kanal ay %naalalayan ng 1ga batong 1at#t#w% ang pan#l#kan

:r6ktang#lo; na p%nagpat#ng-patong nang walang s616nto n% pal%taang apog at

b#)ang%n$ atap#wa5t %naalalayan ng 1ga t#los3 Mara1%ng )%1p%lan o 1ga

p#l#tong ng tatlo o apat na g#sal%ng 1abababa$ nal%l%g% ng1ga p#n#ngka)oy na

nasasal%tan ng %sa o alawang pal16ra$ %sang g%l%ngang p%nagagalaw ng )ang%n$

1ara)%l #pang %panalok ng t#b%g3 Nak%k%ta r%n ang aa1-bakal na pat#ngong Port

4a%3 Mag-%%ka-? ng gab% ang #1aong ang bapor sa Lago A1argo3

K%na#1aga)an ay nagpat#loy ang paglalakbay ng bapor na #1at%ng sa Port

4a%3 Malak% ang %n#nla ng Port 4a%3 May %sang palasyong %t%nayo na 1ay 1ga

balantok na nagsasal#bong sa taas$ anyong p6rsa ang pagkakagawa$ 1alap%t sa

%sang a#ngan2 s%nasab%ng %yo5y para sa K)6%=63 Mara1%ng bapor na nakat%g%l$ na

ang kara1%)an ay 1ga Ingl6s2 alawang Al61an ang 46nta at ang G6ra2 %sang

Italyano$ ang U1b6rto I3 Mara1%ng 1alalak%ng %sang 7at#n8 na sar%wa sa a#ngan3

Mas%gla sa pantalan 1ay 1ga taga-C)%pto$ 1ga Arab6$ Prans6s$ Ingl6s$ Italyano$

at %ba pa3 Ika-'@( ng )apon nang #1al%s ang bapor at t%n#nton n%to ang %sang

1a)abang babasagang-alon na nasa akong kanan3

4a pag)a)ap#nan ay nala1an n% R%,al$ sang-ayon sa pag)at% kawa$ na s%

>ran.%s.o Roas :p%nsang b#o n% P6ro P3 Roas na nakasakay n% R%,al sa bapor at

#1a)on sa 4%nggap#r;$ ay p%nagb%ntangang kaala1 ng 1ga 1ang)%)%1ags%k laban

sa Pa1a)alaang Kast%la3

Pat#loy ang paglalakbay sa nag%ng napakata)%1%k na M6%t6ran6o3 Nang %ka-

F ng )apon ng M%y6rk#l6s$ %ka-@( ng 46ty61br6$ &*+! s% R%,al ay t#1anggap ng

%lang talata 1#la sa Kap%tan na nagsasab%ng'

4#1agot s% R%,al at s%nab%ng na)a)ana s%yang t#1al%1a sa %p%nag-##tos sa kanya$

atap#wa5t %p%na1an)%k n%yang %paala1 sa kanya ang a)%lan k#ng bak%t %p%nag-

##tos ang gayon3 Ang %s%nagot ng Kap%tan ay ang s#1#s#no'

Ito5y s%nagot n% R%,al at s%nab%ng %nara1a1 n%%ya ang pangyayar%ng

p%nak%nggan ng kap%tan ang 1ga kat)a-kat)ang g%nawa ng 1ga taong tala1pakang

nangags%s%n#ngal%ng3


15/27

Mag %%ka-!'& ng )apon nang ang bapor ay #1aong sa Malta nang %lang

16tro la1ang ang layo3 4a pa1a1ag%tan ng 1al%%t na #r#ngawan$ ay na1asan

n% R%,al ang 1ar%k%t na panoor%n na a#ngan$ pat% ng 1alak%5t 1agara n%yang

kast%lyong 1ay tatlong palapag$ 1ap#t% at nal%l%wanagan ng 1ga )#l%ng l%wanag ng

ap%t-)apon3 4a %babaw ng %sang kataasang b%n#b#o ng 1ga batong-b#)ay na p#t%$

ay 1ay nakatayong tatlong g#sal%ng 1ga t61plong Gr%y6go$ at nag##lot ng %sangkab##ang ka)al%-)al%na3 4a 1agkab%lang pan%g ng kast%lyo ay ang kabayana$ na ang

1ga %law ay nags%s%1#la nang 1as%n%)an' nasa %sang kapatagang lalong 1ababa3

Ang 1ga sasakyang nags%s%lap%t ay 1ay anyong gonola3

Ika-'(( ng 16al%ng araw$ #nang araw ng Okt#br6$ &*+! nang ang bapor ay

t#1#lak sa Malta3 4% R%,al ay )%n% l#1abas sa ka1arot63 7May %sang taong

p#1asok sa ka1arot6 noya at nagtangkang nakaw%n ang kanyang 1ga kas#latan

)abang s%ya5y nat#t#log3 Nat#top %to n% R%,al3

Noong %ka-@ ng Okt#br6$ &*+! ay #1at%ng ang bapor sa Bar.6lona$

pagkaraan ng ganap na tatl#1p#ng araw na paglalakbay3 4a a)%lang )%n%

1ala1an n% R%,al$ s%ya5y p%natan#ran sa tatlong par6s ng g#war%ya s%b%l3 4%nab% ng

kap%tan ng bapor na s% R%,al ay )%n% na napapa%lal%1 sa kanya k#n% sa Kap%tan-

"6n6ral3 /a)%l %to$ s% R%,al ay s#1#lat kay Gob6rnaor /6sp#9ol3

Araw ng Mart6s$ %ka-! ng Okt#br6$ &*+!$ %ka-@ pala1ang ng 16al%ng araw

nang s% R%,al ay g%s%ng%n ng sar)6nto #pang %gayak ang kanyang 1ga ala-ala)an

sapagka5t s%la ay aal%s na3 In#s%sa n% R%,al ang sar)6nto k#ng saan s%la paroroon

ng#n%5t )%n% 1asab% ng sar)6nto3 U1%no1 ng kap6 s% R%,al$ %n%)ana ang kanyang

alawang 1al6ta at s%ya ay nag)%ntay3 Ika-F ng #1aga nang #1at%ng ang %sang

1al%%t na lantsang p%natatakbo ng bapor at oo2y na1asan n% R%,al ang alawang

tao' %sang 1al%tar at %sang nakapaysano3 4% R%,al ay #1a)on na s%ya ang 1ayb%tb%t

ng kanyang 1ga ala-ala)an )anggang Mon9#%.)$ sa a)%lang ang 1ga tano ay

)%n% nararapat 1agala ng an#1ang bagay3 "abang aan s%ya ay nag)anap ng

s%n#1ang 1akat#t#long sa kanya3 Ang alawang kasa1a n% R%,al ay nakasakay sa

kabayo$ )abnag s%ya ay naglalaka3 Nang s%la5y pasal#nga na sa Mon9#%.) ay

nakasal#bong s%la ng %sang tagapasan ng karbon na pat#ngo sa a#ngan3 Inalok %to

n% R%,al ng alawang p%so #pang pasan%n ang kanyang ala-ala)an3 P#1ayag ang

tao at s%la5y #1at%ng sa Mon9#%.) nang ganap na %kang #1aga3 /oo5y t%nanggap

s%la ng %sang kap%tan na 1ay lalong 1a%na1 na pag-##gal% kaysa sa 1ga

nags%s#baybay sa kanay3 Isa-%sang s%nal%ks%k ang 1ga ala-ala)an n% R%,al$

pagkatapos ay %nala s%ya sa p%%tan b%lang && na %n%lalaan para sa 1ga op%syal3 Ang

Kap%tan na r%n ang nagsab% kay R%,al na %pak%k%lala %to sa"6n6ral #pang 1aka#sap

n%ya3

Ang b%langg#an n% R%,al ay b%n#b#o ng %sang b#lwagang 1ay %sang )apag at

%sang #p#ang Malak%2 alawang s%l%-t#l#gan na ang %sa r%to5y 1ay ka1a$ )apag$ at

)%la1#san3 B#)at sa Bar.6lona )anggang Mayn%la sa 4asakyang-/agat na olon'

Nang gaw%ng )apon ay 1#l%ng #1at%ng ang op%syal na s% T#6la at 1ab%l%s

na %p%nat%pon kay R%,al ang kanyang 1ga ala-ala)an #pang 1#l%ng t#1#ngo sa

sasakyan3 M#la sa sasakyan$ b#1aba s% R%,al na napapag%tnaan ng alawang par6s

na g#war%ya s%b%l3 4a gan%tong anyo s%la nakarat%ng sa tanggapan ng Kap%tan-

"6n6ral3 Makatlong t#1%g%l s%la sa aan2 sa ka#na-#1a)ang pagt%g%l ay k%napkapan

s% R%,al3 Natagp#an n%la ang 1ga s#lat n% "6n6ral Blan.o3 Pagkaraan ng 1ga %sang

oras ng pag)%)%ntay$ ay #1at%ng s% "6n6ral /6sp#9ol3 Ip%nabat% n%ya kay R%,al na


16/27

s%ya5y nakatanggap ng pa)at%-kawa na gall%ng sa Mar%$ na oo5y %p%nag-##tos sa

kanyang %sakay s% R%,al b%lang %sang b%langgo3 Ik%n#)a n% "6n6ral /6sp#9ol s% R%,al

ng %sang ka1arot6ng pang pangalawang klas62 at p%nayagan %tong 1agpasyal

)abang naglalakbay atap#wa5t p%nagbawalang #1a)on sa 1ga a#ngang t%g%lan3

4% R%,al at s% "6nral /6sp#9ol ay nag-#sap t#ngkol sa 1ara1%ng 1a)a)alagang

bagay3 /% naglaon$ l#1#lan s% R%,al sa %sang bot6$ kasa1a ng 1ga karab%n6ro saa#ngan ng M6%na.6llo3

Ang sasakyang-agat ay p#n#ng-p#no ng1ga kawal$ 1ga op%syal at 1ga

kaanak n%to3 Maalas na 1ar%n%g n% R%,al ang pagbangg%t ng kanyang pangalan ng

1ga tao3 Ika-* ng ng gab% nang t#1#lak ang sasakyang-agat gayon 1ay nanat%l%

s% R%,al sa t#layan ng sasakyan at )an%ng 1anat%l% roon sa b#ong paglalakbay3

4#bal%5t ang Kap%tan ng sasakyang-agat ay nagpagayak na ng %sang ka1arot6 para

kay R%,al3 4% R%,al ay nakat#log nang )%n% k#1aka%n sapagka5t g%n%g%naw na s%ya3

Ang 1ga tano n%ya ay p%nagb%l%nang )#wag pa)%)%nt#l#tang 1akaal%s s%

R%,al2 )#wag papas#k%n ang s%n#1an sa ka1arot6 #pang 1ak%pag-#sap sa kanya3

K%na#1aga)an$ s% R%,al ay nag%s%ng na 1ay ba)agyang lagnat b#nga ng

la1%g ng nakaraang gab%3 "%n% #1al%s sa kanyang ka1arot6 s% R%,al sa b#ong

1ag)apon kaya5t %to na s%ya b%n%gyan ng pagka%n3 Ayon kay R%,al$ ang op%syal na

tano ay 1ay 1aganang #gal%$ at sa l%ko ng ka)%gp%tan ng t#ngk#l%n n%ya3

Nang s#1#no na araw$ "#w6b6s$ %ka-* ng Okt#br6$ &*+!$ s% R%,al ay

b#1angon nang nag#g#to1 at nang)%)%na3 Isang op%syal ng )#kbong-agat ang

nagsab% kay R%,al na 1ara1%ng pa)ayagan s Mar% ang nagpapalagay na s%ya ang

1ay kagagawan ng la)at3 Nag#lat s% R%,al sa nar%n%g$ gay#n1a5y #1asa s%yang

1apat#t#nayan n%ya ang kawalan n%ya ng kasalanan sa t#long ng /%yos3

Noong %ka-+ ng Okt#br6$ &*+! s% R%,al ay nag%s%ng na lalong 1alakas3 Pat#loy

s%yang nakak#long sa kanyang ka1arot63 Nag%ng lalong 1as%gla s%ya sapagka5t

%t%n#t#r%ng n%yang %sang kab#t%)an ng /%yos ang s%ya5y gawan ng katar#ngan at

s%ya5y t#l#tang 1akabal%k sa P%l%p%nas #pang 1apas%n#ngal%ngan ang napakara1%ng

s#plong3 4a a)%lang al%n sa alawa' s%ya5y gawan ng katar#ngan at s%ya5y

pawalang-sala #pang 1akabal%k na 1#l% sa at%ng kalagayan2 o par#sa)an s%ya ng

ka1atayan #pang pagbayaran n%ya ang )%n%)%nagap n%lang kasalanan n%ya sa )arap

ng l%p#nan 4a an#5t an#1an$ sa )al%p na 1a1atay s%ya sa bansang ay#)an o sa

kab#n#kan$ ay sa kanyangbayan na s%ya 1a1a1atay3Inakala n%yang ang

nangyayar%5y s%yang p%naka1ab#t%ng 1aaar%ng 1angyar% sa kanya3 4a bawa5t

sanal%5y narara1a1an n%yang lalong p#1apayapa ang kanyang kalooban3

Narara1a1an n%yang s#1asakanya ang kapayapaan$ sala1at sa /%yos3 4a

gan%tong pag%%l%-%l% ay nasa1b%t n%ya ang s#1#s#no na alang%n' 7O /%yosD Ikaw

ang ak%ng pag-asa5t al%w3 4#n%n nawa ang kalooban Mo2 na)a)ana akong

t#1#pa sa kanya3 Al%n sa alawa' ako5y par#sa)an o pawalang sala3 Ako5y

1al%gaya at naka)ana38

Ang t%ny6nt6 ng g#war%ya na nagbabantay kay R%,al ay p%na%wang 1ay %law

sa b#ong 1aga1ag sa s%l% n% R%,al3 "%n% r%n n%ya %p%nalala ang k#rt%na ng

p%nt#an3 4a sanal%ng yao5y nasab% n% R%,al ang' 7K#ng bat% la1ang n%lang lalo

kong ayaw t#1akas$ sapagka5t ako r%n ang lalong nag)a)anga na 1akarat%ng aga

sa ak%ng bayanD K%nagab%)an$ %nalok ng aklat s% R%,al ng %sang kat%wala3 T%nanggap

n%ya ang alok at )#1%ng% pa ng talaan :atalogo; at p%n%l% n%ya s% >6%9o3 P%naraan n%

R%,al ang 1alak%ng ba)ag% ng gab% sa pagbabasa3


17/27

K%nab#kasan$ :4abao$ %ka-&( ng Okt#br6$ &*+!;$ sa )%n% 1ala1ang a)%lan$

ang alawang b#tas na p%napas#kan ng l%wanag ng araw ay t%nakpan ng 1ga

g#war%ya3 Pagkatapos$ ang 1ga b#tas ay 1#l%ng b%n#ksan3 Ang op%syal ng

g#war%ya ay 1ay %bang %p%nagagawa kay R%,al' p%nat%t%n%g s%ya at %t%natanong ang

kanyang pangalan3 U1al%s %tong n% )%n% b%n%gyan ng pagka%n s% R%,al3 K%nagab%)an

ang op%syal ay #1at%ng at b%n%gyan s%ya ng 1akaka%n3 Ang alawa5y nag-#sapnang 1a)aba-)abang pana)on3 B#1#t% ang pagkakak%lala n% R%,al sa op%syal kaysa

noong #nang 1ak%lala n%ya %to3

Ika-&& ng Okt#br6$ &*+!$ nang ang bapor ay #1at%ng sa Port 4a%3 4a araw

%ng %to k%n#)a ng 1ga tano n% R%,al ang kanyang talaarawan3 /a)%l %to ay

na)%nto ang kanyang pagtatala3

Ika- ng Noby61br6$ &*+! nang %sa#l% kay R%,al ang kayang k#wa6rno

:talaarawan;3 4%ya5y k%napkapan$ p%nakasal%ks%k ang kanyang 1ga ala-ala)an$

k%n#)a ang kanyang 1ga kas#latan$ at t%nan%kalaan3 Ito5y )%n% %nal%s )anggang sa

#1at%ng ang bapor na Mar Ro9o3 Gan%to ang g%nagawa kay R%,al t#w%ng nalalap%t

ang bapor sa %sang a#ngan3 Ik%naka6na s%ya t#w%ng apat o an%1 na oras bago

#1at%ng sa a#ngan at %naal%s %to kapag ang bapor ay nasa laot na ng agat3

Gay#n1an$ sa 4%nggap#r$ ang tan%kala ay %n%lagay kay R%,alng &! na oras pa bago

#1at%ng ang bapor sa a#ngan3 Makalawa r%ng n%lagyan ng posas s% R%,al3

La)at ng 1ga op%syal ay nagpa1alas ng paggalang kay R%,al3 Ang %ba5y

nag%ng 1aba%t pa5t ka%b%g-%b%g$ lalo na ang %sang gall%ng sa pagkasar)6nto at %sang

nanggal%ng s Aka61ya3 4%la5y p%nasala1atan n% R%,al nang walang )anggan3 Isang

b%nata la1ang ang natang% na baga1an nanggal%ng sa Aka61ya ay t%la )%n%

nanggal%ng oon %to5y nag%ng 1agaspang$ 1al#p%t kay R%,al$ p%nag1alab%san ang

kanyang katay#an at kalagayan3 Isa sa 1ga op%syal na lalong 1ap%tagan ng#n%5t

t#1#t#pa sa 1ga ka#t#san ay nagngangalang >ran.%s.o %a,3 Kasa1a n%to$

b%nangg%t n% R%,al s% G%noong M6l%a$ anak ng %sang ark%t6kto at ang 1ga %ba pang

)%n% n%ya nak%k%lala3

IKAAPAT NA KALBARYO PAGLILITI4

Ika-@ ng Noy61br6$ &*+! nang #1at%ng ang 43 43 olon sa Mayn%la3 4% R%,al

ay al%-al%ng %nala sa P#w6rsa 4ant%ago3 4%ya5y t%nan#rang 1a%g% at )%n%

p%na)%nt#l#tang 1aka#sap n%n#1an3

4a1antala ang 1ga 1akapangyar%)an Kast%la ay nababa)ala a)%lan sa

kan%lang 1alak%ng pagkatalo sa ka1ay ng 1ga kawal P%l%p%no3 4a abanat#an$

N#6=a C.%9a$ ang Gob6rnaor at kanyang 1ga ta#)an ay nab%)ag ng 1ga kawal

P%l%p%no3 4a Pa1panga at B#lakan$ ang 1ga r6bol#syonaryo sa %lal%1 n% "6n6ral

C1%l%o Ag#%nalo ay nag%ng san)% ng 1alak%ngtakot at panga1ba ng 1ga Kast%la

lal#ng-lalo na n% Gob6rnaor "6n6ral Blan.o3 Noong %ka-&+ ng Noby61br6$ ang

No=6l6ta$ bayang k%naroroonan ng1ara1%ng kawal P%l%p%no ay s%nalakay n%la s#bal%5t

%to5y )#1antong sa 1apakalak%ng pagkatalo ng 1ga Kast%la3

Ang )#kbong Kast%la ay nap%l%tang #1#rong sa /ala)%.an :1a)%g%t na %sang

1%lya ang layo pat#ngong )%laga ng No=6l6ta; #pang )%ntay%n ang saklolo3

Pagkaraan ng alawang l%nggo$ @$(( Kast%la$ sa pa1#1#no n% "6n6ral R%os$ ang

#1at%ng3


18/27

4a1antala$ s% "6n6ral Bla.o ay s#1ang-ayon na sa %b%g ng 1ga Kast%lang

ra%kal$ :lalo na ang 1ga prayl6; na ga1%t%n na ang pa1along bakal3 Ang l%wasang

Bag#1bayan ay nag%ng pook ng pagpapar#sa at pagpapa)%rap at pagpatay sa 1ga

taong 1ay sala :o napagb%ntangan; araw-araw3 Ang kapat% n% R%,al na s% Pa.%ano

ay %nak%p at p%nar#sa)an nang %lang araw sa pa1a1ag%tan ng paglalagay ng

torn%lyo sa pag%tan ng 1ga al%r% ng kal%wang ka1ay at p%l%t na n%lagyan ng pl#1aang kanang ka1ay #pang lagaan ang %sang pa)ayag na nagsasab%ng s% R%,al ay

1ay k%nala1an sa Kat%p#nan3 4% Pa.%ano ay l#b)ang na)%rapan s#bal%5t )%n% s%ya

nap%l%t l#1aga3 Ang lakas ng loob at pan%n%wala n% Pa.%ano ay 1ga katang%an

angk%n ng 1ag-anak na R%,al-a1a$ %na ta 1ga anak3

Ang #nang pags%s%yasat kay R%,al :pr6l%1%nary %n=6st%gat%on; ay s%n%1#lan

noong %ka-( ng Noby61bra$ &*+!3 Ang %1b6st%gaor ay s% Koron6l >ran.%s.o Ol%=6$

%1b6stagaor na op%syal ng "#k#1ang M%l%tar ng K#wart6l "6nral at t%n#l#ngan n%

M%g#6l P6r6,$ ang 6skr%b%y6nt6 ng )#k#1an3 4a alawang araw ng #nang

pags%s%yasat$ ang 1ga tanong ay s%nagot n% R%,al nang walang kat#long na

tagapagtanggol3 4% R%,al ay )%n% b%n%gyan ng pagkakataong s#1agot #pang

%pagtanggol ang sar%l% sa 1ga pa)ayag ng 1ga kalaban3

Mga kat%bayang :6y%6n.6s; t6st%1on%al at o.#16ntal ang %n%)a%n laban kay

R%,al3 Ang %lan sa 1ga t6st%1onyang %t%n#r%ng na 1apan%ra ng )#ko1 ay ang1ga

s#1#s#no'

&3 Ag#6o 6l Rosar%o Laa1as$ %sang taga-M%noro at %sang 6nk#wa6rnaor

:bookb%n6r; ng aklat3 Kasa1a ng %lang pa)ayag ay s%nab% n%tong s% R%,al aw

ay pang#long panangal ng Kat%p#nan at ang larawan n% R%,al ay

nakapala1#t% sa b#lwagan ng P%naka1ataas na Kons6)o ng Kat%p#nan

:Kat%p#nan5s 4#pr616 o#n.%l;23 Ang pa)ayag n% Mart%n onstant%no na ang lay#n%n awn g sa1a)ang

:Kat%p#nan; ay pagpapatay%n ang 1ga Kast%la$ %p%na)ayag ang kalayaan at

ang pagpapa)ayag %ng s% R%,al ang p%naka1ataas ng p%n#no2@3 Ang pa)ayagn n% 0os6 R6y6s na s% R%,al ay %sa raw sa 1ga 1ason na

g#1agawa t#ngo sa %kalalaya ng Kap#l#an2 at s% Mo%s6s 4al=aor aw ay

#1#w% sa P%l%p%nas 1#la sa Cspanya na 1ay alang tag#b%l%n n% R%,al na %tatag

ang L%ga >%l%p%na at ang sal%gang-batas n%to$ %-#1ano5y s% R%,al ang g#1awa2F3 Ang pagpapat#nay n% Mo%s6s 46l=aor na s% R%,al ay b#1#o ng sa1a)ang

P%l%p%no sa Mar% na s%yang 1a1a1a)ala sa pagb#b#o ng 1ga sangay ng

Masonr%ya sa P%l%p%nas at 1a1atn#got sa 1ga k%l#sang r6bol#syonaryo2 na s%

R%,al ang na)alal na pang#lo2 na nang s% R%,al ay nasa "ongkong p%naala

s%ya kay Mo%s6s 4al=aor ang sal%gang-batas ng L%ga >%l%p%na na

p%na1#1#n#an n%na R%,al at Mar.6lo "3 6l P%lar2 na ang lay#n%n ng L%ga ay

#pang g#1awa ng 1ga paraan #pa1g 1aka1tan ang kalayaan ng P%l%p%nas2

na nang #1at%ng s% R%,al sa Mayn%la noong "#nyo$ s%ya ay t#1awag ngp#long sa ba)ay n% /orot6o Ong-9#n.o at %to5y %p%nal%wanag n%ya ang

panganga%langang 1a%sakat#paran ng L%ga ang pag)%walay ng Kap#l#an sa

Cspanya23 Ang pa)ayag n% 0os6 /%,on na ang lay#n%n ng L%ga ay l#1%ko1 ng salap%

#pang g#g#l%n sa %sang sanata)ang pag)%)%1ags%k2 at ang Kat%p#nan at ang

L%ga ay %%sang sa1a)an2


19/27

!3 Ang pa)ayag n% /o1%ngo >ran.o na s% R%,al ay t#1awag ng %sang p#long sa

ba)ay n% /orot6o Ong-0#n.o at oon ay %p%nal%wanag n% R%,al ang

panganga%langang b##%n ang L%ga #pang 1akal%ko1 ng salap% at nang

1ag%ng 1ab%l%s ang pagkakaroon ng kalayaan ang Kap#l#an2?3 Ang pagkakaa1%n n% /6oato Ar6llano na nang s% R%,al ay %patapon sa

/ap%tan ang 1ga sangay :Log6s; ng Masonr%ya ay l#1%ko1 ng salap% #pang

g#g#l%n sa pagtakas n% R%,al2*3 Ang pa)ayag n% A1bro.%o 4al=aor na oon sa p#long na g%nanap sa ba)ay n%

Ong-0#n.o ang balak n% R%,al na %tatag ang L%ga ay t%nalakay2 at s% 4al=aor ay

na)alal na pang#lo2+3 Ang pagtatapat n% P6ro 46rrano na s%ya5y s#1a1a kay R%,al sa Tarlak2 at

s%ya5y naroon %n sa p#long na g%nawa sa ba)ay n% Ong-0#n.o2&(3Ang pa)ayag n% P%o Hal6n,#6la na sa %sang p#long sa Pas%g ay

p%nagkas#n#ang 1agpaala ng 6l6gasyon sa "apon$ s#bal%5t ka%langang

%to5y %sangg#n% 1#na kay R%,al2&&3Ang pa)ayag n% Anton%o 4ala,ar na s% T%1ot6o Pa6, at ang %sang kapat% na

baba6 n% R%,al aynagt#ngo sa 4%nggap#r #pang #1#pa ng %sang bapor nang

k#ng sakal%5t 1akatakas s% R%,al sa /ap%tan ay 1ayroon s%yang 1asakyanpat#ngong "apon #pang s#1a1a k%na /orot6o ort6s at Mar.6lo "3 6lP%lar2

at ang pagb%b%gay n% 4ala,ar ng 1ga 6taly6 sa panl%l%ko1 ng salap% #pang

g#g#l%n sa pagtakas n% R%,al sa/ap%tan2 at&3Ang pa)ayag n% >ran.%s.o #%,on na kan%lang p%nagka%sa)ang g#g#lan ang

pagt#ngo n% P%o Hal6n,#6la sa /ap%tan #pang %pabat% kay R%,al ang 4#pr61o

ng Kat%p#nan$ na ang sa1a)an ay nag)a)anga ng %sang pag)%)%1ags%k3

Ang 1ga patotoong ok#1antal na %t%n#t#r%ng na 1apa1%nsala ayang 1ga

s#1#s#no'

&3 Ang %sang l%)a1 n% Anton%o L#na kay Mar%ano Pon.6 sa Mar% noong Okt#br6

&!$ &*** na nagpapa)%wat%g ng pagsasaayos ng k%l#san sa pag)%ng% ng 1ga

pagbabago2 :r6


20/27

Magbabal%k 1an%n at 1#l%ng %%ralAng ngalang tagalog sa sanga%g%gan3

Ib#b#)os na1%ng ang #go5t baba)aMat#bos nga la1ang ang sa a1ang l#pa"abang % n%n%lang pana)ong ta)ana$

4%nta5y tata)%1%k$ %%l%p ang nasa

3 Ang %sang walang lagang pa)at% :.o11#n%.at%on; na p%na1agatang Isang

Malak%ng Kawalan ng Katar#ngan :A Gross In9#st%.6; para sa Patn#got ng

"ongkong T6l6grap) na t#1#t#koy sa pagkakapagpatapon kay R%,al sa

/ap%tan3!3 Ang l%)a1 n% /%1asalang :R%,al; 1#la sa "ongkong noong Mayo F$ &*+

para kay T6nl#, :0#an E#l#6ta; na nagsasab%ng s%ya5y abala sa pag)a)ana

ng 1aaar%ng 1at#l#yan ng 1ga P%l%p%nong 1aaar%ng 1akagal%t at pag-%n%tan

ng 1ga Kast%la2 at nags#s#lat ng %lang art%k#long pa1propagana na %naakala

n%yang napaka)alaga at 7l#b)ang 1apan%ra sa P%l%p%nas82

?3 Ang %sa pang l%)a1 n% /%1asalang 1#la sa R6na6la T6rra.6$ "ongkongnoong "#nyo &$ &*+ para sa kanyang 1ga kababayan3 Ang l%)a1 ay

nagpapal%wanag ng kanyang balak na t%ra)ang :s6ttl616nt; P%l%p%no sa

Born6o2*3 Ang %sang l%)a1 n% R%,al$ para sa kanyang 1ga 1ag#lang at kapat% na lalak%$

1#la sa Mar% noong Agosto ($ &*+( na nagsasab%ng ang pagpapatapon

ng 1ga k%lalang :pro1%n6nt; tao sa 1alalayong l#gar 7ay 1ags%s%lb%ng

pangg%s%ng sa a1a1%n ng 1ga tao2 1ags%s%lb%ng pa1palaganap ng 1ga

%6a2 at 1ags%s%lb%ng pagsasanay sa 1ga tao #pang s%la5y 1at#tong

1as#kla1 sa pang-aal%p%n2+3 Ang %sang l%)a1 n% Mar.6lo "3 6l P%lar kay /6oato Ar6llano$ 1#la sa Mar%

noong Cn6ro ?$ &**+ na nagsasab%ng %b%g p%g%l%n n% R%,al ang La 4ol%ar%a sabayan-bayanang P%l%p%no3&(3Ang %sa pang l%)a1 n% Mar.6lo )3 6l P%lar kay /on 0#an T6nl#, :0#an E#l#6ta;$

1#la sa Mar% noong "#nyo &$ &*+@ na nagpapa)ayag ng pagnana%s na

1agkaroonng %sang sa1a)ang )%walay sa Masonr%ya$ #pang %paglaban ang

karapatan ng 1ga P%l%p%no3&&3Ang %sang s%p% ng wakas at b#o :p6rorat%on; ng tal#1pat% n% C1%l%o 0a.%nto

:P%ngk%an; noong "#lyo @$&*+@ na 1ag-aanyayang b#)ay%n ang %wa sa

pa1a1ag%tan ng 1ga pa1b#)ay-loob na' 7Mab#)ay ang P%l%p%nasD Mab#)ay

ang KalayaanD Mab#)ay s% /r3 R%,alD Pagkaka%saD2 8 at&3Ang %sang s%p% ng ng tal#1pat% n% 0os6 T#r%ano 4ant%ago :T%k-t%k; sa 4anta

r#,$ Mayn%la noong "#lyo @$ &*+@ na ang %lang ba)ag% ay nagsasab%ng'

7I)%yaw nat%n nang %%sang t%n%g' Mab#)ay ang P%l%p%nas2 Mab#)ay angKalayaanD Mab#)ay ang ak%lang s% /r3 0os6 R%,alD Ma1atay ang 1ga

1anl#l#p%gD8

Noong /%sy61br6 $ &*+!$ %p%naala n% Gob6rnaor-"6n6ral Blan.o ang

nag%ng b#nga ng pang#nang pags%s%yasat n% Kol3 >ran.%s.o Ol%=6 kay Ra


21/27

Ang kab##ang %b%n%gay n% /o1%ng#6, batay sa 1ga patotoong :6=%6n.6s;

t6st%1on%al at o.#16ntal na ang kara1%)a5y b%n#b#o ng 1ga t#la$ nota$ tal#1pat%

at 1ga l%)a1 sa 1ga 1ag#lang at ka%b%gan n% R%,al ay ang s#1#s#no'

Noong /%sy61br6 $ &*+! ang k%nalabasan ng pang#nang pags%s%yasat ay

%b%n%gay n% Ra


22/27

Kapt3 Bra#l%o Ror%g#6, N#n6, :%ka-? R6)%1%y6nto ng 1ga K#1ano; 33

Kagawa

Kapt3 4ant%ago Is#6ro Osor%o :%ka-* R6)%1%y6nto ng 1ga K#1ano; 33

Kagawa

Kapt3 Man#6l /%a, Cs.r%bano :Batalyon ng 1ga In)6ny6ro; 33

Kagawa

Kapt3 >6r1%n P6r6, Ror%g#6, :Or6nansa "6n6ral; 33Kagawa

Cnr%#6 6 Al.o.6r R3 6 Haa1on6 33 Tagapag-#s%g

Matapos b#ksan ang s6syon$ %b%n%gay n% T%n3 L#%s Ta=%6l 6 Anra6ang

kanyang Al6gato :br%6


23/27

Pagkaal%s n% Par6 4a6rra ay 1asayang %p%naalaala n% R%,al kay Par6 H%,a

ang %1a)6n ng Ma)al na P#so n% 06s#s$ sa par%$ ang ka)#l#gan n%to ay ang pagbakas

ng 1ga nakaraan kaya5t kanyang k%n#)a ang %1a)6n sa kanyang b#lsa at %n%abot %to

kay R%,al3 B#ong pag1a1a)al na t%nanggap n% R%,al ang %1a)6n at %n%lagay %to sa

kanyang 16sang s#latan3

/#1alaw r%n kay R%,al s% Par6 Anton%o Ros6ll3 4%ya ang ka)al%l% n% Par6H6,a3 Inalok s%yang 1ag-ag)a1 n% R%,al3 Ang anyaya5y 1al#go na t%nanggap n%

Par6 Ros6ll3 Pagkaka%n ng alawa ay #1at%ng s% T6ny6nt6 L#%s Ta=%6l 6 Anra6

at %to5y p%nasala1atan n% R%,al sa kanyang walang-takot na pagtatanggol at

pagl%l%ngko3

/#1alaw r%nk ay R%,al s% >66r%.o >a#ra$ %r6ktor ng Obs6rbatoryo

Astrono1%ka3 7Nag%lang ang6l kayo Par68$ ang sab% n% r%,al3 4%nar%wa n% R%,al %to

ang 1%nsang nasab% n% >a#ra na ang NOLI MC TANGCRC ay 1aaar%ng 1ag%ng san)%

#pang s%ya :s% R%,al; ay p#g#tan ng #lo3

Nag%ng pana#)%n %n n%ya s%na Par6 0os6 H%lla.%ara %r6ktor ng 74#p6r%or

4t#%6s o< t)6 4o.%6ty o< 06s#s$ at nag%ng g#ro n% R%,al sa At6n6o$ at H%.6nt6 "6ralo

6 Mar%8$ 1a s% G3 4ant%ago Mata%3

Tang)al% na nang 1ags%al%s ang kanyang 1ga pana#)%n3 Na%wang nag-%%sa s%

R%,al 1al%ban sa 1ga g#war%ya3 Pagkapanang)al% )anggang %katlo at kala)at% ng

)apon$ s% R%,al ay nag%ng abala sa pags#lat3

Ayon kay M3 A3 >orona$ 0r3 s%nab% raw n% Par6 Mar%ano /a.anay$ %sa sa 1ga

1a)#)#say na 1an#n#lat na Ilokano noon na 1aaar%ng )%n% sa kap%lya ng P#w6rsa

4ant%ago s%n#lat n% R%,al ang kanyang ka)#l%-)#l%)ang t#la sapagka5t$ wala na raw

pana)on s% R%,al3 Maaar% anyang$ %to ay s%n#lat n% R%,al 1ara1% pang araw bago

s%ya bar%l%n3

Ang ka)#l%-)#l%)ang t#la n% R%,al ay walang pa1agat3 Ang or%)%nal n%to$ ayon

kay M3 A3 >orona 0r3 ay nas#s#lat sa 1al%l%%t na t%t%k sa karan%wang pap6l na &3

s6nt%16tro ang )aba at +3 s6nt%1tro ang lapa3 Ang b#ong t#la ay b%n#b#o ng &F

na saknong at ang bawat saknong ay b%n#b#o ng l%1an tal#to3

4% Mar%ano Pon.6 :nan%n%ra)an noon sa Kowloon$ "ongkong; ang #nang

nagtangkang 1agb%gay ng pa1agat sa ka)#l%-)#l%)ang t#lang %to3 G%na1%t n% Pon.6

ang pa1agat na 7M% Ult%1o P6nsa1%6nto83

Napasaka1ay n% Par6 /a.anay$ ang %sang s%p% ng ka)#l%-)#l%)ang t#la n%

R%,al nang s%ya ay nasa 461%naryo ng 4an arlos sa Intra1#ros b%lang %sang

b%langgo3 4% 4r3 Hargas$ %sa r%ng b%langgong taga-Gagalang%n$ Tono ang nagb%gay

ng s%p% kay Par6 /a.anay3 Napans%n ng alawang ang t#la ay walang pa1agat3

B%nasa n%la %to at pagkatapos ay %%nagag ang pa1agat na 7Ult%1o A%os83

L#1abas na ang naglapat ng pa1agat na 7Ult%1o A%os8 sa ka)#l%-)#l%)ang

t#la n% R%,al ay s%na Par6 Mar%ano /a.anay at 4r3 Hargas3 Kaya5t nang #nang

1alat)ala ang t#lang %to sa P%l%p%nas sa 7La In6p6n6n.%a8 ng Mayn%la$ noong

46ty61br6$ &*+*$ ay taglay na n%to ang pa1agat na 7M% Ult%1o A%os83

Ang s#1#s#no ay ang sal%n sa Tagalog n% 0os6 H%lla Pangan%ban ng 7Ult%1o A%os8

n% /r3 0os6 R%,al3

4% Par6 Balag#6r %sa sa 1ga alaw n% R%,al :noong %ka-+ ng /%sy61br6$

&*+!; ay nagbal%k noong )apon3 Mag-%%katlo at kala)at% na nang #1at%ng ang par%3

Ip%nagpat#loy ng alawa ang pagtalakay sa 1ga bagay-bagay na na##kol sa

r6l%)%yon3 Matatag ang pan%n%n%gan at pan%n%wala n% R%,al )%ngg%l sa Masonr%ya3


24/27

Pagkaraan ng %sang oras ay #1at%ng s% /onya T6oora3 4% R%,al ay l#1#)o$

)#1al%k ng ka1ay$ at )#1%ng% ng kapatawaran sa kanyang %na3 Ang 1ag-%na5y

kapwa #1%%yak nang s%la5y pag)%walay%n ng g#war%ya3

"%n% p%na)%nt#l#tan ng 1ga 1aykapangyar%a)n na )agkan ang kanyang %an$

n% )agkan ng %na s% R%,al3 Nag-aalaala s%lang baka b%gyan ng %na ang anak ng lason

ay 1aaya pa ang 1ga 1ags%s%panoo k%nab#kasan ng #1aga3 Kas#no ng %nan%ya ang kanyang kapat% na s% Tr%n%a3 "#1%ng% ng pa)%nt#lot s% R%,al na 1a%b%gay

n%ya kay Tr%n%a ang %sang l#t#ang g%naga1%tan ng al.o)ol na r6galo n% Pa, Paro

6 Ta=6ra kay R%,al sa C#ropa3 Nang tanggap%n n% Tr%n%a ang l#t#ang g%naga1%tan

ng al.o)ol %b%n#long n% R%,al kay Tr%n%a sa w%kang Ingl6s ang' 7May la1an %yan38

Ang t%n#koy n% R%,al ay ang %sang p%rasong pap6l na k%nas#s#latan ng kanyang

ka)#l%-)#l%)ang t#la3 :Alala)an%ng s% Tr%n%a ay 1ar#nong ng w%kang Ingl6s

sapagka5t s%ya5y t%n#r#an n% R%,al3; Pagkatapos l#1abas n% Tr%n%a sa s%l% ay

#1at%ng na1an s%na Par6 H%lla.lara at Cstan%slao Mar.)3 Kas#no ng alawang

par%ng %to s% Par6 Ros6ll3

Nagpaala1 na s%na Par6 Balag#6r at Mar.)3 Na%wang ka#sap n% R%,al s%

Par6 H%lla.lara3 Ika-! na ng )apon nang #1at%ng s% /on 4%l=%no Lop6, T#non$ ang

/6kano ng Kat6ral ng Mayn%la3

Nagbal%k s%na Par6 Balag#6r at Par6 H%,a noong %ka-*'(( ng gab%3 K%na#sap

ng alawang par% s% R%,al #kol sa 1ga bagay-bagay na na##kol sa r6l%)%yon3

/#1alaw r%n kay R%,al s% P%skal Gaspar astano ng 7Royal A#%6n.%a83 Ang

alawa ay nagkaroon ng %sang kas%ya-s%yang #sapan$ at %to5y 1%nsan pang

p%nat#nayan n% R%,al ang kanyang ka)#sayan saya at kag%l%w-g%l%w na pagtanggap

ng pana#)%n3

Ika-&('(( ng gab% nang gab% #1at%ng b#)at kay Arsob%spo B6rnar%no

No,al6a ang b#raor ng 7r6tra.t%on83 Ito5y t%nangg%)an lagaan n% R%,al sapagka5t

)%n% s%ya sang-ayon sa n%lala1an3 /a)%l %to5y %sa pang b#raor ang %p%nak%ta n%

Par6 Balag#6r kay R%,al3 Ang %kalawang b#raor na %to ay %n%)ana n% Par6 P%o P%$

ang 4#p6ryor ng M%syong "6sw%ta sa P%l%p%nas3 Na%b%gan n% R%,al ang %kalawang

b#raor 1al%ban sa %lang bagay na ayon kay R%,al ay nanganga%langang bag#)%n3

Nag%ng kontrob6rsyal ang paksang %to ng pagbabal%kloob n% R%,al3 Iba-%bang

1an#n#lat ang 1ay %ba-%bang p%nang)a)awakan at palagay3

May pan%wala ang y#1aong /r3 G#16rs%no Gar.%a$ 4r3$ %sang 1ason na s%

R%,al ay )%n% nagbal%k-loo sa 4%1ba)ang Katol%ko at )%n% t#1%walag sa Masonr%ya3

Anya'

Ang pagkalap ng 1ga kaga1%tan pangkasaysayan ay )%n% %sang gawa%ng

1aal%3 Ang pa1a1araang g%naga1%t %to ay na%%ba sa pa1a1araang g%naga1%t ng

%bang 1ga s%y6ns%ya3 Ang 1ga pangkasaysayang kaga1%tan o atos o 1ga

pangyayar% ay 1ara1%ng p%nanggagal%ngan3 Ang 1ga %to5y 1aaar%ng nasaks%)an o

kaya5y na1as% ng 1an#n#lat2 1aaar%ng )ango sa 1ga talang pangkasaysayan2 at

1aaar%ng sa 1ga taong nakasaks% ng 1ga pangyayar%$ atb3 Ang 1ga atos na

nakalap 1ag%ng ang 1ga %to5y nak%ta at na1as% ng s#1#lat o nagb#)at sa 1ga

taong nangakasaks% ay )%n% apat pan%walaan aga3 Ang 1ga %to ay

p%nan%n%walaan la1ang 1atapos pag-aralan at pagt%1bang-t%1bang%ng 1ab#t% ang

1ga bagay-bagay3


25/27

Nat%ro na1an ang s%nab% n% N%.olas Ea


26/27

Noong %ka-+ ng /%sy61br6$ &*+!$ ay s%n#latan n% R%,al n% R%,al s%na

>6r%nan Bl#16ntr%tt$ 1atal%k n%yang ka%b%gan$ at Pa.%ano$ ka%sa-%sa n%yang kapat%

ng lalak%3

IKAANIM NA KALBARYO BAGUMBAYAN

Mag-%%ka-!'@( ng #1aga noong /%sy61br6 &($ &*+!$ nang t#1#nog angtr#1p6tang nag)#)#yat ng pagl%san n%na R%,al at 1ga kasa1a sa P#w6rsa

4ant%ago pat#ngong Bag#1bayan3 Apat na s#nalong naka bayon6ta$ ang

nang#ng#na sa kan%la$ g%n%g%tna n%na T6ny6nt6 Ta=%6l 6l Anra6 sa %sang pan%g$ at

s%n#s#nan ng %ba pang 1ga g#war%ya3

4% R%,al ay nakas#ot ng t6rnong %t%1$ %t%1 na k#rbata$ so1br6rong %t%1$ %t%1

na sapatos at p#tt%ng tsal6ko :=6st;3 Ang kanyang 1ga s%ko ay b%nal%t% at t%nal%an sa

l%k#ran$ s#bal%t ang pagkakatal% sa 1ga braso ay 1al#wag #pang ang 1ga %to5y

1alayang 1a%galaw3 Nakalaw%t 1#la sa kanyang kanang ka1ay ang %sang %t%1 na

k#w%ntas ng rosary3

4a sal%w ng ba)aw na t#nog ng 1ga ta1bol$ s%na R%,al ay 1abagal na

l#1aka pat#ngong Bag#1bayan3 Ka#nt%ng tao la1ang ang nakap%la sa kaly6 1#la

sa P#w6rsa 4ant%ago )anggang sa 7Pla,a 6l Pala.%o8 sa )arapan ng Kat6ral ng

Mayn%la3 T%la ang la)at ay nasa Bag#1bayan #pang Mak%ta k#ng paano

1a1a1atay ang %sang 1art%r3

Nang 1apatapat ang gr#po n% R%,al sa plasa$ kanyang natanaw ang ka%b%gan

n%yang s% C#aro G#%t6rr6, R6p%6$ %snag batang ab#gaong nak%lala n%ya sa

/ap%tan3 Ba)agyang %t%n#ngo ang kanyang #lo at %t%nag%l% ang so1br6ro b%lang

pagbat% sa ka%b%gan3

Ang pangkat ay #1aan sa 1ak%t% na p%nto ng Post%go$ %sa sa 1ga p%nt#an

ng Intra1#ros )anggang sa nakarat%ng sa Mal6.on :ngayon ay Bon%


27/27

pagkakataong %to s%nab% n% R%,al na ka%lan1an ay )%n% s%ya nagtaks%l sa kanyang

bayan$ n% sa Cspanya3

"%n%l%ng %n n% R%,al na k#ng 1aaar% ay pata1aan ang kanyang p#so at )%n%

ang kanyang #lo3 P%nagb%gyan ang kanyang ka)%l%ngan3

4% R%,al ay )#1arap sa agat at t#1al%ko sa 1ga babar%l sa kanya3

P%n#ls#)an s% R%,al n% /r3 >6l%p6 R#%, astro$ %sang kast%lang 1anggaga1ot ng )#kbo3Nag#lat ang o.tor nang 1apans%ng nor1al ang p#lso ng babar%l%n na

nagpapat#nay na s% R% R%,al ay )%n% takot 1a1atay3

Ang nakab%b%ng%ng )#gong ng ka1atayang l%k)a ng 1ga ta1bol ay

s#1a)%1papaw% at nang%ng%babaw r%to at 1al%naw na nar%r%n%g ang s%gaw na nag-

##tos' 7Bar%l%n8 :Pap#t#kan;3 P#1#tok ang 1ga bar%l3 Ubos-kayang %p%n%)%t nang

pakanan ang kanyang katawan at s%ya5y patay na nang b#1agsak sa l#pa na

naka)arap sa s#1%s%kat na araw3 Ganap na %ka-?'(@ ng #1aga nang 1a1atay s% /r3

0os6 P3 R%,al3

7H%=a CspaaD8 ang s%gaw ng 1ga Kast%lang naroroon3 Masayang t%n#gtog ng

bana ng )#kbo ang 7Mar.)a 6 a%,38

Ip%nag%wang ng 1ga Kast%la sa la)at ng ako ang pangyayar%ng %to sa l%ko

ng pa1%1%g)at% ng sa1bayanang P%l%p%no sa pagka1atay ng %sang ak%lang kala)%

s% 0os6 P3 R%,al$ ang bayan% at g#ro3

IKAPITONG KALBARYO LIBINGAN NG PAO

May %snag oras ang nakal%pas n gang karwa)6ng k%nal#l#lanan ng bangkay n%

R%,al ay l#1%san sa Osp%tal ng 4an 0#an 6 /%os pat#ngo sa s616nt6ryo ng Pa.o3

Isang karan%wang ka)on ang p%nags%lan ng bangkay n% R%,al3 Ang kanyang

sa1bal%long 76rby8 ay %s%na1a r%n sa kabaong3

alang pana#)%ng p%na)%nt#l#tang 1akaalo sa pagl%l%b%ng 1al%ban sa %lang

ka%b%gan ng pa1%lya na s%yang naglagay ng lap%ang %p%nagkaloob sa kan%la3 Ito5y

nagtataglay ng 1ga #nang t%t%k ng pangalan ng bayan%$ 0os6 Prota.%o R%,al$ ng#n%t

pabal%gta3 Ito5y g%nawa #pang 1a%tago ang pook na p%nagl%b%ngan kay R%,al3

Nanganga1ba ang 1ga Kast%la na nakaw%n ng 1ga P%l%p%no ang bangkay n% R%,al at

ga1%t%ng propagana ng 1ga Kat%p#n6ro3

Ang tala ng pangalan n% R%,al sa talaan ng s616nt6ryo ay nat%t%k la1ang sa

1al%n%s na pa)%na sa )#l%)an ng aklat3 Ang pangalan ng bayan% sa talaan ay %s%na1a

sa 1ga pangalan ng tatlong kasa1a n%ya sa La L%ga >%l%p%na na b%nar%l noong Cn6ro

&&$ &*+?3 Ito5y s%na >ran.%s.o Roas$ Mo%s6s 4al=aor at Anton%o 4ala,ar3

Ang 1ga pangyayar%ng %to #kol sa kanyang ka1atayan at pag)a)at% sa

)#l%ng )ant#ngan ay %sang 1alak%ng )%waga3 Ng#n%t ay kanyang kalbaryo$ ng#n%t

1%syon3 Ang kanyang kaap%)an ay kanyang kalbaryo$ ng#n%t kalbaryo ng

kaak%laan sapagkat kasa1a n% R%,al sa p66stal ng Kag%t%ngan ang 1ga P%l%p%no na

1ay 1a%pag1a1alak%ng nakaraan at 1ay %naasa)ang 1aganang k%nab#kasan3

Documents

Kabanata Xii