Siyaset Bilimi

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2671

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1637

S‹YASET B‹L‹M‹

YazarlarProf.Dr. Davut DURSUN (Ünite 1, 4)

Doç.Dr. Ahmet Kemal BAYRAM (Ünite 2)Yrd.Doç.Dr. ‹lyas SÖ⁄ÜTLÜ (Ünite 3)

Prof.Dr. Y›lmaz B‹NGÖL (Ünite 5)Prof.Dr. Ömer ÇAHA (Ünite 6)

Prof.Dr. Tanel DEM‹REL (Ünite 7)Doç.Dr. Hamit Emrah BER‹fi (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Davut DURSUN

Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTUNO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

Siyaset ve Siyaset Bilimi ......................................................... 2S‹YASET ......................................................................................................... 3Siyaset ve Politika Kavramlar› ...................................................................... 3Siyasetin Farkl› Anlamlar› ............................................................................. 4

Devlet Yönetimine ‹liflkin Faaliyetler Anlam›nda Siyaset ..................... 4‹ktidar Mücadelesi Anlam›nda Siyaset ................................................... 4De¤erlerin Otorite Yoluyla Da¤›t›lmas› Anlam›nda Siyaset.................. 5

S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N SERÜVEN‹ .................................................................. 6Eski Yunan Düflünürlerinde Siyaset............................................................. 7Modern Dönemde Siyaset............................................................................. 719. Yüzy›lda Siyaset ...................................................................................... 8‹slam Dünyas› ve Siyaset Bilimi ................................................................... 11Siyasetnameler ve Layihalar.......................................................................... 11Farabî ............................................................................................................. 12Mâverdî .......................................................................................................... 13Nizamülmülk ................................................................................................. 13‹bn Teymiye................................................................................................... 13‹bn Haldun .................................................................................................... 14S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEM‹ VE TEKN‹KLER‹... 15Siyaset Bilimi’nin Konusu ............................................................................. 15Siyaset Bilimi’nin Kapsam›............................................................................ 16Siyaset Bilimi’nde Yöntem............................................................................ 17

Tümevar›m Yöntemi ............................................................................... 17Tümdengelim Yöntemi ........................................................................... 17

Siyaset Bilimi’nde Kullan›lan Teknikler ....................................................... 18Deney Tekni¤i ........................................................................................ 18Karfl›laflt›rmal› Analiz Tekni¤i ................................................................. 18Alan Araflt›rmas› ...................................................................................... 18Örnek Olay Tekni¤i ................................................................................ 19

Özet................................................................................................................ 20Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 23Okuma Parças› 1 ........................................................................................... 24Okuma Parças› 2 ........................................................................................... 24Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 26Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 27

Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar...................................... 28‹KT‹DAR......................................................................................................... 29‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri .............................................................. 30

Fiziksel Kaynak ...................................................................................... 31Ekonomik Kaynak................................................................................... 31Sembolik Kaynak .................................................................................... 32

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kullanma ve Otorite........................................ 32Sosyal ‹ktidar: ‹ktidar›n Toplumsal Da¤›l›m› ve Paylafl›m› (Seçkinci ve Ço¤ulcu Teori) ......................................................................... 33Klasik Elit Teorileri........................................................................................ 34Demokratik Elit Teorileri .............................................................................. 35Siyasal ‹ktidar ve Ay›rt Edici Özellikleri ...................................................... 36EGEMENL‹K................................................................................................... 38Egemen ‹ktidar›n Özellikleri......................................................................... 38Egemenli¤in Tarihsel Çerçevesi ve Halk Egemenli¤i ................................ 38Klasik-Mutlak›yetçi ve Demokratik Egemenlik Anlay›fl› ............................. 39Egemenli¤in Boyutlar›: ‹ç Egemenlik ve D›fl Egemenlik ............................ 41

‹ç Egemenlik............................................................................................ 41D›fl Egemenlik ......................................................................................... 42

Küreselleflme ve Egemenlik.......................................................................... 43MEfiRULUK .................................................................................................... 44Meflruluk Kavram› ve Farkl› Tan›mlar.......................................................... 44Geleneksel ve Modern Toplumlarda Meflruluk ......................................... 45Max Weber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi ....................................... 47

Geleneksel Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Geleneksel Otorite) ..... 47Karizmatik Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Karizmatik Otorite)....... 48Yasal-Ussal Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Yasal-Ussal Otorite)..... 48

Meflrulu¤un Siyasal Sistem Aç›s›ndan Önemi ve Meflruluk Krizi ............... 49Özet ............................................................................................................... 51Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 52Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 53Okuma Parças› ........................................................................................... .. 55Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 55S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 55Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 57Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 57

Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler..........58DEVLET VE S‹YASAL S‹STEMLER ................................................................ 59Devlet Kavram›.............................................................................................. 59Devletin Kökeni ve ‹fllevi ............................................................................. 63MODERN DEVLET‹N OLUfiUMU ................................................................. 64DEVLET‹N K‹fi‹L‹⁄‹ SORUNU...................................................................... 67DEVLET TÜRLER‹.......................................................................................... 68Tekçi Devlet ................................................................................................. 68Birleflik Devlet ............................................................................................... 68S‹YASAL S‹STEMLER ..................................................................................... 69Ço¤ulcu Sistemler ........................................................................................ 70

Tarihsel Süreç ‹çinde Demokrasi Fikri .................................................. 70Ça¤dafl Demokrasi .................................................................................. 72Liberal Demokrasi ................................................................................... 74Sosyal Demokrasi.................................................................................... 75

Tekilci Sistemler ........................................................................................... 76Marksist Rejimler .................................................................................78Faflist Rejimler......................................................................................80

Özet............................................................................................................83

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 84Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 85Okuma Parças› .............................................................................................. 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 87S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 88Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 89Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 89

Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma ........................................... 90S‹YASET OLGUSU VE S‹YASAL HAYAT ..................................................... 91S‹YASAL DAVRANIfi VE B‹REY‹ S‹YASETE YÖNELTENTEMEL FAKTÖRLER ..................................................................................... 92Siyasal Davran›fl............................................................................................. 92Bireyi Siyasete Yönelten Temel Faktörler ................................................... 93Varl›¤›n› Koruma ve Güvenlik ‹çinde Yaflama ‹htiyac› .............................. 93Daha ‹yi Yaflama Arzusu .............................................................................. 94Z›t Duygulara Sahip Olma............................................................................ 95‹ktidar Arzusu ............................................................................................... 95Hürriyet ‹çinde Yaflama Arzusu .................................................................. 96B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HÂL‹NE GELMES‹ SÜREC‹:S‹YASAL TOPLUMSALLAfiMA....................................................................... 96Genel Olarak Toplumsallaflma .................................................................... 96Siyasal Toplumsallaflma ............................................................................... 96Siyasal Toplumsallaflma Faktörleri ............................................................... 98

Aile .......................................................................................................... 98Arkadafl Grubu ........................................................................................ 99‹kincil Gruplar ........................................................................................ 99Siyasal/Toplumsal Dernek ve Örgütler.................................................. 101Haberleflme Araçlar› ................................................................................ 101

B‹REY‹N S‹YASAL HAYATA KATILMASI..................................................... 102Bir Eylem Olarak Siyasal Kat›lma ............................................................... 103S‹YASAL KATILMA B‹Ç‹MLER‹ (MODELLER‹) ............................................ 104Eylemin Yo¤unluk ve Zorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri ........................................................................................... 104Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma Biçimleri ......................................... 105S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLER ......................................... 107Sosyo-Ekonomik Faktörler .......................................................................... 107

Gelir ......................................................................................................... 108E¤itim ....................................................................................................... 108Meslek...................................................................................................... 108

Psikolojik ve Bireysel Faktörler.................................................................... 109Yafl ........................................................................................................... 110Cinsiyet .................................................................................................... 110

Siyasal ve Hukuksal Faktörler ...................................................................... 111Özet................................................................................................................ 113Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 115Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 117Okuma Parças› .............................................................................................. 118Kendizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›................................................................. 118S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 119

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 120Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 121

Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi ......................... 122DEMOKRAS‹ KAVRAMI VE TANIMI ............................................................ 123DEMOKRAS‹N‹N TEMEL N‹TEL‹KLER‹........................................................ 124DEMOKRAS‹ KURAMI VE DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹ .............................. 126DEMOKRAS‹ ÇEfi‹TLER‹ ............................................................................... 129Do¤rudan Demokrasi.................................................................................... 129Temsilî Demokrasi ........................................................................................ 130Ça¤dafl Demokrasi Modelleri........................................................................ 131

Ço¤unlukçu Demokrasi Modeli ............................................................. 131Uzlaflmac› Demokrasi Modeli ................................................................. 133

Temsilî Liberal Demokrasiye Elefltiriler ve Alternatif ................................. 135Demokrasi Önerileri...................................................................................... 135

Halk Demokrasisi .................................................................................... 136Sosyal Demokrasi .................................................................................... 137Radikal Demokrasi .................................................................................. 137Müzakereci Demokrasi ........................................................................... 138

Y‹RM‹ B‹R‹NC‹ YÜZYILDA DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fiLER ............................. 139Özet................................................................................................................ 142Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 144Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 145Okuma Parças› .............................................................................................. 146Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 147S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 148Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 149Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 149

Siyâsî Düflünceler ve ‹deolojiler ............................................. 150MUTLAK‹YETÇ‹ (OTOR‹TER) DÜfiÜNCE.................................................... 151Mutlakiyetçi Düflüncede ‹nsan ve Toplum.................................................. 152Mutlakiyetçi Düflüncede Otorite ve Devlet ................................................. 153L‹BERAL‹ZM ................................................................................................. 154Liberalizmde Birey ve Toplum..................................................................... 155Liberalizmde Siyâsî Yap› ve Demokrasi ...................................................... 156Liberalizmin ‹ktisadi Boyutu ....................................................................... 156MUHAFAZAKÂRLIK ...................................................................................... 157Muhafazakâr Düflüncede ‹nsan ve Toplum................................................. 158Muhafazakâr Düflüncede Düzen ve De¤iflim ............................................. 158Muhafazakâr Düflüncede Devlet ve Otorite ................................................ 159SOSYAL‹ZM ................................................................................................... 160Marx’ta Tarihsel Materyalizm ve Sosyal S›n›flar .......................................... 160Marx’a Göre Kapitalizmden Sosyalizme Geçifl ............................................ 161Dünyada Sosyalizm ve Sonuçlar› ................................................................ 162Sosyalist Rejimlerin Özellikleri ..................................................................... 162SOSYAL DEMOKRAS‹ ................................................................................... 163Bernstein ve Sosyal Demokrasi Anlay›fl› .................................................... 164Sosyal Demokrasinin Savundu¤u De¤erler ................................................ 165FAfi‹ZM........................................................................................................... 166

‹ ç indek i lervi

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Faflizmin Düflünsel Temelleri........................................................................ 167Faflizmin Savundu¤u De¤erler...................................................................... 168Özet................................................................................................................ 171Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 174Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 175Okuma Parças› .............................................................................................. 175Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 176S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 177Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 179Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 179

Siyasal Güçler........................................................................... 180S‹YASAL PART‹LER ....................................................................................... 181KAMUOYU .................................................................................................... 185BASKI GRUPLARI.......................................................................................... 188BÜROKRAS‹................................................................................................... 192BÜROKRAS‹ VE S‹YASET ............................................................................. 193Özet ............................................................................................................... 198Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 199Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 200Okuma Parças› ........................................................................................... .. 200Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 201S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 201Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 202Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 203

Küresel Siyaset......................................................................... 204KÜRESEL S‹YASET ........................................................................................ 205Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar› ..................................................................... 205

‹dealizm ................................................................................................... 206Realizm .................................................................................................... 206Marksizm.................................................................................................. 206Elefltirel Kuram ........................................................................................ 207

Uluslararas› Sistemin Do¤uflu ....................................................................... 207SO⁄UK SAVAfiIN B‹T‹fi‹ VE DÜNYADA DE⁄‹fiEN DENGELER ............... 211Yeni Dünya Düzeni ...................................................................................... 212KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE S‹YASET........................................................ 213ULUSÜSTÜ S‹YASAL ÖRGÜTLENMELER: AVRUPA B‹RL‹⁄‹ ÖRNE⁄‹ ...... 216ULUS-DEVLET‹N GELECE⁄‹......................................................................... 219Özet................................................................................................................ 222Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 223Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 224Okuma Parças› .............................................................................................. 225Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 226S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 226Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 227Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 227

‹ ç indek i ler vii

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Kendisinden önce kurulmufl ve kurumsallaflm›fl iliflkiler a¤›na do¤umla dahil

olan insan›n hayat›, toplumsal çevresiyle kurdu¤u sosyal, ekonomik, kültürel, psi-

kolojik, tarihsel ve siyasal boyutlar› bulunan iliflkiler a¤lar›nda geçer. Çevresinde-

ki iliflkilere belli tür tepkiler ve davran›fllarla kat›lan insan›n bu çabalar› hayat bo-

yu devam eder; çevresindeki olup bitenlerden etkilenir ve olup bitenleri etkileme-

ye çal›fl›r. ‹nsan›n toplumsal çevresinde cereyan eden hayata dair gerçekliklerin

bafl›nda iktidar, otorite, egemenlik ve güç kullan›m›yla ilgili olan siyasal iliflkiler

gelir. Bu iliflkilerin fark›nda olunsun veya olunmas›n her toplumsal yap› için bir

siyaset gerçe¤i vard›r ve bunun d›fl›nda kal›nmas› da mümkün de¤ildir. Hem gün-

lük hayat›m›zda hem de literatürde siyasetin birbirinden farkl› anlamlarda kulla-

n›lmas› bu alan›n ne kadar genifl bir yelpazeye yay›lm›fl oldu¤unu gösterir. Hala

siyasetin, yaflad›¤›m›z hayat›n bir gerçekli¤i olarak de¤il de kendisinden uzak du-

rulmas› gereken tehlikeli bir alan veya kurnazl›k, açgözlülük ve ilkesizlik gibi

olumsuz davran›fl formlar›yla birlikte an›lan bir alan olarak görülmesi bu konuda

yap›lmas› gereken çok fleyin oldu¤unu ortaya koymaktad›r.

Siyaset Bilimi, insanlar aras›ndaki toplumsal iliflkilerin iktidar, güç, otorite,

meflruiyet ve egemenlik yönleriyle ilgilenen ve bu iliflkilerin analizi üzerinde uz-

manlaflan ça¤dafl bir sosyal bilim disiplinidir.

Yaflanan toplumsal hayat›n en önemli gerçeklik alanlar›ndan biri olan iktidar

iliflkileri temelinde flekillenen siyaset olgusuna iliflkin kavramlar›, kurumlar›, ör-

gütleri, süreçleri, inanç ve de¤erleri, çat›flmalar› ve uzlaflmalar› kendisine konu

olarak seçmifl olan Siyaset Bilimi, sosyal bilim dallar›ndan biridir. Yirminci yüzy›l-

da ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmadan önce Siyaset Bilimi’nin konula-

r› di¤er bilim dallar›nda yer alm›flt›r. Genel olarak sosyal bilimlerin sanayi devri-

minin yol açt›¤› çeflitli toplumsal sorunlar›n incelenmesi ihtiyac›ndan do¤mufl ol-

mas› durumu Siyaset Bilimi için de k›smen geçerlidir. Bununla birlikte Siyaset Bi-

limi’nin ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ortaya ç›kmas›nda siyaset konusunda dü-

flünceleri bize kadar intikal eden Eski Yunan düflünürleri Platon ve Aristoteles’ten

bu yana pek çok düflünürün ve bilim adam›n›n önemli katk›s› olmufltur.

Günümüzde Siyaset Bilimi iktisat ve idari bilim ö¤renimi veren fakültelerde te-

mel derslerden biri olarak kabul edilmektedir. Lisans ö¤rencilerinin ders kitab› ih-

tiyac›n› karfl›lamak üzere haz›rlanm›fl olan bu kitap, içinde yaflad›¤›n›z toplumda-

ki yerel, ulusal ve küresel düzeydeki siyaset olgusunu tan›may›, iktidar iliflkilerini

anlamay› ve aç›klayabilmekle ilgili bilgileri kazand›rmay› amaçlamaktad›r.

Editörlü¤ünü Prof.Dr. Davut Dursun ile Yrd.Doç.Dr. Mustafa Altuno¤lu’nun

birlikte yapt›klar› elinizdeki Siyaset Bilimi kitab› sekiz ayr› ünite olarak tasarland›.

Prof.Dr. Davut Dursun taraf›ndan kaleme al›nan I. ÜN‹TE'de Siyaset ve Siyaset Bi-

limi konular› ele al›nmaktad›r. Bu ünitede Siyaset Bilimi’nin tarihsel geliflimine ge-

nifl yer ayr›larak hem Bat›da hem de ‹slam dünyas›nda temayüz etmifl önemli dü-

flünürlerin temel tezleri özetlenmeye çal›fl›ld›. Doç.Dr. Ahmet Kemal Bayram tara-

f›ndan yaz›lan II. ÜN‹TE'de Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar ifllendi. ‹ktidar,

Önsözviii

egemenlik, meflruluk gibi Siyaset Bilimi’nin temel kavramlar› bu ünitede genifl bir

yelpazede verilmeye çal›fl›ld›. Yrd.Doç.Dr. ‹lyas Sö¤ütlü taraf›ndan yaz›lan III.

ÜN‹TE'de Bir Örgütlü ‹ktidar Olarak Devlet ve Siyasal Sistemler ele al›nd›. Modern

devletin oluflumu, devlet türleri ile ço¤ulcu sistemler ve tekilci sistemler bu ünite-

de ele al›nan konulard›r. Siyaset ve Birey: Siyasal Kat›lma konusunun ifllendi¤i IV.

ÜN‹TE'yi Prof.Dr. Davut Dursun yazd›. Bu ünitede bireyin toplumsal hayatta siya-

sal rolleri oynayabilecek hale gelmesi ile siyasal sürece kat›lma biçimlerine iliflkin

konular anlat›lmaktad›r. Ça¤dafl Yönetim Biçimi Olarak Demokrasi’nin ele al›nd›-

¤› V. ÜN‹TE’yi Prof.Dr. Y›lmaz Bingöl yazd›. Demokrasi kavram›, nitelikleri, geli-

flimi ve çeflitlerinin yan› s›ra yirmibirinci yüzy›lda demokrasiye geçifller konular›-

n›n incelendi¤i bu bölümü Prof.Dr. Ömer Çaha taraf›ndan yaz›lan VI. ÜN‹TE ta-

kip etmekte ve burada Siyasi Düflünceler ve ‹deolojiler ele al›nmaktad›r. Mutlaki-

yetçi düflünçe, liberalizm, muhafazakarl›k, sosyalizm, faflizm gibi temel konular›n

ele al›nd›¤› bu üniteyi Prof.Dr. Tanel Demirel taraf›ndan yaz›lan Siyasi Güçler’e

ayr›lan VII. ÜN‹TE takip etmekte olup burada siyasal partiler, kamuoyu, bürokra-

si konular› incelenmektedir. Kitab›n son ve VIII. ÜN‹TE’sini Doç.Dr. Hamit Emrah

Berifl kaleme ald›. Bu ünitede Küresel Siyaset üzerinde durulmakta ve küresel si-

yasetin kavramsal analizinden sonra So¤uk Savafl sonras›ndaki durum, uluslarüs-

tü küresel örgütlenmeler ile ulus-devletin gelece¤i gibi konular ele al›nmaktad›r.

Sekiz ayr› üniteden oluflan Siyaset Bilimi kitab›n›n baz› konular› d›flar›da tuttu-

¤u söylenebilir. Ne var ki girifl niteli¤indeki bu kitaba bütün üniteleri dahil etmek

mümkün de¤ildir. Temelde editoryal bir çal›flma olan bu kitab›n yedi ayr› yazar›

bulunmaktad›r. Her bir yazar›n yaklafl›mlar›, konular› ele al›fl tarzlar› ve yazma bi-

çimleri aras›nda baz› farklar›n oldu¤unu siz de göreceksiniz. Bu tür farkl›l›klar›

korumaya çal›flt›k. Mesela kimisi Aristoteles derken kimisi Aristo demeyi tercih et-

mektedir. Ünitelerin farkl› yazarlarca yaz›lm›fl olmas› nedeniyle metinde ve görsel

malzemede baz› tekrarlar bulunmaktad›r. Kitap yay›ma haz›rlan›rken mümkün ol-

du¤u kadar farkl›l›klar azalt›lmaya ve bir form içinde bütünlefltirmeye çal›fl›ld›ysa

da baz› farkl›l›klar› koruman›n gerekli oldu¤u kanaati oluflmufltur. Bu bak›mdan

bu tür farkl›l›klar›n normal görülmesi gerekir.

Bu kitab›n okuyucunun eline geçmesinde pek çok kiflinin büyük katk›s› ol-

mufltur. Baflta say›n yazarlara, Aç›kö¤retim Fakültesinin de¤erli yöneticileri ve

uzaktan ö¤retim tasar›m birimi yetkililerine, yay›m› gerçeklefltiren her düzeydeki

çal›flanlara çok teflekkür ederiz. Kitab›n baflta ö¤rencilere ve siyasete ilgi duyan

herkese yararl› olmas› bizleri mutlu edecektir.

Editörler

Prof.Dr. Davut DURSUN

Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTUNO⁄LU

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Siyaset ve politika kavramlar›n›n süreç içerisindeki de¤iflik anlamlar›n› aç›k-layabilecek, Siyaset Bilimi’nin ortaya ç›kmas›nda katk›s› bulunan belli bafll› düflünürlerinsiyasete iliflkin düflüncelerini aktarabilecek,Siyaset Bilimi’nin konusu, kapsam›, yöntemi ve tekniklerini aç›klayabilecek,bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Siyaset• Politika • ‹ktidar, Siyasi ‹ktidar• Aristotales• Machiavelli • Marx• Weber

• ‹bn Haldun• Siyasetname • Farabi• Siyaset Bilimi • Yöntem • Siyasal Gerçeklik • Alan Araflt›rmas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

Siyaset Bilimi Siyaset ve SiyasetBilimi

• S‹YASET• S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N SERÜVEN‹• S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N KONUSU,

KAPSAMI, YÖNTEM‹ VETEKN‹KLER‹

1S‹YASET B‹L‹M‹

S‹YASETÜniversite ö¤renimine yeni bafllam›fl ö¤rencilerden “siyaset”in tan›m›n› isteyecekolursak birbirinden oldukça farkl› tan›mlarla karfl›laflaca¤›m›z kesindir. Gerçektende günlük konuflma dilinde olsun toplumsal bilimler alan›nda olsun siyaset kavra-m›n›n çok farkl› anlamlarda kullan›ld›¤›n› görmekteyiz.

Siyaset ve Politika Kavramlar›Günlük dilde farkl› anlamlarda kullan›lan siyaset kelimesi Arapça’dan Türkçe’yegeçen bir kelime olup bu dilde “siyasa” fleklinde kullan›lmaktad›r. SWS veya sâsakökünden gelen siyâsa kelimesi yönetmek, e¤itmek, yetifltirmek anlam›na gelmek-te ve etimolojik olarak ‹branice Kitab-› Mukaddesteki at anlam›na gelen sûs keli-mesine ba¤lanmaktad›r. Orijinal olarak bu kelime önce Bedevi toplumlarda hay-vanlar›n özellikle de atlar›n ve develerin, terbiye edilmesi ve yetifltirilmesi için kul-lan›lm›fl, atlar› t›mar eden, yetifltiren, e¤iten ve bakan kifliye de seyis ad› verilmifl-tir. Siyaset kelimesi daha sonra flehirlerin ve insanlar›n yönetimi anlam›nda kulla-n›lm›fl ve insanlar› yönetme sanat›n› ifade etmifltir. Bu durumda siyaset bir amaçveya prensip gere¤ince flehrin yönetilmesine iliflkin sanat anlam›nda kullan›lm›flt›r.Müslüman düflünürler flehir ve toplum yönetimi konusunda erdem ve faziletle ilgi-li düflüncelerini siyaset-nâme ad› alt›ndaki kitaplarda toplam›fllard›r. Modern dö-nemde Arapça literatürde siyâsa ve siyâsî kelimeleri, Bat› dillerindeki politika, po-litik ve policy kelimelerinin anlamlar›n› kazanarak onlar›n yerine kullan›lm›flt›r. Os-manl› Devleti’nde ise siyaset kelimesi genelde devlete karfl› ifllenen suçlar›n ceza-land›r›lmas› anlam›na gelmifltir. Mesela hükümdarlar›n mutlak otoritelerine daya-narak siyasî sebeplerle devlet hizmetindeki görevliler hakk›nda, bir soruflturma so-nunda veya herhangi bir soruflturma yapmaks›z›n verdikleri ölüm cezas›na “siya-seten katl” denmifltir. Abbasilerden sonraki Türk-‹slam yönetimlerinde görülen buceza genellikle “siyaset” veya “siyaset etmek” fleklinde ifade edilmifltir.

Siyaset kelimesinin yerine kullan›lan politika kelimesi, siyasetin Bat› dillerin-deki karfl›l›¤›d›r. Politikan›n kökü Eski Yunan’daki flehir devletlerini ifade eden“polis”; yurttafl için kullan›lan “polites”; devlet yap›s›, siyasal rejim ve anayasaanlam›nda kullan›lan “politeia”; vatandafll›k hakk›na iliflkin fleyler, devlet yap›s›-n› ve egemenlik hakk›n› ilgilendiren her fley anlam›ndaki “politica” ile politikasanat› anlam›ndaki “politikè” kelimeleriyle ayn› kökten gelmekte olup polis/dev-let’in yönetimine iliflkin ifller, devletle ilgili faaliyetler anlam›n› tafl›maktad›r. Eski

Siyaset ve Siyaset Bilimi

Yunan düflünürlerinden Aristoteles (öl. M.Ö. 322) fle-hir devletleri, anayasalar›, örgütlenmeleri ve siyasalrejimleri inceledi¤i Politika adl› kitab›nda aile, köy veflehir (polis/devlet) birliklerini do¤al topluluklar ola-rak görmekte ve polis/devlet’in aile ve bireylere göreönceli¤i bulundu¤unu çünkü bütünün parçalardanönce geldi¤ini söylemektedir. ‹nsan›n “siyasal bir hay-van (zoon politikon)” oldu¤unu söyleyen Aristote-les’e göre polis/devlet’in temel amac› “iyi yaflama”d›rve topluluklar›n en üstünü ve hepsini kapsayan› olan“her devlet iyi bir amaçla kurulmufl bir topluluk”tur.

“En yüksek iyiyi” polis amaç edinmekte ve bu topluluk türüne de politik denmekte-dir. Bu durumda politika, topluluklar›n en üstünü ve di¤erlerini kapsayan devletin te-mel amac› olan iyi yaflamay› temin etmek için gösterilen faaliyetler olmaktad›r.

Aristoteles’in politikay›, “en yüksek iyiyi” ve “iyi yaflama”y› amaçlayan devleteiliflkin tüm faaliyetler, devlet yönetimi ve yurttafll›¤a iliflkin ifller fleklinde tan›mla-mas› kendisinden sonra gelen düflünürler ve devlet adamlar› taraf›ndan da benim-senmifl ve günümüze kadar genellikle bu anlamda kullan›lm›flt›r.

Aristoteles’in siyasetle ilgili düflünce ve analizleri için Aristoteles (1983) Politika Çeviren:Mete Tunçay, ‹stanbul: Remzi Kitabevi, adl› kitab›na bakabilirsiniz.

Siyasetin Farkl› Anlamlar›Uzunca bir süre, Aristoteles’in siyaset kavram›na atfetti¤i anlam kendisinden sonragelen düflünürler ve devlet adamlar›nca benimsenmifl olsa da, siyaset biliminin ba-¤›ms›z bir disiplin hâline gelifli ile birlikte kavram›n farkl› anlamlara gelecek biçim-de kullan›lmaya baflland›¤›n› görürüz.

Devlet Yönetimine ‹liflkin Faaliyetler Anlam›nda SiyasetPolitika, XIII. yüzy›ldan itibaren Bat› dillerinin söz-lüklerine girmifl ve devlet yönetimi anlam›nda kul-lan›lm›flt›r. 20. yüzy›lda kaleme al›nan baz› SiyasetBilimi kitaplar›nda da politikan›n Aristoteles gibi“iyi yaflamay›” temine yönelik devlet yönetimi ileilgili ifller anlam›nda kullan›ld›¤› gözlenmektedir.H. Laski’nin Politikaya Girifl ve Marcel Prélot’nunPolitika Bilimi (Çeviren: Nihal Önol, ‹stanbul, Var-l›k Yay›nlar›, 1972) adl› kitaplar›nda devlet yöneti-mine iliflkin konular ele al›nmakta ve bafltan sonadevlet yönetimi incelenmektedir.

‹ktidar Mücadelesi Anlam›nda SiyasetSiyaset Bilimi’nin henüz ba¤›ms›z bir disiplin olarak geliflmedi¤i ve siyasi konula-r›n daha çok kamu ve anayasa hukuku aras›nda yer ald›¤› dönemlerde siyaset ve-ya politikan›n devlet yönetimi, devlet yönetimine iliflkin faaliyetlerin tümü, devle-tin di¤er devletlerle iliflkileri ve vatandafll›¤a iliflkin ifller anlam›nda kullan›ld›¤›n›söyleyebiliriz. Böyle bir anlay›flta en büyük örgütlü insan toplulu¤u olan devletinortak ç›karlar do¤rultusunda yönetilmesi, bu yönde kararlar alma yetkisinin kulla-

4 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Resim 1.1

Geriye b›rakt›¤›Politika eseriyleSiyaset Bilimineciddi katk›lar yapanve insan› “siyasal birhayvan” olaraktan›mlayan EskiYunan düflünürüAristoteles (öl. M.Ö.322).

Kitapta bafltan sona kadardevlet konusuincelenmektedir. Kitaptakidört ayr› bölümün bafll›klar›:Devletin do¤as›, Devletinörgütlenmesi, Devletinifllevleri, Devletin di¤erdevletlerle iliflkileri fleklindedüzenlenmifltir. Politika’yaGirifl adl› bir kitab›niçeri¤inde sadece devletinele al›nm›fl olmas› buanlay›fl› ortaya koymas›bak›m›ndan önemlidir.

Kaynak: www.aristotelesarastirmalari.com

Resim 1.2

H. Laski’nin devletyönetimini eleald›¤› PolitikayaGirifl: SosyalistSiyaset Anlay›fl›(1966). Çeviren: AliSeden, ‹stanbul:Remzi KitapeviYay›nlar› KültürSerisi:41, adl›kitab›n›n kapa¤›.

n›lmas› siyaset kavram› çerçevesinde düflünülmüfltür. Yaln›z ortak ç›karlar konu-sunda bir toplumun bütün üyelerinin ittifak etmesini, al›nacak kararlar›n herkes ta-raf›ndan benimsenmesini beklemek mümkün de¤ildir. Çünkü bir toplum, ne ka-dar homojen olursa olsun, beklentileri ve ç›karlar› birbirinden farkl› kesimlerdenmeydana gelmektedir. Toplumsal gerçeklik alan›ndaki farkl›l›klar›n varl›¤› bireylerve toplum kesimleri aras›nda bir çat›flmaya ve iktidar iliflkisine yol açmaktad›r. Bel-li statüleri iflgal edenler di¤erlerine karfl› kazand›klar› üstünlük, güç ve kuvvetleri-ni korumak, di¤erleri de bu pozisyonlar› ele geçirmek için bir mücadeleye girmek-tedirler. Bu çat›flma hâli siyasetin bir iktidar mücadelesi olarak anlafl›lmas›na imkânvermifltir. Tan›nm›fl siyaset bilimcilerden V.Van Dyke siyaseti, “kamuyu ilgilendirensorunlarda kendi tercihlerini kabul ettirmek, bu tercihleri uygulatmak, baflkalar›n›ntercihlerinin gerçekleflmesini engellemek üzere çeflitli aktörlerin yürüttükleri birmücadeledir” fleklinde tan›mlamaktad›r ki bu tan›m›n özünde siyasetin bir iktidarmücadelesi oldu¤u anlay›fl› yatmaktad›r.

Siyasetin iktidar mücadelesi olarak anlafl›lmas›n›n temelinde, toplumsal hayat›nkarfl›l›kl› z›tl›klar›n çat›flmas› ve siyasetin de bu mücadelede z›tl›klar› belli dengedeuzlaflt›ran bir faaliyet olarak ortaya ç›kmas› anlay›fl› vard›r. Bu yaklafl›ma göre siya-set, toplumda bir az›nl›¤›n ço¤unluk üzerindeki ayr›cal›klar›n› sürdürmesine hizmetetmektedir. ‹ktidar mevkilerini ele geçirmifl olan grup veya s›n›flar, toplum üzerinde-ki kontrollerini sürdürme, de¤erlerin paylafl›m›nda kendi menfaatlerini gözetme vedi¤erlerinin davran›fllar›n› belirleme yetki ve gücü elde etmektedirler. ‹ktidardakilermevkilerini korumak ve sürdürmek, di¤erleri ise iktidar› ele geçirmek için bir müca-deleye giriflmektedirler. ‹ktidar çerçevesinde sürdürülen mücadeleyi siyaset olaraktan›mlad›¤›m›zda savaflla özdefllefltirmifl olmaktay›z. Bu yaklafl›m›n en iyi örne¤ini M.Duverger, Politikaya Girifl ad›ndaki eserinde vermektedir. Bu eserin içindekiler k›s-m›na bak›ld›¤›nda bölüm bafll›klar›n›n “Savafl›n Etkenleri”, “Savafl›n Biçimleri” ve“Çat›flmadan Birleflmeye” fleklinde formüle edildi¤ini görürüz. Bu eserde asl›nda bil-di¤imiz türde bir savafl de¤il siyaset olgusu incelenmektedir. Yazar siyaseti bir savaflbiçimi olarak ele almakta ve olguyu savafl›n argümanlar›yla analiz etmektedir.

Siyaseti bir iktidar mücadelesi olarak sunan yaklafl›m için M. Duverger’nin (1984) Politi-kaya Girifl. Çeviren: Samih Tiryakio¤lu, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›, adl› eseri okunabilir.

Siyaseti iktidar mücadelesi veya savafl olarak sunanlara karfl›l›k onu toplumlardadüzeni ve adaleti hakim k›lmak için gösterilen faaliyetlerin tümü fleklinde takdimedenler de vard›r. Bu anlay›flta olanlar toplumsal düzenin, çat›flan menfaatlerin uyum-laflt›r›lmas›n›n ve adaletin sa¤lanmas› için her toplumda bir dizi çaban›n gösterildi¤i-ni, temelde siyaseti bu çabalar›n oluflturdu¤unu ve siyasetin amac›n›n bunlar olmakgerekti¤ini savunmaktad›rlar. Demek ki siyaseti hemmücadele hem de bar›fl ve düzeni tesis etmek içingösterilen çabalar fleklinde birbirinden tamamen z›tkutuplardaki faaliyetler olarak anlamak mümkündür.

De¤erlerin Otorite Yoluyla Da¤›t›lmas› Anlam›nda SiyasetSiyaseti bir süreç olarak de¤erlendiren D. Easton,siyaseti “maddi ve manevi de¤erlerin otoriteye da-yal› olarak da¤›t›lmas› süreci” fleklinde tan›mlam›fl-t›r. Yukar›da verilen Aristogil tan›m ile siyaseti nihaikarar verme yetki ve otoritesini elde etmek için ve-

51. Ünite - S iyaset ve S iyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 1.3

Kanadal› siyasetbilimci D. Easton,sistem teorisiniSiyaset Bilimi’neuyarlayarak yeniaç›l›mlargetirmifltir.

Kaynak: http://en.wikipedia.org

rilen iktidar mücadelesi fleklindeki tan›mlarda toplumun yaratm›fl oldu¤u ortakmaddi ve manevi de¤erlerden kimlerin, nas›l ve ne kadar pay alacaklar› çözümsüzkalmaktad›r. Toplumsal hayatta bir dizi ortak maddi ve manevi de¤er oluflmakta vebunlar bir biçimde bölüflülmektedir. Asl›nda hayat›n her düzeyinde devaml› yenide¤erlerin yarat›lmas› ve bunlar›n belli flekillerde bölüflülmesi söz konusudur. Ai-lede, flirkette, okulda, flehirde, devlette sürekli yeni de¤erler yarat›l›yor ve yarat›-lan bu de¤erler belli flekillerde bölüfltürülüyor. Hem de¤erlerin nas›l yarat›laca¤›hem de yarat›lan de¤erlerin nas›l bölüfltürülece¤i önemli bir sorundur.

“Otoriteye iliflkin bölüflüm”den anlat›lmak iste-nen, bir de¤erin bölüflümünde sürece müdahaleederek ve gerekirse güç kullanarak bölüflümün bel-li flekilde yap›lmas›n› sa¤lama yetkisine sahip olmave bölüflümün belli biçimde gerçeklefltirilmesini sa¤-lamad›r. Demek ki bir bölüflümün siyasal nitelikteolabilmesi için yönetilenlerin kabullerine (r›za) göresürece müdahale edilmesi ve gerekirse güç kullan-ma yetkisine sahip kiflilerin (yönetenlerin) bir faali-yeti olmal›d›r. Bu durumda meflru güç kullanma yet-kisine sahip kiflilerin faaliyetleri siyaset olarak ifadeedilmektedir. Siyasetin bu flekilde tan›mlanmas›onun salt devlete iliflkin ifller, kurumlar ve faaliyet-ler olarak de¤il her türlü de¤erlerin bölüflümü için“otorite” kullan›m›n› gerektiren faaliyetler olarak an-lafl›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu yaklafl›m siyaset olgu-sunun çerçevesini geniflletmekte olup siyaseti hem

modern ulus-devletlere hem de tüm toplumsal/siyasal organizasyonlara iliflkin birortak faaliyet alan› olarak de¤erlendirmektedir.

Yukar›da özetlenen farkl› tan›m ve yaklafl›mlar göstermektedir ki siyaset konu-sunda herkesin ittifak etti¤i bir tan›m bulunmamaktad›r. Her bir tan›m veya yakla-fl›m siyasal gerçeklik dedi¤imiz toplumsal hayat›n bir yan›na dayanmaktad›r. Budurumda siyaseti, toplumun tümünü ilgilendiren iliflkileri son aflamada meflru zo-ra dayanarak düzenleyen eylemler bütünü olarak tan›mlayabiliriz.

Siyaset Bilimi literatüründe “siyaset”e yüklenen farkl› anlamlar nelerdir? K›sacaaç›klay›n›z.

S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N SERÜVEN‹Siyaset Bilimi’nin yirminci yüzy›lda ba¤›ms›z bir disiplin olarak ortaya ç›kmas›ndanönce pek çok düflünürün önemli katk›lar› olmufltur. Eski Yunan düflünürlerindença¤dafl isimlere kadar siyaset üzerinde eserler veren ve farkl› flekillerde siyaset ol-gusunu ele alan kiflilerin geriye b›rakt›klar› zengin bir siyaset literatürü bulunmak-tad›r. Bunlar›n hepsine de¤inme imkân›m›z olmasa da belli bafll›lar›na ve onlar›nçal›flmalar›na k›saca de¤inmekte yarar vard›r.

6 Siyaset Bi l imi

Resim 1.4

Easton’un önemlieserlerinden biriolan (1979). ASystems Analysis ofPolitical Life.Chicago Un. OfChicago,kitab›n›nkapa¤›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Eski Yunan Düflünürlerinde SiyasetEski Yunan düflünürlerinden Platon (öl. M.Ö. 347), iyive erdemli bir devletin nas›l olaca¤›, kimlerin yönetece-¤i gibi konularda ideal düflüncelerini Devlet ad›ndaki ki-tab›nda ortaya koymufltur. “‹deal devlet nas›l olmal›d›r?”sorusuyla ilgilenen ve olmas› gerekenle ilgili düflüncele-rini dile getiren Platon, devletin bilge krallar taraf›ndanyönetilmesini veya filozoflar›n kral olmas›n› savunmufl-tur. Platon’a göre Devlet; iktidar› kullanan idareciler, sa-vaflç›lar ve üretimi gerçeklefltiren çiftçiler ve halk s›n›fla-r›ndan oluflmaktad›r. “Ahenkli” bir Devletin olmas› içinbu s›n›flar›n kendilerine düflen görevleri yerine getirme-leri gerekir, halk›n (demos) görevi idarecilerle savaflç›la-r›n ihtiyaç duydu¤u üretimi gerçeklefltirmektir.

Eski Yunan düflünürlerinin siyaset konusundaki düflünceleri için Platon’un (2001) “Dev-let” Üçüncü Bas›m, Çevirenler: Sabahattin Eyubo¤lu-M.Ali Cimcoz, ‹stanbul: Türkiye ‹flBankas› Kültür Yay›nlar›, adl› kitab› ile Aristoteles’in (1983). “Politika” Çeviren: MeteTunçay, ‹stanbul, Remzi Kitabevi, adl› eserlerini gözden geçirebilirsiniz.

Bir di¤er Eski Yunan düflünürü Aristoteles, devleti ve devlet yönetimiyle ilgilisüreçleri bir inceleme ve gözlem konusu olarak ele alarak zaman›n siyasal sistem-lerini karfl›laflt›rmal› bir biçimde ortaya koymakla ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin temel-lerini atan önemli bir düflünür olarak kabul edilebilir. Ona göre insan akl›n›n bil-mek (theorein), yapmak (prattein) ve yaratmak (poiein) olmak üzere üç temel ifl-lemi bulunmaktad›r. Bütün bilimler akl›n bu üç iflleminden do¤maktad›r. Bilmekiflleminden teorik bilimler (matematik, fizik), yapmak iflleminden uygulamal› bi-limler (ahlak, ekonomi, politika) ve yaratmak iflleminden de fliirsel (söz söyle-me/belagat, mant›k) bilimler do¤arlar. Yapmak iflleminden do¤an ahlak (etik) ki-flisel davran›fllar bilimi, ekonomi aile (oikos), ailenin oluflumu ve gelir kaynaklar›ile u¤raflan bilim, politika da polisin (site/devlet) kuruluflu ve yönetimi ile ilgilenenbilim olarak ortaya ç›kmaktad›r. Aristoteles Politika adl› eserinde, Eski Yunan site-lerinin siyasal örgütlenmelerini gözlemlerle ortaya koymaya ve siyasal rejimleri s›-n›fland›rmaya çal›flm›fl ve kendisinden sonra gelen düflünürleri etkilemifltir.

Modern Dönemde SiyasetOrtaça¤ boyunca dinin etkisi alt›nda kalan siyaset düflüncesinde 16. yüzy›l›n bafl›ndayaflayan Floransal› devlet adam› ve tarihçi N. Machiavelli (öl. 1528) ‹talya’daki prens-likleri ele ald›¤› meflhur kitab› Prens ile yeni bir ç›¤›r açm›flt›r. Machiavelli yaflad›¤›dönemdeki olaylar ve olgulardan hareketle siyaset konusundaki idealist ve ahlakç›çizgiyi terk ederek siyaseti gerçekçi zemine oturtmufltur. Kitab›nda prenslerin (hü-kümdarlar›n) iktidar› ele geçirmelerini, elde tutmalar›n› ve di¤erleriyle iliflkilerini an-lat›rken gözlemlere ve tarihî tecrübelere yer verip siyasetin insanlara boyun e¤dirmeniteli¤ine dikkat çekmifltir. Prenslerin davran›fllar›n› tart›fl›rken ahlaka de¤il iktidar›ele geçirme ve muhafaza etme amac›na hizmet edecek gerçeklere dikkat çekmifltir.O, biri yasalara uyarak di¤eri zora baflvurarak yürütülen mücadele olmak üzere ikitür mücadele oldu¤unu belirtmifl ve birincisi yetmedi¤inde ikincisine baflvurman›ngereklili¤ini anlatm›flt›r. Ona göre bir prens “devleti elinde tutmak için s›k s›k verdi-¤i söze karfl›, iyilikseverli¤e karfl›, insanl›¤a karfl›, dine karfl› davranmak zorunda ka-


Resim 1.5

Eski Yunandüflünürü Platon(öl. M.Ö. 347),devletin bilge krallartaraf›ndanyönetilmesinisavunmufltur.

Kaynak: http://en.wikipedia. org/wiki/Plato

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



l›r. Bu yüzden tarihin rüzgâr›na göre, durumlar›n de¤ifl-melerine göre, dönmeye haz›r bir zihne sahip olmal›d›r ve(...) elverirse iyilikten uzaklaflmas›n ama gerekiyorsa kö-tülü¤ü seçmesini bilsin. (...) Bir prens amaç olarak flunuseçsin: Devletin ele geçirilmesi ve elde tutulmas›...”

Machiavelli siyasi davran›fllar› “iyi”, “kötü” gibi ahlakikavramlarla de¤il kendi gerçeklikleri temelinde ele al-m›flt›r. Onun düflüncesinde amac›n gerçeklefltirilmesi içinher türlü eylemin meflru oldu¤u anlay›fl› egemendir. Si-yasetin di¤er toplumsal faaliyetlerden ayr› bir mant›¤› veiflleyifli oldu¤unu fark eden Machiavelli siyaseti ahlaktanve dinden ba¤›ms›zlaflt›rmakla kendisinden sonra gelen-

leri etkilemifltir. Bu anlay›fl Makyavelizm fleklinde ifade edilmifl ve ço¤u kez amacavarmak için hiçbir kural, ilke ve de¤er tan›mama fleklinde anlafl›lm›flt›r. Oysaki Mac-hiavelli siyasetin kifli ve dinî ahlaktan ayr› bir mant›¤›, iflleyifli ve kurallar› oldu¤unusavunmufltur.

Machiavelli’nin siyasete iliflkin gerçekçi düflünceleri için Machiavelli (1984) Prens adl› kitab›-n› ‹talyanca’dan çeviren: Naz›m Güvenç, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar Yay›nevi, okuyabilirsiniz.

Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin öncülerinden kabul edilenFrans›z düflünürü Montesquieu (öl. 1755), güçler ayr›l›-¤› ilkesini savunmufl ve olaylar aras›ndaki zorunlu iliflki-leri incelemifl, olmas› gerekenden çok olanlarla ilgilen-mifltir. Meflhur L’Esprit des lois (Kanunlar›n Ruhu) adl›kitab›nda bir ülkede uygulanan yasalar›n arka plan›n›ortaya ç›karmaya ve niçin ayn› yasalar›n farkl› toplum-larda farkl› sonuçlar verdi¤ini aç›klamaya çal›flm›flt›r.Ona göre iklimin ve co¤rafi özelliklerin yasalar ve siya-sal davran›fllar üzerinde önemli bir etkisi bulunmakta-d›r. Kitab›nda hükümet biçimlerini, iklim ve arazinin in-sanlar›n gelenekleri, kurumlar ile toplumsal nedenlerinyasalar üzerindeki etkisini incelemeye çal›flm›flt›r. Hükü-met biçimleriyle ilgili analizinde Aristoteles’ten çokça et-

kilenmifl olmakla birlikte Montesquieu cumhuriyet, monarfli ve istibdat üzerindedurmufltur. Hükümet biçimlerinin do¤as›n› ve temel ilkesini ortaya koymaya çal›fl-m›fl ve ülkenin büyüklü¤ü ile hükümet biçimleri aras›ndaki iliflkiye dikkat çekmifl-tir. Ona göre cumhuriyet için küçük, monarfli için orta ve istibdat için de büyük birimparatorluk gereklidir.

19. Yüzy›lda Siyaset19. yüzy›l ça¤dafl toplum bilimlerin do¤du¤u ve ba¤›ms›z birer disiplin olarak ku-rumlaflt›klar›, toplumsal iliflkilerde radikal dönüflümlerin yafland›¤› bir as›r olmufl-tur. Üretim iliflkilerindeki de¤ifliklikler, tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçiflve yeni toplumsal hareketler geleneksel toplum yap›s›nda ve nispeten statik iliflki-lerde büyük dönüflümlere sebep olmufltur. Modern dünyaya ait bir giriflim olarakortaya ç›kan toplumsal bilimler, yaflanan gerçeklik hakk›nda bir biçimde ampirikolarak do¤rulanan sistemli, dünyevi bilgi üretme çabas›na dayanm›fllard›r. Her za-man her yerde do¤ru olan do¤an›n evrensel yasalar›n› aramak fleklinde tan›mlanan

8 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 1.7

xv›››. yüzy›lAyd›nlanmaça¤›n›n en ilgiçekicidüflünürlerindenKanunlar›n Ruhuadl› meflhur eserinsahibi Montesquieu(öl. 1755)

Kaynak: http://www.arqnet.pt/portal/teoria/aron_montesquieu.html

Resim 1.6

‹talyan düflünür N.Machiavelli(öl.1528) siyasetteolmas› gerekende¤il olangerçekli¤e dayal›analizleriyle SiyasetBilimi’nde yeni birç›¤›r açm›flt›r.

Kaynak: www.biyografim.net

bilim anlay›fl› toplumsal dünyadaki nesneler için de söz konusu edilmeye bafllan-m›flt›r. Bafllang›çta aralar›nda fazla bir farkl›l›k bulunmayan bilim ve felsefe dünye-vi gerçe¤i araflt›r›yorlard›. Ancak deneysel, ampirik çal›flmalar bilimin vizyonundamerkezi yer edindikçe felsefe ile bilim aras›ndaki ay›r›m giderek derinleflmifltir. Bugeliflmede toplumsal bilimlerin de¤iflik disiplinleri “gerçeklik” hakk›ndaki ampirikbulgulara dayal› “nesnel” bilgi elde edilmesini sa¤lamak için harcanan genel çaba-lar›n bir parças› olarak do¤dular. 19. yüzy›lda ‹ngiltere, Fransa, Almanya, ‹talya veAmerika Birleflik Devletleri’nde toplanm›fl olan araflt›rmac›lar›n üniversitelerde yo-¤unlaflan toplumsal gerçeklikle ilgili çal›flmalardan özellikle sosyoloji ve iktisat bi-limleri öne geçti¤inden Aristoteles’ten beri Siyaset Bilimi’nin di¤er toplumsal bilim-lere üstünlü¤ü kanaati son bulmufltur.

Sosyolojinin kurucusu kabul edilen A. Comte (öl. 1853) bütün çabas›n› toplum-sal gerçeklikle ilgilenmede yo¤unlaflt›rm›flt›r. Onun düflüncesine göre insanl›k üçtemel evreden geçmektedir; metafizik dönem, teolojik dönem ve pozitif dönem.Comte’un sosyolojiyi öne geçiren ve Siyaset Bilimi’nin gündemden düflmesinde et-kili olan düflüncesi pozitivist felsefeye dayan›yor ve metafizik düflünceden tümüy-le ar›nm›fl bulunuyordu. Gözlemlenebilen olaylar›n ard›nda yatan “anlamlar›” çö-zümlemenin d›fl›nda tutuyordu. Sosyoloji için ancak gözlemlenebilen ve ölçülebi-len olgular bilimsel faaliyetin nesnesi olabiliyordu. Gözlem d›fl› veya ölçülebilirli¤iolmayan olgular ise bilinemez olarak kabul ediliyordu.

19. yüzy›l›n en önemli ismi hiç kuflku yok ki K. Marx’d›r (öl. 1883). Marx’›n li-beral iktisat anlay›fl›na getirdi¤i elefltiriler, toplumsal gerçekli¤i aç›klamada tercihetti¤i diyalektik metot ve de¤iflimi üretim iliflkileri ileaç›klama çabalar› toplumbilim ve siyaset düflünce-sinde uzun y›llar etkisi devam edecek bir devrimmeydana getirmifltir. Toplumsal dinamizmi s›n›f ça-t›flmas›nda görmesi, toplumsal iliflkilerin de¤ifliminiüretim iliflkilerinin de¤iflimiyle aç›klamas› ve top-lum yap›s›n› alt-yap› ve üst-yap› olarak s›n›flad›¤›kurumlar aras›ndaki iliflkilerle izah etmesi önemlibir yenilik olmufltur. Asl›nda K. Marx çal›flmalar›n›nço¤unu üretim iliflkileri ve s›n›f mücadelesi temelin-de yo¤unlaflt›rm›flt›r. Fakat üretim iliflkilerinin de¤ifl-mesinde bafl vurdu¤u toplumsal alt-yap› ve üst-ya-p› etkilefliminde üst-yap› kurumu olarak gösterdi¤isiyaset konusuna da e¤ilmifltir.

K. Marx’›n temel tezleri için Aron, R. (1986). Sosyolojik Düflüncenin Evreleri. Ankara:Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, adl› esere bakabilirsiniz.

Makyavelist anlay›fl siyaseti toplumsal iliflkilerde belirleyicili¤e sahip bir olguolarak sunarken Marx, tam tersine siyasetin özerk bir kurum olmad›¤›n› ve alt-yap›kurumlar› taraf›ndan belirlendi¤ini savunur. Marx’a göre siyaset, siyasetçilerin veyöneticilerin aralar›ndaki mücadele ile aç›klanamaz. Çünkü bu mücadele, asl›ndatoplumsal s›n›flar aras›ndaki mücadelenin bir parças›d›r ve temelde de toplumunüretim tarz›na ba¤l›d›r. Ona göre siyaset bir üst-yap› kurumudur ve onu belirleyentemel faktör, üretim iliflkilerinin oluflturdu¤u alt-yap› kurumlar›d›r. Alt-yap›, yaniüretim tarz› de¤iflmedikçe üst-yap› da de¤iflmez. Kapitalizmin sosyolo¤u ve iktisat-ç›s› olan Marx’a kadar toplumsal de¤iflmenin düflünce ve kanaatlerden kaynaklan-


Resim 1.8

Toplumsal geliflme-yi deterministikyaklafl›mla ve üre-tim güçleri aras›n-daki çat›flmayla elealan 19. yüzy›l›nbüyük ismi K. Marxhem yeni bir yakla-fl›m getirmifl hem deça¤›n› ve sonras›n›en çok etkileyenisim olmufltur.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



d›¤› düflünülmekteydi. O bu geleneksel çizgiyi de¤ifltirerek toplumsal de¤iflmenintemelinde alt-yap› iliflkilerinin, yani bir toplumun üretim yetene¤ini ifade eden üre-tim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki çeliflkinin yatt›¤›n› ileri sürmüfltür.

K. Marx’›n siyasete iliflkin düflüncelerinde öne ç›kan temel noktalar› tart›fl›n›z.

Frans›z D›fliflleri Bakanl›¤›na kadar yükselmifl bir siyaset adam› olan A. deTocqueville (öl. 1859), Amerika Birleflik Devletleri demokrasisi ile ilgili gözlem-lerini Amerika’da Demokrasi adl› meflhur kitab›nda anlatm›flt›r. Kitab›nda ekono-mik geliflme ile siyasal yap›lar aras›ndaki iliflkileri, Amerikan toplumunun özel-

liklerini ve Avrupa toplumlar›na k›yasla farkl›l›kla-r›n› karfl›laflt›rmal› olarak ele alm›fl ve bununla Kar-fl›laflt›rmal› Siyaset Bilimi’nin önemli bir örne¤iniortaya koymufltur.

Tocqueville, Comte ve Marx’›n aksine geçmifl ta-rihin kat› yasalar taraf›ndan yönetilmifl oldu¤una,bütün insanl›¤›n ayn› çizgiden geçece¤ine ve gele-cek olaylar›n önceden belirlenebilece¤ine inanmaz.Tarihi ortadan kald›rmaya de¤il onu anlafl›l›r k›lma-ya çal›fl›r.

Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin öncü isimlerinden M. We-ber (öl. 1920), as›l mesle¤i hukukçulu¤un yan›nda Av-rupa ve Amerika’ya inceleme gezilerinde bulunmufl,üniversitede ders vermifl, fiilen siyaset hayat›na girmiflbiridir. Farkl› u¤rafl›lar› ve de¤iflik toplumlar üzerinde-ki gözlemleri ona karfl›laflt›rmal› incelemeler yapma

imkân› vermifltir. Özellikle zihniyet ile davran›fllar ve toplumsal iliflkiler konusundakiçözümlemeleri büyük ilgi görmüfl, metodolojik alanda getirdi¤i çözümleme çerçevesisadece Siyaset Bilimi’ne de¤il tüm toplum bilimlerine büyük bir katk› sa¤lam›flt›r.

Weber, meflhur Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin Ruhu adl› eserinde Protestanahlak anlay›fl›n›n kapitalizmin do¤uflunda oynad›¤› rolü ortaya koymaya çal›flm›flt›r.‹ktisadi zihniyetle dinî inançlar aras›nda kurdu¤u iliflki hâlâ ilgiyle takip edilmektedir.

Siyaset alan›nda ise ça¤dafl Siyaset Bilimi’nintemel konular›ndan olan iktidar, egemenlik, oto-rite ve meflruiyet gibi olgularla ilgilenmifl, bürok-rasi ve siyaset aras›ndaki iliflkilere dikkat çekmifl-tir. Siyasal iktidar›n meflrulu¤unun temellerini birmodel çerçevesinde aç›klamaya çal›flm›flt›r. Onagöre siyaset kiflinin di¤er kifliler üzerinde ege-menlik kurmas›d›r. Söz konusu egemenlik farkl›olabilmekte ve meflrulaflt›r›rken farkl› argümanla-ra dayanabilmektedir. Dolay›s›yla siyasetin teme-linde egemenlik ve itaat iliflkisi bulunmaktad›r.Weber’in bu iliflkide cevab›n› arad›¤› bafll›ca soruinsanlar›n niçin yöneticilere itaat ettikleri sorusu-dur. Siyasal iktidar›n temel ögelerinden otorite

konusunda yapt›¤› geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuki/rasyonel otoriteay›r›m› son derece kullan›fll› bir analiz çerçevesi sunmufltur. Ona göre iktidar sadecefliddet ve cebir üzerinde kurulamaz, ayn› zamanda meflrulu¤unu yönetilenlere kabulettirmesi zorunludur.

10 Siyaset Bi l imi

Resim 1.10

‹ktidar, egemenlik, otorite,meflruiyet gibi temel siyasalolgularla ilgelenen vetoplumsal eylemelerianalizinde ekonomikdeterminizme karfl› ç›k›pkültürün ve özellikle dedinin insan davran›fllar›n›noluflumundaki rolünedikkat çeken analizlerle M.Weber (öl. 1920) Ça¤daflSiyaset Bilimi’ninflekillenmesinde etkili olanisimlerden biridir.

Kaynak: http://www.e-sosyoloji.com/weber.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 1.9

A. DeTacqueville’insiyasete iliflkingörüflleriniö¤renmek içinSiyaset Bilimi’ndeönemli yeri olan(1994). Amerika’daDemokrasi.Türkçesi: ‹hsanSezal-Fatofl Dilber,Ankara: YetkinYay›nlar›, adl›kitab›n›n kapa¤›.

M. Weber’in siyasetle ilgili temel düflünceleri ve yaklafl›mlar› için (2006). Meslek OlarakSiyaset Çev. Afflar Timuçin-Mehmet Sert, ‹stanbul: Chiviyaz›lar› Yay›nlar› ile Protestan Ah-lak› ve Kapitalizmin Ruhu (1985). Türçesi: Zeynep Aruoba, ‹stanbul: Hil Yay›nlar› adl› ki-taplar›n› okuyabilirsiniz.

‹slam Dünyas› ve Siyaset BilimiSiyaset Bilimi’nin gelifliminde ‹slam medeniyetininönemli temsilcileri olan pek çok Müslüman düflünü-rün, filozofun ve bilginin katk›s›n›n oldu¤u belirtilme-lidir. ‹slam düflünürlerinin siyaset olgusuna yaklafl›m-lar›nda temelde dinin evren ve toplum anlay›fl› belir-leyici olmufl ve siyasetin de ahlaki eylemler alan› ola-rak de¤erlendirilmesi çabas› öne ç›km›flt›r. Bundandolay›d›r ki bilimlerin s›n›fland›r›lmas›nda Siyaset Bili-mi, bireylerin iradeleriyle yapt›klar› eylemleri, ahlakive siyasi davran›fllar› inceleyen hukuk ve kelam ilim-leriyle birlikte ayn› kategoride yer alm›flt›r. Meflhur dü-flünür Farabî (öl. 950) ‹hsa’ül-Ulûm (‹limlerin Say›m›)adl› eserinde do¤al ihtiyaçlar›n zorlamas›yla bir flehir(medine, devlet) kuran insanlar›n irade ile yapt›klar› iflleri (ef’al) ve hareketleri (sü-nen) ele alan bilime Medeni ilim demekte ve siyasete iliflkin davran›fllar›n incelen-mesini ele alacak Siyaset Bilimi’ni bu kategoride düflünmektedir. Di¤er bir ‹slam dü-flünürü olan Gazali (ö. 1111) de siyaset bilimini metafizik, ahlak ve psikoloji ile bir-likte din ile ilgili olan ilimler kategorisine yerlefltirmifltir. ‹slam dünyas›nda yetiflmifldüflünürlerden baz› önemli isimlere ve temel tezlerine de¤inmek yerinde olacakt›r.

Farabi’nin ilimleri tasnifi için ‹limlerin Say›m› (‹hsa’ül-Ulûm (‹limlerin Say›m›), Çeviren:Ahmet Atefl, ‹stanbul, MEB Yay›nlar›, 1990) adl› kitab› okuyabilirsiniz.

Siyasetnameler ve Layihalar‹slam düflünürleri anayasa, idare, maliye ve ceza hukuku, yöneten-yönetilen iliflki-leri ile siyasal iktidara iliflkin düflüncelerini genellikle f›k›h kitaplar›n›n muhtelif bö-lümlerinde dile getirmifllerse de bunlar› bir arada ele ald›klar› eserler de yazm›fllar-d›r. 9. yüzy›ldan itibaren yayg›nl›k kazanan bu tür eserler siyaset-nâme ve nasihat-nâme ad›yla an›lm›fllard›r. Siyasetnameler, hükümdarlar için kaleme al›nm›fl eser-ler olup hükümdarlara yönetimde izleyecekleri politikalar ve ahlaki ilkeler konu-sunda tavsiyelerde bulunulur. Ahlak ilkelerine uymayan kötü yönetimin zararl› so-nuçlar›na dikkat çekilmeye çal›fl›l›r. Bu niteliklerle siyasetnameler hem bir siyasethem de bir ahlak kitab› olarak kabul edilebilir.

Siyasetname türündeki eserlere pek çok örnek vermek mümkündür. Bu türdekieserlerin en önemlileri Maverdî’nin El-Ahkâmu’s-Sultâniye’si (Çeviren: Ali fiafak, ‹s-tanbul, Bedir Yay›nevi, 1976) ile Nasîhatü’l-Mülük’u (Siyaset Sanat›, Çeviri: MustafaSar›b›y›k, ‹stanbul, K›rkambar Kitapl›¤›, 2000), Nizamülmülk’ün Siyasetname’si (Çevi-ri: Nurettin Bayburtlugil, ‹stanbul, Dergah Yay›nlar›, 1981), Gazali’nin Nasihatü’l-Mü-lûk’u; (Çeviri: Osman fiekerci, ‹stanbul, Sinan Yay›nevi, 1995), ‹bn Teymiye’nin Es-Si-yasetü’fl-fieriyye’si ( Türçesi: Vecdi Akyüz, ‹stanbul, Dergah Yay›nlar›, 1985), Muham-med b. Turtûflî’nin Sirâcu’l-Mülûk’u (Sirâcu’l-Mülûk/Siyaset Ahlak› ve ‹lkelerine Dair,Yay›na Haz›rlayan: Said Aykut, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nlar›, 1995), Ebû Mansur es-Seâli-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TResim 1.11

Farabi tasvirli‹ran’a ait bir pul.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kaynak: http://tr,wikipedia.org/wiki/Farabi

bî’nin Adâbu’l-Mulûk’u (Adâbu’l-Mulûk, Çeviren: Sait Aykut, ‹stanbul, ‹nsan Yay›nla-r›, 1997) gösterilebilir. Bu eserlerde genel olarak siyasal konular ele al›nmakta ve dü-flünürler konuyla ilgili teorik görüflleriyle gözlemlerine yer vermektedirler.

‹slam dünyas›nda devlet yöneticilerine sunulan ve dönemin devlet yap›s›n›, kamuyönetimine iliflkin sorunlar› ve bu sorunlar›n çözümüne iliflkin çözümleri öneren la-yiha türündeki eserler de bu cümleden de¤erlendirilebilir. Layihalar yaz›ld›klar› dö-nemin siyasal durumunu, sorunlar› ve iktidar iliflkilerinin iflleyiflini ortaya koymalar›bak›m›ndan önemlidirler. Sorunlara önerilen çözümlerle önemli aç›l›mlar ve tezleriçermektedirler. Bu nitelikteki eserlerin bafl›nda III. Murat zaman›nda kaleme al›nm›flolan ve yazar› belirsiz Kitâb-› Müstetâb (Yaflar Yücel (Yay›nlayan), Kitâb-› Müstetâb,Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fakültesi Yay›nlar›, 1974) ile 1631tarihinde haz›rlanarak 1623-1640 y›llar› aras›nda padiflahl›k yapan IV. Murad’a sunul-mufl olan Koçi Bey Risalesi (Zuhuri Dan›flman, Koçi Bey Risalesi, ‹stanbul, MEB Ya-y›nlar›, 1997) gelmektedir. Bu tür eserlerde yaz›ld›¤› dönemdeki devlet yap›s› ve so-runlar› ele al›nd›¤›ndan o dönemdeki siyasal ve idari sorunlar›n ve iflleyiflin tespitinoktas›nda yararlan›labilir. Bu eserlerin sadece sorunlar› ve mevcut durumu tespitleyetinmeyip sultana çeflitli özgün öneriler getirmesi dikkat çekicidir.

FarabîFarabî’nin El-Medinetü’l-Fâz›la (Çeviren: Nafiz Dan›flman, ‹stanbul, MEB Yay›nlar›,1990) adl› klasik eseri, temelde bir siyaset kitab›d›r. Farabî, belli bir amaç ile bir fle-hirde toplanm›fl kimselerin meydana getirdi¤i topluluk anlam›nda kulland›¤› “medi-ne”nin “faziletli bir flehir” olarak kurulabilmesi için gerekli flartlara de¤inmekte vekendisinden etkilendi¤i Platon gibi “ideal devlet”in yarat›labilmesi için gerekli olanhususlara dikkat çekmektedir. Farabî muhtelif insanlar›n bir araya gelmelerindentopluluk olufltu¤unu, bunlar›n “kâmil” veya “eksik” topluluklar olduklar›n›, kâmilolanlar›n büyük, orta ve küçük olmak üzere üç k›sma ayr›ld›klar›n› belirtmektedir.

‹nsan topluluklar›n› bu flekilde de¤erlendiren Fa-rabî temel tezini “hay›r, nas›l arzu ve iradeyle eldeedilirse kötülük de arzu ve iradeyle elde edilir” önkabulüne dayand›rmakta ve flehirde yaflayanlar›n ara-lar›ndaki dayan›flmay› ve iliflkileri kötü amaçlara do¤-ru yöneltmeleri mümkün oldu¤u gibi iyiye de yönel-meleri mümkündür. Buna göre flehir sakinlerinin sa-adete eriflmek amac›yla yard›mlaflt›klar› bir flehir, “fâ-z›l bir flehir olur. Zaten saadete eriflmek maksad›ylakurulan her topluluk da fâz›l bir topluluk say›l›r.”

Farabî fâz›l flehri, sa¤l›kl› bir vücuda benzetir.Nas›l vücuttaki çeflitli organlar yard›mlaflarak çal›fl›r-larsa flehrin de böyle çal›flmas› gerekmektedir. Onagöre nas›l vücudun hakim bir organ› varsa ve bu or-gan›n niteli¤i bütünün yap›s›n› etkilemekteyse “fâz›lflehrin” de hakim organ› devlet baflkan›d›r.

Farabî kitab›nda toplumunun en üstün kiflisi olan fâz›l flehir reisinin meziyetle-rini, en ince detaylar›na kadar ortaya koymaya çal›fl›r. Gerçekten ortaya koydu¤uniteliklere sahip bir kiflinin bulunup bulunamayaca¤› merak konusudur. Onun dü-flüncesinde siyasal iktidar› kullanan kifli toplumun en kâmil kiflisi oldu¤undan ide-al bir kiflilikle karfl› karfl›ya oldu¤umuz unutulmamal›d›r. Bunun yan›nda fâz›l fleh-re ayk›r› olan fleyleri de ortaya koyan düflünüre göre câhil flehirler, fas›k flehirler,

12 Siyaset Bi l imi

Resim 1.12

Farabî’nin meflhureseri El-Medinetü’l-Faz›la adl›kitab›n›n kapa¤›.

de¤iflmifl flehirler ve flaflk›n flehirler fâz›l flehirlere ayk›r› olanlard›r. Bir kez daha ha-t›rlatmal›y›z ki buradaki flehir kelimesini “devlet” olarak anlamam›z gerekmektedir.

‹slam düflünürlerine göre siyaset ahlaktan ba¤›ms›z bir davran›fl olmay›p ahlakiilkelere ve ölçülere göre iflleyen bir aland›r. N. Machiavelli siyaseti genel ahlaktan ay-r› iflleyen bir alan olarak ortaya koyana kadar Bat›’da da siyaset ahlak ba¤›ml› bir ger-çeklik olarak düflünülmekteydi. ‹slam yazarlar› ise siyasi iktidar yetkisini kullananhükümdarlar›n siyasa belirleme, uygulama ve denetleme eylemlerini din taraf›ndanflekillenen genel ahlak ilkeleri temelinde düflünmüfl ve ele alm›fllard›r. Ahlak ilkele-rinin yönetim ve yöneticilerin davran›fllar› üzerinde olumlu etki meydana getirece¤i-ni, erdemli bir toplum ve yönetim için ahlak›n temel esas oldu¤unu savunmufllard›r.

MâverdîTan›nm›fl hukukçulardan Mâverdî (öl. 1057), f›k›h kitaplar›n›n muhtelif bölümle-rinde yer alan anayasa, kamu hukuku ve siyasete iliflkin hükümleri bir araya top-layarak önemli bir çal›flmaya imza atm›flt›r. El-Ahkâmu’s-Sultaniyye adl› kitab›ndadevlet yönetimine iliflkin teorik görüfllere yer veren Mâverdî Nasihâtü’l-Mulük’un-da hem devlet örgütünün genel yap›s›n› kurumlar›n› ve bunlar›n iflleyiflini ele al›rhem de bu yap›n›n sa¤l›kl› iflleyebilmesi için hükümdara çeflitli ö¤ütler, nasihatlerve tavsiyelerde bulunur.

Kendi türünün en iyi örneklerinden biri olan Nasihâtü’l-Mulük’unda pek çok ko-nu ele al›nmaktad›r. Bunlardan halk›n yönetimi ve genel siyaset, vergi politikas›, ge-lirlerin paylafl›m›, uluslararas› iliflkiler ve d›fl politika ile ilgili tart›flmalar› ilgi çekicidir.

NizamülmülkGenellikle hükümdarlar›n iste¤i üzerine yaz›lan ve kendilerine sunulan siyasetna-melerin en tan›nm›fl olanlar›ndan biri Nizamülmülk’ün (öl. 1092) eseridir. Nizamül-mülk’ün Siyasetname’si Selçuklu Sultan› Melikflah’›n tavsiyesi üzerine kaleme al›n-m›flt›r. Eserde nasihatlerin yan›nda devrin olaylar›na, Selçuklu Devleti’nin iflleyifli-ne, aksakl›klar ve al›nmas› gereken tedbirlere, kurumlara ifllerlik kazand›rmak içinyap›lmas› gereken düzenlemelere de yer verilmifltir. Nizamülmülk’ün dinî de¤erlerkonusunda fazla titiz davranmad›¤› söylenebilir. Zira kitab›n Otuzuncu Fasl› “fiarapMeclisinin Kurulmas› ve fiartlar›”na ayr›lm›flt›r.

Eser meliklerin, emirlerin, vezirlerin, kad›lar›n, hatip ve benzeri idarecilerin si-yaset, ahlak ve davran›fllar›n› tanzim etmek için yaz›lm›fl olup devrin sapk›n siya-sal hareketleri hakk›nda da bilgi vermektedir. Toplam elli bir fas›ldan ibaret olanSiyasetname’de devlet yönetimiyle ilgili konular ele al›nmakta ve yöneticinin yap-mas› gerekenler belirlendikten sonra bununla ilgili tarihî ve dinî argümanlar sunul-maktad›r. “Hikâye” bafll›¤› ile özetlenen tarihî olaylardan yöneticilerin ders ç›kar-malar›, yaflanm›fl tecrübelerden faydalanmalar› umulmaktad›r.

Siyasetname türü eserlerin en meflhuru olan Nizamülmülk’ün (1981). Siyasetname (Siye-ru’l-mülük), adl› eserini, Türkçesi: Nurettin Bayburtlugil, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar› oku-yabilirsiniz.

‹bn Teymiye‹slam siyaset teorisinin en özgün isimlerinden olan ‹bn Teymiye (öl. 1328), siyasetve devlet yönetimiyle ilgili el-Hisbe ile es-Siyasetu’fl-fieriyye adl› eserleriyle öne ç›k-m›flt›r. El-Hisbe’de bireyin ekonomik faaliyetleri ve devletin buna müdahalesini elealm›flt›r. Es-Siyasetu’fl-fieriyye ise genel olarak anayasa ve kamu hukukunun bir


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



özeti niteli¤indedir. Bu eserde anayasa, idare, maliye hukuku gibi siyasal iktidar›ilgilendiren konulara yer verilmifltir. Ayr›ca kitap hukukî hükümleri ortaya koyma-n›n yan›nda hükümdarlara ve devlet görevlilerine nasihat vermekte oldu¤undanyol gösterici, ö¤üt verici bir ahlak ve nasihat kitab› olarak da de¤erlendirilebilir.

‹bn HaldunCemil Meriç’in “Orta Ça¤’›n karanl›k gecesinde muhteflem ve münzevi bir y›ld›z;ne öncüsü var, ne devamc›s›” olarak takdim etti¤i ‹bn Haldun (öl. 1408) XIV. yüz-y›lda Kuzey Afrika’da yaflam›fl ve çeflitli devletlerde görev alm›fl bir devlet adam›,tarihçi, tarih felsefecisi, hukukçu, ilahiyatç›, düflünür, sosyal bilimci, kültür tarihçi-si, siyaset teorisyeni, e¤itimci gibi çok genifl bir yelpazede de¤erlendirilen önemlibir isimdir. Dünya tarihi niteli¤indeki Kitabu’l-‹ber adl› yedi ciltlik kitab›na yazd›¤›girifl mahiyetindeki Mukaddime’si ile tan›nm›flt›r.

Bu konuda (1982). ‹bn Haldun’un Mukaddime. Haz›rlayan: Süleyman Uluda¤, Cilt: I, II, ‹s-tanbul: Dergâh Yay›nlar›, adl› eserini okuyabilirsiniz.

‹bn Haldun Mukaddime’de ortaya koydu¤u görüfl ve konular› ele al›fl biçimiy-le büyük bir yenilik yapm›fl, o güne kadar pek bilinmeyen kavram ve tezler ilerisürerek yeni bir bak›fl getirmifltir. Genelde siyasete iliflkin kitaplarda Kitap ve Sün-net’in siyasetle ilgili hükümlerin ortaya konulmas›, tarihî tecrübelerin nakledilmesive hükümdarlara en iyi ahlaki davran›fl›n ö¤ütlenmesi fleklindeki nasihatnâmeyöntemini de¤ifltirerek bak›fl›n› topluma, toplumsal olaylar›n arka plan›na ve olay-lar›n gerisindeki temel yasalar› keflfe çevirerek ampirizmi ve analitik düflünceyi bü-tünlefltirmeye çal›flm›flt›r. “O, tarihe ne sadece olaylar›n bir katalo¤u ne de yaln›zgeçmifl zamanlarda vukua gelmifl olanlar›n bir hikâyesi gibi de¤il, devletlerin yük-selmelerinin ve sukutlar›n›n sebeplerini anlamak için ö¤renilecek bir ilim gözü ilebakar.” ‹bn Haldun, tarihi nas›l farkl› bir temele oturttu¤unu “Bât›n ve içyüzü itiba-riyle tarih; düflünmek, araflt›rmak ve olan fleylerin (vekâyin) sebeplerini bulup or-taya koymakt›r. Olan fleylerin ilkeleri incedir, hadiselerin keyfiyeti ve sebeplerihakk›ndaki bilgi derindir” cümleleriyle ortaya koymaktad›r.

‹bn Haldun’un özgünlü¤ü ve siyaset teorisine olan katk›s› öncelikle ortaya koy-du¤u yeni kavramlarda ve medeniyetin geliflim çizgisini yakalama çabas›nda orta-ya ç›km›flt›r. O tarihin güdücü gücünün belirlenmesine özel önem vermifltir. Buçerçevede ortaya koydu¤u asabiyet teorisi ile ilgiyi bedevilik ve hadarilik hâlleriaras›ndaki dinamizme kayd›rm›flt›r. Ayn› soydan gelenler veya aralar›nda yak›nl›kbulunanlar aras›ndaki dayan›flma duygusu olarak tan›mlanacak asabiyet, birtoplulu¤un muhaliflere karfl› birlikte hareket etmelerini, belli organizasyonlar› ger-çeklefltirmelerini, güç ve iktidar kazanmalar›n› sa¤layan bir olgu olarak sunul-mufltur. ‹bn Haldun asabiyet kavram›n› dayan›flma ruhu, cemaat ruhu, grup duy-gusu, kabilecilik, kan ba¤›, toplumsal dayan›flma anlamlar›nda kullanm›flt›r. ‹bnHaldun ilkel hayattan medeni hayata (hadarili¤e); aile, afliret ve kabile birliklerin-den devlet yap›s›na; hukuksuzlu¤un ve kaba kuvvetin egemen oldu¤u dönemler-den hukuk devleti düzenine geçiflin her aflamas›nda asabiyetin temel rol oynad›¤›-n› savunmufltur. Devletlerin ve siyasal topluluklar›n kuruluflunda ve kurulmalar›n-dan sonra da asabiyetin etkili oldu¤unu, hükümdar›n iktidar›n› sürdürebilmesi içinasabiyeti canl› tutmak zorunda oldu¤unu, asabiyetin azalmas› durumunda asabiye-ti daha yüksek topluluklar taraf›ndan iktidar›n y›k›laca¤›n› ve üstünlü¤ün asabiye-ti yüksek gruplara geçece¤ini ileri sürmüfltür.

14 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹bn Haldun’un asabiyet teorisi hakk›nda daha detayl› bilgi edinmek için Mustafa Ça¤r›-c›’n›n konu hakk›ndaki makalesi (“Asabiyet”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, Cilt:III) ile ÜmitHassan’›n (1988) monografik çal›flmas›n› ‹bn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. ‹stan-bul: Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›, okuyabilirsiniz.

S‹YASET B‹L‹M‹’N‹N KONUSU, KAPSAMI, YÖNTEM‹VE TEKN‹KLER‹20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda davran›flç› ekolün de katk›s›yla Siyaset Bilimi ba¤›ms›zbir disiplin olarak geliflmifltir. 1945’lere gelene kadar siyasal faaliyet, olay ve olgu-lar özellikle hukuk bilimleri, tarih ve sosyoloji gibi farkl› bilim dallar›n›n konular›aras›nda yer almaktayd›. Bu bak›mdan siyasete iliflkin konular hukuk, sosyoloji vetarih bilimlerinin kapsamlar› aras›nda da¤›lm›fl hâlde bulunuyordu. ‹kinci DünyaSavafl›’ndan sonra Amerika Birleflik Devletleri’nin ekonomik ve stratejik alanda birnumaral› dünya gücü olarak etkili olmas›, Üçüncü Dünya’n›n uluslararas› sahneyeç›kmas› ve üniversitelerin nitel ve nicel olarak yayg›nlaflmalar› toplumsal bilimle-rin geliflmesine önemli katk› sa¤lam›flt›r. Bat› d›fl› dünya ile ilgili tezler yeniden sor-gulan›rken toplumsal gerçekli¤in araflt›r›lmas›na çeflitli fonlar ayr›lm›flt›r. Bu yeniyönelifl Siyaset Bilimi’nin gelifliminde de etkili olmufltur.

Siyaset Bilimi’nin KonusuKlasik Siyaset Bilimi inceleme alan› olarak devleti kendisine konu al›yor ve devletlekendini s›n›rland›r›yordu. Bu yaklafl›mda devletin kuruluflu, temel ifllevleri, amaçlar›,kurumlar›, vatandaflla iliflkileri gibi konular inceleniyordu. Bu bak›mdan Siyaset Bili-mi bir bak›ma bir devlet bilimi olarak anlafl›l›yordu. Bu anlay›fl›n kökleri Aristoteles’ekadar geriye gitmektedir. Siyaset Bilimi’nin temel inceleme konusunun devlet oldu-¤unda ›srarl› olanlar hâlâ bulunmakla birlikte genel e¤ilim bu de¤ildir. Devlet Siya-set Bilimi’nin konular› aras›nda yer almakta ancak onunla s›n›rl› bulunmamaktad›r.

Siyasetin iktidar mücadelesi olarak tan›mlanmas› ve toplumsal güçlerin de bu çer-çeveye dâhil edilmesiyle Siyaset Bilimi’nin alan› da birden genifllemifl oldu. SiyasetBilimi’nin bir iktidar bilimi olarak geliflmesi onu devletin yan› s›ra toplumsal iktidaralanlar›na da yöneltmifltir. Siyasal nitelikteki güç, etki ve otoritenin söz konusu oldu-¤u devlet d›fl›ndaki iktidar alanlar› da Siyaset Bilimi’nin kapsam›na dâhil edilmifltir.

Toplumsal hayatta mevcut her türlü iktidar türleriyle bir bilimin ilgilenmesi sözkonusu olamayaca¤›ndan Siyaset Bilimi’nin incele-me konusunun sadece siyasal iktidarla s›n›rl› olma-s› bir mecburiyet olmufltur. Bu anlay›flta Siyaset Bi-limi, bir siyasal iktidar bilimi olarak ortaya ç›kmak-ta ve toplum yap›s›nda meflru zor (cebir) kullanmatekeli çerçevesinde iflleyen otorite, güç ve iktidariliflkilerinin oluflturdu¤u bütünü incelemektedir. Bu-radaki meflru zor (cebir) kullanma niteli¤i, iktidartürleri içerisinde siyasal olan›n hangisi oldu¤unubelirleyen ve di¤erlerinden ayr›flt›ran, dolay›s›yla Si-yaset Bilimi’nin inceleme konusunun ne oldu¤unubelirleyen temel ayraç olmaktad›r.

Bu durumda günümüzde Siyaset Bilimi’nin temelkonusu “iktidar”, “güç” ve “otorite”ye iliflkin davra-n›fllar, oluflumlar, faaliyetler, kurumlar ve iliflkilerdir


Resim 1.13

Ça¤dafl SiyasetBilimcilerinden H.Lasswel

Kaynak: http://communucationtheory.org/lasswells-model/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



diyebiliriz. Bu yeni anlay›fl sosyolojik özellik göstermekte ve siyasal olay›n sosyaltemelde aç›klanmas› çabas›n›n bir ürünü olmaktad›r. Ça¤dafl siyaset bilimcileri Siya-set Bilimi ile ilgili tan›mlar›n› genellikle “iktidar” kavram›yla iliflkilendirerek yapm›fl-lard›r. Mesela D. Easton, yukar›da belirtildi¤i gibi siyaseti “bir toplumda de¤erlerinotoriteye dayal› olarak bölüfltürülmesi sürecidir” fleklinde tan›mlarken H. LasswelSiyaset Bilimi’ni “iktidara biçim verilmesinin ve iktidar›n paylafl›lmas›n›n incelenme-sidir” diye yazm›flt›r. Bu durumda Siyaset Bilimi, konusu siyasal iktidar olan bir bi-lim olarak anlafl›lmal›d›r.

Günümüzde Siyaset Bilimi “iktidar”, “güç” ve “otorite”ye iliflkin davran›fllar, oluflumlar, fa-aliyetler, kurumlar ve iliflkiler gibi konularla ilgilenmektedir.

Siyaset Bilimi’nin Kapsam›Siyaset Bilimi’nin kapsam›, UNESCO’nun 1948 y›l›nda Paris’te düzenledi¤i bir top-lant›da dört temel konu ile s›n›rland›r›lm›flt›r:

I. Siyaset TeorisiA. Siyaset teorisiB. Siyasal düflünceler tarihi

II. Siyasal KurumlarA. AnayasaB. Merkezi hükümetC. Bölgesel ve yerel yönetimlerD. Kamu yönetimi/idareE. Devletin ekonomik ve toplumsal görevleriF. Karfl›laflt›rmal› siyasal kurumlar

III. Siyasal Güçler. Toplumsal KatmanlarA. Siyasal partilerB. Siyasal birlikler ve derneklerC. Vatandafllar›n devlet ve hükümet yönetimine kat›lmas› (Seçimler ve seçimsistemleri)D. Kamuoyu

IV. Uluslararas› ‹liflkilerA. Uluslararas› siyasetB. Uluslararas› örgütlenme ve kurumlarC. Uluslararas› hukuk

UNESCO’nun bu düzenlemesiyle kapsam› belirlenmifl olan Siyaset Bilimi hemba¤›ms›z bir disiplin olarak geliflmifl hem de uluslararas› kabul gören bir içeri¤e ka-vuflmufltur. Daha çok ampirik bir s›n›fland›rma görüntüsü veren bu tablo, ülkemiz-de ve dünyada genel kabul görmüfltür. Bu tabloda öne ç›kan ana konular siyasetteorisi, siyasal kurumlar, siyasal güçler ve uluslararas› iliflkilerdir.

Bu tablodaki konular›n bir k›sm› zamanla farkl› bilim dallar› fleklinde geliflirkenbir k›sm› alt disiplinler fleklinde geliflmifltir. Mesela dördüncü ana konu olarak be-lirtilen Uluslararas› ‹liflkiler, ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak geliflirken, Siyasal Dü-flünceler Tarihi, Siyaset Teorisi, Kamu Yönetimi, Karfl›laflt›rmal› Kamu Yönetimi,Anayasa, Yerel Yönetimler, Devlet Sistemleri, Siyaset Sosyolojisi, Siyaset Psikoloji-si, Siyasal Partiler, Kamuoyu gibi farkl› bilim dallar› olarak geliflmifltir. Bütün bun-lar siyaset olgusunu farkl› yönleriyle ele alan disiplinler fleklinde görülebilir.

Amerikan Siyaset Bilimi Derne¤i (APSA; American Political Science Assosiation)1973 y›l›nda yeni bir bak›flla Siyaset Bilimi’nin kapsam›n› ve alt disiplinlerini yeni-

16 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



den belirlemifltir. Bu dernek taraf›ndan belirlenen tablo ile UNESCO’nunki aras›n-da benzer yanlar bulundu¤u gibi farkl› yanlar da vard›r. Bu çal›flma ulusal bir ça-ban›n ürünü oldu¤undan belirlenen içerikte ulusal ve yerel nitelikler öne ç›kmak-tad›r. Ayr›ca Amerikan toplumsal bilim anlay›fl› ve davran›flç› e¤ilimin etkileri be-lirgin olarak öne ç›kmaktad›r. Söz konusu tablonun temel konular› flu flekildedir:

• Siyasal kurumlar ve davran›fllar • Metodoloji• Uluslararas› hukuk, örgütler ve siyaset• Siyasal istikrar ve siyasal de¤iflme• Siyasal teori• Kamusal siyasan›n tayini ve içeri¤i• Kamu yönetimi• ABD’nin siyasal kurumlar›, siyasal süreçler, güçler ve davran›fl

Yabanc› dilde yaz›lm›fl bir Siyaset Bilimi kitab› ile Türkçe’de yaz›lm›fl bir Siyaset Bilimi ki-tab›n›n içindekilerini karfl›laflt›r›n›z; farkl› ve benzer yanlar›n› belirleyiniz.

Siyaset Bilimi’nde YöntemTemelde bilimin iki ana yöntemi vard›r ve bunlar tümdengelim (dedüksiyon) iletümevar›m (endüksiyon) yöntemleridir.

Tümevar›m YöntemiTümevar›m yöntemi, tikel yani tek tek olgulardan genel sonuçlar›n ç›kar›ld›¤› birsüreci ifade etmektedir. Bu süreçte önce gözlemlemek suretiyle olgular toplan›r,ard›ndan toplanan ampirik bulgular çözümlenir, s›n›fland›r›l›r, bunu takiben de ge-nellemelere gidilir. Son aflamada ise genellemeler s›nanmak için yeniden gözlemdünyas›na dönülür. Bu tür bilimsel faaliyette tek tek olgular›n gözlenmesiyle var›-lan sonuçlardan genellemelere gidilmektedir. Tümevar›mc›lara göre bilim gözlem-le bafllar; gözlem bilimsel bilginin üzerinde infla edilece¤i sa¤lam bir temel teflkiletmektedir ve bilimsel bilgi tümevar›mla gözlem önermelerinden oluflmaktad›r.

Tümdengelim YöntemiBuna karfl›l›k tümdengelim yönteminde ise bilimsel faaliyet, verili bir iddia yahutaç›klay›c› genelleme çerçevesinde olgular›n çürütülmesi, do¤rulanmas› yahut teyitedilmesi süreci fleklinde ifllemektedir. Burada yöntemde genellemelerden olgularave bunlar›n teyit edilmesi veya çürütülmesine gidilmektedir. K›saca bilim adam›önce genel önermeler ileri sürer ve bu önermeleri ad›m ad›m teste tabi tutarak çü-rütür veya teyit eder. Genel önermeden ç›kar›lan tikel önermeler ve olgular s›nan-maya tabi tutulur, tikel önerme veya olgu do¤rulan›rsa genelleme pekiflmifl, yan-l›fllan›rsa genelleme çürütülmüfl olur.

Siyaset Bilimi’nde yöntem konusunda Erkan Ak›n (1997). Bilim ve Siyasal Sistem. Ankara:Birey ve Toplum Yay›nlar› adl› çal›flmay› okuyabilirsiniz.

Siyasal olgular›n karmafl›kl›¤›, insanlar›n ba¤›ms›z iradeleri ile hareket etmeleri,toplumsal iliflkiler alan›nda genellemeler yapmam›z› zorlaflt›rmaktad›r. Pozitivistbilim anlay›fl›n› savunanlarla buna karfl› elefltiri getirenler aras›nda ciddi tart›flmalarbulunmaktad›r. Özellikle pozitivist bilim anlay›fl› do¤al bilimlerle toplumsal bilim-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ler aras›nda bir fark görmezken buna karfl› olanlar bu iki alandaki nesneler aras›n-da fark oldu¤unu, yani do¤a bilimlerin nesneleri ile toplumsal bilimlerin nesnele-rinin farkl› oldu¤unu ileri sürmektedirler. Do¤a bilimlerinin nesneleri de¤er ba¤›m-s›z olabilirken toplumsal bilimlerin nesneleri olan insanlar de¤er ba¤›ml› ve ahlakivarl›klard›r. Bu bak›mdan sadece Siyaset Bilimi de¤il tüm toplumsal bilimler insa-n›n ahlaki bir varl›k oldu¤u gerçe¤ini görmezlikten gelemezler. Neticede siyasaleylem ve davran›fllar belli de¤erlere göre gerçekleflmekte olup siyasal tutum vedavran›fllar›n bir de¤erler bütünü olarak ortaya ç›kan kültür, ideoloji ve inançlar-dan ba¤›ms›z olmas› düflünülmemektedir.

Siyaset Bilimi’nde Kullan›lan TekniklerSiyasal olgular, olaylar ve fleylerle ilgili bilimsel bilgilerin üretilmesinde metot ola-rak ister tümevar›m ister tümdengelim tercih edilsin her durumda incelenen nesneveya nesneler hakk›nda gözlemde bulunmak, verileri toplamak, bunlar› çözümle-mek, genellemelere gitmek, yeniden ampirik alanda test edilmesine yönelmek sü-recinde çeflitli inceleme ve araflt›rma tekniklerinden yararlan›l›r. Bu tekniklerin bel-li bafll›lar›na k›saca göz atmakta yarar var.

Deney Tekni¤i Do¤a bilimlerinin s›kl›kla kulland›¤› teknik laboratuarda deney yapmad›r. Deney,inceleme nesnemizle ilgili de¤iflkenlerin laboratuar ortam›nda yeniden üretilmesi-ne, bu süreçte iliflkilerin kontrollü ve sistematik flekilde gözlenmesine, de¤iflken-ler aras›ndaki iliflkilerle ilgili bulgular›n kay›t alt›na al›nmas›na, iliflkilerin istedi¤i-miz kadar tekrarlanmas›na ve hipotezlerin s›nanmas›na imkân vermektedir. Siya-sal olaylar› laboratuarda yeniden üretmemiz, tekrarlamam›z ve toplumsal dünya-daki olaylar› oldu¤u gibi burada da canland›rmam›z mümkün de¤ildir. Bu bak›m-dan olaylar veya de¤iflkenler aras›ndaki sebep-sonuç iliflkileri deneylerle do¤rula-namayaca¤›ndan kesin nedensellik ba¤lar›n›, siyasal iliflkilerde egemen olan “ya-sa”lar› ortaya ç›karmak mümkün de¤ildir. Bu durumda Siyaset Bilimi’nde deney-sel aç›klama imkân› çok s›n›rl› olup siyasal olaylar›n deneyle test edilmeleri im-kâns›z gibidir.

Karfl›laflt›rmal› Analiz Tekni¤iBir siyasal olgunun de¤iflik toplumlardaki görünümünün bir bütün içinde ele al›n-mas›na imkân veren karfl›laflt›rmal› analiz, Siyaset Bilimi’nde çokça kullan›lan tek-niklerden biridir. Belli bir siyasal olgu, nesne veya olay, bütün toplumlarda ayn›yap› ve nitelikler göstermedi¤i gibi ayn› ifllevler de görmemektedir. Bu bak›mdanbir siyasal olgunun anlafl›labilmesi ve aç›klanabilmesi, benzer olgu ile karfl›laflt›r›l-mas› ile mümkündür. Bu bak›mdan karfl›laflt›rma tekni¤i hem bir olgunun farkl›toplumlardaki görünümüne hem de ayn› toplumda iki ayr› zamandaki durumununtespitine imkân vermektedir.

Alan Araflt›rmas›Siyasal olgular›n belli bir toplumsal ortamda nas›l bir görünüm sergiledi¤i alanaraflt›rmas› tekni¤iyle belirlenebilir. Bu teknik, olgunun gerçek hayat içinde ince-lenmesinde kullan›lmaktad›r. Bunun için araflt›rmac› bizzat alana girmekte ve ol-guyu do¤rudan gözlemeye çal›flmaktad›r. Olgunun ne tür de¤iflkenlerden etkilen-di¤i, bu de¤iflkenlerin nas›l bir etki meydana getirdikleri gibi sorular›n cevaplan-mas›na çal›flmaktad›r. Bu çerçevede ilgililere sorulacak sorular›n haz›rlanmas›,

18 Siyaset Bi l imi

bunlar›n uygulanmas›, cevaplar›n de¤erlendirilmesi ve bunlardan baz› sonuçlar›nç›kar›lmas› gibi hususlar belli teknikleri gerektirmektedir. Alan araflt›rmas›nda olguile ilgili herkesin gözlenmesi ve incelenmesi imkâns›z oldu¤undan kütleyi temsiledecek bir örneklem grubunun oluflturulmas› ve araflt›rman›n bu grup üzerin-den sürdürülmesi gerekmektedir.

Örnek Olay Tekni¤iÖrnek olay tekni¤i de siyasal bilimlerde kullan›lan tekniklerden biridir. Özellikleinceleme nesnesinin büyüklü¤ü ve homojenli¤i dikkate al›nd›¤›nda olguyu temsiletti¤ine inan›lan herhangi bir örnek olay derinlemesine incelenerek ana kütle hak-k›nda baz› sonuçlara var›labilir. Mesela azgeliflmifl ülke siyasal sistemi incelenecek-se tüm azgeliflmifl ülkelerin siyasal sistemlerini tek tek incelemek yerine azgeliflmiflülke siyasal sistemini en iyi temsil etti¤ine kanaat getirilen bir örne¤in incelenme-siyle söz konusu ana kütle hakk›nda bir hükme varabilmek mümkündür.


Örneklem Grubu:Araflt›r›lmas› düflünülenanakütlenin tamam› yerineonu temsil eden bir parçan›nal›narak anakütleninözelliklerinin belirlenmeyeçal›fl›lmas›na örneklemedenir. Anakütlenin tümününaraflt›r›lmas› hem imkâns›zhem de pratik anlam›olmad›¤›ndan örneklemesonucu anakütleyi temsileden bir örneklem grubuoluflturulmas› gerekir.Örneklem grubununanakütleyi temsilkabiliyetine sahip olmas› veanakütlenin özelliklerini tamolarak yans›tmas› temelflartt›r.

20 Siyaset Bi l imi

Siyaset ve politika kavramlar›n›n süreç içerisin-

deki de¤iflik anlamlar›n› aç›klamak.

Siyaset ve politika kelimeleri birbirinin yerine

kullan›lmakla birlikte etimolojileri ve geliflimleri

farkl› olmufltur. Arapça kökenli siyaset, e¤itmek,

yetifltirmek ve yönetmek anlam›nda olup at ye-

tifltiricisi ve e¤iticisine verilen “seyis” ile ayn› kök-

ten gelmektedir. Daha sonra insan ve flehir yö-

netimi anlam›n› kazanan siyaset kelimesinin Ba-

t› dillerindeki karfl›l›¤› politika’d›r. Eski Yunan’da-

ki flehir devletlerini anlatan polis’in yönetimine

iliflkin ifller ve faaliyetler anlam›nda kullan›lan

politika zamanla farkl› anlamlar kazanm›flt›r.

Günümüzde siyaset, hem günlük dilde hem de

bilim alan›nda farkl› anlamlarda kullan›lmaktad›r.

Devlet yönetimine iliflkin her türlü faaliyetler an-

lam›nda kullan›lmaya devam edildi¤i gibi iktidar

mücadelesi anlam›nda da kullan›lmaktad›r. Bafl-

kalar›n› etkileme anlam›ndaki iktidar›n ele geçi-

rilmesi için verilen mücadele de siyaset olarak ta-

n›mlanmaktad›r. Bunun yan›nda toplumda mad-

di ve manevi de¤erlerin son aflamada zora dayal›

olarak da¤›t›lmas› süreci, toplumun genelini ilgi-

lendiren konular›n son tahlilde meflru zora bafl-

vurularak düzenlemelerin yap›lmas› da siyaset

kavram›yla ifade edilmektedir. Görüldü¤ü gibi si-

yasetin genifl bir kullan›m alan› mevcuttur ve tek

bir tan›mla s›n›rland›r›lmas› mümkün de¤ildir.

Siyaset Bilimi’nin ortaya ç›kmas›nda katk›s› bu-

lunan belli bafll› düflünürlerin siyasete iliflkin dü-

flüncelerini aktarmak.

Siyaset olgusunu konu alan Siyaset Bilimi’nin

uzun bir tarihsel geçmifli bulunmaktad›r. Eski Yu-

nan düflünürleri Platon ve Aristoteles’ten ça¤dafl

siyaset bilimcilerine kadar pek çok kifli bu bilim

dal›n›n geliflmesinde önemli katk›lar› olmufltur.

Devlet yöneticilerinin kimler olmas› gerekti¤ine

iliflkin düflüncelerini aç›klayan Platon’un ide-

alizmine karfl›l›k Aristoteles gerçekli¤i benimse-

mifl ve devletin temel amac›n›n “en yüksek iyi-

yi” ve “iyi yaflamay›” temin oldu¤una yönelik

analizler yapm›flt›r. Ortaça¤ boyunca dinin etki-

sinde kalan siyaset düflüncesinde, 16. yüzy›l›n

bafllar›nda, N. Machiavelli meflhur Prens kita-

b›yla büyük bir yenilik yapm›fl ve siyaseti ger-

çekçili¤e yönlendirmifltir. Siyaseti iyi ve kötü gi-

bi ahlaki kavramlarla de¤il rasyonelikle de¤er-

lendiren Machiavelli’yi takip eden Montesquie-

u, güçler ayr›l›¤› ilkesiyle önemli bir katk› yap-

m›flt›r. Sosyal bilimlerin kuruldu¤u 19. yüzy›lda

pozitivist yaklafl›mla A. Comte, diyalektik yön-

temle K. Marx, demokrasinin geliflimine iliflkin

analizlerle A. de Tocqueville gibi isimlerin kat-

k›s› siyaset düflüncesinde yeni aç›l›mlar getir-

mifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda M. Weber’in top-

lumsal eylemi merkeze alan yaklafl›m› yeni bir

bak›fl sunmufltur.

Siyaset Bilimi’nin gelifliminde ‹slam dünyas›nda

yetiflmifl düflünürlerin de katk›lar› önemlidir. Ge-

nellikle ‹slam düflünürleri siyasete iliflkin düflün-

ce ve tavsiyelerini siyasetname/nasihatname türü

eserlerde dile getirmifllerdir. Bilimlerin tasnifinde

Siyaset Bilimi’ne de yer veren düflünürler de¤iflik

konularda katk›lar yapm›fllard›r. Farabi, Gazali,

Maverdi, ‹bn Haldun, Nizamü’l-mülk, Koçi Bey,

‹bn Teymiye gibi pek çok düflünür eserlerinde

siyasete iliflkin konular›n tart›flmalar›n› yapm›fl ve

geriye önemli katk›lar b›rakm›fllard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin konusu, kapsam›, yön-

temi ve tekniklerini aç›klamak.

Ça¤dafl Siyaset Bilimi’nin konusu, siyasetin tan›-

m›na göre de¤ifliklik göstermektedir. Klasik Siya-

set Bilimi’nin konusu, devlet ve devlete iliflkin

faaliyetlerken günümüzde bu anlay›fl de¤iflmifl

olup genel olarak kabul gören siyasetin iktidar

mücadelesi fleklindeki tan›m›ndan hareketle bu

bilimin konusu iktidar, güç ve otorite olarak ka-

bul görmüfltür. Ne var ki toplumsal hayat›n her

düzeyinde varolan iktidar›n konu olarak benim-

senmesi bu bilimin alan›n› çok geniflletece¤in-

den siyasal iktidarla s›n›rland›r›lm›flt›r. Ça¤dafl Si-

yaset Bilimi’nin temel konusunun “siyasal ikti-

dar”a iliflkin faaliyetler, kurumlar ve iliflkiler ol-

du¤u belirtilebilir.

Siyaset Bilimi’nin kapsam› konusunda, genellik-

le UNESCO’nun 1948 y›l›ndaki Paris toplant›s›n-

da benimsenen ve siyaset teorisi, siyasal kurum-

lar, siyasal güçler ile uluslararas› iliflkilerin yer al-

d›¤› tablo benimsenmekte ise de ulusal farkl›l›k-

lar ve ihtiyaçlar› dikkate alan farkl› yaklafl›mlar›n

da tercih edildi¤ini görmekteyiz.

Bir toplumsal bilim olan Siyaset Bilimi de di¤er

bilim dallar› gibi tümevar›m veya tümdengelim

yöntemlerini kullanmaktad›r. ‹nceleme konusu

olan olgunun niteli¤i ve flartlar› dikkate al›nd›-

¤›nda tercih edilen yöntemin de fark› olaca¤›

aç›kt›r. Siyasal olgular›n incelenmesinde de¤iflik

teknikler kullan›labilmektedir. Herhangi bir siya-

sal olgunun farkl› yap›lar›n›n ortaya konulmas›n-

da karfl›laflt›rmal› analiz, belli bir toplumdaki

mevcut durumu tespit etmek için alan araflt›rma-

s›, benzer olay ve olgular› ortaya koymak için ör-

nek olay gibi farkl› teknikler kullan›lmaktad›r.

Toplumsal hayat›n ve gerçekli¤in en önemli bo-

yutunu temsil eden siyaset olgusu, ça¤dafl top-

lumsal bilim dünyas›nda bilimsel çal›flmalar›n

önemli bir konusunu oluflturmaktad›r. Siyaset Bi-

limi, ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak kendine özgü

konu, yöntem ve tekniklere sahip olup bu alan-

da yap›lan inceleme ve araflt›rmalarla yetkinli¤i

herkes taraf›ndan kabul edilmifl bir bilim dal›d›r.

Di¤er ülkelerde oldu¤u gibi Türkiye’deki üniver-

sitelerin lisans ve lisans üstü programlar›nda Si-

yaset Bilimi ba¤›ms›z bir bilim dal› olarak ö¤re-

tilmekte ve araflt›rmalar yap›lmaktad›r.

3NA M A Ç

22 Siyaset Bi l imi

1. Afla¤›dakilerden hangisi Eski Yunan düflünürü Pla-ton’un siyasete iliflkin kitab›n›n ad›d›r?

a. Devletb. Prensc. Politikad. Kanunlar›n Ruhue. Siyasetname

2. Siyaset kelimesi ile ilgili olarak afla¤›daki ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. Siyaset kelimesi Arapça’dan Türkçe’ye geçmifltir. b. Siyaset ile at bak›c›s› ve terbiyecisi anlam›ndaki

seyis kelimesi ayn› kökten gelmektedir. c. Siyaset kelimesi flehirlerin ve insanlar›n yöneti-

minde kullan›lm›fl ve insanlar› yönetme sanat›n›ifade etmifltir.

d. Osmanl› Devleti’nde siyaset kavram› iktidar mü-cadelesi anlam›nda kullan›lm›flt›r.

e. Siyaset kelimesinin Bat› dillerindeki karfl›l›¤› po-litikad›r.

3. D. Easton siyaseti hangi anlamda kullanm›flt›r? a. “Herhangi bir konuda izlenen yol” anlam›nda. b. “Farkl› toplum kesimlerinin iktidar mücadelesi”

anlam›nda. c. “Devlet yönetimine iliflkin her türlü faaliyetler”

anlam›nda.d. “Maddi ve manevi de¤erlerin otoriteye dayal›

olarak da¤›t›lmas› süreci” anlam›nda.e. “Herhangi bir kalabal›¤› ya da bir grup insan›

güruh de¤il de toplum yapan husus” anlam›nda.

4. Afla¤›dakilerden hangisi N. Machiavelli’nin düflünce-lerini yans›tmaz?

a. Siyaset din ve ahlak kurallar›na uygun olarakyap›lmal›d›r.

b. Hükümdarlar siyasi hedeflere varabilmek içinher fleyi göze almal›d›rlar.

c. Siyasetin kurallar› ile din ve ahlak kurallar› ayn›de¤ildir.

d. Siyasi amaca ulaflmak için gerekirse güç ve kuv-vet kullanmaktan kaç›nmamak gerekir.

e. Siyasetin amac› devletin ele geçirilmesi ve eldetutulmas›d›r.

5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi K. Marx’a göre yan-

l›flt›r?

a. Siyaset, siyasetçilerin ve yöneticilerin aralar›nda-ki mücadele ile aç›klan›r.

b. Siyaset bir üst-yap› kurumudur ve onu belirle-yen temel faktör üretim güçlerininin oluflturdu-¤u alt-yap› kurumudur.

c. Toplumsal de¤iflmenin ve dinamizmin temelin-de üretim iliflkilerindeki de¤iflim ile s›n›flar ara-s›ndaki menfaat çat›flmas› yatmaktad›r.

d. Toplumsal gerçekli¤i diyalektik metotla ve top-lumsal de¤iflimi de üretim güçleri ve üretim ilifl-kileri ile aç›klamak gerekir.

e. Siyaset özerk bir kurum de¤ildir, alt-yap› ku-rumlar› taraf›ndan belirlenir.

6. Siyasi iktidar›n temel ö¤elerinden olan otoriteyi gele-neksel otorite, karizmatik otorite ve hukuki/rasyonel oto-rite fleklinde üçe ay›rarak analiz eden düflünür kimdir?

a. K. Marxb. Montesquieuc. M. Weberd. A. Comtee. Aristoteles

7. Eski Yunan düflünürü Aristoteles’e göre devletin te-

mel amac› nedir?a. Vatandafllar›n güven içinde yaflamas›n› temin et-

mek.b. En yüksek iyiyi ve iyi yaflamay› sa¤lamak.c. Savafllarda baflar›l› olmak.d. Demokrasiyi iflletmek.e. Vatandafllar›n refah seviyesini yükseltmek.

8. Afla¤›dakilerden hangisi siyasetname türündeki eser-ler için do¤ru de¤ildir?

a. Siyasetnameler hem bir siyaset hem de bir ahlakkitab›d›r.

b. Siyasetnameler hükümdarlar için kaleme al›n-m›fllard›r.

c. Siyasetnameler temelde f›k›h kitaplar› olup hü-kümdarlar›n izleyecekleri siyaseti gösterirler.

d. Siyasetnamelerin di¤er bir ad› da nasihat-nâ-medir.

e. Siyasetnameler ahlak ilkelerine uymayan kötüyönetimlerin zararl› sonuçlar›na dikkat çekmeyeçal›fl›rlar.

Kendimizi S›nayal›m


9. Afla¤›dakilerden hangisi Siyaset Bilimi’nin temel dal-lar›ndan biri de¤ildir?

a. Siyasal kurumlarb. Sosyal siyasetc. Uluslararas› iliflkiler d. Siyaset felsefesie. Uluslararas› hukuk

10. Afla¤›dakilerden hangisi islam düflünürü ‹bn Hal-dun’un bir toplulu¤un ilkel hayattan medeni hayata, ai-le, afliret ve kabile birliklerinden devlet yap›s›na geçiflteetkili oldu¤unu savundu¤u, toplulu¤un dayan›flma ru-hu, cemaat ruhu, grup duygusu, kabilecilik, kan ba¤›,toplumsal dayan›flma gibi anlamlarda kulland›¤› kav-ramd›r?

a. Cemaat dayan›flmas› b. Din ba¤› c. Birlik ruhud. Asabiyee. Organik dayan›flma

Siyaset Çuval› Deldirmemektir!

“Siyaset, un çuval›n› patlatmama sanat›d›r. Rivayet olu-nur ki, Muhyiddin ibn Arabî bir gün ‹skenderiye lima-n›nda gemiden un boflaltmakta olan hamallar› seyret-mektedir. Bafl hamal yüksekçe bir yere ç›km›fl süreklitalimat vermektedir: “Enes, evlad›m, çuval› siyasetle tut.Malik, o¤lum, çuval› siyasetle tafl›. Ahmet, yavrum, çu-val› siyasetle indir!” ‹bn Arabî hamalbafl›na yaklafl›r ve‘çuval› siyasetle indirme’nin ne manaya geldi¤ini sorar.Cevap: “Siyasetle indirmek, çuval› patlatmamakt›r. Pat-lad›ktan sonra, dö¤ünmenin faydas› yoktur!” (...).

Kaynak: Özel, M. (07 Kas›m 2002). Siyaset, çuval› del-dirmemektir!, Yeni fiafak.

Yaflam›n ‹çinden

”

“

24 Siyaset Bi l imi

El-Medinetü’l-Fâz›la’dan!

“Büyük topluluk, yeryüzündeki bütün insanlardan ibaret-tir. Ortancas›, yeryüzündeki [ayr› ayr›] milletlerden teflek-kül eder. Küçü¤ü ise bir milletin topraklar›nda oturan fle-hir halk›ndan ibarettir. Eksik topluluk ise, köy, mahalle,sokak veya ev halk›ndan teflekkül eder. Evden küçük olankulübe de bu cümledendir. Mahallenin ve köyün her iki-si de flehre tâbidir; flu farkla ki köy, flehre hâd›m olmas› iti-bariyle; flehre bir cüz’ü olmas›yla tâbidir. Bu kabilden ev,soka¤›n bir cüz’ü, flehir millet topraklar›n›n bir cüz’ü, mil-let de dünya nüfusunun bir cüz’ü say›l›r. Mamafih hayr›nefdal› ve kemâlin âlâs› -flehirden ufak olan topluluk mer-kezlerinde de¤il- flehirlerin s›n›rlar› içinde elde edilir.(...) (fi)ehri teflkil eden unsurlar, yarad›l›flta çeflitli ve birbirle-rinden üstün yap›dad›rlar. Bunlar›n aras›nda riyaset vazi-fesini gören bir insanla, mertebece ona yak›n baflka kim-seler bulunur. Bunlar›n her biri, kendi kabiliyet ve mele-kelerini reisin gayelerine uygun bir surette kullan›r. Buyüksek rütbe sahiplerinin emrinde baflka kimseler bu-lundu¤u gibi, bunlar›n da emrinde baflkalar› bulunur.Merâtib silsilesiyle böylece alçala alçala nihayet en afla¤›tabakalara var›l›r ki bu sonuncular, art›k baflkalar›na em-retmeyip yaln›z ald›klar› emirleri yerlerine getirirler.(...)Fâz›l flehrin reisi de gelifli güzel herhangi bir adam ola-maz. Riyaset iki fleyle olur. Birisi reisin riyasete tabiat veyarad›l›fl› ile müstaid bulunmasiyle; di¤eri reisin heyetceve irâdi melekesi ile riyasete mastaid bulunmasiyle. (...) Câhil flehir öyle bir flehirdir ki, halk›, saadeti ne tan›rlar nedüflünürler. Kendilerine ö¤retilse bile ne onu kabul eder-ler ne de ona inan›rlar. Onlar ancak s›hhat, servet, flehvet,serazad olmak, sayg› ve itibar kazanmak gibi zevahire, ha-yat›n gayesi nazariyle bakarlar. ‹flte bu fleylerin her biri ca-hil flehir halk›nca birer saadet say›l›r. Onlar›n en büyüksaadetleri de bütün bu fleylerin bir arada toplanmas›d›r...”

Kaynak: Farabî (1990). El-Medinetü’l-Fâz›la, Çev. Na-fiz Dan›flman, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›, s. 79-91.

Mukaddime’den“‹bn Haldun, bedevi cemiyetlerin, iptidaî afliret ve kabi-lelerin sevk ve idaresine riyaset (baflkanl›k), hadarîlerin-kine mülk (hükümdarl›k, saltanat) ad›n› vermektedir.Hadarî bir cemiyetin bafl›nda melik (hükümdar, sultan,padiflah) vard›r ve hükümdar›n bir mülkü (devleti) vedevletin teflkilât› bulunmaktad›r. Bedevî cemiyetlerinbafl›nda ise bir reis (baflkan) vard›r ama reisin bir devle-ti ve devlet teflkilât› bulunmamaktad›r. Fakat gerekti¤in-de bafl›nda reisin bulundu¤u kabilenin genci, yafll›s›, er-ke¤i, kad›n› onun etraf›nda birleflerek fedakâr ve cesurbirer asker oluverir. Tehlike ve ihtiyaç, bütün kabileyiyekvücut bir askerî birlik hâline getirebilir. (...) (B)ede-vî bir cemiyette âdil ve müsavatç› reislik tarz›nda bir ida-re vard›r. Toplum; reisi, bir büyük ve baba olarak kabuletmifltir, reisin siyaseti, askerî ve emniyet teflkilât› olma-d›¤› için, verdi¤i hüküm mutlaka istiflareye ve ikna et-meye dayan›r. Kendine has meziyet ve fazileti, flahsîhaslet ve kabiliyetleri sebebiyle cemiyetin bütün fertleriseverek ve gönüllü olarak ona itaat eder, tavsiye ve ikaz-lar›na önem ve de¤er verirler. Onun en büyük istinatgâ-h› ve mühim müeyyidesi, toplumdaki gelenek ve göre-neklerin bu flekilde teflekkül etmesidir. Cemiyette ka-nun ve kaide, töreden ibarettir. Reis asalet ve kudret sa-hibidir, belli bir soydan gelmifl, asabiyete sahip olmufl,mücadelelerde ehliyet ve liyakat›n› kabul ettirmifltir. K›-saca, reisin, bedevi bir cemiyeti sevk etmesi tamamiylerehberlik tarz›ndad›r.(...) Hadarilerde ve flehirlerde gö-rülen mülk ve devlet teflkilat› ile ona dayanan sevk veidare, tegallübe, galibiyete, kahra ve istilâya dayan›r.Bedevilikte reisin hükmüne itaat mecburiyeti yoktur ve-ya onun hükmüne itaat etmek törenin icab›d›r. Toplum-da kabul gördü¤ü ölçüde reisin emirleri geçirlilik kaza-n›r, ona muhalefet etmenin müeyyidesi yoktur. Halbukimelikin ve hükümdar›n ferman› kesindir, ona muhalefetölümle neticelenebilir. K›saca riyasetle mülk, reisle me-lik birbirinden farkl› fleylerdir. Riyaset ve reis iptidaî top-lumlardaki vasat ve flartlar›n, mülk ve melik hadari top-lumlardaki içtimaî vasat ve flartlar›n mahsulüdür.(...) Mülk tarz›nda olan siyaset, idare ve icraat galebe vekahra dayan›r. ‹ktidar ve hakimiyet, galip ve kahir ola-n›nd›r. Her türlü murakabe ve müeyyideden uzak olanbu idare tarz› sorumsuz oldu¤undan keyfili¤e ve zulmeaç›kt›r; istismara ve suistimale elverifllidir. Hükümdarl›k-ehil olsun veya olmas›n- padiflah›n çocu¤una intikaleder; mülk melikin o¤luna miras kal›r. Mülk tarz›ndakisiyaset ve idare, hukukî statüsünü esasta kendisi tayineder. Mülkün menfaati ve maslahat› icap ettirdi¤i zaman,dini hükümlere bakmadan olumlu veya olumsuz tavr›-n› ortaya koyar. Bunun böyle olmas› gayet tabiidir.”

Kaynak: Uluda¤, S. Mukaddime. I. s.135-8.

Okuma Parças› 1 Okuma Parças› 2


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan DüflünürlerindeSiyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset ve Politika Kavram-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤erlerin Otorite YoluylaDa¤›t›lmas› Anlam›nda Siyaset” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Dönemde Siyaset”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “19. Yüzy›lda Siyaset” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “19. Yüzy›lda Siyaset” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Yunan DüflünürlerindeSiyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasetnameler ve Layiha-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyaset Bilimi’nin Kapsam›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹slam Dünyas› ve SiyasetBilimi ile ‹bn Haldun” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Siyaset Bilimi literatüründe siyaset esas itibariyle üçfarkl› anlamda kullan›labilmektedir: i) devlet yönetimi-ne iliflkin faaliyetler; ii) iktidar mücadelesi; iii) de¤erle-rin otorite yoluyla da¤›t›lmas›. Siyaset, Aristoteles’inkavrama yükledi¤i anlama benzer bir biçimde, baz› Si-yaset Bilimi kitaplar›nda, “iyi yaflamay›” temin etmeyeyönelik devlet yönetimi ile ilgili ifller anlam›nda kulla-n›lmaktad›r. Siyaset bilimi ba¤›ms›z bir disiplin olarak gelifltikçe, “si-yaset” sadece devletle ilgili ifller anlam›nda de¤il, kap-sama alan› devleti aflacak biçimde “iktidar mücadelesi”anlam›nda kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Farkl› bireylerinya da gruplar›n di¤erleri üzerindeki ayr›cal›klar›n› sür-dürmesine hizmet etmesi aç›s›ndan siyaset asl›nda biriktidar mücadelesini temsil etmektedir. Son olarak, D.Easton toplumun yaratm›fl oldu¤u ortak maddi ve ma-nevi de¤erlerden kimlerin, nas›l ve ne kadar pay ala-caklar›na iflaret eder bir biçimde, siyaseti, de¤erlerinotorite yoluyla da¤›t›lmas› anlam›nda kullanmaktad›r.

S›ra Sizde 2

K. Marx’›n diyalektik metodunda siyaset ba¤›ml› bir ol-gu olarak ele al›n›r. T›pk› kültür, din, sanat, vb. üst ya-p› unsurlar› gibi siyaset de ekonomik alt yap›ya yaniüretim iliflkilerine ba¤›ml›d›r. Marx’a göre siyaseti, siya-setçiler ve yöneticiler aras›ndaki mücadele ile aç›klaya-may›z. Çünkü bu mücadele, asl›nda s›n›flar aras›ndakimücadelenin bir parças›d›r ve bu özelli¤i ile üretim tar-z›na ba¤l›d›r. Kapitalist üretim tarz›n› dikkate alaraksöylemek gerekirse, burjuvazi ile iflçi s›n›f› aras›ndakigiderilmesi mümkün olmayan uyuflmazl›k, yani iflçi s›-n›f›n›n burjuvazi taraf›ndan sömürülmesi ile ortaya ç›-kan mücadelede siyaset asl›nda burjivazinin ç›karlar›nahizmet etmek üzere vard›r. Bu anlamda ekonominin si-yaset üzerindeki mutlak belirleyicili¤i Marx için vazge-çilmez bir düflüncedir.

S›ra Sizde 3

Siyaset Bilimi’nin kapsam› konusunda farkl› uygulama-lar dikkat çekmektedir. Bu konuda yaz›lm›fl kitaplar›niçeriklerinde ortak noktalar ve konular öne ç›ksa da ulu-sal ve yerel farkl›l›klardan kaynaklanan de¤iflik içeriklerde gözden kaçmamaktad›r. Mesela Michael G. Roskin,Robert L. Cord, James A. Medeiros ve Walter S. Jones ta-raf›ndan yaz›lm›fl Political Science: An Introduction, (Pe-arson, 2011), adl› eserin içindekilerine bak›ld›¤›nda flukonular›n ele al›nd›¤›n› görüyoruz: Siyasetin temelleri

(teoriler, ideolojiler, devletler, anayasalar, rejimler), si-yasal davran›fllar (siyasal kültür ve kamuoyu), siyasal

etkileflimler (siyasal iletiflim, bask› gruplar›, partiler, se-çimler), siyasal kurumlar (yasama, yürütme ve bürokra-si, yarg›), siyasal sistem ne yapar? (siyasal ekonomi, si-yasal güç kullan›m›, uluslararas› iliflkiler).Andrew Heywood’un Politics, (Third Edition, NewYork, Palgrave Macmillan, 2007) adl› kitab›n içindekile-rinde flu konular› görüyoruz: Siyaset teorileri (siyasetnedir?, hükümetler, sistemler ve rejimler, siyasal ideolo-jiler, demokrasi, devlet), milletler ve küreselleflme (mil-letler ve milliyetçilik, küresel siyaset, milletalt› siyaset),siyasal etkileflim (ekonomi ve toplum, siyasal kültür,kimlik ve meflruluk, kitle iletiflimi ve siyasal iletiflim,temsil, seçimler ve oyverme, siyasal partiler ve parti sis-temleri, gruplar ve menfaatler ve hareketler), hükümet

sistemleri (anayasalar, hukuk ve yarg›, parlamentolar,yürütme gücü, bürokrasi, askeri güç ve siyasal güçler),siyasa ve performans (siyasa süreçleri ve performanssistemi).

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

26 Siyaset Bi l imi

Bunlara karfl›l›k Bülent Daver’in Siyaset Bilimine Girifl(Ankara, Siyasal Kitabevi, 1993) adl› eserinin içindekile-rine bak›ld›¤›nda flunlar› görüyoruz: Temel kavramlar

(siyaset ve politika terimleri, siyaset sanat›, siyaset bili-mi), siyasetin temelleri (psikolojik temeller, siyasetinsosyolojik temelleri, ekonomik temeller), siyasal ku-

rumlar (hukuk ve devlet, devlet teflkilat›), siyasal hayat

ve davran›fllar (siyasal kat›lma, siyasal etki, siyasal par-tiler, bask› ve menfaat gruplar›, kamuoyu, siyasal ide-olojiler, propaganda). Ahmet Taner K›fllal›’n›n SiyasetBilimi (Ankara, ‹mge kitabevi, 1997)’nin içindekilerindeflunlar yer al›yor: Siyaset bilimi nedir, siyasal yaflam›netkenleri (alt yap›sal etkenler, üst yap›sal etkenler), si-yasal yaflam›n boyutlar›, (birey, küçük gruplar, toplum-sal s›n›flar, toplum), siyasal güçler (siyasal partiler, bas-k› gruplar›, seçkinler). Görüldü¤ü gibi farkl› Siyaset Bi-limi kitaplar›nda genellikle ortak konular varsa da ta-mamen farkl› konular da yer almaktad›r. Siyaset, siyasetteorisi, siyasal kurumlar, siyasal güçler, seçimler gibikonular ortakken küreselleflme, federalizm, demokra-tikleflme, ulus alt› sistemler gibi farkl› konular da dikkatçekmektedir.

Ak›n, E. (1997). Bilim ve Siyasal Sistem. Ankara: Bireyve Toplum Yay›nlar›.

Aristoteles. (1983). Politika. Çev. Mete Tunçay, ‹stan-bul: Remzi Kitabevi.

Aron, R. (1986). Sosyolojik Düflüncenin Evreleri. An-kara: Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Bosworth, C. E. (1997). “Siyâsa”, The Encyclopedia of

Islam. New Edition, Vol. IX, Leiden.Çam, E. (1987). Siyaset Bilimine Girifl. ‹stanbul: Der

Yay›nlar›. Çar›c›, M. (1991). “Asabiyet”, TDV ‹slam Ansiklopedi-

si. Cilt:III, ‹stanbul: TDV Yay›nlar›.Dahl, R. A. (1991). Modern Political Analysis. Fifth

Edition, New Jersey: Prentice-Hall International Edi-tions.

Dan›flman, Z. (1997). Koçi Bey Risalesi. ‹stanbul: MEBYay›nlar›.

Daver, B (1993). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Siya-sal Kitabevi Yay›nlar›.

De Tocqueville, A. (1994). Amerika’da Demokrasi.

Çev. ‹hsan Sezal-Fatofl Dilber, Ankara: Yetkin Ya-y›nlar›.

Duverger, M. (1984). Politikaya Girifl. Çev. Samih Tir-yakio¤lu, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.

El-Maverdi, E. (1976). el Ahkâmu’s-Sultâniyye. Çev.Ali fiafak, ‹stanbul: Bedir Yay›nevi.

El-Mâverdi, E. (2000). Siyaset Sanat›. Çev. Mustafa Sa-r›b›y›k, ‹stanbul: K›rkambar Kitapl›¤›.

Erkal, M. (1988). “el-Ahkâmu’s-Sultaniyye”, Türkiye

Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi. Cilt: I, ‹stan-bul: TDV Yay›nlar›.

Ery›lmaz, B. (2002). Bürokrasi ve Siyaset: Bürokratik

Devletten Etkin Yönetime. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›. Es-Seâlibî, E. (1997). Hükümdarl›k Sanat› (Adâbu’l-Mu-

lûk). Çev. Sait Aykut, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›.Farabî. (1990). El-Medinetü’l-Fâz›la. Çev. Nafiz Dan›fl-

man, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.Farabî. (1990). ‹hsa’ül-Ulûm (‹limlerin Say›m›). Çev.

Ahmet Atefl, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.Fedayi, C. (2011). Siyaset Bilimi. Ankara: Kadim Ya-

y›nlar›. F›nd›ko¤lu, Z. F. (1965). ‹ktisat Sosyolojisi Aç›s›ndan

Sosyalizm. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisatFakültesi Yay›nlar›.

Girdner, E. J. (1996). People and Power/An Intro-

duction to Politics. ‹stanbul: Literatür Yay›nlar›.

Yararlan›lan Kaynaklar


Gulbenkiyan Komisyonu. (1996). Sosyal Bilimleri

Aç›n. Çev. fiirin Tekeli, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.Hassan, Ü. (1988). ‹bn Haldun’un Metodu ve Siyaset

Teorisi. ‹stanbul:Toplumsal Dönüflüm Yay›nlar›. ‹bn Haldun. (1980). Mukaddime. Cilt: I, II, III, Tercü-

me: Zakir Kadiri Ugan, ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.‹bn Haldun. (1982). Mukakdime. Haz. Süleyman Ulu-

da¤, Cilt: I, II, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.‹bn Teymiye. (1985). Siyaset/es-Siyesetü’fl-fieriyye.

Çev. Vecdi Akyüz, ‹stanbul: Dergah Yay›nlar›.Kalayc›o¤lu, E. (1984). Ça¤dafl Siyasal Bilim/Teori

Olgu ve Süreçler. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da-¤›t›m.

Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Girifl. 12. Bas›m,‹stanbul: Bilgi Yay›nevi.

Laski, H. (1966). Politikaya Girifl: Sosyalist Siyaset

Anlay›fl›. Çev. Ali Seden, ‹stanbul: Remzi KitapeviYay›nlar› Kültür Serisi: 41.

Levend, A. S. “Siyaset-Nameler”, Türk Dili Araflt›rma-

lar› Y›ll›¤› Belleten. Ankara: Türk Tarih KurumuYay›nlar›.

Lewis, B. (1984). “Siyâsa”, In Quest of An Islamic Hu-

manizm içinde, Ed. A. H. Green, Cairo: AmericanUniversity in Cairo Press.

Machiavelli. (1984). Prens. ‹talyanca’dan Çev. Naz›mGüvenç, ‹stanbul: Anahtar Kitaplar Yay›nevi.

Mâverdi, el-Ahkâmu’s-Sultaniyye.

Morris G. C. (1997). “Montesquieu ve Siyasi TecrübeninÇeflitleri”, Siyasi Düflünce Tarihi. Ed.: David Thom-son, Çev. Ali Yaflar Aydo¤an ve di¤erleri, ‹stanbul: fiule Yay›nlar›.

Mumcu, A. (1985). Osmanl› Hukukunda Zulüm Kav-

ram›. Ankara: Birey ve Toplum Yay›nlar›.Najjar, F. M. (1984). “Siyasa in Islamic Political Philo-

sophy”, Islamic Theology and Philosphy. Ed. ByMichael E. Marmara, Albany: Studies in Honor of George E. Havran›.

Nizamülmülk. (1981). Siyasetname (Siyeru’l-mülük).

Çev. Nurettin Bayburtlugil, ‹stanbul: Dergâh Yay›n-lar›.

Özel, M. (2002). “Siyaset, çuval› deldirmemektir!”, Yeni

fiafak, 17 Kas›m.Platon (Eflatun). (2001). Devlet. Üçüncü Bas›m, Çev.

Sabahattin Eyubo¤lu-M.Ali Cimcoz, ‹stanbul: Türki-ye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Prélot, M. (1972). Politika Bilimi. Çev. Nihal Önol, ‹s-tanbul: Varl›k Yay›nlar›.

fiirvani, H. H. (1965). ‹slam’da Siyasi Düflünce ve ‹da-

re. Çev. Kemal Kuflçu, ‹stanbul: ‹rfan Yay›nevi.

Turan, ‹. (ty.). Siyasal Sistem ve Siyasal Davran›fl. ‹s-tanbul: Der Yay›nlar›.

Turtûfli, M. (1995). Sirâcu’l-Mülûk/Siyaset Ahlak› ve

‹lkelerine Dair. Said Aykut, ‹stanbul: ‹nsan Yay›n-lar›.

Vergin, N. (2010). Siyasetin Sosyolojisi/Kavramlar,

Tan›mlar, Yaklafl›mlar. 7.Bask›, ‹stanbul: Do¤anKitap.

Weber, M. (1985). Protestan Ahlak› ve Kapitalizmin

Ruhu. Çev. Zeynep Aruoba, ‹stanbul: Hil Yay›nlar›.Weber, M. (1998). Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Taha Parla,

2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Weber, M. (2006). Meslek Olarak Siyaset. Çev. Afflar

Timuçin-Mehmet Sert, ‹stanbul: Chiviyaz›lar› Yay›n-lar›.

Yücel, Y. (Yay›nlayan) (1974). Kitâb-› Müstetâb. An-kara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co¤rafya Fa-kültesi Yay›nlar›.

Yararlan›lan ‹nternet Adresleriwww.aristotelesarastirmalari.comhttp://en.wikipedia.orghttp://en.wikipedia. org/wiki/Platowww.biyografim.nethttp://www.arqnet.pt/portal/teoria/ aron_montesquieu.

htmlhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Karl_Marxhttp://www.e-sosyoloji.com/weber.htmhttp://tr,wikipedia.org/wiki/Farabihttp://communucationtheory.org/lasswells-model/

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ktidar ve siyasal iktidar kavramlar›n› tan›mlayabilecek,Egemenlik kavram›n› tan›mlay›p, küreselleflme ve egemenlik iliflkisiniyorumlayabilecek, Meflruluk, otorite tiplerini ve meflrulu¤un siyasal sistemler için önemini aç›k-layabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• ‹ktidar• Siyasal ‹ktidar• Egemenlik

• Meflruluk• Otorite

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

Siyaset Bilimi

• ‹KT‹DAR• EGEMENL‹K• MEfiRULUK

Siyasetin Dili:Kavramlar,Kurumlar


‹KT‹DAR‹ktidar, Siyaset Bilimi literatürünün ana kavramlar›ndan birisidir. Siyasal olgular›n bi-limsel olarak çözümlenmesi sürecinde iktidar›n ne oldu¤u, nas›l ortaya ç›kt›¤›, nas›liflledi¤i ve nas›l paylafl›ld›¤› meselesi üzerine yap›lan tart›flmalar çok önemli yer tu-tar. Siyaset literatürünün di¤er temel kavramlar›ndan egemenlik ve meflruluk iktida-r›n s›fatlar›ndand›r.

Etimolojik olarak kudret kelimesinden türeyen ve mülk, erk, saltanat, kontrol ede-bilme gücü gibi anlamlara gelen iktidar; genel anlamda bir bireyin yahut bireyler top-lulu¤unun kendi istekleri do¤rultusunda, r›zalar› olup olmad›¤›na bakmaks›z›n di¤erinsanlar›n davran›fllar›n› etkileyebilme, yönlendirebilme veya denetleyebilmesi; toplu-mu yönetme, yönlendirme gücü, bu gücü elinde bulunduran otorite, iliflki veya organanlam›na gelmektedir. Ayr›ca iktidar›n, “baflkalar›n›n davran›fllar›n› kontrol edebilmekapasitesi” anlam› da vard›r. Sosyal bilimlerde iktidar›n tan›mlanmas›nda s›kça gönder-me yap›lan Max Weber’e göre ise iktidar, bir toplumsal iliflkide, bir kifli ya da grubunkendi iradesini, dirençleri afl›p yerine getirme olana¤›d›r. Yani iktidar bir toplumsal ilifl-ki, sosyal yaflam düzleminde var olur.

‹nsanlar aras›ndaki farkl›l›klar, toplumsalyaflama eflitsizlik olarak yans›r. Baz› insanlardaha güçlü, baz›lar› zay›f, daha zengin veyadaha fakir olabilir. Bu farkl›l›klar bir kifli yada grubun itaat üretme becerisini elde etme-lerine yani muktedir olmalar›na yol açar. Yi-ne bu farkl›l›klar, toplumlar›n hiyerarflik ola-rak örgütlenmelerine neden olmaktad›r. ‹kti-dar en genel anlam›yla bir kifli ya da grubundi¤er kifli ya da gruplar› kendi arzusu ve dü-flüncesi do¤rultusunda etkileyip yönlendire-bilmesi olarak tan›mland›¤›nda iktidar›n hertürden toplumsal iliflkide var oldu¤u sonucu-na var›l›r.

Bir etkileme, belirleme becerisi olarak ik-tidar›n farkl› yüzleri, boyutlar› ortaya ç›kar. ‹k-tidar bazen karar verme, gündem belirleme,gündemi sapt›rma becerisi olabilece¤i gibi ba-zen de hegemonik (ikna ederek, bilinç inflaederek -A. Gramsci) tarzda baflkalar›n›n düflüncelerini, isteklerini veya ihtiyaçlar›n› be-

Siyasetin Dili: Kavramlar, Kurumlar

Resim 2.1

Antonio Gramsci:1891-1937 y›llar›aras›nda yaflam›fl‹talyan yazar,politikac›, siyasetfelsefecisi vedilbilimci.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramsci

lirleme (S. Lukes) fleklinde ortaya ç›kabilir. Bir anlamda iktidar iliflkisinin bir taraf› (A),ç›kar›yla çat›flsa da di¤er taraf› (B) etkiler; B’ye gerçek ç›kar›n›n ne oldu¤u ö¤retilir,B’nin durumu belirlenir, onun için eriflilebilir olan bilgiler yönlendirilebilir. Bu aç›danpropaganda, ideoloji afl›lama, psikolojik kontrol gibi uygulamalar da iktidarla ilgilidir.Bu yolla insanlar›n tercihleri bile belirlenebilir. Böylece baz› meseleler kamusal tart›fl-man›n d›fl›nda tutulabilir. Bu aç›dan iktidar›n bir görünen aç›k iflleyifli bir de do¤rudangözlemlenemeyen iflleyifli vard›r. Örne¤in bir iktidar gündemi belirleyerek, tart›flmala-r› s›n›rland›rarak, hakikatin ne oldu¤unu belirleyerek, ›slah ederek, normallefltirerek,bilgiyle birleflerek (M. Foucault) istenilen kararlar›n ç›kmas›n› sa¤layarak iflleyebilir.Hatta bu tür iflleyifl daha da etkili olabilir.

Propaganda fikir afl›lama, psikolojik kontrol gibi uygulamalar kiflilerin tercihlerini,düflüncelerini biçimlendirir ve bu aç›dan iktidar iliflkilerinde önemli rol oynarlar.

Bask›n bir iradenin, bireyler ve gruplarüzerine dayat›lmas›d›r iktidar. Bu hakimiyetidayatman›n çok çeflitli yollar› olabilir. MichelFoucault’nun ifadesiyle iktidar, ‘flebeke, a¤benzeri bir örgüt arac›l›¤›yla’ ifller. ‹ktidartüm toplumsal düzlemlerde birtak›m strateji-ler gelifltirir (bu stratejiler sadece yöneticile-rin iktidar›ndan ibaret de¤ildir) ve iktidar tümtopluma yay›lm›flt›r. ‹ktidar tek merkezli de-¤ildir. Bu flebekenin, a¤›n bir taraf›nda bilgi,di¤er taraf›nda bilim, cinsellik, ekonomi, dinvs. olabilir. Yani sosyal iliflkiler a¤›nda tekbir iktidar de¤il, bu flebekenin farkl› kolla-r›nda iflleyen ‘iktidarlar’ vard›r. Hatta F. Ni-etzsche, hayatta kalma-yaflama ile iktidar ira-desi, istenci aras›nda zorunlu bir iliflki oldu-¤unu iddia ederek tüm yaflam›n asl›nda ikti-

dar›n art›r›lmas›na yönelik bir çaba oldu¤unu belirtir.‹ktidar toplumsal hayat›n ayr›lmaz bir parças›, ayn› zamanda toplumsal düzenin

ana dayana¤›d›r. Siyaset en genel anlam›yla bir kollektivite (toplum, topluluk) ad›-na ba¤lay›c› kararlar alma ve yürütme süreci olarak tan›mland›¤›nda, her toplum-sal oluflum kendine özgü bir siyasal sistem (rejim) gelifltirir. Bu siyasal sistem ay-n› zamanda toplumsal düzeni tesis edecek ve iflletecek iktidar› elde etme mekaniz-malar›n›n neler oldu¤u ve iktidar›n nas›l iflletilece¤ini belirleyen iktidar yap›lar›oluflturur. ‹flte bu yap›larla beraber iktidar sahipleri herkesin uyaca¤› kurallar ko-yarlar. Bu aç›dan iktidar, toplumsal iliflkilerin bir düzen içinde ifllemesini sa¤lar.

‹ktidar›n Kaynaklar› ve Teknikleri Baflkalar›n›n davran›fllar›n› etkileyebilme gücüne sahip olmak, baz› araçlara vefarkl›l›klara sahip olmay› gerektirir. Di¤erleri üzerinde bir etki kurabilmek, bir fark-l›l›k ya da di¤erlerinin sahip olmad›¤› araçlar› kullanabilmeyi gerektirir. Bu farkl›-l›klar veya araçlar maddi oldu¤u kadar maddi olmayabilir de. Ekonomik zenginlik,fiziki güç, silah gücü gibi maddi farkl›l›klar›n yan›nda bilgi, yetenek, statü, kifliliközellikleri gibi maddi olmayan farkl›l›klar iktidar iliflkisinde birer kayna¤a dönüflür.‹ktidar›n farkl› kaynaklar› ve farkl› biçimleri vard›r.

30 Siyaset Bi l imi

Resim 2.2

M. Foucault, 1926-1984 y›llar›aras›nda yaflayanFrans›z düflünür.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucault

Siyasal sistem, birtoplumda siyasi iktidaryetkisi kullanan kurumlar›nbelli bir düzenlilik vekarfl›l›kl› etkileflim içindeoluflturduklar› bütünlük.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹ktidar›n fiziksel, ekonomik ve sembolik olmak üzere üç kayna¤› vard›r.

Bir iktidar iliflkisi servete, konuma, bilgiye, karizmaya dayanabilir ya da sadeceotoriteden kaynaklanabilir. Ayn› flekilde iktidar›n farkl› görünümleri de olabilir. ‹k-tidar bazen etkileme, zorlama, yönlendirme, zor kullanma bazen de denetim biçi-minde karfl›m›za ç›kabilir. ‹ktidar›n amaçlar› da farkl› olabilir. ‹ktidar›n amac› birey-sel, toplumsal olabilir; siyasal veya iktisadi olabilir ya da istikrarl› bir siyasal düzenolabilir. K›saca iktidar bu yönüyle toplumsal yaflam›n birçok alan›nda yer al›r vefarkl› kaynaklara ba¤l› olarak ortaya ç›kar.

Toplumsal düzlemde iflleyen iktidar›n kayna¤› fiziksel (zor kullanma gücü,kuvvet kullan›m›), ekonomik (maafl, ödüllendirme) veya sembolik (sayg›, prestij,propaganda, meflruluk) olabilir. Bu kaynaklara ba¤l› olarak iktidar, kaba kuvvete,parasal güce, itibara veya otoriteye dayal› olarak elde edilip uygulanabilir.

Fiziksel Kaynak Fiziksel kaynak kapsam›nda, denetim kurman›n en önemli arac› kuvvet kullan›m›-d›r. Kuvvet kullan›m›, fiziksel kayna¤a dayal› olarak polis ve askeri güç örne¤in-deki gibi maddi olabilir. Ama her kuvvet kullan›m› maddi olmak durumunda de-¤ildir; zor kullanma tehdidi, y›ld›rma, sindirme, korkutma, sembolik fliddet bask›ve denetim için fiziksel kayna¤a dayal› kuvvet kullan›m› örnekleridir. Bir iktidariliflkisinde fiziksel kayna¤a dayal› olarak kuvvet kullan›m› yasal ya da meflru olabi-lece¤i gibi yasa d›fl› ya da gayrimeflru olabilir. Örne¤in, genel arama tarama kap-sam›nda polisin kimlik sormas› yasal bir kuvvet kullan›m›d›r ama ayn› polisin ken-di çocu¤unu döverek cezaland›rmas›, yasa d›fl› kuvvet kullan›m›n› örnekler. Heriki iliflki de fiziksel kayna¤a dayal› kuvveti araç olarak kullanan bir denetim, ikti-dar iliflkisidir ve bu kayna¤a dayal› iktidar iliflkilerinde s›kça baflvurulan teknik, zorkullanmad›r. Zor kullanma iktidar iliflkilerinin en görünür özelliklerinden biridir.Hatta modern toplumlarda devletin kulland›¤› en üstün iktidar olan siyasal iktida-r›n en önemli ay›rt edici özelli¤i, meflru zor kullanma tekelini elinde tutmas›d›r. Enkibar iflleyen modern demokratik toplumlarda bile nihai ikna arac› fliddettir. Zira,fliddet araçlar› üzerindeki denetim ve bu denetimi iflletecek polis, asker teflkilatla-r› oluflturmak siyasal iktidar›n temel niteliklerindendir ve bu nitelik var olmadanhiç bir devlet ayakta kalamaz.

Ekonomik KaynakEkonomik kaynak, iktidar tesis etmenin di¤er kayna¤›d›r. Ekonomik kaynaklara sa-hip olanlar, bu kayna¤a dayanarak iktidar› elde edip bu konumlar›n› devam ettirir-ler. ‹ktidar› elde etmek için sahip olduklar› ekonomik kaynaklar› da¤›tma ve bellikifli ya da gruplar› yararland›rma yoluna gidebilirler. Geleneksel toplumlarda kay-nak da¤›t›m› ve paylafl›m›nda öncelikli olarak hanedan üyeleri, avane ve bürokrat-lar gözetilirken modern toplumlarda bu paylafl›m belli yasal kurallara ve ilkelereba¤lanm›flt›r. Ekonomik kayna¤a dayal› olarak iktidar iliflkilerinde baflvurulan di¤erbir yöntem de rütbe, makam, ödül gibi avantajlar›n da¤›t›lmas›d›r. Örne¤in, iflveren-iflçi aras›ndaki iktidar iliflkisinin kayna¤› önemli ölçüde ekonomiktir. Bu iktidar ilifl-kisinde zor kullanma yoktur ama ekonomik yapt›r›mlar vard›r. Ödüllendirme ya dacezaland›rma (para cezas›, rütbe yükseltme ya da iflten kovma gibi), bu kayna¤a da-yal› iktidar iliflkilerinde s›kça baflvurulan bir tekniktir. Bu kaynak ve teknik, hemsosyal hem de siyasal iktidar iliflkilerinde yayg›n olarak kullan›l›r.

312. Ünite - S iyaset in Di l i : Kavramlar , KurumlarS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sembolik Kaynak‹ktidar tesis etmenin bir di¤er kayna¤› da sembolik kaynakt›r. Bu kaynak, itibar ka-zand›ran bir kaynakt›r ve iktidar iliflkisini meflrulukla bezeyerek otoriteye dönüfl-mesini sa¤lar. Sembolik kaynaklar kapsam›ndaki teknikler aras›nda propaganda,endoktrinasyon (fikir afl›lama) ve yönlendirme (manipülasyon) yer al›r. Yönlendir-me, özellikle kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas›yla s›kça karfl›lafl›lan bir teknikolmufltur. Kaynaklar ve bilginin dolafl›m› üzerinde denetim sa¤land›¤›nda siyasalkültür özelliklerine göre baz› geleneksel de¤erler (bayrak sevgisi gibi) ön plana ç›-kar›larak denetim kolaylaflt›r›l›r. ‹ktidar› elde etme ya da iktidar› sürdürme aflama-s›nda iktidar sahipleri, denetimlerindeki iletiflim araçlar›n› (yaz›l›-görsel bas›n), e¤i-tim kurumlar›n› propaganda ya da manipülasyon amaçl› kullanarak gerçekleri sap-t›rabilir ya da iktidar sahiplerinin üstün varl›klar olarak alg›lanmas›n› sa¤layabilir-ler. Kitleler bu yolla flartland›r›l›r ve iktidar sahiplerine itibar kazand›r›l›r. Kitle ile-tiflim araçlar›nda imaj yaratma (image-making) yöntemleriyle iktidar sahiplerininabart›l› bir tarzda sunulmas›; bayrak, vatan gibi baz› ulusal sembollere, gelenekselde¤erlere sürekli vurgu yap›lmas›, mevcut iktidar iliflkisini meflrulaflt›rma ve iktidarsahiplerine itibar kazand›rma çabalar›d›r.

Meflruluk niteli¤ini kazanan iktidar iliflkisi (yani iktidar›n kabul edilebilir oldu-¤una dair kanaat) uzun süre ayakta kalabilir. Bir anlamda meflruluk kurumsallafl-m›fl, etkin ve sürekli iktidar›n temelidir. Bu yüzden tüm iktidarlar meflru olduklar›-na dair bir kanaat oluflturma çabas›na girerler ve sembolik kaynaklar› kullan›rlar.Sembolik kaynak, iktidar tesis etmenin en ekonomik ve en verimli kayna¤›d›r. Fi-ziksel ve ekonomik kaynaklar hem pahal› hem de süreklilik aç›s›ndan s›k›nt›l› ol-du¤undan iktidar sembolik kayna¤a dayand›¤›nda meflrulafl›r, otoriteye dönüflürve böyle bir iktidar iliflkisinde itaat, gönüllülük ve sempatinin sonucunda âdetakendili¤inden ortaya ç›kar.

‹ktidar›n verimli iflleyifli aç›s›ndan fiziksel, ekonomik ve sembolik kaynaklar› karfl›laflt›r›n›z.

‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kullanma ve Otorite‹ktidar›n kaynaklar›ndaki farkl›l›k, iktidar›n farkl› görünümlerle ortaya ç›kmas›nada yol açar. ‹ktidar›n zor kullanma ve otorite biçiminde iki uç görünümünden bah-setmek mümkündür. ‹ktidar iliflkileri ekonomik ve fiziksel kayna¤a dayal› oldu-¤unda iliflki cebir yani zor kullanma görünümünde ortaya ç›kar. Zor kullanma bi-çimindeki iktidar en görünür, en sonuç al›c› ama ayn› zamanda en riskli ve en pa-hal› iktidar iliflkisidir. Örne¤in; göstericileri da¤›tmak isterken cop kullanan polisinuygulad›¤› iktidar, zor kullanmaya örnektir. Bu iliflkide polisin maafl›, üniformas›,kulland›¤› araç-gereç hepsi mali bir külfettir. Ayr›ca risklidir çünkü baz› durumlar-da polisin gücü göstericileri da¤›tmaya yetmeyebilir. Böyle bir durumda devletotoritesi ciddi sars›lma riskiyle yüz yüze gelecektir.

‹ktidar›n di¤er uçtaki görünümü ise sembolik kaynaktan beslenen otorite görü-nümüdür. En genel anlam›yla otorite bir iktidar biçimidir ve bazen de meflru iktidar,yönetme-hükmetme olarak görülür. ‹ktidar en genel anlam›yla di¤erlerinin davran›-fl›n› etkileme becerisi fleklinde nitelendirildi¤inde otorite de bunu yapma hakk› ola-rak tan›mlanacakt›r. Otorite, bir zorlama veya manipülasyondan ziyade kabul gör-müfl itaat yükümlülü¤üne dayan›r. Zor kullanma görünümünde itaat, kaba kuvvetedayal› olarak tesis edilirken otorite iliflkisi kaba kuvvete dayanmaz. ‹taat adeta ken-dili¤indendir. Bir iktidar iliflkisinde emir verenlerin emir vermesini bir hak, di¤erleri-

32 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

nin de bu emre itaati bir ödev olarak görmesi otorite iliflkisidir. Otoritede zor kullan-ma yoktur, itaat kendili¤inden ortaya ç›kar ve bu yüzden otorite görünümündeki ik-tidar iliflkisi, en ucuz ve en kesin sonuç al›c› iktidar iliflkisidir. Örne¤in, tek bir trafikpolisinin bir iflareti veya düdü¤üyle çok say›da arac› durdurmas› veya hareket ettir-mesi otorite iliflkisidir. Bu yüzden her yönetim sistemi, zor kullanman›n pahal›l›¤› vesürdürülemezli¤inden dolay› belli bir derecede otorite iflletmek zorundad›r.

K›saca belirtmek gerekirse iktidar›n ekonomik, sembolik, fiziksel kaynaklar› ilezor kullanma ve otorite fleklinde görünümleri vard›r. Örne¤in iktidar bazen fizikselkaynaklar kullan›larak ç›plak güç ya da zor kullanma k›l›¤›na bürünürken, bazen desembolik kayna¤a dayal› olan otorite biçiminde karfl›m›za ç›kabilir. Ancak bir iradeolmaks›z›n bu kaynaklar›n, tekniklerin devreye sokulmas› mümkün de¤ildir. Yaniiktidar›n kullan›m›ndaki temel bileflen iradedir. Kayna¤›, görünümü de¤iflse de de-¤iflmeyen gerçek, iktidar iliflkilerinin evrenselli¤idir. ‹ktidar iliflkileri her tür toplum-da, tüm toplumsal düzlemlerde ortaya ç›kan eflitsiz, asimetrik iliflkilerdir.

‹ktidar, fiziksel ve ekonomik kaynaklara dayal› olarak ç›plak güç, zor kullanma; sembolikkayna¤› kullanarak da otorite biçiminde görünebilir.

Sosyal ‹ktidar: ‹ktidar›n Toplumsal Da¤›l›m› ve Paylafl›m›(Seçkinci ve Ço¤ulcu Teori)Emir ve itaat iliflkisiyle birlikte, bir etki veya kapasiteyi de ça¤r›flt›ran iktidar, top-lumsal yaflam›n tüm düzeylerinde görülür. Bir fleyleri yapma iktidar›ndan çok, birfleyler üzerindeki iktidara odaklan›ld›¤›nda, belli birey veya gruplar›n kendi irade-lerini di¤erlerine dayatmas›n›n bir sonucu olarak sosyal iktidar ortaya ç›kar. Bu aç›-dan toplumsal iliflkiler içinde iflleyen “toplumsal iktidar” kavram›, daha kapsam-l› bir çerçeve içinde farkl› iktidar biçimlerini de kapsar. Toplumsal iktidar›n üç bi-çimi vard›r. Bunlar: (i) Ekonomik iktidar: Nadir olan mal ve kaynaklar› elde tutupdi¤erlerinin emek gücüne sahip olmak, (ii) ‹deolojik iktidar: Bir otorite taraf›ndandesteklenen belirlenmifl bir yap›ya ait fikirleri ve inançlar› elde tutmak, (iii) Siyasaliktidar: Fiziksel zor kullanmay› mümkün k›lan bir tak›m donan›mlara sahip olmaile temellenmifl yetki.

Siyasal iktidar da dâhil olmak üzere tüm iktidar uygulamalar› sosyal olarak in-fla edilir. Soysal infla sürecinde iktidar bir flebeke olarak toplumsal yaflam›n her bo-yutuna (bilim, din, siyaset, e¤itim...) nüfuz eder ve kaç›n›lmaz olarak toplumuntüm bireyleri bu flebekenin bir parças› olur. Bu aç›lardan düflünüldü¤ünde iktida-r›n iflledi¤i iki ana düzlemden bahsedilebilir: Siyasal iktidar›n da yer ald›¤› kurum-sal olarak iflleyen yap›sal iktidar (örne¤in, devlet-yurttafl iliflkisi) ve kifliler aras›iliflkiler üzerinden iflleyen mikro-iktidar (örne¤in, ö¤retmen-ö¤renci iliflkisi). Sos-yal iktidar›n kapsay›c›l›¤› çerçevesinde her iktidar›n kaç›n›lmaz olarak ayn› zaman-da bir mikro iktidar iliflkisi oldu¤u belirtilmelidir.

Sosyal iktidar olgusunun kapsay›c›l›¤› çerçevesinde ele al›nan daha sosyolojikbir mesele de iktidar›n kimler taraf›ndan nas›l kullan›ld›¤› meselesidir. Siyaset sos-yolojisi kapsam›nda, iktidar›n sosyal hayatta iflleyifli, paylafl›m› ve da¤›l›m› konu-sunda, dört ana yaklafl›m vard›r. Bunlar: korporatizm, Marksizm, elitizm ve de-mokratik ço¤ulculuktur. Korporatizm iktidar›, özel sektör (meslek örgütleri) iledevletin iflbirli¤i çerçevesinde ele al›r ve toplumun iktisadi, kültürel, siyasal tüm fa-aliyetlerinin bu iflbirli¤i çerçevesinde düzenlenmesi gerekti¤ini savunur. Marksizmise ekonomi merkezli aç›klamas›nda, toplumda iktidar›n eflitsiz da¤›ld›¤›n› belirte-rek iktidar›n, üretim araçlar›na sahip olan yönetici s›n›f›n elinde yo¤unlaflt›¤›n› öne

332. Ünite - S iyaset in Di l i : Kavramlar , Kurumlar

Ekonomik iktidar, ideolojikiktidar ve siyasal iktidar,toplumsal iktidar›n üçbiçimidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



sürer. ‹ktidar farkl› kurumlara da¤›lm›fl gibi gö-rünse de egemen s›n›f bu iktidar›, kendi ç›karlar›do¤rultusunda alt s›n›f üyelerinin toplumu dö-nüfltürme çabalar›n› engellemek için kullan›r. Sos-yolojik niteli¤i a¤›r basan bu analizlerin yan›ndaSiyaset Bilimi literatüründe ön plana ç›kan yakla-fl›mlar, elitizm (seçkinci) ve elitist ögeleri de ba-r›nd›ran demokratik ço¤ulculuk (poliarfli) yakla-fl›mlar›d›r.

Elitist teorinin (seçkinci kuram) kökleri Platonveya ‹bni Haldun’a kadar götürülebilse de mo-dern dönemdeki en önemli temsilcileri G. Mosca,V. Pareto, R. Michels ve C. W. Mills’dir. ‹ktidar›ntoplumda eflitsiz paylafl›ld›¤›n› iddia eden elitist-lere göre bu durum, evrensel bir gerçekliktir. Hertürden toplumda her zaman iyi örgütlenmifl veiktidar›n avantajlar›n› paylaflmak konusunda azçok uzlaflm›fl az›nl›klar, her zaman örgütsüz y›-¤›nlara hükmeder ve onlar› tahakküm alt›nda tu-

tar. Bu seçkin (elit) grubu, iyi örgütlenmenin yan›nda d›fla kapal› ve süreklilik arzeden, ortak ç›karlar› olan bir gruptur. ‹ktidar sahibi seçkin gruplar her zaman ayn›sektörden oluflmayabilir. Bu grup militarist rejimlerde oldu¤u gibi sadece askerler-den oluflabilirken baz› örneklerde ifl dünyas›, bas›n, ordu, siyaset gibi farkl› kesim-lerden kiflilerin bir araya gelmesiyle oluflabilir.

Sosyal iktidar çerçevesinde yapt›¤› araflt›rmalarda Mills, her toplumun zorunluolarak baz› gruplar›n tahakkümü alt›nda oldu¤unu iddia etmifltir. Yani tüm yöne-timler kaç›n›lmaz olarak oligarflik (az›nl›¤›n iktidar›) niteliktedir. Bu durum elitistlertaraf›ndan ‘oligarflinin tunç kanunu’ (Michels) biçiminde ifade edilir. Elit grup istertek bir sektörden oluflsun isterse farkl› sektörlerden kifliler bar›nd›rs›n, de¤iflmeyengerçek her zaman iyi örgütlenmifl az›nl›klar›n, örgütsüz y›¤›nlara hükmetti¤idir.

Toplumlar›n küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi¤i ya da yönetilmesi gerekti-¤i görüflünü iddia eden elitist teoriler, Klasik Elit Teorileri ve Demokratik Elit Te-orileri diye iki bafll›kta ele al›nabilir.

Klasik Elit TeorileriToplumun küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi-¤i veya yönetilmesi gerekti¤i görüflünün asl›ndasiyasal düflünce tarihinde oldukça eski bir geçmi-fli vard›r. Antik Yunan düflünürlerinden, M.Ö. 4.yüzy›lda Platon ve Aristoteles örne¤in, toplumunbilge bir kral ya da mülk sahibi, soylu az›nl›klar(aristokratlar) taraf›ndan yönetilmesi gerekti¤inisavunmufllard›r. Modern sanayi toplumlar›n› çö-zümlemeye çal›flan elitist teorinin öncüleri ise 20.yüzy›l düflünürlerinden Mosca, Mills, Pareto veMichels’tir.

Eliti, ‘yönetici s›n›f’ olarak adland›ran Mos-ca’ya göre tüm toplumlar, yöneten ve yönetilenolarak iki s›n›fa ayr›l›r. Gelmifl geçmifl bütün top-

34 Siyaset Bi l imi

Resim 2.4

V. Pareto, 1848-1923 y›llar›aras›nda yaflayan‹talyan iktisatç› vesosyolog.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Vilfredo_Pareto

Resim 2.3

Kaynak:http://openlibrary.org/works/OL1914758W/Les_partis_politiques

Robert Michels’indemokrasilerdeoligarflik e¤ilimlerianaliz etti¤i PartiPolitikalar› adl›kitab›n Frans›zcabask›s›n›n kapa¤›.

lumlarda iyi örgütlenmifl seçkin az›nl›klar, örgütsüz y›¤›nlara hükmederler. Mos-ca’ya göre bu durum tüm toplumlar için geçerlidir. Az›nl›k seçkin grubu, siyasal ik-tidar›n nimetlerinden faydalan›r ve bu grup, yönetici s›n›f olarak belirledi¤i amaç-lar, kurallar ve ilkeler do¤rultusunda ço¤unlu¤u yönlendirir ve onlara hükmeder.Mosca, küçük bir az›nl›¤›n ço¤unlu¤a hükmetmesini, bu az›nl›¤›n iyi örgütlenme-sine ba¤lar. Bu grup iyi örgütlenmenin yan›nda, dayan›flma içindedir ve iyi iletiflimkanallar› gelifltirmifltir. Yönetilen ço¤unluk ise örgütsüz, da¤›n›k ve kendi içindeçeliflkilerle dolu bir gruptur. Tek bir amaç etraf›nda güdülenmifl seçkin az›nl›k, buda¤›n›k kitleyi kolayca hakimiyeti alt›na almaktad›r. Ayr›ca seçkinlerin zekâ, ser-vet, itibar, soyluluk gibi üstünlükleri oldu¤u varsay›l›r. Bu üstünlükleri olmasa bi-le, sanki öyleymifl gibi toplumu inand›r›rlar. Mosca, yönetici s›n›f›n denetimi tesisedebilmek için inand›rma, korku, hukuk gibi de¤iflik yöntemlere baflvurdu¤unubelirtir. Ancak yönetici seçkin s›n›f›, de¤iflmez ya da mutlak bir s›n›f de¤ildir; ev-rimsel ya da devrimsel de¤iflime u¤rar ama az›nl›k grubu de¤iflse de, baflka bir seç-kin az›nl›k yönetime gelir ve bu yeni seçkin az›nl›k y›¤›nlara hükmetmeye devameder. Mosca’ya göre de¤iflmeyen gerçek, yönetimlerin bu oligarflik niteli¤idir.

Modern elitizmin ilk temsilcisi Mosca olsa da elitizm kavram›n› siyaset literatü-rüne kazand›ran düflünür Pareto’dur. Pareto’ya göre özellikle zeka, çal›flkanl›k vebeceri gibi özellikler aç›s›ndan toplum elit ve elit olmayan diye iki s›n›ftan oluflur.Pareto, toplumdaki tüm kesimlerin bu flekilde ayr›labilece¤ini belirtir. Her meslek-te daha baflar›l›, yetenekli olanlar elittir. Yani sadece yönetici elitlerden bahsedile-mez; yönetici olmayan elitler de vard›r. Bu elitler siyasal iktidar› ellerinde tutmasa-lar bile, iktidar üzerinde etkili olurlar. Zaten iktidarlar da desteklerine ihtiyaç duy-duklar› bu elitleri her zaman dikkate almak durumundad›rlar. Ayr›ca Pareto, elitgruplar›n›n kapal› olmad›¤›n›, aç›k oldu¤unu hatta olmas› gerekti¤ini belirtmifltir;eski elitin yerini yeniler al›r yani “elit dolafl›m›- devri daimi” vard›r. Bu dolafl›m,toplumsal patlamalar› engelleme iflleviyle adeta düzenin sigortas›d›r. Gönüllü ol-mayan de¤iflim, zorla ya da devrimle de¤iflime yol açar. Pareto’ya göre de de¤iflimnas›l olursa olsun de¤iflmeyen tek fley, seçkin yöneten az›nl›klar›n seçkin olmayanço¤unluklara hükmetti¤i gerçe¤idir.

Ayn› flekilde elit teorilerinin öncülerinden Roberto Michels de seçkin az›nl›kyönetiminin kaç›n›lmazl›¤›n› vurgular. Michels’e göre y›¤›nlar genellikle siyasetleilgilenmezler ve yukar›dan bir dayatma olmad›kça kendi bafl›na harekete geçmez-ler. Ona göre kitleler yönetilme ihtiyac› duyarlar ve kendi kendilerini yönetme be-cerisinden uzakt›rlar. Çünkü gündelik ifllerinden genel siyasal meselelere ay›racakfazla zaman bulamazlar. Bu nedenle bir anlamda seçkin yönetimi, örgütsüz y›¤›n-lar›n da ç›kar›n› gözeten bir iflleyifltir ve bu yüzden seçkinlere r›za gösterilir.

Elit teorilerine göre neden her zaman seçkin bir az›nl›k ço¤unlu¤a hükmeder?

Demokratik Elit Teorileri‹ktidar›n toplumda eflitsiz paylafl›ld›¤›n› ve yönetimin küçük bir az›nl›¤›n elinde ol-du¤unu iddia eden elitizm genel kabul görmekle beraber, böyle bir durumda de-mokrasinin nas›l tesis edilece¤i önemli bir sorun olarak gündeme gelmektedir. H.Laswell ve R. Aron gibi düflünürler demokrasi aç›s›ndan klasik elit yaklafl›m›n›elefltirmifllerdir. Laswell, siyasal iktidar›n en üst makamlar›n›n seçkin bir az›nl›k ta-raf›ndan elde tutuldu¤unu kabul etmekle beraber, bu sürecin demokratik olabile-ce¤ini iddia etmifltir. Laswell’e göre, demokrasilerde, seçkin bir az›nl›k da olsa si-yasal iktidar› ellerinde tutanlar seçimle iflbafl›na gelirler ve yönetilen halk y›¤›nlar›


Elit dolafl›m›, eski seçkinlergrubunun yerini yeni birseçkinler grubununalmas›d›r ve Pareto’ya görebu dolafl›m, düzeninsigortas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

yönetenleri denetlerler. Klasik elit yaklafl›m›n›n belirtti¤i gibi siyasal iktidar az›nl›-¤›n elindedir ama demokratik mekanizmalarla (seçim, bask› gruplar›, kamuoyuvb.) ço¤unlu¤un az›nl›¤› denetleyebildi¤i ölçüde demokrasiden bahsedilebilir.Hiçbir zaman ço¤unlu¤un az›nl›¤› yönetti¤inin görülmedi¤ini belirten Aron da bugerçe¤e ra¤men demokrasilerde elit grubun farkl› fikir, ideoloji, s›n›f ve meslek ör-gütleri taraf›ndan dengelendi¤ini belirtir. Marksizmin ekonomik güce sahip s›n›f›niktidara da sahip oldu¤u iddias›n›n aksine Aron, bu s›n›f›n kendileriyle ilgili karar-lar› etkileyebilece¤ini ama tüm siyasal sürece hükmedemeyeceklerini iddia eder.Ona göre çok partili demokratik sistemler, rekabetçi do¤alar›yla yönetici eliti sü-rekli yenileyip de¤ifltirebilir.

Demokratik elit teorilerine benzer bir yaklafl›m› benimseyen ve R. Dahl’in ba-fl›n› çekti¤i ço¤ulcular ise iktidar›n eflitsiz paylafl›ld›¤›n› kabul etmekle beraber tümiktidar›n sadece tek bir az›nl›k grubunun elinde yo¤unlaflmad›¤›n›, birbirine rakipço¤ul seçkin gruplar›ndan bahsedilebilece¤ini belirtirler. Poliarfli olarak adland›r›-labilecek bu sistemde iktidar, rakip gruplar aras›nda üzerinde pazarl›k yap›lan birkapasitedir ve sonuçta iktidar, ç›karlar ittifak›n› temsil eden bu rakip ve gönüllügruplar taraf›ndan kullan›l›r. Küçük ç›kar gruplar› vard›r ve bu gruplar rekabet hâ-linde iktidar üzerinde mücadele ederler. ‹ktidar›n iflleyiflinin ana belirleyicisi, sos-yal gruplar aras›ndaki bu rekabettir.

R. A. Dahl’in (2010). iktidar›n paylafl›m›na dair ço¤ulcu yaklafl›m›na iliflkin daha ayr›nt›l›bilgi için Demokrasi Üstüne Çev. Betül Kad›o¤lu, Ankara: Phoenix Yay›nevi adl› kitab›nabakabilirsiniz.

K›saca belirtmek gerekirse demokratik elit teorilerine göre demokrasi aç›k veyar›flmac› nitelik tafl›d›¤›ndan, yönetici elit konumu ve iktidar pozisyonlar› en az›n-dan ilkesel olarak herkese aç›kt›r. Ayr›ca elit gruplar› aras›ndaki rekabet aç›k veeflit oldu¤u sürece her zaman alternatif elit gruplar olacakt›r. Yani tek bir elit grup-tan de¤il, ço¤ul elit gruplardan bahsedilebilir. Bu elit gruplardan biri genifl halk kit-lelerinin seçimiyle siyasal iktidar› elde etti¤inde bu kitlelere karfl› sorumlu olur vehalka hesap vermek durumunda kal›r.

Siyasal ‹ktidar ve Ay›rt Edici ÖzellikleriSiyasal iliflkiler önemli ölçüde iktidar boyutu tafl›sa da ve siyaseti iktidar mücade-lesi olarak tan›mlamak mümkün olsa da tüm iktidar iliflkileri zorunlu olarak siya-sal bir niteli¤e sahip de¤ildir. Bir etkileme olarak iktidar, toplumsal etkileflimdendo¤an bir iliflkidir. Siyasal iktidar ise bu etkinin, tüm toplulu¤u ilgilendiren kararalma süreçlerinde kullan›m›d›r. ‹ktidar›n iliflkisel niteli¤i çerçevesinde toplumsaliliflkilerin tümünü kapsayan iktidar iliflkilerinden (baba/o¤ul, doktor/hasta) bahse-debilmek mümkündür. Ancak her iktidar iliflkisinin siyasal bir nitelik tafl›y›p tafl›-mad›¤› önemli bir meseledir. Siyasal iktidar› en genel anlamda “toplum ad›na ba¤-lay›c› karar alma ve bunlar› uygulama gücü” fleklinde tan›mlad›¤›m›zda flüphesiz kitoplumsal yap›daki iktidar iliflkilerinin önemli bir bölümü d›flar›da kalacakt›r.

Siyasal iktidar, iktidar›n boyutlar›ndan biridir ve kamusal alanda iflleyen iktidar-d›r. En genel anlam›yla siyasal iktidar, belli bir ülke üzerinde yaflayan toplumunbütünü üzerinde iflleyen iktidard›r. Sosyal yaflamda bir baban›n aile içindeki ikti-dar› aile ölçe¤iyle ö¤retmenin ö¤renciler üzerindeki iktidar› s›n›fla s›n›rl›yken siya-sal iktidar toplumdaki tüm birey, grup ve kurumlar üzerinde ifller. Bu aç›dan siya-sal iktidar di¤er sosyal iktidar biçimlerinden ayr›l›r. Siyasal iktidar›n kapsay›c›l›k,

36 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



R. Dahl’in poliarfliyaklafl›m›na göre iktidar,birbirleriyle rekabethâlindeki ço¤ul seçkingruplar› taraf›ndanpaylafl›l›r ve bu ço¤ulluk,oligarflinin demokrasiyleuyumlu olmas›n› sa¤lar.

üstünlük ve zor kullanma tekeli gibi birtak›m ay›rt edici özellikleri vard›r. Günü-müzde devlet eliyle kullan›lan siyasal iktidar, bu özellikler çerçevesinde tüm ülkeölçe¤inde iflletilir. Siyasal iktidar, bir ülke ve üzerindeki halk›n denetimini, yöneti-mini gerçeklefltirmek üzere, toplumdan ayr›flm›fl bir örgüt olan devlet elinde yo-¤unlaflan, merkezî ve bütünsel iktidard›r.

(i) Siyasal ‹ktidar›n Kapsay›c›l›¤›: Siyasal iktidar›, toplumsal yaflamda iflletilensosyal iktidar pratiklerinden ay›ran en önemli özellik, siyasal iktidar›n kapsam›d›r.Ö¤retmen-ö¤renci iliflkisinde ö¤retmenin iktidar› s›n›f ile s›n›rl›yken tüm ülke ve ül-ke içindeki nüfusun hareketleri siyasal iktidar›n denetimi alt›ndad›r. Yasama, yürüt-me ve yarg› ifllevleriyle bir merkezde yo¤unlaflan siyasal iktidar, ülke içindeki tümkifli, grup ve mülkiyet üzerinde ifller ve kapsam› tüm ülkedir. Siyasal iktidar ülke s›-n›rlar› içindeki tüm birey, grup ve kurumlar üzerinde bir güce, yapt›r›ma sahiptir.

(ii) Siyasal ‹ktidar›n Üstünlü¤ü: Ülke çap›ndaki kapsay›c›l›¤› çerçevesinde siya-sal iktidar›n koydu¤u kurallar di¤er tüm iktidar biçimleri (sosyal, ekonomik, ide-olojik) aras›nda en üstün konumdad›r. Bu özellik, siyasal iktidar›n egemenli¤ininde iflaretidir. Siyasal iktidar, iktidar hiyerarflisinde en üstün konumdad›r. Siyasal ik-tidar için ba¤lay›c› karar alabilecek daha üstün bir iktidar mertebesi yoktur. Huku-kun üstünlü¤ünü benimsemifl ço¤ulcu demokratik düzenlerde siyasal iktidar›n ifl-leyifline iliflkin birtak›m düzenlemeler ve s›n›rlamalar tabii ki vard›r ama bu, siya-sal iktidar›n hiyerarflik üstünlük özelli¤ini yok eden bir durum de¤ildir. Bu üstün-lük yetene¤iyle siyasal iktidar, baflka hiçbir merciden emir almaz, baflka hiçbir ik-tidar›n alt›nda yer almaz. Üstünlük özelli¤i ile siyasal iktidar, ülke çap›nda bürok-ratik olarak örgütlenir ve toplad›¤› vergilerle finanse etti¤i ifllevleri gerçeklefltirir vebunu yaparken tüm kifli ve gruplar› ba¤lay›c› kararlar verir.

Siyasal iktidar›n üstünlük özelli¤i, egemenli¤in göstergesidir ve bu özellik, ege-menlik bafll›¤› alt›nda daha ayr›nt›l› ele al›nacakt›r.

(iii) Siyasal ‹ktidar›n Zor Kullanma Tekeli: Siyasal iktidar, kamusal olarak ör-gütlenmifl etkili bir fiziksel güç, zor kullanma tekeline sahiptir. Asker ve polis gü-cü oluflturularak iflletilen fiziksel zor kullanma tekeli çerçevesinde içeride güvenlikifllevi yerine getirilir, d›fl iliflkiler aç›s›ndan ise savafl açma kapasitesi muhafaza edi-lir. Bu tekel çerçevesinde modern devletler, toplumdaki tüm birey ve gruplar› si-lahs›zland›rm›fl ve önce sürekli ordular, ard›ndan da sürekli polis gücü oluflturmufl-lard›r. Tüm bu düzenlemeler ve örgütlenmeler çerçevesinde, toplumsal yaflamdasadece siyasal iktidar, gerekti¤inde, meflru fiziksel zor kullanmaya baflvurabilir. Ör-ne¤in; suç ifllemifl birinin cezaya çarpt›r›lmas›, siyasal iktidar›n tekelindedir. Siyasaliktidar› kullanan devlet d›fl›ndaki hiç kimse ceza veremez. Weber, siyasal iktidar›nbu özelli¤ini, modern devleti oluflturan ana ö¤elerden biri olarak görmektedir. An-cak yine Weber, devleti meflru zor kullanma tekeline sahip varl›k olarak tan›mla-mas›na ra¤men, zor kullanmay› devletin normal ya da tek arac› olarak görmez vefliddeti her tür siyasetin en son kozu olarak belirler.

Belli bir ülke üzerinde yaflayan toplumun bütünü üzerinde iflleyen iktidar olarak tan›mla-nan siyasal iktidar; kapsay›c›l›k, üstünlük ve zor kullanma tekeli gibi ay›rt edici özellikle-re sahiptir.

Daha önce de belirtildi¤i gibi zor kullanma tekeli siyasal iktidara özgü olsa dabu iktidar› kullanan devletler iflleyiflte sadece ç›plak güce baflvurmazlar. Zaten si-yasal iktidar zor kullanmaya ne kadar az baflvurursa meflruluk ve sayg›nl›¤› o ka-dar güçlüdür. Bu tekel, genellikle en son çare olarak görülür. Sosyal iktidar pratik-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lerinde zor kullanmadan çok inand›rma, yönlendirme, ikna, teflvik, ödül gibi yön-temlere baflvurulur. Bu yöntemler toplumun, siyasal iktidara r›za gösterme e¤ilim-lerini art›r›r ve r›za ço¤unlukla zorun alternatifi olarak gündeme gelir ve bu siyasaliktidar, ayn› zamanda yönetilenlerin r›zas›n› bar›nd›ran meflruluk niteli¤ine de sa-hip olur.

EGEMENL‹KEgemenlik özünde yasa yapma, kural koyma ve etkin biçimde hüküm sürme bece-risidir. Egemen, istedi¤i her alanda zorlay›c› yasalar koyabilendir. Egemen konu-mundaki iktidar yasa yapmakla beraber, yürütme ve bu yasalar›n adli takibini deyapar. Modern siyaset anlay›fl›nda egemenlik kavram›, modern ulus devletlerin ay›rtedici bir özelli¤i olarak siyasal iktidar ve bu iktidar›n iflledi¤i ülkeyi ifade etmekte-dir. Egemenlik, egemenin ülke içinde kendi iktidar›na rakip olabilecek bir iktidar,ülke d›fl›nda da üstün bir kuvvet tan›nmad›¤›na iliflkin hukuki bir formüldür.

Egemen ‹ktidar›n ÖzellikleriEgemen iktidar, hiyerarflideki en üstün iktidard›r; siyasal sistem içindeki kararlar›nhepsini yaln›z bafl›na egemen vermez ama karar verme merci aç›s›ndan egemen-den daha üstün bir otorite yoktur. Tek bir gerçek kiflinin yani hükümdar›n ege-menli¤i, egemenlik iliflkilerinin en sade hâlidir. Frans›z kral› XIV. Louis’nin ‘devlet,benim’ L’Etat, C'est moi ifadesi, egemenli¤in bu hâlinin en yal›n ifadesidir. Moderndönemlerde ise devletin egemenli¤i bu yal›nl›k özelli¤ini yitirmifltir. Özellikle mo-dern demokratik devletlerdeki hukuki anlamda egemenlik, yukar›dan afla¤›ya iflle-tilen tek yönlü bir süreç de¤il döngüsel bir sürece dönüflmüfl ve yay›lm›flt›r. Örne-¤in; devlet baflkan›, en üst düzey yetkili olarak görülebilir ama seçmenler de kararverme sürecinde yer al›r. Bu aç›dan egemenlik döngüseldir. Yine modern demok-rasilerde hiçbir kurum ya da kifli egemenli¤i yaln›z bafl›na kullanmaz karar almadayasama, yürütme, yarg› organlar›, sivil toplum örgütleri vb. sürece müdahil olur.Bu da iktidar odaklar›ndaki ço¤ullaflmaya paralel olarak egemenli¤in yay›ld›¤›n›ngöstergesidir.

Bununla birlikte egemen devlet, keyfi yönetim demek de¤ildir. Demokratik dü-zenlerde, devlet mutlak egemenlik iddias›nda olsa da al›nan kararlarda, anayasalçerçevede hukuki ba¤lay›c›l›kla beraber toplumsal katmanlar do¤rudan ya da do-layl› bu karar süreçlerine kat›l›rlar. Ço¤ulcu demokratik düzenlerde toplum kesim-leri sivil toplum örgütleri arac›l›¤›yla al›nan kararlar› etkilerler. Bu aç›dan egemen-lik, hukuki -de jure- olarak söz konusudur; fiiliyatta -de facto- ise mutlak egemen-likten söz edilemez. Egemenlik, fiilen her zaman s›n›rland›r›l›r.

Egemenli¤in Tarihsel Çerçevesi ve Halk Egemenli¤i Tarihsel olarak modern egemenlik anlay›fl›n›n kökleri Orta Ça¤’a kadar uzan›r. ‹k-tidar gibi egemenli¤in kayna¤›n›n Tanr›sal irade oldu¤u bu ça¤larda egemen yasa-ma merci Tanr› idi. Geleneksel toplumlarda iflleyen rejimde kraliyet, her fleyi üstünbir merkez çerçevesinde örgütler ve meflrulu¤unu uyruklar› olan nüfustan de¤il,kutsall›ktan al›rd›. Orta Ça¤’daki hakim anlay›fla göre Tanr›’n›n evrensel ölçektekiegemenli¤i gibi, dünyevi iktidar›n bafl› olan kral da kendi ülkesinin yasa koyucu-su olarak egemendir. Modern dönemde bu anlay›fl de¤iflmeye bafllam›flt›r. Enönemli de¤iflim egemenli¤in kayna¤›yla ilgilidir. Modern dönemde egemenli¤inkayna¤› dünyevileflmifl (sekülerleflmifl) ve bunun bir sonucu olarak modern ulusdevletlerde egemenli¤in kayna¤› halk olmufltur.

38 Siyaset Bi l imi

Klasik-Mutlak›yetçi ve Demokratik Egemenlik Anlay›fl›Tarihsel olarak de¤iflen egemenlik kavram›, modern ulus devletin 16. ve 17. yüz-y›llarda Avrupa’da ortaya ç›kmas›yla gündeme gelen bir kavramd›r. 15. yüzy›ldanitibaren Avrupa’da, evrensel Katolik Kilisesi ve Kutsal Roma-Cermen ‹mparatorlu-¤u’nun zay›flamas›na paralel olarak öncelikle ‹ngiltere, Fransa ve ‹spanya’da siya-sal iktidar› tekellerinde yo¤unlaflt›ran güçlü merkeziyetçi monarfliler do¤mufltur.Bu monarklar, üstün iktidar iddialar›n› yürütebilme kapasitesine sahip olmufllar veegemenlik anlay›fl› gelifltirmifllerdir.

Klasik-mutlak›yetçi egemenlik anlay›fl›na göre egemen iktidar, bölünemez, devredilemez,en üstün, s›n›rs›z ve mutlak iktidard›r.

J. Bodin (1530-1596) ve T. Hobbes (1588-1679) gibi dönemin siyaset düflünürle-ri, mutlak›yetçi monarflileri onaylam›fllar ve egemen monark›n, feodal düzenin anakarakteri olan adem-i merkezi ve parçal› iktidar yap›lar›n›n aksine s›n›rs›z, bölüne-mez ve devredilemez yani egemen bir iktidar kullanabilece¤ini belirtmifllerdir. Çün-kü Bodin ve Hobbes gibi mutlak›yetçi düflünürlere göre bir devlet içerisinde düzenve istikrar›n teminat›, üstün hukuk kayna¤›n›n ve sadakat oda¤›n›n tekli¤idir. ‹stik-rar ve düzen ancak tüm yasalar tek bir merkezden düzenlendi¤inde ve ülke içinde-ki tüm kifli, grup ve kurumlar yine ayn› merkeze biat etti¤inde; yasama, yürütme veyarg› erklerinin tek bir elde toplanmas›yla mümkündür. Bodin, Hobbes, J. J. Rous-seau gibi klasik egemenlik doktrini savunucular›na göre egemenlik, tek bir merkez-de odaklanan iktidard›r ve mutlak, bölünemez, s›n›rland›r›lamaz özellikleriyle herfleyi kapsayan iktidar anlam›ndaki egemen, mutlak olarak ba¤›ms›zd›r. Çünkü dev-let ancak bölünmez ve devredilemez bir egemenlikle kamu düzenini sürdürebilir.Egemen, tüm uyruklar›n›n iradelerinin temsilcisi olarak görülür.

‹ç egemenlikle ilgili bu mutlak›yetçi anlay›fl›n yan›nda egemenlikle demokrasive anayasalc›l›k iliflkisini kuran düflünürler de vard›r. Bu düflünürler aras›nda Ro-usseau (1712-1778) genel irade fikrinde ifadesini bulan “halk egemenli¤i” ve JohnAustin (1790-1859) “parlamenter egemenlik” görüflleri çerçevesinde, egemenliklehalk iradesini bütünlefltirmifllerdir. Meflruti monarfli ve meclis sistemi gibi sistemler,bu anlay›fllar›n ürünüdür. Geleneksel olarak adland›r›labilecek tüm bu egemenlikdoktrinlerinin birleflti¤i ortak nokta, egemenli¤in mutlakl›¤›, s›n›rs›zl›¤›, bölüne-mezli¤i ve tek bir organ›n (monark, meclis...) elinde olmas› gerekti¤ini savunma-lar›d›r. Millî egemenlik teorisi, monarflik meflrulu¤a karfl› demokratik meflrulu¤untemeli olarak (egemenlik anlay›fl›nda herhangi bir de¤iflim olmadan), monarka aitmutlak, tek, s›n›rs›z iktidar› millete devretmifltir. Asl›nda 15. yüzy›lda flekillenmeyebafllayan mutlak monarflilerin kulland›¤› iktidar ve klasik egemenlik anlay›fl›n› sa-vunanlar›n tan›mlad›klar› egemenlikle, Orta Ça¤’da Tanr›sal irade çerçevesinde ifl-letilen egemenlik aras›nda mutlakl›k ve s›n›rland›r›lamazl›k aç›s›ndan benzerliklervard›r. Örne¤in, Rousseau’ya göre genel irade ile ortaya ç›kan millî iradeyi s›n›rlan-d›racak hiçbir merci yoktur. Klasik mutlak›yetçi egemenlik doktrinini savunan dü-flünürler, mutlak, bölünmez iktidar olarak egemenli¤in tek bir kifli ya da organ›nelinde toplanmas› gerekti¤ini belirtmifl ve tüm egemenli¤in bir elde topland›¤›, te-kelleflti¤i siyasal mutlak›yetçili¤i savunmufllard›r.

Klasik egemenlik anlay›fl› iki aç›dan sorunludur. Öncelikle, tüm grup ve birey-lerin etkileflim içinde olduklar› gerçe¤inden yola ç›k›ld›¤›nda, devlet de dâhil hiç-bir siyasal ve sosyal varl›¤›n mutlak anlamda ba¤›ms›z olamayaca¤› görülür. Yani


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bu anlay›fl gerçekçi de¤ildir. ‹kincisi, klasik egemenlik görüflü, demokratik devle-tin iflleyifliyle uyuflmamaktad›r. Çünkü liberal demokrasi, s›n›rl› bir iktidar anlay›fl›-na dayan›r ve hukukun üstünlü¤ü ilkeleri gere¤ince devletin de tabi oldu¤u ba¤-lay›c› kurallar vard›r. Bu aç›dan egemen özerk bir devlet içindeki en üstün, nihaive en genel iktidard›r ama bu iktidar her fleyi kapsayan, ebedî, s›n›rland›r›lamazveya bölünemez bir iktidar de¤ildir.

Asl›nda kurumsal anlamda kamuya karfl› hiçbir sorumlulu¤u olmayan küçükbir seçkin grubunun elindeki iktidar, siyasal rejim olarak otoriter bir sistemdir. Buanlamda klasik egemenlik anlay›fl› asl›nda otoriter bir sistemi öngörmektedir. Za-ten bu geleneksel egemenlik doktrinleri, ‘kuvvetler ayr›l›¤›’ ilkesine dayal› denge-fren mekanizmalar› ile iflleyen ço¤ulcu demokratik yönetim sistemleri aç›s›ndanciddi elefltirilere tabi tutulmufltur. Hatta, iktidar›n farkl› kurumlar aras›nda paylaflt›-r›lmas› gerekti¤ini öngören liberal demokratik ilkelerin, tam anlam›yla gelenekselegemenlik görüflünün z›dd› oldu¤u belirtilmifltir.

Liberal demokrasinin temel bileflenleri bireysel özgürlükle beraber halk ege-menli¤idir. Demokrasi, “kim yönetecek?” sorusuna cevap olarak halk egemenli¤ifikrine dayal› yönetim biçimidir. Demokrasilerde egemen olan seçmen ço¤unlu¤u-dur. Frans›z Devrimi ile beraber, J. Locke, Voltaire ve Rousseau gibi düflünürleringörüflleri do¤rultusunda “egemenli¤in ulusta oldu¤u ve hiç kimsenin ulusal irade-den do¤mam›fl bir iktidar› kullanamayaca¤›” anlay›fl› hakim olmufltur. Bir anlamdahanedan otoritesi ulusal egemenli¤e boyun e¤mek zorunda kalm›flt›r.

Modernlik ile birlikte egemenli¤in kayna¤› art›k toplumun d›fl›nda bir yerlerdede¤il, toplumun içinde aranmaya bafllam›flt›. Birbaflka ifade ile siyasal iktidar›n meflrulu¤ununkayna¤› art›k halkt›. Bu halk›n egemen oldu¤u;onun iradesinin ve bu halk› oluflturan özgür,eflit, yetkin bireylerin r›zas›n›n onaylad›¤› iktidarmeflru olabilirdi. Locke’un bafl›n› çekti¤i liberal-ler, klasik egemenlik anlay›fl›n›n aksine, ülkeiçinde mutlak egemenli¤in bireysel özgürlükleriçin risk oluflturaca¤›n› ve bu yüzden egemenli-¤in s›n›rlanmas› gerekti¤ini savunurlar. Egemen-li¤in kiflilere de¤il, parlamentoya ait olmas› ge-rekti¤ini belirten liberaller, egemenli¤in, seçil-mifllerden oluflan parlamentoya ait olmas›n›n datek bafl›na yeterli olmad›¤›n› belirtirler. Bununyan›nda yasaman›n karmafl›k bir süreçle gerçek-lefltirilmesi, temel hak ve özgürlüklerin anayasalteminat alt›na al›nmas› gerekir. Yani, demokra-tik egemenlik anlay›fl›na göre temel hak ve öz-gürlükler, sadece s›n›rl› egemenlikle teminat al-

t›na al›nabilir. Ancak Carl Schmitt egemeni, “istisnai duruma” (ola¤anüstü hâl) ka-rar veren merci olarak tan›mlar. Schmitt savafl, afet gibi istisnai durumlarda devle-tin, anayasal bir sistemle iflletiliyor olsa da egemen olarak hukuk sisteminin s›n›r-lar›n› zorlay›p normlar› dahi çi¤neyebildi¤ini belirtmifltir. Yani liberallerin aksineSchmitt, anayasa temelli s›n›rl› egemenlik iddias›na karfl› siyasal aç›dan egemenolan›n her zaman daha üstün oldu¤unu savunur.

Demokratik egemenlik anlay›fl›na göre klasik egemenlik fikri, temel hak ve özgürlükleriçin risk oluflturur.

40 Siyaset Bi l imi

Resim 2.5

C. Schmitt, 1888-1985 y›llar›aras›nda yaflam›flAlman hukukçu,filozof, siyasetfelsefecisi ve hukukprofesörü.

Kaynak: http://www.phillwebb.net/topics/society/Schmitt/Schmitt.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Klasik mutlak›yetçi de olsa demokratik de olsa modern dönemde egemenli¤indayana¤› halk ya da millet iradesidir. Ancak, halk egemenli¤i kavram› birtak›m be-lirsizlikler tafl›maktad›r. Bunun ana nedeni, Rousseau’nun toplum sözleflmesi teori-sinde yer verdi¤i genel iradeye karfl›l›k gelen millî iradenin soyut bir bütüne iflaretetmesidir. Demokratik düzenler, millî egemenlik veya halk egemenli¤i doktrinlerietraf›nda flekillenir. Ancak millî egemenlik gibi halk egemenli¤i ö¤retisi de belir-sizlikler tafl›r. Millet, ölmüflleri ve do¤acaklar› da kapsayan soyut bir bütün ikenhalk yaflayanlara karfl›l›k gelmektedir. Ancak tarihsel pratikler ve günümüz uygu-lamalar›nda tüm nüfusun halk olmad›¤› da aç›kt›r. Egemenlik bir anlamda, siyasalirade sahibi oldu¤u varsay›lan yetiflkin vatandafllara bölüfltürülmüfltür. Daha somu-ta hitap eden halk egemenli¤i doktrini, millî egemenli¤in aksine, temsilî demokra-sinin yan›nda kat›l›m› ve denge-fren mekanizmalar› aç›s›ndan ço¤ulculu¤u k›smenön plana ç›kar›r. Ça¤dafl devlet anayasalar› her iki doktrinden de beslenmifltir.

Temel hak ve özgürlükler aç›s›ndan egemenli¤in kayna¤›n›n halk iradesi veya Tanr›sal ira-de olmas› bir fark yarat›r m›? Tart›fl›n›z.

Egemenli¤in Boyutlar›: ‹ç Egemenlik ve D›fl EgemenlikKavram olarak mutlak ve s›n›rs›z iktidar anlam›ndaki egemenlik, hem en üstün hu-kuki otorite hem de karfl› konulamaz siyasal iktidar demektir. Yani egemenli¤inhem hukukî hem de siyasal bileflenleri oldu¤u gibi siyasal otoritenin varabilece¤ien üstün düzey olarak ülke içi ve ülke d›fl›nda daha üstün bir iktidar›n olmad›¤›anlam›na gelir. Sonuçta egemenli¤in içsel ve d›flsal diye iki ana boyutu vard›r. Buboyutlara ba¤l› olarak egemenlik kavram›, iki farkl› anlamda kullan›l›r: ‹ç egemen-lik ve d›fl egemenlik.

‹ç EgemenlikDevlet, belli bir ülke üzerinde iflleyen egemen iktidard›r ve bu iktidar zor kullan-ma tekelini elinde tutar. ‹ç egemenli¤e sahip olan bir devlet kendi halk›n›n üzerin-de mutlak otoriteye sahiptir. Yani ülke içinde devletin egemenli¤ine alternatif birotoritenin olmamas› demektir. Egemen organ olarak devlet, kendi s›n›rlar› içinde-ki tüm yurttafl, grup ve kurumlar üzerinde ba¤lay›c› kararlar al›r ve bu kararlar›kendi d›fl›nda bir s›n›r tan›madan yürütür. “Halk egemenli¤i”, “parlamenter ege-menlik” gibi terimler, iç egemenlikle ilgilidir. ‹ç egemenli¤in iki ana bilefleni var-d›r: Hukukî egemenlik ve siyasal egemenlik.

Hukuki Egemenlik: Hukuki egemenlik, devletin ülkesi üzerindeki hiyerarflininen üstünde yasa yapma otoritesine sahip olmas› ve bu otoriteyi kullanmas› anla-m›n› bar›nd›r›r. Her devlet resmî olarak egemendir ve her türlü nihai karar almayetkinli¤ine sahip bir organd›r; kimin ya da hangi kurumun yetkisinin ne olaca¤›-n› yine egemen belirler. Egemen, mutlak siyasal ve hukuki otoritedir yani egemenolan devlet yöneticilerden ayr› gayriflahsi bir kurumdur. Devletin egemenli¤i tümülkede yekparedir; devletin koydu¤u ve yapt›r›m› olan yasan›n ifllemedi¤i hiçbirbölge söz konusu olamaz. K›saca hukuki egemenlik, üstün yasal otorite demektir.Buradaki üstünlük, yasa taraf›ndan tan›mlanm›fl bir üstünlüktür ve itaat talep etmehakk› aç›s›ndan rakipsizlik demektir. Örne¤in, devletin koydu¤u yasalar herkesiçin ba¤lay›c›d›r ve bu ba¤lay›c›l›¤› ortadan kald›rabilecek herhangi bir kifli ya dagrup yoktur. Vergiyi sadece yasal egemen olma iddias›ndaki devlet koyar ve ver-gilendirme ile ilgili tüm düzenlemeleri yine devlet yapar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Siyasal Egemenlik: Egemen otorite, herhangi bir siyasal hiyerarfli içinde tart›fl-malar› sona erdirecek flekilde nihai kararlar› veren en üstün otoritedir. Böylesi ka-rarlar› verebilen egemen otorite d›fl güçlerden ba¤›ms›zd›r ve içerideki gruplarüzerinde mutlak otoriteye ve hakimiyete sahiptir. Egemen, yaln›zca bir kifli ya datemsilciler meclisi gibi bir gruptan oluflabilir. Egemen iktidar›n ilk özelli¤i konum-la ilgilidir; egemenlik siyasal ve hukuki bir hiyerarfli demektir. Bu hiyerarfli içinde-ki nihai karar mercidir. Bu iktidar ayr›ca özerktir; iliflkilerinde mutlak ba¤›ms›zl›¤asahiptir ve yurt içi ya da yurt d›fl› herhangi bir kifli ya da kuruma tabi de¤ildir. Si-yasal egemenlik, fiilen olmasa da hukuki olarak s›n›rs›z bir siyasal iktidar› ifadeeder. Egemen, zor kullanma tekeli çerçevesinde s›n›rs›z itaat ettirme yetene¤inesahiptir. Egemenin uyruklar›ndan talep etti¤i itaati engelleyecek herhangi bir or-gan yoktur. Siyasal egemenlik, zor kullanma tekeli ile teminat alt›na al›nm›fl itaatüretebilme becerisidir. Siyasal olarak egemen olan›n buyru¤u, gerekti¤inde zorkullan›larak itaat gören bir buyruktur.

Liberal demokrasi anlay›fl›n›n hakim oldu¤u 20. yüzy›l sonlar›nda, iç egemen-likle ilgili tart›flmalar önemli ölçüde azalm›flt›r. Çünkü hem hukuki hem de siyasalegemenlik anayasal çerçevede s›n›rland›r›lm›fl ve temel haklar›n teminat alt›naal›nmas›, Schmitt’in itirazlar›na ra¤men, neredeyse tart›fl›lmaz ideallere dönüflmüfl-tür. Örne¤in, zor kullanmaya hangi durumlarda ne dereceye kadar baflvurulaca¤›,yasama faaliyetinin s›n›rlar› tan›mlanm›flt›r. 20. yüzy›l›n sonlar›nda özellikle küre-selleflme ile beraber d›fl egemenlikle ilgili tart›flmalar ise yo¤unlaflm›flt›r.

D›fl EgemenlikD›fl egemenlik, bir devletin uluslararas› düzendeki yeri ve ba¤›ms›z, özerk birvarl›k olarak faaliyette bulunma kapasitesiyle ilgilidir. “Ulusal egemenlik” ve“egemen devlet” terimleri d›fl egemenlik kapsam›ndad›r. Tarihsel olarak d›fl ege-menlik düflüncesi, modern ‘ulusal egemenlik’ fikri ile ba¤lant›l›d›r. D›fl egemen-lik, ulusal ba¤›ms›zl›k ve halk›n kendi kendini yönetmesi ilkeleriyle hayat bul-mufltur. D›fl egemenlik aç›s›ndan düflünüldü¤ünde bir ulus, ancak kendine hasihtiyaçlar ve ç›karlara göre kendi kaderini tayin edebilme becerisine sahip oldu-¤unda egemendir. Bu aç›dan egemenlik, halk›n özgürlü¤ü demektir ve uluslarbu konuda oldukça hassast›r.

D›flsal boyut aç›s›ndan ise egemenlik, devletin kendi toplumu üzerinde dahaüstün bir organ›n olmamas› demektir. Egemenli¤in d›flsal boyutu, devletler aras›n-daki iliflkilerin temel kural›d›r. Bir devletin uluslararas› düzen içindeki konumu,özerk ve ba¤›ms›z bir varl›k olarak bu arenadaki hareket edebilme yetene¤i, bece-risi ve tan›nma d›fl egemenlikle iliflkilidir. Modern dönemde devletlerin d›flsal ege-menlikleri, Westphalia Antlaflmas›’yla (1648) uluslararas› hukuki bir nitelik kazan-m›flt›r. Bu anlamda egemenlik, uluslararas› politikan›n temel belirleyici ilkesi ol-mufltur. D›flsal egemenlik çerçevesinde devletler, uluslararas› iliflkilerin ana aktör-leri konumuna gelmifltir. 20. yüzy›l›n bafllar›nda imparatorluklar›n ortadan kalkma-s›na paralel olarak, uluslar›n kendi kaderlerini tayin etme ilkesi çerçevesinde çoksay›da devlet ortaya ç›km›fl ve bu devletler uluslararas› iliflkilerinde egemen bir ak-tör olarak rol alm›fllard›r.

‹ç egemenlikte oldu¤u gibi d›fl egemenlik aç›s›ndan da mutlakl›ktan bahsedile-mez. Devletler aras›ndaki iliflkiler karfl›l›kl› egemenlik tan›mas›yla ifllemekle bera-ber, bu egemenlik de fiilen mutlak de¤ildir. ‹letiflim ve ulafl›m teknolojilerindeki ge-liflmelere paralel olarak ortaya ç›kan küreselleflme süreciyle Avrupa Birli¤i, NAFTAgibi ulus-üstü örgütler oluflturulmufltur. Devletler yasama faaliyetlerinde kendi ana-

42 Siyaset Bi l imi

yasalar› d›fl›nda bu örgütlere verdikleri taahhütleri de dikkate almak zorundad›r.Örne¤in egemen bir devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti, ticaret hukuku, ceza huku-ku alan›nda düzenlemeler ya da yasama faaliyeti gerçeklefltirirken yapt›¤› uluslara-ras› anlaflmalar gere¤i AB kriterlerine uymak zorundad›r. Küreselleflen dünyada ül-keler aras›nda karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas›yla mutlak egemenlik iddias›n›n geçer-lili¤ini yitirdi¤i, yasal egemenli¤in diplomatik nezaket düzeyine indi¤i bir ortamdada mutlak siyasal egemenlikten bahsedilemeyece¤i dile getirilmektedir.

Küreselleflme ve EgemenlikKüreselleflme kavram›, özellikle 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ortaya ç›kan karma-fl›k ve çok boyutlu de¤iflimleri aç›klamak için kullan›lmaktad›r. Küreselleflme süre-cini tetikleyen farkl› nedenler ve boyutlar vard›r. Bunlardan ilki, II. Dünya Savafl›sonras›nda ortaya ç›kan ve ABD ile SSCB’nin ana aktörler oldu¤u So¤uk Savafl dö-nemindeki kutuplaflmalard›r. Bu kutuplaflmalara ba¤l› olarak ittifak kuran ülkeleraras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n artmas› küreselleflmeyi tetikleyen ilk nedenlerden-dir. ‹kinci önemli neden, uluslararas› ticaretin ve ifl örgütlerinin faaliyetleri sonucu,küresel bir kapitalist sistemin ortaya ç›kmas› ve dolay›s›yla küresel ölçekli bir eko-nominin gündeme gelmesidir. Küreselleflme sürecini h›zland›ran bir di¤er önemlietken de teknolojik geliflmelerdir. Biliflim ve iletiflim alan›ndaki geliflmeler, bilgininh›zla küresel ölçekte dolafl›m›na yol açarken yine teknolojinin geliflmesine ba¤l›olarak nükleer tehdit, çevre kirlili¤i gibi sorunlar, ulusal s›n›rlar› aflm›fl (trans-natio-nal) ve küresel bir mesele hâline gelmifltir.

Bu nedenlerin bir sonucu olarak ortaya ç›kan küreselleflmenin hem siyasal hemekonomik hem de kültürel sonuçlar› vard›r. Liberal de¤erlerin yay›lmas›, sermaye-nin küreselleflmesi bu sonuçlardand›r. Ulusal ekonomilerin küreselleflmesi, bilgi vekültürel de¤erlerin dolafl›m›n›n ulus-üstü nitelik kazanmas›, AB, NAFTA gibi ulus-üstü örgütlenmeler, geleneksel egemen, uluslararas› iliflkilerin tek aktörü olan ulusdevleti de etkilemifltir. Küreselleflmeyle birlikte art›k yaflamlar›m›z bizden çok uzakbir yerlerde al›nan kararlar çerçevesinde flekillendirilmektedir. Küreselleflme, buflekillendirmeyi yapan karmafl›k bir iliflkiler a¤›d›r. Bu sürecin en önemli özelli¤i,co¤rafi uzakl›klar›n önemini yitirmesi ve D. Harvey’in ifadesiyle ‘zaman ve mekâns›k›flmas›na’ ba¤l› olarak devletler aras›ndaki ülkesel s›n›rlar›n öneminin azalmayabafllamas›d›r. Bu durum küresel olan›n, yerel ve ulusal olan› tamamen önemsiz k›l-d›¤› anlam›na gelmez. Ama yerel, ulusal ve küresel olaylar›n birbirlerini çok yo¤unbiçimde etkileyiflleri siyasal sürecin hem genifllemesi hem de derinleflmesine yolaçm›flt›r.

‹letiflim ve ulafl›m teknolojilerindeki geliflmelere paralel olarak küreselleflendünyada egemen devletler hâlâ dünya siyasetinde en önemli aktörler olsalar damodern dönemde yerleflik olan egemenlik anlay›fl› da de¤iflmeye bafllam›flt›r. Mo-dern dönemde as›l olan belli bir toprak parças› yani ülke üzerindeki egemenlikiken küreselleflen dünyada s›n›r tan›mayan para, bilgi, insan ak›fl› üzerindeki ege-menlik daha önemlidir. Tüm geliflmeler, egemenli¤in k›smen ülke içi boyutunu il-gilendirmekle beraber as›l tart›flma egemenli¤in d›fl boyutuyla ilgilidir. Çünkü kü-reselleflen dünyada ulus devletleri aflan, klasik egemenlik anlay›fl›n› tehdit eden birtak›m otorite odaklar› ortaya ç›km›flt›r. Bu odaklar aras›nda dünya ekonomik siste-mi, uluslararas› hukuk, uluslararas› örgütler (BM gibi), ulus-üstü bölgesel ve küre-sel kurumlar (AB gibi) vard›r; bu kurumlar devletler üzerinde otorite kullan›rlar vedevletlerin egemenli¤ini s›n›rlarlar.


Küreselleflme toplumlar›nekonomik, siyasal, kültürel,sosyal, teknolojik ve ekolojikalanlarda bütünleflmesi vedayan›flman›n artmas›sürecini ifade etmektedir.Dünyan›n tek düze halegelmesi de¤ilse defarkl›l›klar›n azalmas›,gücün ve etkinin yereldenküresel alana tafl›nmas›d›r.

Küreselleflmenin, mevcut kurumlar›n yönetim kapasiteleri üzerinde de önemlietkisi olmufltur. Bu etki daha çok egemenlik alan›nda ortaya ç›kmaktad›r. ‹nsan,mal ve bilginin, ulafl›m ve biliflim teknolojilerindeki yeniliklere paralel olarak h›zl›dolafl›ma girmesi ulusal s›n›rlar›n daha geçirgen olmas›na yol açm›flt›r. Küresel sü-reçteki etkileflimler, devletleri d›fl etkilere karfl› daha hassaslaflt›rm›fl ve bu devlet-lerin siyasal karar alma özerklikleri zay›flam›flt›r. Uluslararas› siyaset sahnesinde rolüstlenen aktörler, sadece devletler de¤ildir art›k; uluslararas› aktörler ço¤ullaflm›fl-t›r. Bazen uluslararas› bir flirket hatta yaln›zca bir birey bile devletin muhatab› ola-bilir. Sonuçta günümüz devletleri hukuki aç›dan egemenliklerini önemli ölçüdemuhafaza ederken, fiilen her geçen gün artan ölçüde ba¤›ms›zl›k kayb› yaflamak-tad›rlar. Örne¤in, s›n›rlar› içerisinde geçerli olacak yasal düzenlemeler üzerindekidenetimleri bile mutlak de¤ildir art›k.

Egemenlik aç›s›ndan modern ulus devletler hem yukar›dan hem de afla¤›dan birbas›nç alt›ndad›r. Heterojen nitelikteki toplumsal talepler içeriden bas›nç uygular-ken para, mal, insan, bilginin uluslararas› dolafl›m› d›flar›dan bas›nç yapmaktad›r.Modern devletleri tan›mlay›c› özelliklerden biri olan üstün ve eflsiz yönetim yetkisianlam›ndaki egemenlik, küreselleflmeyle beraber ciddi afl›nmaya u¤ram›flt›r. Küre-selleflmenin siyasal boyutunun devlet üzerindeki ilk etkisi, karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n art-mas›na paralel olarak devlet s›n›rlar›n›n daha geçirgen hâle gelmesidir. Ba¤›ml›l›¤›nsonucu olarak egemenli¤in paylafl›lmas› bile söz konusu olmaya bafllam›flt›r. Bir an-lamda egemenlik, art›k mutlak ba¤›ms›zl›kla ayn› anlama gelmemektedir.

Yerel, bölgesel ve küresel ölçekte ulus devletin egemenli¤ini paylaflan yöneti-flim birimleri ortaya ç›km›flt›r. Bu birimlerin iliflkilerinin s›k›laflmas› ‘paylafl›lan ege-menlik’ anlay›fl›n› do¤urmufltur. Bu anlay›fl art›k neredeyse bir norma dönüflmüfl-tür. K›saca küreselleflme, liberal demokrasinin bünyesinde yeflerdi¤i ulus devletinmodernlik içindeki ayr›cal›kl› konumunu bunal›ma sokmufl, egemenli¤in bir veriolarak al›nmas›n› engellemifl; bu egemenli¤i parçalay›p s›n›rland›rm›flt›r. Moderntoplum ve onun kurucu ö¤esi olan ulus devlet art›k bütünlefltirici bir sistem olmaifllevini yitirmifltir.

MEfiRULUKSiyaset Bilimi literatüründe “meflruluk” kavram›, t›pk› iletiler, egemenlik, otorite veyasall›k kavramlar› gibi, öteden beri ciddi bir tart›flmaya kaynakl›k etmektedir.Kavrama pek çok farkl› anlam›n yükleniyor olmas›, beraberinde kavram kargafla-lar› ve yanl›fl anlamlar› getirebilmektedir.

Meflruluk Kavram› ve Farkl› Tan›mlarMeflruluk kavram› oldukça karmafl›k ve çok boyutludur. Meflruluk iki belirleyici ni-telik bar›nd›r›r: (i) yönetme hakk› veren usullerin var oldu¤u fikri ve (ii) yönetimbiçimini hakl› k›lacak flekilde yöneten ve yönetilenlerin beraberce paylaflt›¤› baz›dayanaklar›n (ideoloji, r›za, inanç) varl›¤›. Bu niteliklere dayal› olarak meflrulu¤uniki türünden bahsedilebilir: Usûllere dayal› meflruluk ve esaslara dayal› meflruluk.Usullerden do¤an meflruluk anlay›fl›na göre, bir düzeni meflrulaflt›ran ögeler ara-s›nda kurallar ve karar alma süreçlerinde takip edilen usûller önceliklidir. Örne¤in,bir yasa ç›kar›l›rken hangi usûllerin takip edilece¤i gibi. Esaslardan do¤an meflru-luk anlay›fl›na göre ise meflrulu¤un de¤erlendirilmesinde usuller de¤il, iktidar›nhakl›laflt›r›lmas› ve sorumlulu¤u ön plandad›r. ‹ktidar sahibinin eylemleri kabul gö-rüyor mu gibi.

44 Siyaset Bi l imi

Meflruluk, otorite ve iktidar kavramlar› ile birlikte, yöneten/yönetilen farkl›lafl-mas› ve emir/itaat, egemenlik iliflkisinin yer ald›¤› bütün toplumsal düzeylerde sözkonusudur. Bu aç›dan iliflkisel niteli¤i olan iktidar›n yer ald›¤› bütün alanlardameflruluktan da bahsedilebilir. Yani meflruluk iktisadi, toplumsal ve de siyasalalanlar için söz konusudur. Meflruluk bu çerçevede genel olarak yönetenlerin sa-hip oldu¤u araç ve kaynaklar›n kullan›lmas›n›n onlara ait bir hak oldu¤una iliflkinemir alan veya yönetilenlerin inanc›d›r. Meflruluk, yönetilmenin ve itaat nedenleri-nin anlaml› ve makul olarak kabul edilmesi inanc›d›r. Bu inanc›n nedenleri say›s›zolabilir. Bu nedenler aras›nda gelenekler, emir veren konumundaki kiflinin kifliselnitelikleri, al›flkanl›klar, sosyo-psikolojik arka plan, maddi ç›kar, gayriflahsi kural-lar, sistemin etkinli¤i say›labilir.

Siyasal teorinin merkezi konular›ndan biri olan meflruluk, di¤er iktidar alanla-r›yla beraber siyasal iktidara iliflkin bir olgudur. Toplumun bütününü ilgilendirenkararlar› al›p bu kararlar›n uygulanmas›nda zor kullanma tekeli gibi önemli biray›rt edici özelli¤e sahip olan siyasal iktidar›n, bu hak ve yetkiyi nereden ald›¤›önemli bir sorudur. Bu önemli soru, meflruluk ile ilgili tart›flmalar›n temelini olufl-turmaktad›r. Yani yönetenlerin sahip olduklar› iktidar›n kayna¤›n›n ve dayana¤›n›nne oldu¤u ve yönetenlerin emir verme haklar›n› nereden ald›klar› meflruluk mese-lesinin ana sorunudur.

Meflruluk, meflru olma hâlidir. Meflru ise benimsenmifl, genel kabul görmüfl il-kelere, kurallara ve ölçülerle uyumlu; hukuka ya da yerleflik yasal usûl ve gerek-sinimlere uygun olma biçiminde tan›mlanabilir. Ayr›ca meflru kelimesi, bir düflün-ce, duygu ya da iddian›n, makul ve hakl› gerekçelere dayand›¤›n› da ifade etmek-tedir. Bu tan›mlamalara göre meflru olan ayn› zamanda onaylanm›fl bir konumuifade eder. Ayr›ca meflruluk, hukuk taraf›ndan hak, yetki ve imtiyaz verilmifl, yasal,uygun anlamlar›n› da tafl›r.

Yasall›k kavram› ile meflruluk kavram›n›n anlamlar›n›n ortak ça¤r›fl›mlar› vard›r.Hatta bu iki kavram zaman zaman birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›rlar. Bu ça¤-r›fl›mlar›n en önemli nedeni meflruluk kavram›n›n tan›m›nda yer alan “hukuk tara-f›ndan hak, yetki ve imtiyaz verilmifl, yasal ve hukukilik” ö¤eleridir. Oysa meflru-luk, yasall›¤› aflan bir kavramd›r. Çünkü meflruluk, hukukilik ile beraber makul,hakl› ve uygun olma anlamlar› da tafl›r. Ayr›ca meflrulu¤un tek kayna¤› hukuk ol-mayabilir. Gelenek, karizma, ak›l, bilgi, inançtan do¤an otorite, yasall›k kavram›n-dan farkl› olarak meflruluk kavram›n›n tan›m› içerisinde yer al›r. Herhangi bir ey-lem yasal olabilir ama meflru olmayabilir ya da meflru görülen her fley yasalaflt›r›l-mayabilir. Örne¤in, yerleflik usûller takip edilerek çok yüksek oranda vergi koy-mak yasald›r ama meflru görülmeyebilir.

Meflruluk tan›m› çerçevesinde yasall›k-meflruluk iliflkisini tart›fl›n›z.

Geleneksel ve Modern Toplumlarda Meflruluk Kavram›n içeri¤inin tarihsel süreçte hukuk ve bu hukukun kayna¤› ile iç içe oldu-¤u aç›kt›r. Din kaynakl› hukuk, meflruluk kavram›na dine uygunluk anlam› katt›¤›gibi hukukun kayna¤›ndaki sekülerleflmeye paralel olarak meflruluk kavram›nayönetilenlerin r›zas› da eklenmifltir. Nitekim meflruluk kavram›n›n günümüzdekikullan›mlar›nda da bu ö¤eye yer verilmektedir. Asl›nda siyasal iktidar›n kayna¤›n›iflaret eden meflruluk, tarihsel süreç içerisinde iflaret etti¤i kayna¤a göre farkl› an-lamlar kazanm›flt›r. Örne¤in; iktidar›n ilahi iradenin bir lütfu olarak de¤erlendiril-di¤i dönemlerde meflruluk, yönetenlerin eylemlerinin ilahi iradeye uygunlu¤u flek-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

linde anlam kazanmaktad›r. Oysa iktidar›n kayna¤› olarak halk iradesinin iflaretedildi¤i dönemlerde ise meflruluk, yönetilenlerin r›zas›na uygun olarak elde edilenve kullan›lan iktidara itaati sa¤layan bir niteliktir.

Meflruluk, otorite olma, hukukilik, ba¤lay›c›l›k ve do¤ruluk nitelikleriyle iç içe-dir. Bir devlet ‘yönetme hakk›na’ sahip ise meflru oldu¤u düflünülebilir. Bu hak ta-mamen yönetilenlerin inanc›ndan do¤abilece¤i gibi aflk›n, metafizik ya da dinselbirtak›m adreslere referans verilerek de gerekçelendirilebilir. Örne¤in, modern ön-cesi dönemlerde siyasal meflrulu¤a iliflkin yaklafl›mlar, do¤al hukuk gelene¤i çer-çevesinde usulcü de¤il esasç› idi. Teolojik yorumlar›n hakim oldu¤u bu yaklafl›m-larda uyruklar›n haklar› de¤il, egemenin emirleri ön plandayd›. Egemenin emirle-ri, ilahi emirlerin geçici yans›mas› olarak görülüyordu.

Meflruluk, kapsam›nda gelenek, ak›l, bilgi, inanç kaynakl› otoriteyi de bar›nd›rd›¤›ndanyasall›¤› aflan bir kavramd›r.

Geleneksel toplumlarda meflruluk meselesi daha çok ilahi iradenin iflletti¤i ev-rensel düzen ve hukukilik aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Monarflik yönetimlerin hakim ol-du¤u geleneksel dönemlerde devletler, kral›n otoritesinden dolay› meflru görülür-dü. Çünkü krallar›n otoriteyi do¤rudan Tanr›’dan ald›klar› düflünülürdü. ‹ktidar›nilahi kaynakl› oldu¤u geleneksel dönemde, örf, âdet, töreler ilahi bir amaç tafl›yorve siyasal meflru iktidar da bütün evreni kuflatan ilahi iradenin bir parças› olarak ifl-liyordu. Hem fizik hem de sosyal evrendeki bütün iflleyifl ilahi iradenin bir yans›ma-s› biçiminde alg›lan›yordu. Böylesi bir dünya görüflü çerçevesinde yerleflik iktidariliflkileri ve bu iktidar›n meflrulu¤u neredeyse kendili¤inden tesis edilmiflti. Bir an-lamda yerleflik düzen, evrensel düzenin bir yans›mas›yd›. Bireysel irade, halk›n ira-desi, r›za, bireysel özgürlük gibi ö¤eler geleneksel siyasal sistemlerde yer almayanö¤elerdi. Ancak monarflik yönetimlerin ortadan kalkmas›yla meflruluk önemli birsorun olarak ortaya ç›km›flt›r. Modern düflüncede devletin meflrulu¤u gelenekler yada ilahi iradeye de¤il, halk›n iradesine dayand›r›lm›flt›r.

Meflrulukla ilgili net kavramlaflt›rmalar ise toplum sözleflmesi teorileriyle günde-me gelmifltir. Siyasal otoritenin nas›l meflru k›l›nabilece¤i ya da hangi yönetiminmeflru olabilece¤i sorusu modern dönemlerin ana siyasal sorular›ndand›r. Hobbes,Locke, Rousseau gibi modern dönem siyaset düflünürleri meflrulu¤u, gelenek ya daTanr›sal iradeye de¤il, bireysel r›zaya dayal› olarak aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Budüflünürler meflrulu¤u, halk›n yöneticilere gönüllü olarak itaat etmeleri biçimindeanlam›fllar ve uyruklar›n bir sözleflme arac›l›¤›yla bildirdikleri r›zan›n, devletin kul-lanaca¤› iktidar› meflru k›laca¤›n› belirtmifllerdir. Bir otoritenin ancak yönetilenlerinr›zas›yla meflru olabilece¤ini belirten bu düflünürler, halk iradesi çerçevesinde me-seleyi tart›flm›fllard›r. Yani geleneksel dönemde metafizik ve din temelindeki aç›k-lamalar, gönüllülük ve r›zaya kaym›flt›r.

Modern dönemde meflruluk sorunu, ulusal dayan›flma çerçevesinde, yani otori-tenin, meflru iktidar›n kayna¤›n›n ulusal irade oldu¤u anlay›fl›yla afl›lmaya çal›fl›lm›fl-t›r. Demokratik kat›l›m, her bir yurttafl için aidiyet hissi uyand›rm›fl ve kat›l›m, ulu-sal ölçekte milletin bir parças› olma duygusu yaratm›fl ve bu duygu, meflrulu¤unköklerini oluflturmufltur. Bu aç›dan liberal demokrasilerde otorite, önderlerin kifliselözelliklerinden çok yasalara, usûllere ve kurumlara dayal›d›r. Liberal demokratikdevletlerde meflruluk, bireysel özgürlü¤e ve kamuoyuna karfl› sürekli aç›k ve duyar-l› olmakla tesis edilir. Bu aç›dan liberal demokratik sistemler otoritenin, yönetilen-lerin r›zas›ndan kaynakl› olarak ‘afla¤›dan yukar›ya’ do¤ru iflledi¤ini varsayarlar.

46 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Max Weber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi Meflruluk; bar›nd›rd›¤› hakl›l›k ile bir buyru¤aotorite, yani ba¤lay›c›l›k niteli¤i kazand›r›r.Meflrulukla beraber iktidar iliflkisi, otorite ilifl-kisine dönüflür. Otorite; zorlama, etki ve yön-lendirme gibi iktidar›n alt kümesidir ve baflka-lar›n›n aksi halde yapmayacaklar› bir fleyi birödev olarak yerine getirmeleri demektir. Otori-te kendine has bir buyru¤u ve bununla ba¤-lant›l› itaati kapsar. Otorite iliflkisinde emirlermakul ve hakl› görülür. Buyruk, boyun e¤me-ye yol açacak flekilde emir verme hakk› tan›d›-¤›nda otorite bar›nd›r›r. Zor kullanan iradeyeboyun e¤menin nedeni tehdit ya da ödenebi-lecek bedellerden kaç›nmakt›r. Oysa otoriteiliflkisinde böyle bir kayg› yoktur. Sosyal birdüzen ister zorla isterse uzlafl›yla kurulmufl ol-sun, bu düzen meflrulaflt›rma teknikleri, ide-oloji, hegemonya, yönlendirme gibi uygulama-larla kendisini otoriteye dönüfltürür ve inançlar› yönlendirilen yurttafllar›n istekli,gönüllü itaatini teminat alt›na al›r.

Max Weber, farkl› toplumlardaki siyasal sistemleri incelemifl ve iktidar›n meflru-laflt›r›larak otoriteye, meflru tahakküme dönüfltürüldü¤ü üç tip otorite iliflkisi ta-n›mlam›flt›r. Her otorite iliflkisi için hayati nokta olarak yönetenlere itaatin hakl› ol-du¤una dair asgari bir inanc› iflaret eden Weber, bu s›n›fland›rmada itaatin daya-na¤›n›, gerekçesini ölçüt alm›flt›r. Daha önce belirtildi¤i gibi meflruluk, yurttafllar›nbelli bir sisteme neden itaat ettiklerinin cevab›d›r. Otoritenin üç biçimi bir anlam-da bu soruya cevap teflebbüsüdür.

Geleneksel Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Geleneksel Otorite)Eskiden kalma kural ve iktidar pratiklerinin kutsall›¤›n› öne sürerek meflruluk id-dias›nda bulunan ve kendisine inan›lan otorite türüne geleneksel otorite denir. Buotorite çerçevesinde oluflan hiyerarflide resmî görevliler aras›nda ast-üst iliflkisi de-¤il efendi-hizmetçi iliflkisi vard›r. Yönetilenler toplulu¤un üyeleri de¤il, iktidar sa-hibinin arkadafllar› veya uyruklar›d›r. ‹taat geleneksel iktidarda, iktidar sahibinekarfl› bir ödevdir. Bu tipte otoritenin gerekçesi, inanc› zorunlu k›lan bir gerekçedir.Geleneklere ya da kutsall›¤a dayal› statüler ön plandad›r ve bundan dolay› gele-neksel otorite, herhangi bir kural veya usûlün de¤il, gelene¤in ürünüdür.

Geleneksel gerekçelerden do¤an otorite, geleneklerin flemsiyesi alt›nda, eskigeleneklerin önemine iliflkin yerleflik inanç çerçevesinde iflleyen ya da bir gelenekiçindeki örf ve uygulamalara uygun olarak seçilmifl kiflilerin kabul görmesi ve ay-r›cal›¤›na olan yerleflik inanca dayal› otoritedir. Krallar, kraliçeler ve dini erkân oto-ritesi gibi. Bu otorite meflrulu¤unu, kutsal, yerleflik geleneklerden al›r. Kökleri geç-mifle dayal› bu otorite, ataerkil ve patrimonyal tarz›n iflledi¤i geleneksel toplumdabir prens taraf›ndan kullan›l›r.

Geleneksel gerekçelerden do¤an otorite, en ilkel ve en evrensel meflru iktidarbiçimi olmas›na ra¤men, modern siyasal sistemler bile, geleneklerden önemli öl-çüde meflruluk devflirirler. Hemen hemen bütün istikrarl› siyasal sistemler, gelene-


Resim 2.6

M. Weber, 1864-1920 y›llar›aras›nda yaflam›fl,Alman düflünür,sosyolog ve ekonomipolitik uzman›.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Max_weber

¤i iflleyerek bir miktar meflruluk kazan›rlar. K›saca, meflrulu¤un ana kaynaklar›n-dan biri de geçifl dönemlerinde geleneksel bütünlefltirici kurumlar›n süreklilik ha-lidir. Bu aç›dan eski devletler, ulusal siyasal gelenekleri ile meflruluk türetebilirler.Köklü geleneklere sahip devletler, geçmifle göndermeler yaparak meflruluklar›n›takviye edebileceklerinden dolay› daha avantajl›d›rlar.

K›saca geleneksel otorite meflrulaflt›rma sürecinde kutsall›k, örf, adet, al›flkan-l›klar ve geleneksel ö¤elerin yer ald›¤› otorite iliflkisidir. Bu otorite iliflkisi daha çokgeleneksel toplumlarda görülür. Örflere dayanan bu hükümranl›k tipinde, hat›rla-namayacak kadar eskiye giden kökenlerin, kendi bafl›na süreklilik arz eden birmeflrulu¤a sahip oldu¤una inan›l›r. Hanedanl›¤›n hüküm sürdü¤ü bir siyasal sis-temde kral ölünce, bir baflka hanedan üyesinin kral olmas› geleneksel otorite ilifl-kilerini örnekler.

Karizmatik Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Karizmatik Otorite)Karizmatik otorite, ola¤anüstü kiflilik (peygamberlik, kahramanl›k gibi) özellikleriolan karizmatik bireyin koydu¤u kurallara adanmaya dayal› otoritedir. Karizmatikotorite, bu kiflinin ola¤anüstü niteliklerinden do¤an meflruluktur ve halk›n bu ni-teliklerin oldu¤una inanmas› önemlidir. Weber’in ifadesiyle bu otorite, Tanr› ver-gisi olan kiflisel, s›ra d›fl› özelliklerin (karizma) otoritesidir. Bu, karizmatik bir ha-kimiyettir ve peygamber, seçilmifl bir savafl kahraman›, büyük demagog veya par-ti liderince kullan›l›r. Bu yap›da meflruluk, bir kiflinin kahramanl›k, kutsall›k, örnekteflkil edecek karakter veya o kiflinin iflaret etti¤i, destekledi¤i siyasal veya ahlakidüzene dayan›r. Esin kayna¤› olabilen bu tür önderler, yüce hedefleri gerçekleflti-rece¤ine dair güçlü ikna yetene¤ine sahiptirler.

Weber’e göre karizmatik otorite, k›sa ömürlü ve istikrars›z olsa da siyasal mefl-rulukta dinamik ve devrimsel bir ö¤edir. ‹ktidar›n törensel araçlarla (taç giyme gi-bi) bir kifliden baflka birine verilmesi, geleneklerin bafllang›c›n› temsil eder ve ka-rizmatik bir anlay›fla dayan›r. Ancak bu devir teslimden sonra veya ola¤anüstüözellikleri olan önderin ölümü veya ayr›lmas›yla karizma s›radanlaflmaya bafllar veher karizmatik otorite, geleneksel veya yasal-ussal otoriteye dönüflür.

Karizmatik otorite de geleneksel otorite gibi demokratik ve modern bir nite-lik tafl›mamas›na ra¤men, tüm modern devletlerde rastlanan bir olgudur. Moderndevletin ortaya ç›k›fl›yla geleneksel önderlik modernize edilmifltir. Modern siyasalsistemlerde önderlerin önemi (karizmatik otorite), yasal-ussal otorite karfl›s›ndaaz›msanmayacak bir konumdad›r. “Kurucu Babalar”, “Ulusal Önder”, “Milli fief” gi-bi s›fatlar, karizmatik önderlerin modern dönemlerdeki s›fatlar›ndand›r.

K›saca, karizmatik otorite tipinde iktidar›n meflrulu¤u ve itaat, yöneticinin, hü-kümran›n eylemlerinden çok kiflili¤ine ya da kiflisel özelliklerine dayan›r. Örne¤in,güzel konuflma yetene¤iyle kitleleri etkileyebilen bir önderin otoritesi, karizmatikotoritedir. Weber’e göre bu tür otorite iliflkileri sürekli de¤ildir; karizma sahibi ön-derin ömrüyle s›n›rl›d›r ve bu yüzden geçifl aflamas›ndaki otorite tipidir. Rutinlefle-rek ya geleneksel otoriteye ya da yasal-ussal otoriteye dönüflür. Gandi, Atatürk,Napolyon gibi önderler bu otorite tipinin temsilcileridir.

Yasal-Ussal Gerekçelerden Do¤an Meflruluk (Yasal-Ussal Otorite)Weber tipolojisindeki bir di¤er otorite ise dini kurallar ya da geleneklere de¤il deak›l temel al›narak yap›lm›fl yasalara ve kurallara dayal› olan yasal-ussal otorite-dir. Bu otorite tipinde meflru hükümranl›k, yasal konum ve ifllevsel yeterlili¤in ge-çerlili¤ine olan inanca dayan›r. Bu otorite, Weber’in ifadesiyle devletin “modern

48 Siyaset Bi l imi

Yasal-ussal otorite,geleneksel veya dinselkurallar de¤il de ak›l temelal›narak yap›lan kurallarlaiflleyen otoritedir. Buotoritenin en güzel örne¤imodern bürokrasilerdir.

Karizmatik otorite, birönderin ola¤anüstü kifliselözelliklerinden do¤an enk›sa ömürlü otoritedir.

Geleneksel otorite,kutsall›k, örf, adet,al›flkanl›klar ve gelenekselde¤erlerin yer ald›¤› otoriteiliflkisidir.

hizmetçileri” yani bürokratlar taraf›ndan kullan›l›r. Yasal-ussal otorite kapsam›ndaussal ifllemler, usûller vard›r. Meflruluk, hukuk taraf›ndan tan›mlanm›fl gayriflahsiusûllerden do¤ar. Modern siyasal ve bürokratik sistemler, bu otoriteyi örnekler.Burada otorite konumu, gelenek ya da kutsall›¤a de¤il, üzerlerinde uzlafl›lm›fl usul-lere dayan›r.

‹ktidar›n yasal bir yolla kullan›ld›¤› inanc›, bu tür meflrulu¤un dayana¤›d›r. Ana-yasal kurallar, yasalar ve yetkililerin gücünün ba¤lay›c›l›¤› kabul görür. Çünkü on-lar yasald›r. Yasall›k, hukukî usûllere uygunluk, modern dönemde meflrulu¤un te-mel dayana¤›d›r. Yasal-ussal otoritenin kapsam›nda gayriflahsi, evrensel ve tüm il-gililere uygulanan genellefltirilmifl kurallar bütünü vard›r. Bu, ça¤dafl devletlerinözelliklerinden olan örgütlü idari kadro ve bürokratik yap›da görülür. Ayr›ca hu-kuk, tüm yasalar›n kayna¤› olarak yer al›r. Weber’e göre yasal-ussal meflrulu¤a da-yal› egemenli¤in en saf örne¤i, modern bürokrasilerdir.

K›saca, bu tür otorite iliflkisinde itaatin kayna¤› yasalard›r. En güzel örneklerinimodern anayasal yönetimler ve bürokrasilerin oluflturdu¤u bu tür otorite iliflkile-rinde iktidar›, kabul görmüfl usûller, tüzükler, yönetmelikler ve yasalar meflrulaflt›-r›r. Bu türden otorite iliflkilerinde yasall›k ile meflruluk birbirine yaklafl›r.

Meflruluk sadece iktidar›n kayna¤› bak›m›ndan de¤il, bu iktidar›n kullan›l›fl› ba-k›m›ndan da önemli bir mesele oldu¤undan, bafllang›çta yasal-ussal meflrulu¤a sa-hip bir yönetim bunu kaybetmekle beraber tam tersi de olabilir. Siyasal iktidar hu-kukili¤e uymad›kça meflruluktan uzaklaflabilir veya hukuk kurallar›na uymakla be-raber, toplumdaki meflruluk anlay›fl› de¤iflebilir. Yasalar›n, kurallar›n toplumsal da-yanaklar› ve etkinlikleri zay›flam›fl olabilir. Bu durumda iktidar, yasal temele sahip-tir ama meflruluk bunal›m› ile yüz yüzedir. Yani yasall›k, zorunlu olarak meflrulu-¤u beslemeyebilir. Örne¤in; hukuki usuller takip edilerek vergi oranlar› art›r›labi-lir ama yüksek vergi, yasal olsa da genellikle meflru görülmez. Yasall›k, meflrulu-¤un temelini sa¤lamaktad›r ama onun tamam› de¤il, ö¤esidir. Zaten Weber de hiç-bir otorite tipinin saf olarak bulunamayaca¤›n› ve sistemlerin meflruluk temelleri-nin, her üç otorite tipinin kar›fl›m›ndan olufltu¤unu belirtir.

Weber tipolojisinde ihmal edilmifl önemli bir nokta da bazen otoritenin dayat-ma yoluyla tesis edilebilece¤i gerçe¤idir. Bazen otorite, hem Weber’in belirtti¤i ge-rekçeler hem de iktidar arac›l›¤›yla dayat›labilir. Hegemonya, meflrulaflt›rma, ide-oloji, ön yarg›n›n harekete geçirilmesi, sahte uzlafl› gibi kavramlar bu tür otoriteyiiflaret eden süreçlerdir. Elefltirel ve radikal yaklafl›mlara göre ça¤dafl toplumlardaotorite, ya dolays›z denetimler kurarak (zor kullanma) ya da dolayl› ba¤›ml›l›k ilifl-kileri (hegemonya, manipülasyon) yoluyla iktidarca dayat›l›r.

Geleneksel, karizmatik ve yasal-ussal gerekçelere dayal› otoritelerin ay›rt edici özellikle-ri nelerdir?

Meflrulu¤un Siyasal Sistem Aç›s›ndan Önemi ve MeflrulukKriziBir ülkedeki rejimin niteli¤i ne olursa olsun, her yönetim k›smen de olsa yönettik-leriyle ifl birli¤i yapar. Her yönetim, zor kullanma veya iktisadi kaynaklara baflvur-maks›z›n itaat görmek ve emirlerini meflru göstermenin yollar›n› bulmak ister. Her-hangi bir buyruk, emir verilenlerin ç›karlar›yla çat›flsa bile emre tabi olanlar›n gö-nüllü itaatini sa¤lad›¤› ölçüde meflrudur.

Meflruluk, yöneten kesimin ve yönetilenlerin yönetme hakk›n› tan›d›¤›, ayn› za-manda üzerinde uzlaflt›klar› yönetsel iktidar›n temelidir. Meflruluk, bir anlamda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

hem siyasal sisteme ba¤l›l›k hem de siyasal sistemin otorite niteli¤ine bürünmesi-nin arac›d›r. Ülke içine ve d›fl›na iliflkin kararlar al›p uygulayan devletin, bu faali-yetlerinde yönetilenlerin onay›n› alma ihtiyac› vard›r. Bu durum siyasal rejimlerinhepsinde ortakt›r. Çünkü her rejim kendisine itaat ettirmek durumundad›r. Yani re-jim kendini hakl›laflt›rmak, meflru göstermek ve yurttafllar›n ba¤l›l›¤›n› elde etmekzorundad›r.

Siyasal sistemler için meflruluk, iki aflamada çok hassas bir mesele olarak orta-ya ç›kar. Birinci aflama, siyasal sistem içinde iktidar›n ele geçirilmesiyle ilgiliyken

bir di¤er aflama iktidar›n iflleyifliyle ilgili meflrulukmeselesidir. Örne¤in, demokratik mekanizmala-r›n iflletildi¤i bir ülkede e¤er iktidar, serbest se-çimler sonucu el de¤ifltiriyorsa bu iktidar›n eldeedilmesi sürecinde meflruluktan bahsedilebilir.Ancak iktidar›n meflru tarzda bir kere elde edil-mesiyle siyasal sistem içinde pratikteki iktidar›nsürekli meflru kalaca¤› anlam›na gelmez. He-men hemen bütün iktidarlar meflruluktan ziya-de zor kullan›larak ele geçirildi¤inden, as›l olanuygulama aflamas›ndaki meflruluktur. Zor kulla-nan iktidarlar›n iktidara, fiziksel çat›flmadaki üs-tün güçleri ile geldi¤i ve yönetimlerinin meflru-lu¤unu kabul ettirmeyi k›smen de olsa zor kul-lanarak baflard›klar› söylenebilir. Zaten bir çokdevlet ve merkezî siyasal kurumlar zor kullan-ma sonucu yani askerî fetihler ile do¤mufltur.

Bu aç›dan iktidar›n bafllang›çta ç›plak güç ile kaza-n›ld›¤› iddia edilebilir ama bu, iktidar›n her yerde her zaman zor kullanma veyatehdidinden do¤an korku ile devam ettirildi¤i anlam›na gelmez. Bu zor kullanmauygulamalar› her zaman meflruluk ilkeleri ile s›n›rlan›r. Çünkü meflruluk, güvenli,verimli, etkili ve daha az maliyetlidir. Meflruluk, istikrara katk›n›n yan›nda, emirverme yetkisi ile bu emre uymay› zorlayan zemini oluflturur.

Sürekli zor kullanmaya baflvuran düzenler, hem ekonomik kaynaklar› savur-ganca kullan›r hem de bir krize sürüklenirler. Ayr›ca, bazen devletler, ekonomikveya idari birtak›m sorunlardan dolay› da meflruluk kayb›na u¤rayabilir ya da Jur-gen Habermas’›n ifadesiyle ‘meflrulaflt›rma kriziyle’ karfl› karfl›ya gelebilirler.Yönetilenlerin düzene inançlar› kalmad›¤›nda ya da yönetim koordinasyonu ba-flar›s›z görüldü¤ünde, meflrulaflt›rma krizi do¤ar. Habermas’a göre devletler, sos-yal harcamalar gibi bir tak›m görevler üstlendikçe yurttafllar›n›n gündelik yaflam-lar›na daha fazla müdahil olmakta, devlet müdahale ettikçe halk›n talepleri art-makta ve devlet bu talepleri karfl›lamakta güçlük çekmeye bafllay›nca da meflru-luk kayb› ortaya ç›kmaktad›r. Yani devletlerin performanslar› ile meflruluklar› ilifl-kilidir. Toplumsal yap›daki meflruluk alg›lamas›ndaki de¤iflim, do¤rudan sistemeyans›r. Bir yönetimin gayrimeflru görülmeye bafllamas› ve bu görüflün yayg›nl›¤›,devrimsel nitelikteki dönüflümler demektir. Siyasal sistem meflru görüldü¤ündehem yönetilenlerin siyasal olarak seferber edilmesi kolaylafl›r hem de asgari kay-nak ile hacimli icraat yapma imkân› do¤ar. Meflruluk, siyasal sistemin teminat› ni-teli¤indedir. Bu yüzden iktidar kendini sürekli meflrulaflt›rmak ya da meflru gös-termek zorundad›r. Sosyal düzen nas›l kurulmufl olursa olsun, bu düzenin deva-m› ve istikrar› için birtak›m meflrulaflt›rma tekniklerine baflvurulur. Böyle durum-larda düzenler bu inanc›n muhafaza edilmesi ad›na kitle iletiflim araçlar›n›, müf-redat› hatta sosyal harcamalar› ideolojik bir tarzda yönlendirme (manipülasyon)ve propaganda için kullan›rlar. Yani tüm iktidarlar kendilerini meflrulaflt›rmaya yada meflru göstermeye çal›fl›rlar.

50 Siyaset Bi l imi

Meflruluk, istikrarl› ve etkinsiyasal sistemlerindayana¤›d›r; bu yüzden birsistem için meflruluk krizibüyük risk demektir. Bu riskigidermek üzere iktidarlar,kendilerini sürekli meflrugösterme çabas›ndad›rlar.

Resim 2.7

Jurgen Habermas,12 Haziran 1929tarihinde do¤anAlman felsefeci,siyaset bilimci vesosyolog.

Kaynak: http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas


‹ktidar ve siyasal iktidar kavramlar›n› tan›m-

lamak.

‹ktidar, egemenlik ve meflruluk, siyaset literatü-rünün en temel kavramlar›ndand›r. Birbiriyleba¤lant›l› olan bu kavramlar ve aralar›ndaki ilifl-ki, literatürde oldukça hacimli yer tutar. Siyaset,en genel anlam›yla bir toplum ad›na ba¤lay›c›kararlar alma ve yürütme süreci olarak tan›mlan-d›¤›nda hem karar alma hem de yürütmenin birkapasite ya da iktidar meselesi oldu¤u aç›kt›r.Yani siyaset süreci bütün olarak iktidar iliflkile-riyle iç içedir. ‹ktidar, itaat üretme becerisi olaraktan›mland›¤›nda bu becerinin sosyal yaflam›n bir-çok farkl› alanlar›nda farkl› kaynaklara dayal› ola-rak farkl› biçimlerde ortaya ç›kt›¤› görülür. ‹kti-dar›n kayna¤› fiziksel, ekonomik veya sembolikolabilir ve iktidar iliflkisi, bu kaynaklara dayal›olarak bazen zor kullanma (ç›plak güç, fliddet)bazen de otorite k›l›¤›nda ortaya ç›kabilir. Sosyalyaflamda iflleyen iktidarlardan biri de siyasal ikti-dard›r ve sahip oldu¤u kapsay›c›l›k, üstünlük vezor kullanma tekeliyle di¤er sosyal iktidar tiple-rinden ayr›l›r.

Egemenlik kavram›n› tan›mlay›p, küreselleflme

ve egemenlik iliflkisini yorumlamak.

Egemenlik bir siyasal sistem içinde kural koy-ma, etkin hüküm sürme becerisine sahip yo¤un-laflm›fl iktidard›r. Modern egemenlik anlay›fl›n›ntarihsel kökleri Orta Ça¤’a kadar götürülse de17. yüzy›lda modern ulus devletlerin ortaya ç›k-mas›yla iyice belirginleflmifltir. ‹ktidar›n tek birmerkezde yo¤unlaflmas›, modern devleti feodaldönemden ay›ran en önemli özelliktir. Moderndönemde iki ana egemenlik anlay›fl› geliflmifl vebunlardan ilki egemenli¤i, s›n›rs›z, bölünemezve devredilemez iktidar olarak tan›mlayan kla-sik anlay›flt›r. ‹kincisi ise mutlak egemenlik anla-y›fl›n› elefltiren ve egemenli¤in anayasal birtak›ms›n›rlamalara tabi tutulmas›n› savunan demokra-tik egemenlik anlay›fl›d›r. ‹ç ve d›fl egemenlik di-ye iki ana boyut bar›nd›ran egemenlik, küresel-leflme süreciyle beraber bir tak›m dönüflümlergeçirmektedir.

Meflruluk, otorite tiplerini aç›klayabilmek ve meflru-

lu¤un siyasal sistemler için önemini aç›klamak.

Meflruluk bir iktidar iliflkisinde emir alanlar›n bukonumlar›n› kabullenmesi ve emri verenlerinhakl›l›¤›na olan inançt›r. Yönetenlerin yönetmehakk›na yönelik onay ve inanç k›l›¤›nda afla¤›-dan yukar›ya do¤ru bir onay› ifade eden meflru-luk, geleneksel ve modern toplumlarda farkl› içe-rikler edinmifltir. Meflru iktidar anlam›ndaki oto-riteyle ilgili Weber s›n›fland›rmalar yapm›fl vemeflru bir iktidar›n dayana¤› olarak gelenek, ka-rizma ve yasalar› iflaret etmifltir. Bir iktidar iliflki-si meflru oldu¤unda istikrar kolayca tesis edilebi-lir ve bu yüzden sistemler için meflruluk hayatiöneme sahiptir; siyasal iktidar›n ele geçirilme ve-ya iflletilme aflamas›nda iktidar, yönetilenlerinonay›n› alam›yorsa bu siyasal sistem için bir riskoluflturmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

52 Siyaset Bi l imi

1. Afla¤›dakilerden hangisi iktidar iliflkisi aç›s›ndan do¤-ru de¤ildir?

a. ‹ktidar sahibi, di¤er kiflilerin davran›fllar›n› yön-lendirebilir.

b. ‹ktidar, her türden toplumsal iliflkide ortaya ç›ka-bilir.

c. ‹ktidar iliflkisi eflitsiz, hiyerarflik bir iliflkidir.d. Her iktidar iliflkisinde ana bileflenlerden biri r›za-

d›r.e. ‹ktidar iliflkisi, bir etkileme iliflkisidir.

2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi iktidar yap›lar› aç›s›n-dan yanl›flt›r?

a. Her siyasal sistemin kendine özgü iktidar yap›la-r› vard›r.

b. ‹ktidar yap›lar›, iktidar› elde etme mekanizmalar›-n› ve iktidar›n nas›l iflletilece¤ini belirler.

c. ‹ktidar yap›lar› toplumsal düzeni tesis eder. d. ‹ktidar yap›lar› tüm siyasal sistemlerde ayn›d›r.e. ‹ktidar yap›lar›, siyasal sistemin parças›d›r.

3. Weber’e göre, zor kullanma aç›s›ndan devletin ay›rtedici özelli¤i nedir?

a. Zor kullanmaya sadece devletin baflvurmas›.b. Asker ve polis gibi zor kullanan örgütlerinin

olmas›.c. Belli bir ülke üzerinde zor kullanabilmesi.d. Nüfusu zor kullanarak yönetmesi.e. Meflru zor kullanma tekelini elinde tutmas›.

4. Milli marfl›n çal›nmas›, bayrak töreni gibi uygulamalarhangi iktidar kayna¤›n›n kullan›m›yla ilgilidir?

a. Fiziksel kaynakb. Ekonomik kaynakc. Sembolik kaynakd. Otoriter kaynake. Askeri kaynak

5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi otoriteyi tan›mlar?a. Otorite, devletin kulland›¤› iktidard›r.b. Otorite, emre itaatin bir ödev olarak alg›land›¤›

iktidar iliflkisidir.c. Otorite, siyasal sistemlerin kulland›¤› iktidard›r.d. Otorite, fiziksel kayna¤a dayal› iktidar iliflkileridir.e. Otorite, ekonomik kayna¤a dayal› iktidar

iliflkileridir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi elitist teorinin (seçkinci ku-ram) iddialar›ndan de¤ildir?

a. ‹ktidar, toplumdaki gruplar aras›nda dengelipaylafl›l›r.

b. Her zaman iyi örgütlenmifl az›nl›klar örgütsüz y›-¤›nlara hükmeder.

c. Demokrasilerde de seçkin az›nl›k yönetimigörülür.

d. Seçkin gruplar her zaman ayn› toplumsal kesim-den oluflmayabilir.

e. Tüm yönetimler oligarflik niteliklidir.

7. Afla¤›dakilerden hangisi Egemenlik aç›s›ndan, feodalsiyasal sistemden modern siyasal sisteme geçiflin temelgöstergesidir?

a. Egemenli¤in farkl› organlara da¤›lmas›b. Egemenli¤in tek bir merkezde yo¤unlaflmas›c. ‹mparatorluklar›n çökmesid. Feodal önderlerin güç kazanmas›e. Katolik Kilisesi’nin güç kaybetmesi

8. Klasik egemenlik anlay›fl›n› savunan hangi düflünüregemenli¤i, “mutlak, bölünemez ve s›n›rland›r›lamaz” ik-tidar olarak millet iradesine dayand›r›r?

a. Jean Bodinb. Thomas Hobbesc. Jean Jacques Rousseaud. John Lockee. John Austin

9. Afla¤›dakilerden hangisi küreselleflmenin egemenlik-le ilgili sonuçlar›ndan de¤ildir?

a. Egemenlik, ülke üzerinden para, mal ve bilgi ak›-fl› üzerindeki egemenli¤e kaym›flt›r.

b. Devletler ba¤›ms›zl›k kayb› yaflamaktad›rlar.c. BM, AB gibi örgütler, devletlerin egemenli¤ini s›-

n›rlamaya bafllam›fllard›r.d. Devletlerin s›n›rlar› daha geçirgen olmufltur. e. Uluslararas› siyaset sahnesinde rol üstlenen ak-

törler olarak devletler, alternatifsiz kalm›flt›r.

10. Afla¤›dakilerden hangisi Weber’in otorite tipolojisinegöre, yasal-ussal otoritenin özelliklerinden de¤ildir?

a. Yasal-ussal otorite, ak›l temel al›narak yap›lm›flyasa ve kurallara dayan›r.

b. Yasal-ussal otorite, bürokratlar›n kulland›¤›otoritedir.

c. Yasal-ussal otorite, hanedanlar›n kulland›¤› otoritedir.d. Yasal-ussal otorite daha çok modern toplumlarda

yayg›n olan otoritedir.e. Yasal-ussal otorite, hukuk taraf›ndan tan›mlanm›fl

gayriflahsi usullerden do¤ar.



Egemenin ve Politikan›n Hukukileflmesi

Politikan›n çok eskiden yap›lm›fl, birbirini tamamlayanve son tahlilde bir nizam› amaçlayan iki klasik tan›m›vard›r. Bunlardan biri, zaman›n›n en önemli politika bi-limcisi David Easton'a aittir. Easton'un tan›m›n› -birazde¤ifltirerek- flöyle aktarabiliriz:Politika, toplumdaki (maddi) ve (maddi olmayan) de-¤erlerin otorite yoluyla da¤›t›m›d›r. Bu tan›mda eklen-mifl olan "maddi de¤erler", paran›n sembolize etti¤ikaynaklar›; tabiri caizse, bir toplumun mal varl›¤›n› ifa-de eder. "Maddi olmayan de¤erler"den kas›t ise o top-lumdaki mevkiler, statüler, payeler, unvanlar, vs. gibiliyakat sembollerinin oluflturdu¤u kaynaklar ve imkan-lar bütünüdür. Easton'un ça¤dafl› bir di¤er politika bi-limcisi, Robert Dahl'›n politikadan anlad›¤› ise fludur:Kim, neyi, ne kadar ve nas›l almaktad›r? ‹ki tan›m› bir-birini tamamlayan flekle getirdi¤imizde, politika olgu-suna flu flekilde bakmak mümkündür: Politika, toplum-daki maddi ve maddi olmayan de¤erleri kim(ler)in, ne-leri, ne kadar ve nas›l elde edeceklerine otorite yoluy-la karar verilmesidir.Otoritenin bizim kültürümüzde ilk semantik ça¤r›fl›m›devlet oldu¤undan; politikan›n tan›m›nda da devlet,politik olan› önceleyen bir olguya muadil k›l›n›r. Buise, politikay› kurulufl ve iflleyifl esaslar› -afla¤›da aç›kla-nacak- egemenin "hukuk" dedi¤i araçla tesis edilmifl,cansiperane korunmas› gereken kurallar bütünündenmüteflekkil bir devlet nizam›na indirgeyen bir anlay›flatekabül eder. Türkiye'de hukuk-politika iliflkisini oda¤aalan güncel olaylar› baz› çevrelerin "devlet krizi" olaraknitelemeleri, bu aç›dan manidard›r. "Devlet krizi" neyinkrizidir gibi bir soru sorulmadan, neredeyse olup bitenher fleyi "kriz" olarak gören zihin haritas› da anlafl›la-maz. Bu haritaya biraz yak›n plandan bakt›¤›m›zda yay-g›n olan kan›n›n tersi bir durumun söz konusu oldu¤u-nu görebiliriz: Türkiye'de hukuk politikleflmemekte,politika hukukileflmektedir.Ne demek istedi¤imizi biraz açal›m.Antropolojinin bize gösterdi¤i gibi, e¤er hukuk, toplu-mu kontrol etme mekanizmas› ise hukukun hiçbir za-man politik olan›n d›fl›nda düflünülemeyece¤ini de söy-leyebiliriz. Çünkü, toplumsal kontrol, her fleyden önce,flu üç durumu kapsayan bir etki gücüne sahip olarakbelirir: Bir toplumsal kesimin, di¤er(ler)i üzerinde; 1.Halihaz›rda sahip oldu¤u bir (ekonomik, sosyal, poli-tik) hak ve/ya faydadan yoksun k›l›nmas›; 2. Yeni bir

hak ve/ya fayda elde etmesini önlemek; 3. Baz›lar›nabir hak ve/ya fayda sa¤larken, di¤erlerini bundan d›flla-mak. Böyle bir mekanizman›n iflleyiflinin, ancak, ihlalihalinde genelin d›fl›nda b›rak›lmay› dayatan ba¤lay›c›normlar ve nihayetinde bir res judicata (kesin hüküm)sayesinde mümkün olaca¤› aç›kt›r.Hal böyle olunca, hukukun (yasan›n) toplumsal kon-trol mekanizmas› olarak üzerine oturdu¤u zeminin birayr›m yapmaktan, istisna getirmekten olufltu¤u da söy-lenebilir. Hukuku iktidar olgusuyla ilintilendiren, dola-y›s›yla onun politik olandan ayr› düflünülmeyece¤i nok-ta da tam buras›d›r. Çünkü, toplumsal kontrolü ifa eder-ken ayr›m yapma, istisna oluflturma ve bunu kesin birhükme ba¤lama egemenli¤i, yani nihai ba¤lay›c› kararalma iktidar›, politik olan› vücuda getiren olmazsa ol-maz bir kofluldur. Hukuku bu ba¤lam d›fl›nda düflün-mek, asl›nda "toplumu iktidars›z olarak düflünme"yeözdefltir. Oysa, gene antropolojinin gösterdi¤i gibi, yer-yüzünde ad›na "toplum" dedi¤imiz hiçbir varl›k iktidar-s›z vücut bulmam›flt›r.Bununla beraber, toplumsal kontrolün iktidarla ilintilibir olgu olarak belirmesi ve bir ayr›m yapma nihai gü-cüne sahip durumu zorunlu k›lmas›, neticede egemenolan› münhas›ran hukukî bir varl›k saymam›z› zorunluk›lmaz. E¤er, herhangi bir mevcut durum res judicataolarak istisnaî yap›labiliyorsa, bu, egemeni, hukuk yo-luyla hukuku ask›ya alma gibi hem hukukun içinde,hem d›fl›nda tutan paradoksal bir konuma itecek; onu,Giorgio Agamben'in ifadesiyle "hukuk düzeninin ayn›anda hem d›fl›nda hem de içinde" tutacakt›r.Egemenin bu paradoksal konumu, konumuz bak›m›n-dan da son derece önemlidir. Çünkü, gene Agamben'inifadeleriyle; "Egemen, hukukun geçerlili¤ini ask›ya al-ma konusunda yasal yetkiye sahip olmakla, kendisiniyasal olarak hukukun d›fl›nda tutuyor. Yani... '[h]ukukkendisinin d›fl›ndad›r' ya da '[h]ukukun d›fl›ndaki ege-men olarak ben, hiçbir fleyin hukukun d›fl›nda olmad›-¤›n›... ilan ediyorum [demektedir]".Bu anlay›fl, Carl Schmitt'in meflhur "istisnaî hal" dedi¤ibir yap›ya vücut veren anlay›flt›r. Schmitt, istisnay› esa-sen karar›n mutlakl›¤› fleklinde hukukun resmi bir un-suru olarak görür ve bir s›n›fa dahil edilemeyen fleyolarak niteler. Schmitt'e göre, " ...[H]ukuk düzeninin an-laml› olabilmesi için düzenin tesis edilmesi gerekir. Dü-zenli bir durum yarat›lmal›d›r; ve iflte egemen, böyle birdurumun gerçekte etkin olup olmad›¤›na tek bafl›na


“

54 Siyaset Bi l imi

karar veren kiflidir. Bütün yasalar 'durumsal yasa'lard›r.Egemen, söz konusu durumu bir bütün olarak ve herfleyiyle yaratan ve garanti eden kiflidir. Nihai karar üze-rinde tekel sahibidir.Egemeni kurulmufl (constitued) güç /iktidar olarak ta-n›mlad›¤›m›zda, bir kurucu potansiyel güç/iktidar kar-fl›s›nda o konumu kazanmas›n›n mümkün oldu¤unu dasöylemifl oluruz. Bir baflka deyiflle, egemeni egemen k›-lan, "kurucu d›flar›" olan potansiyel bir kurucu (consti-tuting) güç karfl›s›nda "karar alma" (hüküm verme) ka-biliyetidir. Mutlak karar alma (hüküm verme) son tah-lilde yasaya ihtiyaç duymaz. Egemen zaten budur: "Ya-sa koymak için yasalara ihtiyaç duymad›¤›n› ispat eden"güç.Bir kez daha vurgularsak; bir hukuk düzeninin tesisi,ilk ve her fleyden önce, bir düzenin tesis edilmesiylemümkündür. Bir düzenin tesisi ise egemen bir gücünvücut verdi¤i bir olgu oldu¤undan; Hukukun/yasan›nüzerine infla edildi¤i zemin güç /iktidar iliflkilerinin mey-dana getirdi¤i bir zemindir.Türkiye'de güncel olaylar› bu perspektife oturttu¤u-muzda; meselenin, son tahlilde, politik olan› "devlet ni-zam›"na indirgemifl bir zihniyet ile bunu aflman›n as›lpolitik olan› ortaya ç›karaca¤›n›, dolay›s›yla bunun datoplumdaki maddi ve maddi olmayan de¤erleri da¤›t-may› zapturapt alt›na alm›fl böyle bir "nizam"›n d›fl›naç›kmakla mümkün olaca¤›n› görenler aras›ndaki biregemenlik mücadelesi oldu¤u söylenebilir.Politika, insanlar›n en az›ndan potansiyel çat›flma ekse-ninde bir arada yaflama koflullar›n›n bir düzene sokul-mas›n›, dolay›s›yla çat›flma ve farkl›l›k eksenlerinde birbirli¤in sa¤lanmas›n› zorunlu k›lar: Toplumda kolektivi-telere iliflkin yerlerin ve rollerin da¤›t›lmas›, bunu sa¤-layan r›zaya dayanan toplumsal meflrulaflt›r›c› pratikle-rin, kurumlar›n, örgütlenmelerin, söylemlerin hayatageçirilmesini amaçlar. Politika felsefecisi Jacques Ran-ciere, genelde "politika" olarak adland›r›lan bu olguya"polis" (police) demeyi tercih eder ve böylece politika-y› düzen (nizam) tesis eden faaliyetler bütününe eflde-¤er k›lar: "...Polis, özü itibar›yla, bir taraf›n pay›n› ya dapaydan yoksunlu¤unu tan›mlayan, genellikle örtük ya-sad›r... Polis, bu yüzden ilkin, yap›p etme, var olma vesöyleme tarzlar›n›n paylaflt›r›m›n› tan›mlayan bir be-denler düzenidir ve bu bedenlerin belli bir yere ve gö-reve ad yoluyla [veya ismen] atanmalar›n› gözetir; polis,belli bir etkinli¤in görülür olmas›n›, bir di¤erinin görü-lür olmamas›n› gözeten, bu konuflman›n söylem, flu ko-nuflman›n u¤ultu olarak anlafl›lmas›na nezaret eden,görülür-olan›n ve söylenir-olan›n bir düzenidir." Ran-

ciere, bu ba¤lamda, politikay›, polis'in karfl›t› olarak "oduyulur flekillenmeden kopan her ne varsa o" konumu-na yerlefltirmek gerekti¤ini; polis ve eflitlik gibi iki hete-rojen sürecin "karfl›lafl›p buluflacak bir yeri ve yolu varoldu¤unda" politikan›n ortaya ç›kt›¤›n› vurgular.O halde, bir durumun "politik" olmas›, her fleyden ön-ce, kurulu bir düzen (nizam) içinde eflitlik talebinin, odüzenin mant›¤›na karfl›t konuma gelecek düzeyde(mevcut iliflkileri yeniden flekillendirmeye bafllad›¤›eflikte) karfl›t bir mant›k olarak kendini duyurmas›ylamümkündür.Göstermeye çal›flt›¤›m›z, politik olan›n devleti öncele-di¤i noktas›ndan hareketle, "bir halk›n politik statü-sü"nün yerine "politik olan›n statüsü"nü koyarak; huku-kun/yasan›n devletin de¤il, politik olan›n nizamnamesifleklinde tan›mlanmas›n›n daha uygun olaca¤›d›r. Bu daancak halk›n tek ve en önemli toplumsal meflruiyet kay-na¤› say›lmas›yla ve politik olarak cisimleflmesiyle müm-kün olacak bir husustur.

Kaynak: Sar›bay, A. Y. (22.02.2010). Egemenin ve Po-

litikan›n Hukukileflmesi. Zaman. ”


Mana

Mana, Pasifik’te insandan insana geçebilen, her tür do-¤aüstü ve gayri flahsi iktidara verilen add›r. Çok arzula-nan bir fleydir ve bir birey mana kapasitesini art›rabilir.Cesur bir savaflç› yüksek derecede mana elde edebilir,ama bu iktidar› savaflma becerisine ya da bedensel kuv-vetine borçlu de¤ildir; bu iktidar ona katledilen düflma-n›n›n manas› olarak geçer.Marquesalarda bir kabile üyesi, kiflisel yi¤itlik yoluylasavafl flefi olurdu. Savaflç›n›n, öldürdü¤ü herkesin ma-

nas›n› kendisine katt›¤› düflünülürdü, kendi manas› yi-¤itli¤iyle orant›l› olarak artard›. Yerlinin zihninde, yi¤it-lik manan›n nedeni de¤il sonucuydu. Savaflç›n›n sebepoldu¤u her ölümle m›zra¤›n›n manas› da ayn› flekildeart›yordu. Gö¤üs gö¤üse bir çarp›flman›n galibi, yenilendüflman›n›n iktidar›na iliflkin varsay›m›n›n niflan› ola-rak, katledilen düflman›n ad›n› al›rd›; onun manas›n›do¤rudan kendine katabilece¤i inanc›yla, onun etininbiraz›n› yerdi; ve savaflta bu iktidar kazand›ran etkininvarl›¤›n› garantilemek için ele geçirilen manayla özel,dostça iliflkisini temin etmek için alt edilen düflman›n fi-ziksel bir yadigar›n› savafl giysisinin bir parças› olaraktafl›rd›: bir kemi¤ini, kurumufl bir elini, bazen bütün birkafatas›n›...

Kaynak: Canetti, E. (1998) Kitle ve ‹ktidar. Çev. Gül-flah Aygen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹ktidar›n Kaynaklar› veTeknikleri” ile “‹ktidar›n Görünümleri: Zor Kul-lanma ve Otorite” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Kaynaklar› ve Tek-nikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Kaynaklar› ve Tek-nikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar›n Görünümleri: ZorKullanma ve Otorite” ve “Max Weber’in Meflru‹ktidar (Otorite) Tipolojisi” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal ‹ktidar: ‹ktidar›nToplumsal Da¤›l›m› ve Paylafl›m› (Seçkinci veÇo¤ulcu Teori)” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Egemen ‹ktidar›n Özellikleri”ile “Egemenli¤in Tarihsel Çerçevesi ve Halk Ege-menli¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik-Mutlak›yetçi ve De-mokratik Egemenlik Anlay›fl›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Küreselleflme ve Egemen-lik” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Meflruluk” ve “Max We-ber’in Meflru ‹ktidar (Otorite) Tipolojisi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.


‹ktidar asimetrik, eflitsiz bir iliflki olarak baflkalar›n›ndavran›fllar›n› denetleme kapasitesi olarak tan›mlanabi-lir. Bu kapasitenin dayand›¤› temel kaynaklar fiziksel,ekonomik ve sembolik kaynaklard›r ve bu kaynaklar,insanlar aras›ndaki farkl›l›klara dayal› olarak toplumsalyaflamda da eflitsiz da¤›lm›fl kaynaklard›r. Bu çerçevedesembolik kaynak, iktidar tesis etmenin en ekonomik veen verimli kayna¤›d›r. Fiziksel ve ekonomik kaynaklarhem pahal› hem de sürekli kullan›labilecek kaynaklarde¤illerdir. Oysa iktidar, sembolik kayna¤a dayand›¤›n-da meflrulafl›r, otoriteye dönüflür ve böyle bir iktidariliflkisinde itaat, gönüllülük ve sempatinin sonucundaadeta kendili¤inden ortaya ç›kar.

Okuma Parças› KendimiziS›nayal›m Yan›t Anahtar›

56 Siyaset Bi l imi

S›ra Sizde 2

Toplumun küçük bir az›nl›k taraf›ndan yönetildi¤i veyayönetilmesi gerekti¤i görüflü oldukça eski olmas›na ra¤-men, bu iddian›n modern dönemdeki savunucusu elitteorileridir. Elit teorilerine göre tüm toplumlarda kaç›-n›lmaz olarak yöneten ve yönetilen diye iki s›n›f vard›rve yönetimler oligarflik niteliktedir. Bu, evrensel bir ger-çektir ve bunun birtak›m nedenleri vard›r. Yönetici az›n-l›klar›n iyi örgütlenmesi, dayan›flmas› ve iyi iletiflim için-de olmalar› bu nedenlerden birincisidir. Baz› insanlarzekâ, çal›flkanl›k ve beceri gibi özellikler aç›s›ndan üs-tün olup bu üstünlükler farkl› toplumsal kesimlerde or-taya ç›kar. Yönetici elit s›n›f›n›n iflte bu üstün yeteneklive baflar›l› insanlardan oluflmas›, ikinci nedendir. Üçün-cü neden olarak da y›¤›nlar›n genel olarak siyasetle il-gilenmemesi ve yönetilmeye olan ihtiyaçlar› say›labilir.Kitleler gündelik ifllerinden dolay› siyasetle ilgilenecekfazla zaman bulamazlar ve bu yüzden seçkinlerin yöne-timine ihtiyaç duyarlar.

S›ra Sizde 3

Egemenlikle ilgili as›l dikkate al›nmas› gereken noktaegemenli¤in kayna¤›ndan çok, egemenli¤in nas›l iflletil-di¤idir. Toplumsal yaflamda tüm grup ve bireylerin et-kileflim içinde olduklar› gerçe¤inden yola ç›k›ld›¤›nda,devlet de dâhil hiçbir siyasal ve sosyal varl›¤›n mutlakanlamda egemenli¤i söz konusu de¤ildir. Ancak devlet-ler ya da hükümetler, kendilerini halk iradesinin temsil-cisi olarak görüp s›n›rs›z iktidar kullanma e¤ilimi gös-terdi¤inde temel hak ve özgürlükler riske girebilir. Buaç›dan, kayna¤› ister Tanr›’ya isterse halka dayans›n,klasik egemenlik görüflü, demokratik devletin iflleyifliy-le uyuflmamaktad›r. Çünkü liberal demokrasi, s›n›rl› biriktidar anlay›fl›na dayan›r ve hukukun üstünlü¤ü ilkele-ri gere¤ince, egemen devletin de tabi oldu¤u ba¤lay›c›kurallar vard›r. Bu aç›dan egemen, özerk bir devlet için-deki en üstün, nihai ve en genel iktidard›r ama bu ikti-dar her fleyi kapsayan, ebedî, s›n›rland›r›lamaz veya bö-lünemez bir iktidar de¤ildir. Asl›nda kurumsal anlamdakamuya karfl› hiçbir sorumlulu¤u olmayan küçük birseçkin grubunun elindeki iktidar, siyasal rejim olarakister ilahi iradeye isterse halk iradesine dayans›n, otori-ter bir sistemdir ve insan haklar› aç›s›ndan risklidir.

S›ra Sizde 4

Yasall›k kavram› ile meflruluk kavram›n›n anlamlar›n›nortak ça¤r›fl›mlar› vard›r. Hatta bu iki kavram zaman za-man birbirlerinin yerine kullan›lmaktad›rlar. Meflruluk,yönetilmenin, itaat etmenin anlaml› ve makul görülme-

sini sa¤layan inançt›r. Yasall›k ise belli bir kural ya dauygulaman›n yerleflik usullere göre yap›lmas› veya iflle-tilmesi anlam›na gelir. Yasall›k niteli¤i sadece usûllerçerçevesinde ortaya ç›kabilir ancak meflruluk sadeceusullere uygunluk anlam› tafl›maz. Oysa meflruluk, usul-leri, dolay›s›yla yasall›¤› aflan bir kavramd›r. Çünkü mefl-ruluk, hukukîlik ile beraber makul, hakl› ve uygun ol-ma anlamlar› da tafl›r. Ayr›ca meflrulu¤un tek kayna¤›hukuk olmayabilir. Gelenek, karizma, ak›l, bilgi, inanç-tan do¤an otorite, yasall›k kavram›ndan farkl› olarakmeflruluk kavram›n›n tan›m› içerisinde yer al›r. Herhan-gi bir eylem yasal olabilir ama meflru olmayabilir ya dameflru görülen her fley yasalaflt›r›lmayabilir. Örne¤in,yerleflik usûller takip edilerek çok yüksek oranda vergikoymak yasald›r ama meflru görülmeyebilir ya da bellikültürlerde on sekiz yafl›ndan küçük gençlerin evlen-mesi meflru görülebilir ama yasal de¤ildir.

S›ra Sizde 5

Weber, farkl› siyasal sistemleri inceleyerek, itaatin ge-rekçesini ölçüt alm›fl ve iktidar›n meflrulaflt›r›larak otori-teye ya da meflru tahakküme dönüfltürüldü¤ü üç tipotorite iliflkisi tespit etmifltir. Weber’in tespitine göre enilkel ve evrensel otorite, geleneksel gerekçelere dayal›oland›r. Eski geleneklerin önemine yönelik inanç çer-çevesinde iflleyen bu otorite tipinde itaat, iktidar sahibi-ne karfl› bir ödevdir. Daha çok geleneksel toplumlardageçerli olan bu otorite gerekçesi meflrulu¤u yasalardande¤il, yerleflik örf, âdet ve al›flkanl›klardan türetir. Ka-rizmatik otorite ise ola¤anüstü özellikleri olan bir önde-rin koydu¤u kurallara adanmaya dayal› otoritedir. Buotorite iliflkisinde meflruluk, hükümran›n eylemlerin-den çok kiflisel özelliklerinden kaynaklan›r ve bu özel-liklere sahip önder öldü¤ünde karizmatik otorite de or-tadan kalkar. Bir önderin ola¤anüstü özelliklerindenkaynaklanan bu otorite, hem geleneksel hem de mo-dern toplumlarda görülmekle beraber, en k›sa ömürlüotoritedir ve kaç›n›lmaz olarak ya geleneksel ya da ya-sal-ussal otoriteye dönüflür. Yasal-ussal otorite ise gele-nek ya da dini kurallarla de¤il de ak›l temel al›narak ya-p›lm›fl kurallar, ifllemler ve usullerden do¤an otoritedir.Modern toplumlar›n siyasal ve bürokratik örgütlerinderastlanan bu otorite, devletin ‘modern hizmetçileri’ yanibürokratlar taraf›ndan kullan›lan otoritedir. Yasal-ussalotoritenin kapsam›nda gayriflahsi, evrensel ve tüm ilgi-lilere uygulanan genellefltirilmifl kurallar bütünü vard›rve bu yüzden hiyerarfli, ast-üst iliflkisi biçiminde oluflur.


Akal, C. B. (1998). ‹ktidar›n Üç Yüzü. Ankara: DostKitabevi.

Bealey, F., Johnson, A.G. (1999). The Blackwell Dic-

tionary of Political Science: A User’s Guide to

Its Terms. Oxford. Blackwell Pub.Bellamy, R., Mason, A. (2003). Political Concepts,

Manchester: Manchester University Press.Canetti, Elias. (1998). Kitle ve ‹ktidar. Çev. Gülflah Ay-

gen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Colin, F. (ed.) (2004). Contemporary Political The-

ory. London: Sage Publications.Dahl, R.A. (2010). Demokrasi Üstüne. Çev. Betül

Kad›o¤lu, Ankara: Phonix Yay›nevi.Demir, Ö., Acar, M. (1992). Sosyal Bilimler Sözlü¤ü,

‹stanbul: A¤aç Yay›nlar›.Dursun, D. (2002). Siyaset Bilimi, ‹stanbul: Beta Bas›m.Duverger, M. (1998). Siyaset Sosyolojisi, Çev. fi. Te-

keli, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.Foucault, M. (1992). Hapishanenin Do¤uflu, Çev. M.

Ali K›l›çbay, Ankara: ‹mge Yay›nevi.Habermas, J. (1975). Legitimation Crisis, Çev. T.

McCarthy, Boston: Beacon Press.Held, D. (1991). ‘Democracy and the Global System’, D.

Held (ed.) Political Theory Today. Cambridge.Polity Press:

Heywood, A. (2000). Key Concepts in Politics. Lon-don: MacMillan Press Ltd.:

Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Girifl. Ankara:Bilgi Yay›nevi:

Keyman, E. F. (der.). (2002). Liberalizm, Devlet, He-

gemonya. ‹stanbul: Everest Yay›nlar›.McClelland, J.S., (2005). A History of Western Politi-

cal Thought. London: Routledge Pub.: Miller, D. (ed.). (2000). The Blackwell Encyclopaedi-

a of Political Thought. Oxford: Blakwell Publis-hers Ltd.:

Öztekin, A., (2000). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Si-yasal Kitabevi.

Poggi, G. (1990). The State, Its Nature, Developments

and Prospects. Cambridge: Polity Press.Riley, M. (1988). An Introduction to the Sociology of

Politics. New York: Harvester.Rousseau, J.J. (1997). Toplum Anlaflmas›. Çev. V. Gün-

yol, ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi.Sar›bay, A.Y. (2010), Egemenin ve Politikan›n

Hukukileflmesi, Zaman, 22.02.2010.

Weber, M. (1995). Toplumsal ve Ekonomik Örgüt-

lenme Kuram›. Çev. Ö. Ozankaya, Ankara: ‹mgeKitabevi:

Weber, M. (1996). Sosyoloji Yaz›lar›, Çev. T. Parla, ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp://en.wikipedia.org/wiki/Antonio_Gramscihttp://en.wikipedia.org/wiki/Michel_Foucaulthttp://openlibrary.org/works/OL1914758W/Les_partis_

politiqueshttp://tr.wikipedia.org/wiki/Vilfredo_Paretohttp://www.phillwebb.net/topics/society/Schmitt/Sch

mitt.htmhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Max_weberhttp://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%BCrgen_Habermas


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Devlet hakk›ndaki farkl› görüfl ve de¤erlendirmeleri s›ralayabilecek,Modern ulus devletin oluflum sürecini aktarabilecek,Modern devlet hakk›ndaki ideolojik tart›flmalar ve önerileri özetleyebilecek,Devlet türlerini aç›klayabilecek, Ça¤dafl siyasal sistemler ve aralar›ndaki farklar› aç›klayabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Devlet• Siyasal Sistem• Hükümet Sistemi• Demokrasi

• Totalitarizm• Otoriterizm• Modern Devlet

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Siyaset Bilimi

• DEVLET VE S‹YASAL S‹STEMLER• MODERN DEVLET‹N OLUfiUMU• DEVLET‹N K‹fi‹L‹⁄‹ SORUNU• DEVLET TÜRLER‹• S‹YASAL S‹STEMLER


Bir Örgütlü ‹ktidarOlarak Devlet veSiyasal Sistemler

DEVLET VE S‹YASAL S‹STEMLERSiyaset teorisinde, üzerinde en çok tart›flma yap›lan kavramlardan biri devlettir.Devlete iliflkin tart›flmalar daha çok, devletin tan›m›, ifllevi, s›n›rlar› ve devlet-top-lum iliflkileri üzerinedir. Devlet, do¤as› gere¤i soyut bir varl›kt›r. Ancak, onun ad›-na, egemenli¤i fiilen kullanan, aralar›nda ifl bölümü yapm›fl belirli görev, yetki vesorumluluklar› olan organlar vard›r. Bunlar yasalar› yapacak bir yasama organ›, buyasalar› uygulayacak ve ülkeyi yönetecek bir icra organ› ile icra organ›n›n yasala-ra uyup uymad›¤›n› denetleyecek bir yarg› organ›d›r. Bir devletin siyasi kurumla-r›n› teflkil eden bu organlar aras›ndaki iliflkilerin yap›s› ve niteli¤i bizi “hükümetsistemi” kavram›na götürür. Baflkanl›k sistemi, yar› baflkanl›k sistemi, parlamentersistem gibi kavramlar, egemenli¤in hangi organlar taraf›ndan nas›l kullan›ld›¤›n› vesistem içinde bu organlara düflen rolün ne oldu¤unu ve organlar aras›ndaki iliflki-leri gösterir. Siyasal sistem kavram› ise hem devlet hem de hükümet sistemi kavra-m›ndan daha fazlas›n› kapsamaktad›r. Siyasal sistem kavram›, bir ülkede mevcutolan yöneten ve yönetilenler aras›ndaki iliflkinin türü, niteli¤i, kayna¤› ve dayana-¤›n› anlatmaktad›r. Hükümet sisteminde, egemenli¤i kullanan organlar ve bunlararas›ndaki güç ve yetki da¤›l›m› söz konusu iken, “siyasal sistem” ile bir bütün ola-rak bu organlarla halk aras›ndaki iliflkinin niteli¤i anlat›lmaktad›r. Devlet toplumiliflkilerinin niteli¤i, yani bir toplumdaki cari siyasal sistem, o toplumdaki egemensiyasal kültür kal›plar›, tarihi geçmifl, ülkedeki ekonomik ve sosyal durum ve dahabirçok parametre ile yak›ndan iliflkilidir.

Devlet Kavram›Soyut bir olgu olarak devletin tan›m›n› yapmak bir hayli güçtür. Ancak gündelikyaflamda pek çok kez devlet iktidar›n›n varl›¤›n› üzerimizde hisseder, onun gücün-den olumlu ya da olumsuz yönden etkileniriz. Devlet her fleyden önce bizim içinzorlay›c› bir otoritedir. Biz istemesek bile kazanc›m›z›n bir k›sm›n› vergi olarak al›r,belirli bir yafla geldi¤imizde bizden askerlik yapmam›z› ister, bir trafik polisi kural-lar› ihlal etti¤imizde, arac›m›z› durdurup bize ceza kesebilir. Bunun d›fl›nda devletbizi d›fl düflmanlardan ve içerdeki zorbalardan korur. Tahsil edemedi¤imiz bir ala-ca¤›m›z için bir yarg› organ› olan mahkemeye baflvurabiliriz. Bütün bunlar bizedevletin toplumdaki di¤er iktidar biçimlerinden farkl› bir güç ve iktidar oda¤› ol-du¤unu gösterir. Devlet iktidar›, toplumdaki di¤er iktidar biçimlerinden daha ge-nifltir ve tüm ülkeyi kapsar. Devlet iktidar› ile sosyal iktidar türleri aras›nda bir eflit-

Bir Örgütlü ‹ktidar OlarakDevlet ve Siyasal Sistemler

lik iliflkisi de¤il, hiyerarflik iliflki vard›r. Devlet, di¤er iktidar biçimlerinden daha üs-tündür. En önemlisi kurallar›n› ve emirlerini yürütmek üzere gerekti¤inde zor vefliddet kullanma yetkisine sahip olan tek güçtür. Suçlular› cezaland›rmak üzerehapse koyabilece¤i gibi, ödenmemifl bir borcu tahsil etmek üzere haciz yöntemi-ne baflvurabilir. Dahas›, devletin böyle bir hakka sahip oldu¤u yönünde toplumdabir genel kabul vard›r. Bu nedenle ço¤umuz onun kararlar›na ve emirlerine hiçbirzorlama olmaks›z›n itaat ederiz.

Peki, hepimizin hayat›nda bu denli yeri olan devlet ne zaman ve niçin ortayaç›km›flt›r? ‹nsanl›k tarihinde yöneten yönetilen farkl›laflmas›n›n ortaya ç›kt›¤› ilkelsiyasal topluluklardan bafllayarak devlet benzeri siyasi otoritelerin varl›¤›ndan sözedilebilir. Ancak yönetenlerin flahs›ndan ba¤›ms›z, bir tüzel kiflilik olarak devlet,modern bir olgudur. Gerek teoride kavramsal olarak gerekse pratikte kurumsallafl-m›fl bir iktidar tipi olarak devlet XVI. yüzy›lda do¤maya bafllam›flt›r. XV. yüzy›l›nbafl›nda Machiavelli, belli bir toprak parças› ve topluluk üzerinde etkili otoriteyianlatmak üzere stato sözcü¤ünü kullanm›flt›r. Daha sonra Jean Bodin, üretti¤i“egemenlik” kavram› ile devletin kavramsal olarak biraz daha ete kemi¤e bürün-mesine katk› sa¤lam›flt›r. Modern devlet bugünkü flekline ise ancak XIX. yüzy›ldaulaflm›flt›r.

Bugüne kadar, modern devletle ilgili felsefeciler, siyaset bilimciler, sosyologlar,hukukçular taraf›ndan pek çok tan›m yap›lm›flt›r. Her bilimsel disiplin kendi pen-ceresinden farkl› bir devlet tan›m› yapm›flt›r. Ancak bu tan›mlardan hiçbiri onunbütün özelliklerini ve bir toplumdan di¤erine, bir dönemden ötekine farkl›laflanyap›s›n› tasvire yeterli de¤ildir. Klasik Frans›z kamu hukuku doktrininde devlet“milletin hukuki kiflilik kazanm›fl flekli” olarak tan›mlanm›flt›r. Avusturyal› hukuk-çu Hans Kelsen’e göre “devlet, etkili olarak yürürlükte bulunan bir hukuki norm-lar sistemidir”. Alman sosyologu Max Weber (1864-1920) ise devleti, “belirli birtoprak parças› üzerinde meflru fliddet kullanma tekelini elinde baflar›yla bulundu-ran insan toplulu¤u” olarak tan›mlamaktad›r.

Max Weber yapt›¤› bu tan›mla modern devletin hangi özelliklerine dikkat çekmektedir?

Bir örgütlü iktidar oda¤› olarak “devlet”i tasvir etmenin ötesinde, onu, felsefi,ideolojik ve ahlaki aç›dan de¤erlendirme yönünde çabalar da vard›r. Örne¤in;Marksizm, liberalizm gibi büyük anlat›lar, kendi bak›fl aç›lar›na göre farkl› bir dev-let tan›m› ve öngörüsü ortaya koymufllard›r. Marksist teoride devlet, bir s›n›f yap›-s› olarak telakki edilir. Buna göre devlet, üretim araçlar›n› elinde tutan kapitalistburjuva s›n›f›n›n, iflçi s›n›f› üzerinde tahakküm kurmak ve onun yaratt›¤› art›k ürü-ne el koymak için kulland›¤› bir araçt›r. Marksistlere göre iflçi s›n›f›n›n bilinçlenipkapitalist düzeni ortadan kald›rmas›na paralel olarak onun müttefiki, bekçisi, mu-haf›z› konumundaki devlet de kendili¤inden yok olup gidecektir.

Liberal teoride devlet, insano¤lu taraf›ndan, bölünemez, piyasadan al›n›p sat›-lamaz nitelikte olan belirli hizmetleri yerine getirmek üzere kurulmufltur. Liberal-ler, devleti, kurulufl amac›yla s›n›rl›, bu s›n›rlar› aflmamas› gereken ve bu nedenlede yönetilenler taraf›ndan sürekli denetim alt›nda tutulmas› gereken bir araç ola-rak görürler. Liberaller, s›n›rl› devlet düflüncesini, insan do¤as› hakk›ndaki tasav-vurlar›na dayand›r›rlar. Liberallere göre insan, do¤as› itibariyle “iyi”dir. Dolay›s›ylainsanlar›n oluflturdu¤u toplumda duygudafll›k, birbirinin hakk›n› gözetme, adaletgibi nosyonlar hakimdir. Ne var ki genel e¤ilim bu olmakla birlikte, istisnai olarakinsanlar aras›nda baflkalar›n›n can, mal, ›rz ve namusuna tecavüz etmek isteyenler

60 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

bulunabilir. Yine haks›zl›¤a u¤rayan bir kimse, hakk›n› haks›zdan alma sürecindeölçüsüz davranabilir. ‹flte devlet, bu türden istisnai durumlar dikkate al›narak top-lumu d›flardan ve içerden gelecek sald›r›lara karfl› korumak, hakl›y› haks›zdan ay›rtetmek, hakl›ya hakk›n› ve haks›za da hak etti¤i cezay› vermek (adalet) için kurul-mufltur. Liberallerin tan›m›n› yapt›¤› devlet âdeta bir gece bekçisidir. Ancak devle-tin kurulufl amaçlar›n›n d›fl›na ç›kmas› ve toplumsal iliflkilere müdahale etmesi li-berallerce tasvip edilmez.

Siyasi düflünce tarihi içinde farkl› ve birbirine z›t devlet anlay›fl› ortaya koyançok say›da düflünür vard›r. Burada bunlardan Hegel, Hobbes ve Locke olmaküzere bafll›ca üç tanesine yer verece¤iz. G.W.F. Hegel (1770-1831), devlet teorisi-ni, insan ve toplumun do¤as› konusundaki fikirlerinden hareketle infla etmifltir.Hegel, liberallerin aksine, insan do¤as› hakk›nda kötümserdir. O, bu hususta libe-raller taraf›ndan dile getirilen görüflleri fazlas›yla naif bulur. Hegel’e göre insan bi-reyci, bencil, ç›karc›, doyumsuz ve sald›rgand›r. Dolay›s›yla insanlar›n ç›karlar›öyle gerektirdi¤i için az çok bir uzlafl› ile oluflturduklar› sivil toplum, bar›fl, istik-rar ve uzlafl› aç›s›ndan k›r›lgan bir yap›dad›r. Zira sivil toplum, her zaman insan›nbu do¤al tutkular›n›n tehdidi alt›ndad›r. Hegel’e göre insan›n bu tutkular›n› gem-leyecek, bar›fl ve istikrar› sa¤layacak olan devlettir. Dolay›s›yla bu kadar önemlibir görevi üstlenecek olan devlet, liberallerin öngördükleri gibi s›n›rl› ve zay›f birdevlet olmayacakt›r.

Hegel’in devlet teorisini, sivil toplum-devlet iliflkilerine dair yapt›¤› de¤erlendir-melerden ç›karmak mümkündür. Hegel’in “sivil toplum”u kapitalist topluma teka-bül eder. Sivil toplum, kiflisel hazz›n ve dolay›s›yla bencilli¤in, devlet ise di¤erkâm-l›¤›n alan›d›r. Hegel’in devletin kökeni olarak aileyi göstermesi tam da bu yüzden-dir. Bilindi¤i üzere insani etkileflim bafll›ca iki ilke üzerinden yürür: Ç›kar ilkesi, ar-ma¤an ilkesi. Birincisinde eyleme iten ilke rasyonellik (ak›lc›l›k, hesabilik), ikinci-sinde ise di¤erkâml›kt›r (hasbilik). Birincisinde al›nanla verilen aras›ndaki orant›yabak›l›r. Kârl›l›k ve fayda temel motiftir, kifli, kendisi için mümkün olan en fazla fay-day› sa¤lamaya çal›fl›r. Ancak ikincisinde aile fertlerinin ihtiyaçlar›, haklar› ve mut-lulu¤u, insan› eyleme iten tek güdüdür. Bu eylemde do¤rudan bir fayda umulmaz,sonradan gelseler bile ödüller eylemin istenilirli¤ini hesaplamakta bir unsur de¤il-dir. Dolay›s›yla bu nedenle ailede dayan›flma ve birlik, toplumda ise rekabet, ça-t›flma esast›r. Hegel’e göre k›s›tlanmam›fl sivil toplumdaki rekabet, zenginlerle yok-sullar aras›ndaki uçurumun büyümesi sonucunu verir. Hegel sivil toplumu, özel ç›-karlar›n çarp›flt›¤› bir savafl meydan›na benzetir. Dolay›s›yla devletsiz bir sivil top-lum, kendi ço¤ullu¤unu felce u¤ratma ve yok etme e¤ilimindedir. Ç›kar ilkesinegöre iflleyen sivil toplumun k›sa sürede alt katmanlara ve s›n›flara bölünmesi kaç›-n›lmazd›r. Bu da sivil toplumu, içsel huzursuzlu¤un ve çat›flman›n alan› k›lmayayetecektir. Toplumsal bar›fl ve huzur için, bireylerin ve s›n›flar›n bencilliklerininfrenlenmesi ve bunlar›n daha yüksek, bireysel ve s›n›fsal ç›karlar›n üstünde yücebir amaçta birlefltirilmesi gerekmektedir. Sivil toplum, kendi iç çat›flmalar›n› çöze-bilecek mekanizmalardan yoksundur. Bireyleri ve s›n›flar› bu yüksek ahlaki birlikhâline dönüfltürecek ve onlara kamu ruhu afl›layacak olan devlettir. John Keane’inifadesiyle; “Sivil toplum siyasal olarak düzenlenmedi¤i, “devletin daha yüksek gö-zetimine” tabi k›l›nmad›¤› sürece “sivil” olarak kalamaz”.

Görüldü¤ü üzere Hegel’in tan›m›n› yapt›¤› devlette, devletle toplum aras›ndakis›n›r kaybolmakta ve devletin “kamu ruhu”nu afl›lama amac›yla müdahale edeme-yece¤i bir toplumsal alan neredeyse kalmamaktad›r. Hegel’in dizgesinde yurttaflla-r›n devlet iktidar›n› nas›l ve hangi koflullar alt›nda sorgulayacaklar› -siyasal demok-

613. Ünite - Bi r Örgüt lü ‹kt idar Olarak Devlet ve S iyasal S istemler

rasi ve aktif yurttafl olma sorunu- muallakta b›rak›lm›flt›r. Basitçe belirtmek gerekir-se, kamusal iyinin gerekleri, sivil toplumun özerkli¤ini ve sivil toplumu oluflturanbireylerin özgürlüklerini s›n›rland›r›yorsa o zaman devletin müdahaleleri nas›l gay-rimeflru görülebilecek ve önlenebilecektir?

Devlet konusunda Hegel ile ayn› çizgide yer alan bir di¤er düflünür ThomasHobbes (1588-1679)’tur. Hobbes’a göre devlet sivil toplumun tanr›s›d›r. Hobbes,insan do¤as› hakk›nda Hegel’den daha kötümserdir. Hobbes, devlet öncesi do¤adurumunu, bir savafl hâli olarak tasvir eder. Ona göre do¤a durumunda “insan in-san›n kurdudur”. Hobbes, devleti ve devletin ifllevi konusundaki görüfllerini, dev-letin yoklu¤u varsay›m› üzerine bina eder. ‹nsanlar bu savafl hâline son vermeküzere aralar›nda yapt›klar› sözleflme ile can ve mal güvenli¤ini sa¤lama, yönetme,hakl›y› haks›zdan ay›rt etme hakk›n› sözleflmeye taraf olmayan bir egemene yanidevlete devretmifllerdir. ‹nsanda bulunan ölüm korkusu, rahat yaflama iste¤i, çal›-flarak elde ettiklerine sahip olma ve onlardan yararlanma umudu, onu bu savafl du-rumuna bir son vermeye yönelten nedenlerden baz›lar›d›r. Zira akl›n ve sa¤duyu-nun gere¤i budur.

Hobbes’un devlet teorisinde toplumun varl›¤› ve devam›, devletin var oluflu ilemümkündür. Devletin kurulmas› ile do¤a durumu son bulur ve uygar dönem bafl-lar. Hobbes’a göre toplumsal bar›fl ve istikrar için, devlet, toplumsal yaflam›n bü-tün alanlar›na nüfuz etmeli, her yerde haz›r ve naz›r olmal›d›r. Devletin bu s›k›denetimi olmazsa insan›n do¤al e¤ilimi olan bencillik, doyumsuzluk ve sald›rgan-l›k tekrar aç›¤a ç›kacak ve yeniden anarfli ve savafl bafllayacakt›r. Görüldü¤ü üze-re Hobbes’un hayalini kurdu¤u devlette siyasal rejim bir totalitarizmdir. Ziraegemen, yasama, yürütme, yarg› haklar›n›, savafl ve bar›fl yapma ve cezaland›rmayetkisini elinde toplam›flt›r. Hobbes’a göre bu egemen bir mutlak monark da ola-bilir bir kurul da yeter ki insan›n potansiyel sald›rganl›¤›n› kontrol alt›nda tutacakkadar güçlü olsun.

Liberal filozof John Locke (1632-1704), bu iki düflünürün aksi yönde bir devlettasavvuruna sahiptir. Locke, insan do¤as› hakk›nda Hegel ve Hobbes gibi kötüm-ser de¤ildir. Hobbes’un söyledi¤i gibi devlet öncesi do¤a durumu, insan›n insan›nkurdu oldu¤u bir savafl durumu de¤ildir. ‹nsanlar›n birbirlerinin can›na, mal›na,özgürlü¤üne sayg›l› olduklar› ve sa¤duyuyla hareket ettikleri bir durumdur. Genele¤ilim bu olmakla birlikte, yine de istisnai olarak bunun d›fl›na ç›kanlar bulunabi-lir. Bu durumda sald›rgana karfl› kendini korumak do¤al bir e¤ilim ve hakt›r. An-cak sald›r›ya u¤rayan›n hem davac› hem de yarg›ç olmas›, sald›rana karfl› öç almaduygusuyla ölçüsüz davranmas› söz konusu olabilir, bu da toplumda yeni karga-flal›klara yol açabilir. ‹flte Locke’a göre devlet, insanlar›n, canlar›na ve mallar›nasald›ranlar› cezaland›rma yetkisini bir koruyucuya devretmesiyle do¤mufltur. Loc-ke’a göre insan›n kendisine yap›fl›k, vazgeçilmez, devredilmez do¤al haklar› var-d›r, devlet, bu haklara riayet etmekle yükümlüdür. Locke devleti, sadece bu özeliliflkiler alan›n›n koruyucusu s›n›rl› bir otorite olarak düflünür. Ona göre devlet biz-zat bar›fl ve huzuru tesis etmeye çal›flmaz, yani toplumun do¤al iflleyifline müdaha-le etmez var olan düzeni korumaya çal›fl›r. Locke’da do¤a durumu aflamas›ndabask›n olan çat›flma ve huzursuzluk de¤il, bar›fl ve erdemdir. Çat›flma ar›zidir. Dev-let çat›flmay› engellemeli, bunun d›fl›nda toplumu kendi hâline b›rakmal›d›r. K›sa-ca Locke’un istedi¤i s›n›rl› ve zay›f bir devlettir.

Bir düflünürün insan do¤as› hakk›ndaki varsay›mlar› ile tasavvur etti¤i devletin niteli¤iaras›nda ne tür bir iliflki vard›r?

62 Siyaset Bi l imi

Totalitarizm: Siyasi iktidar›ntoplumun bütün alanlar›n›s›k› denetim alt›nda tuttu¤u,bireysel özgürlüklere ve sivilinisiyatife hayat hakk›tan›mad›¤› yönetim biçimi.Toplumu belirli bir ideolojido¤rultusundabiçimlendirme amac›ndakibask›c› diktatörlük.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Devletin Kökeni ve ‹flleviDevletin do¤uflu konusundaki görüfller bafll›ca iki grupta toplanabilir. Birincisi ta-mamen varsay›ma dayanan Hegel, Hobbes ve Locke örne¤inde inceledi¤imiz hi-potetik teoriler; ikincisi ise siyasal topluluklar›n geliflimi ve modern ulus devletedönüflmesi sürecini tarihsel ve sosyolojik aç›dan inceleyen teorilerdir. Her iki grup-ta yer alan düflünürler ve özellikle birinci gruptakiler devleti aç›klamak için flu so-rulardan hareket etmifllerdir: ‹nsano¤lu devlete niçin ihtiyaç duymufltur? Baflka birifadeyle devletin kökeni, hakikati, özü ve ifllevi nedir? Devletin yetkileri ve s›n›rla-r› ne olmal›d›r? Modern zamanlarda bu sorulara cevap oluflturmak üzere birbirin-den farkl› pek çok teori ileri sürülmüfltür. Hipotetik teoriler içinde en bilineni “söz-leflme kuramlar›”d›r. Bu teorilere göre, insanl›k tarihinde devletin kurulmas›ndanönceki aflama bir “do¤a durumu” evresidir. Bu evrede insanlar belirli nedenlerlearalar›nda bir sözleflme yaparak devleti var etmifllerdir. Do¤a durumu ve sözleflmetezi tamamen bir kurgudur. Gerçekte ne bir do¤a durumu ne de orada yap›lm›fl birsözleflme vard›r. Bu teorilerde amaç, devletin nas›l, hangi koflullarda ve niçin do¤-du¤unun izah› de¤ildir; devletin amac›n›n, yetkilerinin, s›n›r›n›n ne olmas› gerek-ti¤ine dair belirli görüflleri temellendirmektir. Yap›lan inflalar sosyolojik de¤il, fel-sefidir. Nitekim her düflünür kendi amac›na göre farkl› bir “do¤a durumu” kurgu-lam›flt›r. ‹nsanl›k tarihinde devletin ortaya ç›kt›¤› belirli bir an saptayamay›z. Ancaksözleflme kuramc›lar› bu tarihsel bilgi eksikli¤i ile ilgilenmezler. Onlara göre sorun,tarihsel olmay›p analitik bir sorundur, bu yüzden “köken” terimini kronolojik de-¤il, mant›ksal bir anlamda anlarlar. Arad›klar› fley, bir bafllang›ç an› de¤il, devletinvarl›k nedenidir (raison d’être). Sözleflme teorilerinin bir di¤er katk›s›, devleti, öz-gür bir sözleflme ile var edilmifl, insan yap›s› bir araç olarak tan›mlayarak onunüzerindeki gizi ortadan kald›rm›fl ve onu apaç›k ve aflikâr bir olgu hâline getirmiflolmalar›d›r. Yine sözleflme fikri, devlet kurumunun, belli koflullara, yasal ve ahla-ki s›n›rlamalara ba¤l› oldu¤unu, bu sözleflmeyi yapanlar›n iradesi d›fl›nda baflka birgerçekli¤i olmad›¤›n› göstermektedir.

Bir sözleflme teorisinde devletin niteli¤i ve toplumla iliflkilerini belirleyen entemel unsur, o teorinin insan do¤as› hakk›ndaki varsay›mlar›d›r. ‹nsan do¤as›hakk›ndaki kötümser görüfller Hegel ve Hobbes örne¤inde oldu¤u gibi otoriterve totaliter, iyimser yaklafl›m içinde olan teoriler de liberal ve demokratik birdevlet tan›m›na ulaflm›fllard›r. Bunda düflünürlerin yaflad›klar› ve teorilerini inflaettikleri dönemdeki özgül siyasal ve toplumsal koflullar›n da pay› vard›r. Örne-¤in Thomas Hobbes, ‹ngiliz iç savafl› döneminde yaflam›flt›r, onun için temel kay-g› savafl›n sona ermesi ve istikrar›n yeniden tesisidir. O yüzden Hobbes, otoritekonusunda ›srarc›d›r ve ona temel oluflturacak bir insan do¤as› ve do¤a durumutasar›m› yapm›flt›r.

Devletin kökeni konusunda hipotetik ve tarihsel sosyolojik teoriler ne dersedesin insano¤lunun devleti var etme nedeni, devletin sa¤layaca¤› hizmetlere ihti-yaç duymas›d›r. ‹nsan, ihtiyaçlar›n›n üstesinden yaln›z bafl›na gelemeyece¤i içinönce toplumu kurmufl, toplumsal düzen ve istikrar› sa¤lamak ve sürdürmek üzerede devleti var etmifltir. Devlet, bir baflka kurum ve kifli taraf›ndan yerine getirilme-si imkâns›z olan, piyasa mekanizmas› içinde edinilemeyecek baz› hayati hizmetle-ri yerine getirmektedir.


MODERN DEVLET‹N OLUfiUMUModern devlet, baflka bir ifadeyle ulus devlet, Bat›’da yaklafl›k on as›rl›k bir geç-mifli olan, iktisadi, toplumsal ve siyasi bir örgütlenme tarz› olan feodalitenin yeri-ni kapitalist üretim biçiminin almaya bafllamas›na paralel olarak olufltu. K›sacaulus devlet, feodalitenin tam karfl›t› olarak biçimlendi. Bu nedenle ulus devletikavramak bak›m›ndan bir gösteren ifllevi görebilecek olan feodaliteden kal›n çiz-gilerle de olsa bahsetmek gerekir. Roma’n›n V. yüzy›lda Cermen kabileleri taraf›n-dan da¤›t›lmas›na paralel olarak Avrupa topraklar› yaklafl›k befl yüz parçaya bö-lündü. Bu topraklar üzerinde yaflayan insanlar, yeni efendilerinin, topra¤a ba¤l›,toprakla birlikte al›n›p sat›labilen serfleri hâline geldiler. Serfler; iktisadi, hukuki,idari, her aç›dan senyöre ba¤l›yd›lar. Serflerin senyörlere sadakatine karfl›l›k, sen-yörler de onlara koruma sa¤l›yordu. Ayn› zamanda her senyör de kendisinin birüstü konumundaki baflka bir feodal beyin “vassal”› durumundayd›. Art›k ürünemülk sahibi olarak feodal bey el koymaktayd›. Feodal dönemde, ticaret son dere-ce c›l›z, yollar bozuk ve güvensiz, üretim ise geçimlik düzeydeydi. ‹çe kapal›,kendine yeterli ve birbirinden büyük ölçüde kopuk birimlerden oluflan feodaltoplum, güçlü bir merkezi siyasi organizasyona imkân vermiyordu. Krallarla, mer-kezden uzak, soylularca yönetilen bu feodal birimler aras›ndaki siyasi iliflki gev-flek ve nispeten önemsizdi.

Kökleri daha gerilere uzanmakla birlikte XIII. yüzy›lda feodaliteye meydanokuyan yeni bir s›n›f türedi. Bunlar, Haçl› Seferleri sonras›nda Do¤u ile geliflen ti-cari münasebetler sonucu önemli miktarda servet biriktirmifl, kâr tutkusu ve iler-leme heyecan› ile dolu, feodal hiyerarfli ve denetim mekanizmalar› d›fl›nda kalma-y› baflarm›fl olan burjuva s›n›f›yd›. Bu s›n›f, Hansa Kentleri veya özgür kentler ola-rak adland›r›lan flehirlerde yaflamaktayd›lar. ‹.S. XI. yüzy›l›n bafllar›nda ortaya ç›k-maya bafllayan bu kentler, kentsel alanlara özgü üretim ve ticaretle u¤raflan, yo-¤un nüfusa sahip, en önemlisi siyasal aç›dan özerk birimlerdi. Özerkliklerini ço-¤u kez ya bölgesel hükümdar ve onun temsilcilerinin ya da feodal beylerin, veher ikisinin birlikte aç›k direnifl ve muhalefetine ra¤men kazanm›fllard›. Ticaret,yüzy›llard›r süregelen çöküntü ve terkedilmifllikten sonra kentleri yeniden güç-lendirdi. Tek tek güçsüz olan bireylerin ortak hareket edebildikleri merkezlerolan bu kentler krallara ve feodal soylulara karfl› birtak›m haklar iddia ediyorlar-d›. Her birey, bu haklara, kendi içinde birli¤i olan bu toplulu¤un üyesi oldu¤un-dan dolay› sahipti. Kentlerdeki bu özgürlük, iflbirli¤i ve zenginlik yeni bir çekimalan› oluflturdu. Feodalitenin çözülüflünde ve feodalizmden kapitalizme geçifltebu kentler önemli bir rol oynad›. Kapitalizmdeki iktisadi rasyonalite zaman için-de bu kentlerin birbiriyle bütünleflmesine yol açt›. Zira bir mal›n üretiminde mak-simum verime ve dolay›s›yla kâra ulaflmak için, o mal›n üretilmesi için gerekliüretim faktörlerinin en verimlilerinin kullan›lmas› gerekiyordu. Ancak ço¤u kez,bu faktörlerin hepsinin bir flehrin s›n›rlar› içinde var olmas› imkâns›zd› ve mini-mum maliyet maksimum has›lat ilkesi uyar›nca farkl› bölgelerdeki en verimli üre-tim faktörlerinin bir araya getirilmesi bir zorunluluktu. Öte yandan üretilen malla-r›n di¤er flehirlere pazarlanmas› yine kârl›l›k prensibinin bir gere¤iydi. ‹flte bu ol-gusal durum birbirinden yal›t›k olan bu flehirlerin iktisadi, fiziki (yollar), hukukive son kertede siyasi bak›mdan birbirine eklemlenmesini zorunlu k›ld›. Zira herbiri farkl› hukuk düzenine sahip olan bu feodal cepler, kapitalist pazar›n oluflma-s› aç›s›ndan bir engel oluflturuyordu.

64 Siyaset Bi l imi

Bu iktisadi zorunluluk, çok geçmeden siyasi alanda pratik ve teorik sonuçlardo¤urdu. O güne kadar feodal beyler hiyerarflisinin tepesinde yer almakla birliktepek de güçlü bir konumda olamayan kral›n feodal soylular karfl›s›nda güçlenmesi-ne yol açt›. Kral›n bu süreçte destekçisi, feodalizmin adem-i merkeziyetçi, çok par-çal› ve karmafl›k yap›s›n›n merkezî iktidarla yer de¤ifltirmesine yard›mc› olan buyükselen yeni kentsel s›n›f, yani burjuvaziydi. Kapitalist üretim biçiminin kendi ya-salar›na göre geliflip serpilebilmesi için güçlü bir merkezî devlet taraf›ndan koflul-lar›n oluflturulmas› gerekmekteydi. Yollar›n yap›m›, güvenli¤inin sa¤lanmas›, tica-retin öngörülebilir normlara göre cereyan edebilmesi için ortak ticari kurallar›n(hukukun) oluflturulmas› gibi daha pek çok ifl bu kentleri birbiriyle ifl birli¤ine yö-neltti. Çünkü kapitalist üretim biçimi, ülke çap›nda yasalar› etkili biçimde geçerli,üretimin ve pazarlaman›n güvenlik içinde yap›labilmesine arac›l›k edecek güçlübir devlet ayg›t›n› gerekli k›lmaktayd›. Dahas›, kapitalist üretimin gerektirdi¤i çoksay›da farkl› uzmanl›k alan›nda ifl gücünün e¤itimi, bu kiflilerin, üretim sürecinderahat iletiflim kurmas› için ortak bir kavram seti ve semboller sistemine sahip k›l›n-mas› için gerekli temel e¤itimin verilmesi, iletiflim a¤lar›n›n döflenmesi gibi hizmet-ler yine modern devlet taraf›ndan yerine getirilmektedir. Ulus devletin varl›¤›navücut veren, iflte pek ço¤u kapitalist üretim biçimi ile yak›ndan ba¤lant›l› olan buifllevlerdir.

Bu ifller, k›sa sürede birbirinden ba¤›ms›z bu kent yap›lar›n›n siyasi bak›mdanbütünleflmesini zorunlu k›ld›. Zira kapitalist üretim biçiminin gerektirdi¤i bu hiz-metlerin nas›l, kimler taraf›ndan ve hangi kaynaklarla yerine getirilece¤i gibi konu-lar, farkl› kentlerden gelen temsilcilerin kat›ld›¤› bir platformda kararlaflt›r›lmayabaflland›. Bat›’da demokratik kat›l›m ve temsil olgusunun temelleri büyük ölçüdebu dönemde at›ld›. Bu meclisler, Bat›’da siyasetin toplumsallaflmas›n›n kurumsalyans›mas› olan parlamentolar›n temelini oluflturdu. Kentler nas›l sakinlerinin ortakiradesi ve ifl birli¤ine dayal› olarak kurulduysa bu kentlerin birleflip merkezî birdevlet hâline gelmeleri de yine ayn› motiflerle gerçekleflti. Devletin oluflumundabu içsel nedenler yan›nda d›flsal faktörlerin de önemli bir yeri vard›. Örne¤in birülkenin denizafl›r› ticarette üstünlü¤ü ancak güçlü bir ordu sayesinde mümkünolabiliyordu. Güçlü bir ordu ise ancak mali aç›dan güçlü bir merkezî devlet tara-f›ndan oluflturulabilirdi.

Modern devletin oluflum süreci ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Gianfranco Poggi’nin(1991). Ça¤dafl Devletin Geliflimi ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, adl› kitab›na baka-bilirsiniz.

Bu geliflmeler, çok geçmeden, siyasi düflünce alan›nda da yans›ma buldu. Ziranesnel koflullar, güçlü bir merkezi iktidar›n, merkezkaç yerel birimler üzerinde ha-kimiyetini ve üstünlü¤ünü pekifltirecek düflünsel dizgelerin üretilmesini gerektiri-yordu. Mutlak monarflinin üç düflünürü ‹talya’da Machiavelli (1469-1527), Fran-sa’da Jean Bodin (1530-1596), ‹ngiltere’de Thomas Hobbes (1588-1679), merkezîdevletin teorik temelini att›lar. Her üç düflünür de bafllang›çta kendi ülkelerinin so-runlar›na çare aramak üzere yola ç›kt›lar. Machiavelli, ‹talyan siyasal birli¤inin ku-rulmas›, Bodin, Fransa’daki din savafllar›n›n önlenmesi, Hobbes, ‹ngiliz iç savafl›-n›n bir daha yaflanmamas› için düflünsel bir aray›fl içindeydiler. Farkl› kayg›larla dayola ç›km›fl olsalar, sonuçta her üçü de mutlak monarfliyi çare olarak gördüler. Zi-ra bu özgül siyasal sorunlarla birlikte as›l belirleyici faktör, yeni üretim biçimininbu türden bir siyasi organizasyonu gerekli k›lmas›yd›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Machiavelli’ye göre ‹talyan birli¤inin sa¤lanmas› için bu birli¤e engel oluflturanbölük pörçük feodal birimlere ve papal›¤a boyun e¤direcek kadar güçlü bir merkezîotoriteye, yani mutlak monarka ihtiyaç vard›. O, bu noktada devletin varl›¤› için“güç” unsurunun önemini vurgulad›. Zira Machiavelli’ye göre güç, devletin varl›kkoflulu, belirleyici özelli¤i, hatta kurucu unsurudur. Kendi ifadesiyle “Buyurma yet-kisine (imperio) sahip olan, güce (forze) sahip de¤ilse, çökmeye mahkûmdu”. El-bette bu güç, sadece fiziki fliddet potansiyeli, yani maddî güç olarak de¤erlendiri-lemez. Toplumun, iktidar›n hakl›l›¤›na, gereklili¤ine inanm›fl olmas› da gerekir. Bunoktada, siyasi istikrar ve iktidar›n süreklili¤i aç›s›ndan “meflruiyet” kriterinin öne-mi karfl›m›za ç›kar.

Jean Bodin, üretti¤i egemenlik kavram› ile merkezî iktidar›n pekiflmesine güçlübir teorik destek sa¤lad›. Onun çabalar›, egemenli¤in kralla özdeflleflmesine nedenoldu. XVII. ve XVIII. yüzy›l boyunca Fransa, ‹spanya, Prusya ve Avusturya gibi ül-kelerde mutlak yönetimler siyasi hakimiyetlerini pekifltirmifl durumdayd›lar. Bu dö-nemde Avrupa’da monarfli, doruk noktas›na ç›kt›. Bu durum, genellikle bölgeselyönetimin güçlenmesi ve küçük ve zay›f bölgelerin daha güçlülerin egemenli¤inegirmesi ile gerçekleflti. Art›k yüzlerce birbirinden nispeten kopuk yerel birimin ye-rini, say›ca az, ba¤›ms›z devletler alm›flt›. Monarflinin ele geçirdi¤i ve kontrol etti¤igüç o kadar büyüktü ki egemenlik “mutlak” ön ad›n› çoktan hak etmiflti.

Bu mutlakç›l›k, Günefl Kral olarak yaf-talanan Fransa Kral› XIV. Louis’nin flu söz-lerinde somutlaflt›: “L’Etat, c’est moi (Dev-let Benim)”.

Üstlendi¤i bu yeni ifllevler dolay›s›ylamodern devletin kurumlar›, adlî, askerî,idari mekanizmalar o kadar geniflledi ki so-nuçta devlet, kral›n flahs›ndan daha fazlas›-n› ifade etmeye bafllad›. Say›lar› giderek ar-tan bu kurumlarda çok de¤iflik alanlardauzmanl›k gerektiren iflleri üstlenen binler-ce görevli vard›. Bunlar, do¤rudan kral›nflahsi emirlerinin uygulay›c›s› olmaktançok, devletin gücünü belli ifllevlere da¤›tanbu kurallar bütününün yönlendirmesi vedenetimi alt›nda çal›fl›yorlard›. Her bir ku-rumun, s›n›rlar› belirli görevleri yerine ge-tirecek kadar yasal ve maddî gücü bulunu-

yordu. Kral›n flahs›ndan ba¤›ms›z bir devlet tüzel kiflili¤i, bu geliflmelere paralelolarak tarih sahnesinde yerini ald›. Art›k bu noktada kral, devletin sahibi de¤il baflhizmetkâr›yd›.

Belli bir dönemde üretilen teorilerle tarihi toplumsal gereklilikler aras›nda bir paralellikvar m›d›r?

Bu dönemde kral, teorik olarak bütün güçleri elinde toplam›fl gibi görünse degerçek bundan biraz farkl› geliflmifltir. Bir kere merkezî ulus devlet yap›s› do¤ru-dan burjuvazinin kontrolünde biçimlendi. Çünkü burjuvazi ticarî giriflimlerini veç›karlar›n› siyasi aç›dan ancak kral›n mali, askeri ve idari mekanizmalar› içinde yeralarak daha kolay koruyabilirdi. Burjuvazi yarar›na, adli, idari, askerî, e¤itim ala-

66 Siyaset Bi l imi

Resim 3.1

XIV. Louis, 1715-1774 tarihleriaras›ndaFransa’da krall›kyapan, Günefl Krallakapl› devletadam›.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/File:Louis_XIV_of_France.jpg

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

n›nda üstlendi¤i ifllevler devletin kurumsal aç›dan ve istihdam etti¤i kadrolar aç›-s›ndan bir dönem öncesine k›yasla bir dev hâline gelmesine yol açt›. Büyüyen dev-let organizasyonun mali yükü, burjuvazinin s›rt›ndayd›. Bu yüzden burjuva güçler,kendi iflletmelerindeki rasyonellik ilkesinin devlet yap›lanmas›nda da geçerli olma-s› için u¤rafl verdiler. Bu ba¤lamda ulus devletin bütün kurumlar›, kralla burjuvaziaras›nda cereyan eden pazarl›k süreci içinde olufltu. Kral istedi¤i mali deste¤i veitaati sa¤lamak için burjuvazi ile ifl birli¤ine mecburdu. Bunun en somut sonucu,devlet bürokrasisinin burjuva güçlerin temsilcilerince oluflturulmas›yd›. Ancakkralla burjuvazi aras›nda her zaman tam bir ifl birli¤i ve uyumdan söz edilemezdi.Politikan›n saptanmas›nda, kralla burjuvazi ve soylular›n teflkil etti¤i parlamentoaras›nda sürekli bir iktidar mücadelesi vard›. Bu mücadelenin doru¤a ç›kt›¤› üç bü-yük devrimin; ‹ngiliz Devrimi (1640-1688), Amerikan Devrimi (1776), Frans›z Dev-rimi (1789)’nin ard›ndan modern demokratik devlet do¤du. Bu devrimlerle bir za-manlar hükümdara ait olan egemenlik parlamentoya devredildi ve parlamentomutlak yasa yap›c› hâline geldi. Art›k güçlü merkezî devletin korumac› politikala-r›, kapitalizmin bu aflamas›ndaki rasyonalitesi ile çat›fl›yordu. En canl› örne¤ini ‹n-giltere tarihinde görece¤imiz kral ile parlamento aras›nda iktidar mücadelesi ya-fland›. Çat›flma, parlamentonun zaferi ile sonuçland›. Kral, saltanat süren ancak hü-kümet etmeyen biri hâline geldi.

DEVLET‹N K‹fi‹L‹⁄‹ SORUNUModern zamanlarda devlete iliflkin tart›flmalardan biri de devletin kiflili¤i sorunu-dur. Bugün için devletin bir gerçek kifli olmad›¤› ortadad›r. Ne var ki insanl›k ta-rihinde uzun bir süre siyasi otoritenin, kral, imparator, sultan, hükümdar gibi un-vanlarla an›lan kiflilerle özdefllefltirildi¤i de bir gerçektir. Örne¤in; Feodal dö-nemde ve Osmanl› gibi patrimonyal sistemlerde, kifliler aras› iliflkiler yöneti-min temel tafl›yd›. Yönetim hiyerarflisi, modern devletteki gibi gayriflahsi, soyutkurallar çerçevesinde oluflmuyordu. Bu hiyerarfli içindeki her kifli, konumunu,bir üsttekine olan ba¤l›l›ktan ve sadakatten al›yordu. Örne¤in, feodalitede siyasiyap› kiflilerden oluflan bir topluluk gibiydi. Her feodal birim, bafl›nda bulunansenyörün kiflisel iktidar alan›yd›. Mahkeme, senyörün mahkemesiydi, t›pk› top-rak ve onu iflleyen serfler gibi. Yine Osmanl›’da bütün topraklar hanedan›n mül-kü kabul ediliyordu, hazine sultan›n flahsi hazinesiydi. Bürokratlar, sultan›n flah-si hizmetkârlar› ve mülkünde istihdam etti¤i özel görevlilerdi. Seçilmeleri, yük-selmeleri, azledilmeleri baz› kurallara tabi olmakla birlikte son tahlilde sultan›ntakdirine ba¤l›yd›. Osmanl›’da yönetenin flahs›ndan ba¤›ms›z bir devlet tüzel ki-flili¤i XIX. yüzy›lda oluflmaya bafllad›. Sultan›n flahsi bütçesi ile devlet hazinesi budönemde farkl›laflt›.

Devletin, yönetenlerin flahs›ndan ba¤›ms›z bir tüzel kiflilik oldu¤u, bugüniçin genel kabul görmüfl, üzerinde tart›flma olmayan bir konudur. Peki devletehukuki bir kiflilik tan›mak bize pratikte ne yarar sa¤lar? Münci Kapani’nin belirt-ti¤i gibi devletin tüzel kiflli¤e sahip olmas›n›n hukuk tekni¤i bak›mdan pek çokyarar› vard›r. Her fleyden önce bu kiflilik sayesinde devletin hak ve borç sahibiolmas›, borçlanmas›, sorumlulu¤u, davada taraf olmas› söz konusu olabilmekte-dir. Devlete hukuki kiflilik tan›man›n bir di¤er faydas› devletin devaml›l›¤›n›nsa¤lanmas› aç›s›ndand›r. Kiflilik, devletin, onun ad›na hareket eden kadrolar›nömrü ile s›n›rl› olmayan, onlardan ba¤›ms›z bir varl›k oldu¤unun anlafl›lmas›nakatk› sa¤lamaktad›r.


Patrimonyalizm: Baban›naile içindeki otoritesininsiyasal düzlemdeki karfl›l›¤›olan yönetim biçimi.Sultanizm olarak daadland›r›lanpatrimonyalizmde sultanülkeyi kiflisel takdirine vegelene¤e dayal› olarakyönetir. Patrimonyalizmde,ülke topraklar› sultan›n özelmülkü, yönetim ayg›t›n›oluflturan bürokrasi isesultan›n kiflisel hizmetçilerikabul edilir.

DEVLET TÜRLER‹Günümüzde siyasi iktidar›n örgütlenmesi ve kullan›lmas› bak›m›ndan bafll›ca ikidevlet türünden söz edilebilir. Bunlardan birincisi tekçi baflka bir ifadeyle üniterdevlet, di¤eri ise birleflik devlettir. Bu farkl›l›¤› ortaya ç›karan en temel faktör; yer,zaman ve her toplumun kendine özgü koflullar›d›r.

Tekçi Devlet Tekçi devlet, tek devlet veya üniter devlet gibi adlarla da an›lmaktad›r. Bu dev-let türünde siyasi iktidar tek merkezde toplanm›flt›r. K›saca bütün vatandafllar tekbir siyasal merkezin otoritesine tabidirler. Tekçi devlette bir tek yasama, yürüt-me ve yarg› gücü ve tek bir anayasa vard›r. Tüm ülke üzerinde ayn› hukuk ku-rallar› geçerlidir. Bütün yetkiler merkezde toplanm›flt›r. Taflradaki devlet kurulufl-lar› ancak merkezî yönetimin bir flubesi konumundad›rlar. Merkez taraf›ndan ve-rilen görevleri merkez ad›na yerine getirirler ve merkezin yönetimi ve denetimialt›ndad›rlar.

Birleflik DevletBirleflik devletler, siyasi iktidar›n tek merkezde toplanmad›¤›, birden çok siyasiotorite merkezinin ve dolay›s›yla birden çok yasama, yürütme ve yarg› organ›n›nbulundu¤u devletlerdir. ‹ki ya da daha fazla say›da devlet bir araya gelerek birle-flik (federal) devleti oluflturmufllard›r. Her federe (kurucu) devletin kendi anaya-sas›, yasama, yürütme ve yarg› organ› bulunmaktad›r. Ancak federe meclislerce

yap›lan yasalar›n federal anayasa vetemel yasalara ayk›r› olmamas› ge-rekir. Kurucu (federe) devletleriçifllerinde ba¤›ms›z, d›flifllerindebirleflik devlete tabidirler. Yani fe-dere devletlerin uluslararas› alan-da ayr› bir devlet olarak tan›nma-lar› söz konusu de¤ildir. Federaldevletin egemenli¤i, federe devlet-lerin egemenli¤ini de içine alan üs-tün bir egemenliktir. Federalizmdebüyük ve küçük devletin sa¤lad›¤›ayr› ayr› avantajl› durumlar birlefl-tirilmifltir. Sistemin temel esprisi fe-deral sistemin birli¤ine dâhil olanküçük devletlerle federal devletaras›nda bir dengenin sa¤lanm›flolmas›d›r. Örne¤in Amerika Birle-

flik Devletleri’nde bu denge temsilciler meclisi için her federe devletin nüfusuylaorant›l› temsilci say›s›, senato için ise nüfus büyüklü¤üne bak›lmaks›z›n eflit tem-silci say›s› biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Federalizmde federal ve federe dev-let aras›ndaki iktidar bölüflümü anayasa ile tayin edilmifltir. Bunda yap›lacak birde¤ifliklik de yine ayn› yolla olur. ABD, Almanya, Belçika, Pakistan ve Rusya Fe-derasyonu birleflik devletin günümüzdeki örnekleridir.

68 Siyaset Bi l imi

Resim 3.2

Rusya Federasyonu17.075.400 km'likyüzölçümü iledünyan›n en geniflülkesidir.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Rusya

S‹YASAL S‹STEMLERYukar›da de¤inildi¤i üzere siyasal sistem, bir ülkede iktidarla toplum aras›ndakiiliflkilerin niteli¤ini ifade eden, dolay›s›yla siyasi yap›n›n bütününü kapsayan ol-dukça genifl bir kavramd›r. Bir ülkedeki siyasi sistemin niteli¤ini belirleyebilmekiçin, toplumu kim yönetecek, siyasi iktidar meflruiyetini yani yönetme hakk›n› ne-reden ve kimden alacak sorular›yla iktidar› kullananlarla yönetilenler aras›ndakikarfl›l›kl› haklar ve ödevlerin neler oldu¤u, iktidar›n s›n›r›n›n nerede bafllay›p ne-rede bitece¤i gibi sorular›n cevaplanmas› gerekir. Örne¤in, bir ülkede siyasi iktidartek elde toplanm›fl ve yönetilenlerin iktidar› etkileme kanal› yok ise siyasal sistembir monokrasidir. Siyasi iktidar, serbest bir seçim sonucunda ve genifl bir kat›l›mlatayin ediliyorsa bu durumda demokratik bir siyasal sistemden bahsedebiliriz. Ta-rih boyunca insano¤lu, çok say›da farkl› siyasal sistem var etmifltir. Biz buradabunlardan sadece modern zamanlarda geçerli olmufl olanlar›, ço¤ulcu; yani de-mokratik, tekilci yani totaliter ve otoriter olan sistemleri ele alaca¤›z.

Siyasal sistemle, ülkelerin özgül koflullar› aras›nda yak›n bir iliflki vard›r. Siyasalsistem, toplumsal sistemden etkilendi¤i gibi kendisi de toplumsal sistemi etkiler.K›sacas› bir ülkedeki siyasi sistemin niteli¤i yani demokratik, otoriter ve totaliteroluflu, o ülkenin ekonomik ve sosyal geliflmifllik düzeyi, tarihî geçmifli, gelir ve e¤i-tim düzeyi, siyasal kültür kal›plar› gibi çok say›da faktöre ba¤l›d›r. Bu parametre-lerin bütününü ifade eden toplumsal sistemle siyasal sistem aras›nda içsel bir ba¤vard›r. Talcott Parsons’un sosyal bilimler alan›na tafl›d›¤› sistem analizi kavram›n›nbize anlatt›¤› gibi; toplumsal gerçeklik bafll› bafl›na bir sistem oluflturur. Toplumdademokratik bir siyasal kültür egemen iken siyasal sistemin otoriter olmas› düflünü-lemez, olsa bile sistemin bu niteli¤ini uzun süre devam ettirmesine imkân yoktur.Zira toplumsal sistemi oluflturan alt sistemlerden birinde veya bir kaç›nda meyda-na gelen bir de¤iflim, di¤er ö¤elerin ve iliflkilerin ve sonuçta da toplumsal sisteminbütününde bir de¤iflime neden olur. Siyasal sistem, toplumsal sistemin bir alt sis-temi olarak onun ö¤eleriyle ba¤lant›l› oldu¤u gibi, kendini teflkil eden ö¤elerle(parlamento, siyasi partiler, sivil toplum kurulufllar›, siyasal seçkinler vb.) de birsistem özelli¤i göstermektedir. Ancak, siyasal sistem, bu ö¤elerin aritmetik topla-m›na indirgenemez.

Siyasal sistemi teflkil eden ö¤eler birçok toplumda ayn› olabilir ancak bunlar›nkendi aralar›ndaki iliflkiler ve etkileflim farkl› oldu¤u için her siyasal sistem di¤er-lerinden farkl› bir nitelik gösterir. Örne¤in, tek bir kiflinin yasaya dayal› yönetimiolarak tan›mlanan monarflinin farkl› zaman ve co¤rafyalarda farkl› biçimleri ile kar-fl›lafl›lm›flt›r. Örne¤in, ‹ngiliz monarflisi ile Osmanl› monarflisi ikisi de monarfli ol-makla birlikte pek çok yönden birbirlerinden ayr›lmaktad›rlar. Yine bir tek adamyönetimi olmakla birlikte diktatörlük ve tiranl›k, iktidar›n ele geçirilifl biçimi vemeflruiyet dayana¤› aç›s›ndan monarfliden farkl›d›r. Monarflide iktidar veraset yo-luyla intikal eder ve tarihsel bir dayana¤a sahiptir. Egemen ailenin veya hanedan›nyönetmeyi hak etti¤i düflünülür. Oysa diktatör veya tiran, iktidar›, ço¤u kez zor vefliddet yoluyla bazen de Hitler örne¤inde oldu¤u gibi demokrasiyi araç olarak kul-lanarak ele geçirir. ‹ktidar›n›n meflruiyet dayana¤› ise toplumun onay›, bir ideolo-ji, din, karizma, vs. olabilir.

Siyasi düflünce tarihi içinde siyasal sistem ve rejimleri nitelemek üzere çeflitli s›-n›flamalar yap›lm›flt›r. Bu tasnifler büyük ölçüde Eski Yunan filozoflar› taraf›ndan ya-p›lanlarla benzerlik gösterir. Bu yüzden burada Platon’un s›n›fland›rmas›n› özetle-mekle yetinece¤iz. Platon’a göre ilk yönetim biçimi patriarfli’dir. Patriarfli, iktidar›n


baban›n ya da klan ve kabile flefinin elinde olmas›d›r. Bu yönetim biçiminde ne birmeclis ne de yasalar vard›r. Baba ya da kabile flefi aileyi gelene¤e ve kiflisel takdiregöre yönetir. Nüfusun art›fl›, kabile ve klanlar›n birleflmesi ile bu yönetim biçimi sonbulmufltur. Ailelerin ve kabilelerin birleflmesine paralel olarak tüm toplum için ge-çerli kurallar üretilir. Bu aflamada yönetim, bu kabile fleflerinden birine verilirse or-taya ç›kan yönetim biçimi monarflidir. K›saca monarfli, tek bir kiflinin yasaya ve ge-lene¤e ba¤l› olarak toplum yönetimini üstlenmesidir. Aile fleflerinin birlikte yönetimisöz konusu olursa bu sistemin ad› aristokrasidir. Aristokrasi, seçkin bir az›nl›¤›n ya-saya dayal› yönetimi anlam›na da gelmektedir. Platon’a göre bu seçkin az›nl›k do-¤ufltan üstün özelliklere sahip ve uzun bir e¤itim süreci sonunda kendini daha dayetkinlefltirmifl olan kimseler, yani filozoflard›r. “Krallar filozof filozoflar kral olmal›-d›r” sözü Platon’a aittir. Toplumdaki zengin bir az›nl›¤›n yasaya dayal› olmayan yö-netimi oligarflidir, tek kiflinin zora dayal› yönetimi tiranl›k olarak adland›r›l›r.

Siyasal sistem ve rejimlerle ilgili Eski Yunan’da yap›lm›fl ve bugün de geçerlili¤ini koruyantan›mlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi edinmek için Mehmet Ali A¤ao¤ullar›’n›n (1994). KentDevletinden ‹mparatorlu¤a. Ankara: ‹mge Yay›nlar›, adl› kitab›na bakabilirsiniz.

Ço¤ulcu Sistemler Bu k›s›mda modern zamanlarda egemen olmufl siyasi sistemler ele al›nacakt›r. Busistemler, en genel anlamda ço¤ulcu sistemler ve tekilci sistemler olarak s›n›fland›-r›labilir. Ço¤ulcu sistemler söz konusu oldu¤unda asl›na bak›l›rsa bu “ler” eki bilefazlad›r. Tarih boyunca insano¤lunun keflfetti¤i gerçek anlamda tek bir ço¤ulcusistem vard›r, o da demokrasidir. Tekilci sistemler ise totaliter ve otoriter sistemlerolarak ayr›l›r.

Tarihsel Süreç ‹çinde Demokrasi FikriTarihte ilk demokrasi, Eski Yunan’da kent devleti (polis) çerçevesi içinde var ol-du. Ancak burada yönetime kat›l›m sadece yurttafl statüsünde olanlar için geçerliy-di. Köleler, kad›nlar ve yabanc›lar›n oy hakk› bulunmuyordu. Nüfusun yo¤un ol-mad›¤›, oy hakk›n›n s›n›rl› tutuldu¤u polis içinde do¤rudan demokrasiyi uygula-mak mümkün olabiliyordu. Atina’da M.Ö. V. yüzy›l›n ortas›ndan IV. yüzy›l›n orta-lar›na kadar kamusal meselelerin çözümünün yurttafllar›n çok yönlü aktif kat›l›m›ile gerçekleflti¤i demokratik bir sistem bulunmaktayd›. Eflitlik, seçim, temsil, poli-tik kararlar›n özgür bir tart›flma sonunda belirlenmesi, yönetenlerin siyasi ve huku-ki sorumlulu¤u gibi ça¤dafl demokrasinin temel ilkelerinin pek ço¤u, bu süreçtebillurlaflt›. Ancak Eski Yunan’da demokrasinin ömrü uzun olmad›, onun yerini aris-tokrasi, oligarfli, tiranl›k gibi insan›n eflitsizli¤i tezine dayal› rejimler ald›. Hiç flüp-hesiz aristokrasi, oligarfli, vb. rejimler felsefi olarak öngörüldükleri için ortaya ç›k-m›fl de¤illerdir. Ço¤u kez düflünceler fiili (de facto) durumun sonradan meflrulafl-t›r›lmas› biçimindedir. Örne¤in, Platon’un insan›n ontolojik eflitsizli¤i ve bununlaba¤lant›l› olarak aristokratik yönetimin insan do¤as›na en uygun yönetim biçimioldu¤unu savunmas› ile Atina’n›n siyasal hayat›nda önemli rol oynayan aristokratbir aileden geliyor olmas› aras›nda bir iliflki vard›r. Zira kendisi de gençli¤inde Ati-na devletinin önderlerinden biri olmay› düfllemifltir.

Demokrasi karfl›t› rejimler, varl›klar›n›, insanlar›n eflit olmad›¤› sav› üzerine te-mellendirmifllerdir. Aristokrasi, do¤ufltan üstün özelliklere sahip olanlar›n yönetimiolarak tan›mlan›r. Bu görüflün en güçlü savunucusu Platon’dur. Platon’a göre top-lum kiflisel yetersizliklerinden dolay› ifl bölümü yapmak durumunda olan insanlar-

70 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



dan kurulu bir yap›d›r. ‹nsanlar›n mutlu, müreffeh bir yaflam sürmeleri ancak her-kesin kendi yetene¤ine uygun olan ifli yapmas› ile mümkün olur. Toplumsal ve si-yasi düzen ve istikrar›n ön flart› budur. Toplumu yönetme gibi zor ve karmafl›k birgörevi, ancak do¤ufltan üstün özelliklere sahip, Tanr›’n›n mayas›na alt›n katt›¤› ki-fliler üstlenmelidir. Bu tipler belirlenmifl ve de¤iflmeyen tiplerdir. Onlar› de¤ifltir-mek, yöneticiler, koruyucular ve s›radan insanlar aras›ndaki ayr›mlar› gizlemek yada yok etmek için yap›lan her giriflim felaket getirecektir. Zira böyle bir giriflimherkesin kendi do¤as›n›n de¤iflmez yasalar›na uygun iflleri yapmas› ilkesinin ihla-li anlam›na gelecektir. Bir baflka Eski Yunan düflünürü Aristo’ya göre de insanlardo¤al yap›lar› ve öz becerileri bak›m›ndan eflitsizdirler. Dolay›s›yla kölelik yaln›z-ca bir uzlafl›m olmay›p do¤adan kaynaklanmaktad›r. Platon’a göre herkesin do¤ufl-tan getirdi¤i mesle¤i icra etmesi, adaletli bir toplumun inflas› demekti. O, teorisinisa¤lamlaflt›rmak için organizmac› analojilere baflvurur: Nas›l ki insanda bulunanfarkl› organlar›n ve ö¤elerin birbirine kar›flmas› insan için bir felaket getirirse fark-l› mesleklere yazg›l› olarak do¤anlar›n kendi potansiyel yetenekleri d›fl›ndaki mes-lekleri icraya kalk›flmalar› da ayn› düzeyde felaket getirir.

‹nsan›n do¤al eflitsizli¤i ve bunun üzerine bina edilen aristokratik yönetim fik-rine ilk itiraz, Eski Yunan’da Stoac›lar olarak adland›r›lan ak›mdan gelmifltir. K›sa-cas›, Bat› siyasi düflünce tarihinde insan›n eflitli¤i fikri, karfl›t› kadar eskidir. Sto-ac›lara göre tüm insanlar do¤ufltan eflittir. ‹nsanlar soy, zenginlik, statü, ulus fark›gözetilmeksizin hepsi ayn› evrensel tanr›sal ak›ldan pay alm›fllard›r. Ne var ki ta-rihsel ve toplumsal nedenlerle bu fikir, uzun bir süre siyasal düzlemde yans›mabulamam›flt›r. Modern zamanlarda insan›n eflitli¤i ve iktidar›n halka dayanmas›gerekti¤i fikrinin en güçlü savunucular›ndan biri John Locke (1632-1704) olmufl-tur. Thomas Jefferson, haz›rlad›¤› 1776 tarihli Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirisi’nde,tüm insanlar›n eflit yarat›lm›fl oldu¤undan ve kendilerine baz› dokunulmaz haklarba¤›flland›¤›ndan söz etmifltir. Bunlar›n bafl›nda, yaflama, özgürlük ve mutlulu¤uizleme haklar› gelir. ‹nsanlar, hükümetleri iflte bu haklar› güvence alt›na almakiçin kurmufllard›r.

Tarihsel süreç içinde iktidar› halkla paylaflmay›p ayr›cal›kl› bir s›n›fa münhas›rk›lman›n pek çok farkl› gerekçesi üretilmifltir. Do¤ufltan gelen yetenek farkl›l›¤›,Tanr› buyru¤u vb. üretilen gerekçelerden baz›lar›d›r. Bu ve daha birçok neden yü-zünden XX. yüzy›l›n ortalar›na kadar tam demokratik bir rejim kurulamam›flt›r. An-cak, bu süreçte, demokrasiye temel oluflturan eflitlik fikri flu ya da bu ba¤lamdapek çok kez dile getirildi. Eski Roma’da imparatorlu¤un geniflleme sürecinde uy-ruklara vatandafll›k statüsü verildi ve tüm yurttafllar›n hukuken eflitli¤i ilkesi kabuledildi. Yine ‹sa Ö¤retisi de her ne kadar sonradan k›r›lmalara u¤rat›lsa da bafllan-g›çta tüm insanlar› eflit kabul eden bir ça¤r› niteli¤indeydi. Bat› tarihinde eflitlik yö-nünde hat›r› say›l›r ilerlemeler, XVII. yüzy›l ortalar›nda bafllad› ve XX. yüzy›lda zir-ve noktas›na ulaflt›. ‹ngiliz, Amerikan ve Frans›z Devrimleri, her biri ayr› ayr› eflit-lik ve özgürlük fikrinin zaferine katk› sa¤lad›lar. Her üçünde de devrimcilerin ama-c›, yönetilenler taraf›ndan kontrol edilemeyen rejimleri ortadan kald›rmakt›. fiüp-hesiz bu devrimler, uzun ve zorlu bir mücadelenin sonucu olarak ortaya ç›kt›lar.‹ngiltere’de kral›n otoritesini s›n›rlamaya yönelik ilk giriflim 1215’te Magna Carta(Büyük Sözleflme) ile gerçekleflmifltir. Önceleri ayr›cal›kl› s›n›flarla kral aras›ndamücadele biçiminde cereyan etmifl, sonradan buna yeni s›n›f olan burjuvazi de ka-t›lm›fl ve kraliyet yanl›lar›yla cumhuriyetçiler aras›ndaki mücadele bir iç savaflla so-nuçlanm›flt›r. Özgürlü¤ün yeniden do¤uflunu sa¤layan bu ilk modern devrimle, ‹n-gilizler, yönetilenlerin r›zas›na dayanan, yönetilenleri temsil eden bir yönetime ka-


Magna Carta: 1215 y›l›nda‹ngiltere’de feodalaristokrasi, kral›n mutlakiktidar›n› s›n›rlamak veisteklerini kabul ettirmeküzere ayaklanm›fl, sonuçtakral onlar›n isteklerineboyun e¤erek, aristokrasilehine, kendi iktidar›n›s›n›rlayan hükümler içerenbir belgeyi imzalam›flt›r.‹ngiltere’de anayasalmonarflinin bafllang›c› kabuledilen bu belge o günden bugüne Büyük fiart (MagnaCarta ) olarak an›lmaktad›r.

vuflmufltur. At›lan bu önemli ad›m› Amerikan ve Frans›z devrimleri izlemifltir. De-mokrasi, esas olarak insan›n eflitli¤i ve kendi kararlar›n› verebilecek yetkinlikte ol-du¤u sav› üzerine temellenmifltir.

Ça¤dafl DemokrasiDemokrasi, Yunanca demos ve kratos sözcüklerinin birleflmesinden oluflmufltur.Demos halk; kratos ise güç, iktidar anlam›na gelir. K›saca demokrasi sözcü¤ü hal-k›n yönetimi demektir. Bu anlamda demokrasi, kim yönetmelidir sorusuna bir ce-vap oluflturur. Demokrasi, siyasi iktidar›n halk taraf›ndan tayin edilmesi, halk›nkendi ad›na siyasi ve hukuki kararlar› alacak kadrolar› seçimle iflbafl›na getirmesiolarak tan›mlanabilir. Demokraside egemenli¤in yegâne kayna¤› halkt›r. Demok-rasi, toplumun siyasi özne olarak kabul edildi¤i bir rejimdir. Demokrasilerde, siya-si iktidar› halk ad›na kullanacak olanlar halk taraf›ndan seçimle iflbafl›na getirilirler,iktidarlar yine ancak halk taraf›ndan de¤ifltirilir.

Ülkemizde ilkö¤retim düzeyinde, demokrasi, “halk›n kendi kendini yönetmesi”olarak ö¤retilir. Bu, sorunlu bir tan›md›r. Zira burada, yönetimin her düzeyde ald›-¤› kararlara halk›n kat›ld›¤› ve onay verdi¤i gibi bir izlenim do¤maktad›r. Halk›nkendi kendini yönetebilmesi için bütün vatandafllar›n devlet taraf›ndan al›nan herkarar, yap›lan her harcama, uygulanan her yapt›r›m konusunda bilgi sahibi olma-s› ve bunlar hakk›ndaki görüfllerini sisteme iletebilmesi laz›md›r. Bu da insan›n s›-n›rs›z bir kavrama kapasitesine sahip olmas›n› gerekli k›lar. Hâlbuki insan akl› s›-n›rl›d›r. Dolay›s›yla insan toplumsal ve siyasal dünyan›n ancak çok s›n›rl› bir alan›konusunda bilgi ve uzmanl›k sahibi olabilir. Milyonlarca insan›n on binlerce fark-l› konuda her gün al›nan kararlara kat›l›m›n› sa¤layacak bir iletiflim sistemi henüzicat edilmifl de¤ildir. Bu durumda politik kararlara halk do¤rudan kat›lmaz ve ka-t›lamaz. Demokrasilerde halk ancak kendisi ad›na bu kararlar› alacak temsilcileriseçer ve k›saca kat›l›m dolayl›d›r.

Halk› kim temsil edecektir? Halk›n tümünün bir siyasi program üzerinde tambir mutabakat sa¤lamas› mümkün de¤ildir. Zira toplum, çok farkl› ve birbiriyle çe-liflen ç›kar, görüfl ve be¤enileri bünyesinde bar›nd›ran bir yap›d›r. Bu durumdapratik bir yol izlenmifl ve halk›n ço¤unlu¤unun oyunu alan yönetmelidir biçimin-de bir çözüm bulunmufltur. Bu durumda az›nl›kta kalanlar ne olacakt›r? Bir kereço¤unlu¤un oyunu alm›fl olsa bile siyasi iktidarlar belirli s›n›rlar içinde görev ya-parlar, anayasa ve yasalarla s›n›rlanm›fllard›r. Her siyasi iktidar, ço¤unlukça onay-lanm›fl program› gerçeklefltirirken az›nl›¤›n haklar›na da sayg› gösterir, yine yerinegetirdi¤i hizmetlerden sadece kendisine oy verenler de¤il bütün yurttafllar yararla-n›r. K›saca demokrasi bu ba¤lamda az›nl›¤›n haklar›n› korumak flart›yla ço¤unlukyönetimidir.

Demokrasiyi diktatörlüklerden ay›ran temel k›staslardan biri, birden çok parti-nin varl›¤›d›r. Çünkü seçme olas›l›¤›n›n oldu¤u yerde özgürlük, seçimin olmad›¤›yerde ise bask› vard›r. Demokrasilerde bütün yurttafllar eflit oy hakk›na sahiptir.Hiçbir etkin siyasi makam yar›flma d›fl›nda b›rak›lamaz. Seçimler düzenli aral›klar-la gizli oy aç›k seçim ilkesine göre yap›l›r. Siyasi partiler aras›nda aç›k bir yar›flmavard›r. Bütün bireylerin tercihlerini serbestçe aç›klama ve özgürce tercihte bulun-ma hakk› vard›r. Her parti kendi program›n› serbestçe aç›klar. Vatandafllar alterna-tif programlar› dinleyip onlar›n olumlu ve olumsuz yönlerini dikkate ald›ktan son-ra karar verirler.

72 Siyaset Bi l imi

Demokrasi, baflar›s›z olan hü-kümetlerin kolayca iktidardanuzaklaflt›r›lmalar›na olanak sa¤-lar. Karl R. Popper, demokrasiyi,iktidar›n fliddete baflvurmaks›z›nel de¤ifltirmesine imkân veren ku-rumlar›n korunmas› olarak tan›m-lamaktad›r. Demokrasilerde, hü-kümet de¤iflikli¤i için devrime lü-zum yoktur. Halk›n onay› ile ifl-bafl›na gelmemifl olan rejimlerdeörne¤in bir diktatörlükte iktidarsahiplerini bulunduklar› mevki-den bar›flç› bir yoldan uzaklaflt›r-mak kolay de¤ildir. Demokrasi d›-fl› rejimlerde iktidar baflar›s›z oldu-¤unda sonuç felaket olabilir, oysa demokrasilerde bir iktidar baflar›s›z oldu¤unda,bu, sistemin sonu demek de¤ildir. Seçim yoluyla baflar›s›z olan›n yerine, baflar›l›olaca¤› düflünülen bir baflkas› getirilir.

Demokrasilerde siyasal sisteme dönük halk deste¤i, yani güçlü bir moral des-tek vard›r. Hükümetlerin programlar›n› rahatça gerçeklefltirebilmeleri ve bürokra-tik mekanizmalara karfl› üstünlük sa¤lamalar› bak›m›ndan bu destek önemlidir. Si-yasi sistemin devam› ve istikrar› bu deste¤e ba¤l›d›r. Deste¤in sürüp sürmedi¤i, be-lirli aral›klarla yap›lan seçimlerle s›nan›r. Demokrasi, toplumun bütünlü¤ü aç›s›n-dan da elveriflli bir rejimdir. Her ne kadar demokrasi farkl›l›klar›n ifadesine ve si-yasallaflmas›na f›rsat tan›mas› yüzünden ilk bak›flta ay›r›c›, parçalay›c› bir sistem gi-bi görünse de bütün görüfllerin ifadesine ve temsiline imkân verdi¤i için son tah-lilde bütünlefltirici bir sistemdir.

Demokrasinin olmazsa olmazlar›ndan birisi örgütlü bir muhalefetin varl›¤›d›r.Zira ancak bu nitelikte bir muhalefet, iktidar› dizginleyebilir. Alternatifin varl›¤›, ik-tidar için k›s›tlama getirir. E¤er bir grup, iktidar› uzun süre elinde tutarsa yozlaflmayaflanabilir. Toplumu demoralize eden bir durumdur bu. Bu nedenle demokrasi-lerde belirli aral›klarla seçime gidilir. Bir önceki seçimde az›nl›kta kalm›fl partilerhalka kendi program›n› anlatarak iktidara gelebilir. Demokrasi, bu yolla, az›nl›¤aço¤unluk hâline gelme imkân›n› veren bir rejimdir.

Demokasi Teorisi konusunda ayr›nt›l› bir bilgi ve birikim sahibi olmak için Giovanni Sar-tori’nin (1999). Demokrasi Teorisine Geri Dönüfl. Ankara: Yetkin Yay›nlar›, adl› eseriniokuyabilirsiniz.

Demokrasilerde devlet veya hükümetler taraf›ndan topluma ve bireylere belir-li bir yaflam tarz› benimsettirilmeye çal›fl›lamaz. Demokratik bir ülkede, devletin,resmî ve dolay›s›yla herkes için ba¤lay›c› bir iyi anlay›fl› ve ideolojisi olamaz. Aksihâlde düflünce özgürlü¤ü k›s›tlanm›fl olur. Demokrasi, herkesin kendi do¤rusunuserbestçe belirleyebilmesine ve istedi¤i zaman de¤ifltirebilmesine imkân veren birrejimdir.

Demokrasilerde hükümet ile halk aras›nda bafllang›çta bir mütekabiliyet vard›r.Ancak bu statik bir durum de¤ildir, zaman içinde bu özdeflleflme afl›nabilir. Halk›n


Resim 3.3

Seçimlerde oykullananvatandafllar.

Kaynak: http://haber.mynet.com/yenileme-secimleri-sonuclari-408853-politika/

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



onay›, deste¤i k›saca r›za unsuru ilelebet ayn› kalmaz. Zaman içinde iktidar mefl-ruiyetini yitirebilir. Demokrasilerde bunun çaresi seçimdir. Yeni bir seçimle iktidaryeniden belirlenir. Demokrasiyi di¤er rejimlerden ay›ran en temel özelliklerindenbiri budur. Demokrasi d›fl› rejimlerde iktidar baflar›s›z olursa bunun çaresi yoktur.Oysa demokrasilerde bafllang›çta halkla sa¤lanan mutabakat bozulursa dünyan›nsonu gelmifl demek de¤ildir. Seçim yoluyla hükümet de¤ifltirilir. K›saca demokrasibu deste¤in test edilmesine imkân veren bir rejimdir.

Demokrasi de bir az›nl›k yönetimidir. Ancak buna ra¤men demokrasi pek çok bak›mdandi¤er az›nl›k yönetimlerinden farkl›d›r. Sizce bunlar hangileridir?

Demokrasi, demokratik siyasal kültürü gerekli k›lar. Demokrasilerde yar›flma,rekabet, tabiat› itibar›yla bir çat›flma yarat›r. Ancak bu çat›flman›n fliddete dönüfl-memesi için uzlafl›, ›l›ml›l›k, empati, kendi görüfl ve ç›karlar›ndan taviz vermeyeyatk›nl›k, kendi düflüncesini bir mutlakl›k olarak alg›lamama, di¤er düflüncelerinde arkas›nda belirli anlamlar›n olabilece¤ine inanç gibi unsurlar›n toplumsal kül-tür içinde bask›n bir durumda olmas› gerekir.

Demokrasinin ilkelerinden bir di¤eri güçler ayr›l›¤› ilkesidir. Güçler ayr›l›¤›, ya-sama, yürütme ve yarg› yetkisinin birbirinden ba¤›ms›z ayr› organlarda toplanma-s›d›r. Devlet iktidar›n›n farkl› erkler aras›nda bölüfltürülmesindeki amaç, iktidar sa-hiplerinin giriflecekleri hukuksuz uygulamalar› engellemek için gücü güçle s›n›rla-makt›r. Bu erkler birbirlerini denetler ve s›n›rlarlar. Bu ilke Montesquieu ve JohnLocke’un fikrine dayan›r. Bu güçlerin ikisi veya üçünün ayn› elde toplanmas›nayetki toplulaflmas› ad› verilir.

Liberal DemokrasiYukar›da demokrasi bafll›¤› alt›nda söylenenler liberal demokrasi için de aynen ge-çerlidir. Demokrasi en genel anlamda kim yönetmelidir sorusuna cevap oluflturur.Liberalizm ise yönetimin hangi s›n›rlar içinde kalarak yönetme görevini yerine ge-tirece¤i ile ilgilidir. Liberalizm için temel ç›k›fl noktas› birey ve onun özgürlü¤üdür.Zira liberallere göre tek gerçek varl›k bireydir. Toplum, ülke, devlet vb. bunlar›nhepsi yap›nt›d›r ve bireyden sonra gelirler. Liberallere göre bireyin özgürlü¤üneyönelik en büyük tehdit kaynaklar›ndan biri devlettir. Bu nedenle devletin s›n›r-lanmas›, hatta devletin bafllang›çta s›n›rl› bir devlet olarak kurulmas› esast›r. Dev-letin s›n›rlanmas› için en temel araçlardan biri anayasad›r. Anayasa ile bireye ait vedevletin müdahale edemeyece¤i hak ve özgürlükler alan› güvence alt›na al›n›r.Devlet organlar›n›n yetki ve görevleri belirlenir.

Liberal teoride devletin faaliyet alan›na iliflkin temel öneri fludur: Devlet olma-sa bu alanda ne eksik kal›r? Liberallere göre devlet yasalar önünde eflitli¤i sa¤la-mal›, bireylerin özgürlüklerini d›fltan ve içten gelecek tehlikelere karfl› korumal›,bunun d›fl›nda bireye engel olmamal›d›r. Yönetim, iktidar arac›l›¤› ile hayat bulur,bu aç›dan bak›ld›¤›nda devletin temel sorunu, iktidar›n nas›l art›r›labilece¤idir.Demokratik sistemlerde de iktidarlar yetkilerini art›rmak isterler. ‹ster demokratikisterse demokratik olmayan rejimlerde olsun devlet iktidar›n›n genifllemesi, art-mas›, bireye ve sivil topluma ait alan›n daralmas›na ve özgürlüklerin k›s›lmas›naneden olacakt›r. ‹flte liberalizmin temel kayg›s› devlet iktidar›n›n genifllemesineengel olmakt›r.

74 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Demokrasinin iki idealinden biri eflitlik, di¤eri özgürlüktür. Demokrasi, müm-kün olan en fazla özgürlü¤ü ve eflitli¤i hedefleyen yönetim biçimidir. Liberal de-mokraside özgürlük ön plandad›r, sosyal demokraside ise eflitlik. Liberal demok-raside eflitlik, f›rsat eflitli¤i yani yar›flma koflullar›n›n herkes için ayn› olmas› olarakanlafl›l›r. Özgürlük ise negatif anlamda, bireyin engellenmemesi durumunu ifadeeder. Baflkalar›na zarar vermemek kofluluyla birey tamamen özgür olmal›d›r.

Liberaller, devletin toplumsal iliflkilere müdahalesine karfl›d›rlar. Bu hususta li-berallerin slogan› “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler”dir. Özgürlük, negatifözgürlük (freedom from) olarak düflünülmektedir. Piyasa güçleri aras›nda tam birserbest rekabet olmal›, her mal ve hizmet gibi eme¤in karfl›l›¤› yani ücret de bu ko-flullarda belirlenmelidir. Devlet, bireyleri engellememeli, iflçi ve iflveren aras›ndakipazarl›k sürecine müdahale etmemelidir. Liberal filozof Adam Smith’e göre, her in-san, kendi ç›kar›n› herkesten iyi bilir ve ç›karlar›n›n gere¤ini yerine getirebilmesiiçin de özgür olmas› gerekir. Her birey, kendi ç›kar› için çal›fl›rken dolayl› olaraktoplumun ç›kar›na da katk› sa¤lam›fl olur. Zira toplumsal ç›kar tek tek bireylerin ç›-karlar›n›n toplam›ndan oluflur.

Liberalizm konusunda Atilla Yayla’n›n (2004). Liberalizm. ‹stanbul: Plato Film Yay›nlar›,adl› kitab›ndan yararlanabilirsiniz.

Sosyal DemokrasiSosyal demokrasi, kapitalizmin geliflimine koflut olarak ortaya ç›kan iflçi s›n›f›n›nsorunlar›na yönelik entelektüel ilgiden do¤mufltur. Bilindi¤i üzere kapitalizmin birüretim biçimi olarak tarih sahnesine ç›k›fl› ve ona paralel olarak geliflen SanayiDevrimi, insanl›k tarihinde köklü de¤iflim yaratm›fl en önemli geliflmelerden biri-dir. Bu devrimle k›rdan kente göç h›zlanm›fl, küçük kasabalar nüfusu yüzbinleribulan devasa kentlere dönüflmüfltür. Kapitalizm, kâr mant›¤› üzerine temellenmiflbir sistemdir. Üretim sürecinde aktörleri davran›fla iten, güdüleyen en temel faktörkâr yani fayda maksimizasyonudur. Kapitalist sistemin esas›, yar›flma ve rekabettir.Bu sistem do¤as› itibariyle iflçilerin aleyhine iflleyen, onlar› düflük ücrete, uzun ça-l›flma saatlerine ve kötü yaflam koflullar›na mahkûm eden bir sistemdir. Zira bu re-kabet ortam›nda üretim faktörleri içinde karfl›l›¤› kolayl›kla k›s›labilecek olan tekfaktör emektir. Zira bilimsel ve teknik geliflmeler sayesinde her geçen gün insan›nyerini makine almaktad›r. T›ptaki ve hijyen koflullar›ndaki ilerlemeler sayesinde in-san ömrü uzam›fl, bebek ölüm oranlar› azalm›fl, k›sacas› emek arz› artm›fl bunamukabil eme¤e olan talep azalm›flt›r. Bu da eme¤in karfl›l›¤› olan ücretin düflükdüzeyde gerçekleflmesine neden olmufltur. Zira insanlar›n düflük ücrete raz› olma-y›p daha yüksek bir ücret karfl›l›¤›nda sunmak üzere emeklerini biriktirme flansla-r› yoktur. Oysa kapitalist s›n›f, sermayesini yat›r›ma dönüfltürmeyip biriktirebilirveya borç verip nemaland›rabilir. Dolay›s›yla bu nesnel durum, iflçileri düflük üc-retle çal›flmaya mahkûm etmektedir.

‹flçi s›n›f›, konumunu güçlendirmek ve burjuvazinin fiilen sahip oldu¤u hak ve öz-gürlükleri elde etmek için XIX. yüzy›l bafllar›nda yo¤un bir mücadele bafllatt›. Bu sü-reçte ilk hedef, genel oy ve seçilme hakk›n›n elde edilmesiydi. 1789 Frans›z Devri-mi’nde elde edilen bu temel hak, iflçi s›n›f›n› ancak 1848 ihtilallerinden sonra kapsam›-na alm›flt›r. Bu aflamayla birlikte sosyal demokrasiye giden yol aç›lmaya bafllanm›flt›r.

Sosyal Demokrasi’nin düflünsel kökenlerine dair daha ayr›nt›l› bilgilere “Siyasi Düflüncelerve ‹deolojiler” bafll›kl› 6. üniteden ulaflabilirsiniz.


Negatif Özgürlük: Bireyinengellenmemesi,baflkalar›na zarar vermemekkofluluyla hareketlerindeserbest olmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sosyal demokrasi, liberal demokrasinin temel ilkelerinden olan devlet müdaha-lesi olmaks›z›n piyasan›n kendi yasalar›yla bir denge yaratabilece¤i, üretimin, istih-dam›n, refah›n artaca¤› ve dolay›s›yla buna paralel olarak da insanlar›n daha fazlaözgürleflece¤i tezine karfl› geliflen sosyalist itiraz›n bir türevidir. Liberalizm, ekono-mik bak›mdan güçlü olan s›n›flar›n ç›karlar›na hizmet eden bir ideoloji olarak ge-liflmiflti. Sosyalizm ise tam aksine iflçi s›n›f›n›n sorunlar›na bir cevap olarak do¤du.Her iki ideolojide de özgürlük ortak hedefti. Ancak özgürlü¤e ulaflmak için öner-dikleri yollar farkl›yd›. Sosyalizme göre liberalizmin alt›n› çizdi¤i hak ve özgürlük-ler, ancak bu özgürlüklerin gerçekleflmesine temel oluflturacak maddi koflullar›nsa¤lanmas› hâlinde var olabilirdi. K›saca özgürlükler ancak eflitlik durumunda sözkonusu olabilirdi. Yasal olarak tan›nan özgürlükler, gelir da¤›l›m› bak›m›ndan bireflitsizlik olmas› durumunda kâ¤›t üzerinde kalmaktan öteye geçemeyecekti.

Liberalizm eflitli¤i, yanl›zca yar›flma koflullar›n›n eflit olmas› olarak anl›yordu.Oysa sosyal demokrasiye göre bafllang›çta koflullar eflit olsa bile zaman içinde be-ceri, kurnazl›k, flans gibi nedenlerle bu eflitlik bozulacakt›r. Hele kapitalist bir eko-nomik düzende bafllang›çta bile yar›flma koflullar› eflit de¤ildir. Sosyal demokrasi-de Marksizm’den farkl› olarak kapitalist üretim biçimi reddedilmemektedir. Üretimsürecinde kapitalizm geçerli olmal› fakat paylafl›m aflamas›nda eflitlik ve özgürlükesas al›nmal›yd›. Bu da devletin iflçi s›n›f›n› ve ekonomik bak›mdan güçsüz toplumkesimlerini korumak üzere gelirin yeniden da¤›t›lmas› için iktisadi hayata müdaha-le etmesi ile mümkün olabilirdi. Çünkü güçlü olanla güçsüz aras›ndaki pazarl›¤›nkimin aleyhine sonuçlanaca¤› bafltan bellidir. Bu nedenle, sömürüyü, yoksullu¤uve özgürlüksüzlü¤ü ortadan kald›rmak için devlet müdahalesi flartt›. Sosyal de-mokraside özgürlük, geliri daha adil da¤›tmak üzere devletin müdahalesiyle varolabilecek pozitif özgürlüktü (freedom to).

‹flçi s›n›f›, hak ve ç›karlar›n› savunmak üzere, uzun ve zorlu mücadeleler sonu-cunda genel oy hakk›n›n d›fl›nda sendikal örgütlenme, toplu sözleflme ve grevhakk›n› da elde etti. Bu süreçte sosyal devlet, sosyal adalet kavramlar› gündemegeldi. Buna göre devlet, özgürlük alan›n› geniflletmek üzere, artan oranl› vergiler-le fonlar oluflturup bunlar›, alt gelir gruplar›n›n ekonomik ve sosyal durumlar›n›iyilefltirici politikalar›n finansman›nda kullanmal›yd›. Toplumsal adaletin gerçek-leflmesi için devletin devreye soktu¤u bafll›ca sosyal transfer enstrümanlar›, sa¤l›kve emeklilik sigortalar›, iflsizlik ödene¤i, konut yard›mlar›, e¤itim imkânlar›n›n ar-t›r›lmas›, ö¤renim burslar›d›r. Bu transferlerle alt gelir gruplar› daha insanca bir ya-flama kavuflacak ve yar›flma sürecine daha güçlü bir biçimde kat›lacakt›r.

Liberal demokrasi ile sosyal demokrasinin ortak paydas› “özgürlük”tür. En çok say›da in-san›n en fazla özgürlü¤ü hedefinin gerçekleflmesi konusunda bu iki ideolojinin önerileriaras›ndaki farklar nelerdir?

Tekilci Sistemler Tekilci sistemler, ço¤ulcu sistemlerin tersidir. Ço¤ulcu sistemlerle tekilci sistemleriay›rmak için kullan›labilecek temel ölçütlerden biri, kendisine iktidar yolu aç›k tu-tulan bir yasal muhalefetin bulunup bulunmamas›d›r. Ço¤ulcu sistemlerde iktidaraç›k bir yar›flma ortam›nda halk›n oylar› ile de¤iflir. Oysa tekilci sistemlerde iktidarbelirlenmesinde halk›n etkin rol almas›na izin verilmez. Tekilci sistemler, k›saca,totaliter ve otoriter sistemler olarak iki bafll›k alt›nda incelenebilir. Totaliter sistem-lerin tipik örne¤i komünist sistemlerdir. Totaliter rejimlerde toptanc› bir ideoloji,bu ideolojiye ba¤l› ve genellikle tek bir kiflinin, yani diktatörün liderli¤indeki bir

76 Siyaset Bi l imi

Pozitif Özgürlük: Negatifözgürlük durumunda bireyinteorik olarak sahip oldu¤uözgürlükleri fiilenkullanmas›na temeloluflturacak mali imkânlaradevlet taraf›ndan sahipk›l›nmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

tek parti, geliflmifl bir gizli polis teflkilat›, kitle haberleflme araçlar›, e¤itim kurum-lar› ve bilgilenme kanallar› üzerinde devlet tekeli, silahlar ve ekonomik örgütlerüzerinde tekel vard›r. Bu tekelin mutlaka bir parti taraf›ndan yönetiliyor olmas› ge-rekmez. Önemli olan bu tekelci kontrolün, toplumu yönetmekte olan ve böyleceonun rejimini teflkil eden elitlerin elinde olmas›d›r.

Totaliter rejimlerde toplumsal bütünleflme devlet taraf›ndan sa¤lan›r. Hakikatinbütününü içerdi¤i ve tüm toplumu ebedî saadete erifltirece¤i düflünülen ideolojibu bütünleflmenin gerekçesini oluflturur. Devlet ayg›t›n› elinde tutan kadrolar (bü-rokrasi, ideologlar ve militanlar) toplumu bu ideolojinin hedefleri do¤rultusundateflvik ve gerekti¤inde bask› yoluyla seferber ederler. Buna direnenler en a¤›r bi-çimde cezaland›r›l›rlar. Çal›flma kamplar›, hem bir cezaland›rma hem de bir ›slahve ar›nd›rma mekânlar› olarak düflünülmüfltür. Totaliter sistemlerde yasal bir mu-halefete yer yoktur. Farkl› görüfllerin ifadesine ve dolay›s› ile kamuoyunun serbest-çe teflekkül etmesine izin verilmez.

Liberal demokrasilerin özelliklerinden biri ve belki de en önemlisi, siyasi ikti-dar›n s›n›rl› olmas› ve iktidar›n ve devletin müdahale edemeyece¤i bir sivil toplum-sal alan›n bulunmas›d›r. Totaliter ve otoriter sistemlerde ise devletle toplum aras›n-daki bu s›n›r belirsizdir. Devlet iktidar›n›n nerede bafllay›p nerede bitece¤ini kes-tirmek güçtür. Öte yandan bu rejimlerde hukuk devleti anlay›fl› geliflmedi¤indensiyasi iktidar eylem ve ifllemlerinden sorumlu tutulamaz. Dolay›s›yla bireylerin hakve özgürlükleri tehdit alt›ndad›r. Siyasi iktidar›n bu sorumsuzlu¤u insan haklar› ih-lalleri ve yolsuzluklar›n önünü açar. Demokrasilerde de bu türden sorunlar yafla-nabilir. Ancak bu türden davran›fl sergileyen kamu görevlileri ba¤›ms›z yarg› tara-f›ndan cezaland›r›l›rlar. Yine seçimlerde, bu tür yollara tevessül eden hükümetleri,halk, oylar›yla iktidardan uzaklaflt›rabilir. Oysa totaliter ve otoriter rejimlerde böy-le bir seçenek yoktur. K›saca yönetimden hesap sorma yollar› kapal›d›r.

Demokrasi ve totaliter kategorisine girmeyen rejimleri belirli bir tipin içinesokmak oldukça güçtür. Bu rejimleri kabaca otoriter sistemler olarak grupland›-rabiliriz. Bu rejimler, de¤iflik yönlerden gelen birbiriyle çeliflik, aç›k ve gizli e¤i-limin ürünü olduklar›ndan, daima karma biçimlere bürünürler. Demokrasi ve to-talitarizmi tan›mlamak nispeten kolayd›r. Ancak bunun d›fl›nda kalanlar›, yaniotoriter rejimleri ve otoritarizmi tan›mlamak o kadar kolay de¤ildir. Zira bu re-jimler ço¤u kez kendilerinin otoriter de¤il demokratik bir rejim olduklar›n› ilerisürerler. Örne¤in; Saddam döneminde Irak, Kaddafi yönetimindeki Libya kendi-lerini halk egemenli¤ine dayanan bir cumhuriyet olarak takdim etmifllerdir. Oto-titer rejimler, herhangi bir kifli ya da grubun iktidar› ele geçirerek yönetilenlerüzerinde zora dayal› bir hakimiyet kurdu¤u rejimlerdir. Totaliter sistemler birideolojik perspektife sahiptirler. Bu ideoloji do¤rultusunda toplumu biçimlendir-me ve seferber etmeye çal›fl›rlar. Yani as›l amaç, iktidar› elinde tutan grubunmevcut konumunu sürdürmesi de¤ildir. Otoriter sistemlerde ise kapsay›c›, tota-list bir ideoloji yoktur. Bu sistemler iktidardaki az›nl›¤›n ç›kar›na hizmet ederler.Totaliter sistemlerde halka karfl› bask›, resmi ideoloji taraf›ndan belirlenen hede-fi gerçeklefltirmek için yap›l›r, otoriter sistemlerde ise bask› iktidar› muhaliflerekarfl› koruma ve muhafaza etmenin bir arac›d›r. Totaliter sistemlerle aralar›ndakitemel fark budur. Ancak otoriter sistemlerde de iktidar› meflrulaflt›rmak için baz›ideolojik gerekçeler üretilmifltir. Bu rejimler, demokrasinin baz› kurumlar›na bi-çimsel düzeyde de olsa kendi sistemleri içinde yer verebilirler. Örne¤in belli ara-l›klarla seçimler yap›labilir, halk› temsil iddias›nda bir parlamento var olabilir.Ancak bütün bunlar bir dekor malzemesi olmaktan öteye geçmez. Seçimler gös-


termeliktir. Parlamento, liderin kararlar›n› tart›flmaks›z›n onaylayan bir meflrulafl-t›rma arac›d›r. Muhalif görüfllere kendisini ifade imkân› verilmez. Seçimlerde li-derin göstermelik partisi yüzde doksan›n üzerinde oy al›r. Tek bafl›na bu olgu bi-le rejimin demokrasiden ne denli uzak oldu¤unun kan›t›d›r.

Totaliter ve otoriter rejimler konusunda J. J. Linz’in (2008). Otoriter ve Totaliter Rejim-ler. Ankara: Liberte Yay›nlar›, adl› eserinde teorik ve tarihi sosyolojik de¤erlendirmeleribulabilirsiniz.

Marksist RejimlerEn tipik örne¤ini SSCB deneyiminde gördü¤ümüz Marksist rejimler ad› üzerindeKarl Marks’›n düflüncelerinden esinlenilerek infla edilmifllerdir. Karl Marks (1818-1883) bir üretim biçimi olan kapitalizmin Bat› dünyas›nda egemen konuma geldi-¤i bir dönemde yaflad›. Kapitalizm ve onun ortaya ç›kard›¤› yeni toplumsal iliflki-ler ve sorunlar, onun bafll›ca entelektüel ilgi alan›n› oluflturdu. Marks’a göre, insan-l›k tarihinde ifl bölümünün ortaya ç›kmas› ile iki s›n›f do¤mufltur: Mülk sahipleri vemülksüzler. Mülk sahipleri, sömüren ve mülksüzler ise sömürülen s›n›f› oluflturur.Ancak sömürü olgusu kapitalizm ile birlikte çok daha keskin ve dayan›lmaz bir hâlalm›flt›r. Kapitalizmde sömürünün as›l nedeni, üretim araçlar›n›n, yani sermayeninbir az›nl›¤›n özel mülkü olmas›d›r. Sermayeyi kontrol eden burjuva s›n›f›, üretimsüreci sonunda ortaya ç›kan has›lan›n çok büyük bir k›sm›na, s›rf üretim araçlar›-n›n sahibi olmas›n› gerekçe göstererek el koymakta ve çok az bir k›sm›n› iflçi s›n›-f›na vermektedir. Böylece burjuvazi gittikçe daha da zenginleflmekte ve daha faz-la sömürecek sermayeye sahip olmaktad›r. Buna karfl›l›k iflçi s›n›f› gün geçtikçeyoksullaflmakta ve özgürlü¤ünü yitirmektedir. Hâlbuki art›k ürünün as›l yarat›c›s›emektir. Ne var ki iflçi s›n›f›, bir baflkas›n›n el koymas› nedeniyle kendi yaratt›¤›ürüne ve üretim sürecine yabanc›laflmaktad›r.

Ancak Marks’a göre bu durum ilanihaye devam etmeyecek, kapitalist üretim bi-çimi, tafl›d›¤› iç çeliflkiler yüzünden y›k›lacak ve onun yerini proleterya diktatörlü-¤ü, sosyalist ve nihayet komünist toplum alacakt›r. Marks’›n ütopyas›na göre ger-çek özgürlük ve demokrasi, kapitalist toplumun y›k›lmas› ve insan›n insan› sömür-mesinin ortadan kalkmas› ile gerçekleflecektir. Zira zaman içinde iflçiler aras›ndaortak sorunlara ve kadere sahip olmalar›ndan dolay› bir duygudafll›k geliflecek veiflçi s›n›f› yaflad›¤› dram›n as›l nedeninin üretim araçlar›n›n bir az›nl›¤›n özel mül-kü olmas›ndan kaynakland›¤›n›n bilincine ulaflacakt›r. ‹flçi s›n›f› için bu noktadanitibaren yap›lacak olan, sömürülmesine arac›l›k eden üretim araçlar›n› sömüren s›-n›f olan burjuvazinin elinden al›p onu toplumsallaflt›rmakt›r. Elbette böylesineköklü bir devrim, bar›fl ve uzlafl› yoluyla de¤il; kalk›flma, isyan ve fliddet yoluylaolacakt›r. Proletarya diktatörlü¤ü kuruldu¤unda komünist parti, tüm çal›flanlar›üretimin her aflamas›nda söz sahibi yapacakt›r. Herkes yetene¤ine göre çal›flacakve ortaya ç›kan üründen herkes ihtiyac› kadar alacakt›r. Kapitalist türetim biçimin-de burjuvazi taraf›ndan el konulan miktar tüm topluma da¤›t›laca¤›ndan toplumungenel refah seviyesi artacak, insanlar daha mutlu ve özgür olacaklard›r. Böylece in-sanlar, ürettikleri üzerinde söz ve karar sahibi olmakla sömürülmekten ve içindebulunduklar› topluma ve kendi emeklerinin sonucu olan ürüne yabanc›laflmaktankurtulacaklard›r.

Marksizm’deki özgürlük anlay›fl› liberal anlay›fltan farkl›d›r. Liberalizmde özgür-lük, insan›n ayr›lmaz bir parças›, do¤al bir özelli¤i olarak kabul edilmifltir. Mark-sistlere göre liberalizmdeki özgürlük kavram› “soyut”tur ve nesnel düzlemde an-

78 Siyaset Bi l imi

Yabanc›laflma: Marks’›ninfla etti¤i bir kavramd›r.Kapitalist üretim biçimindeiflçilerin aslen kendiemeklerinin ürünü olanhas›lan›n büyük k›sm›nasermayedar s›n›f›n elkoymas› sonucu kendiürünlerinden ve üretimsürecinden psikolojik olarakkopmalar›n› veuzaklaflmalar›n› ifade eder.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



cak toplumda az›nl›¤› oluflturan burjuva s›n›f› için geçerlidir. Marksizm’de ise öz-gürlük tarihsel geliflim içinde, sosyo-ekonomik koflullar ba¤lam›nda ele al›nm›flt›r.Buna göre burjuva toplumunda eflitlik, sadece yasalar karfl›s›ndad›r. Hâlbuki eflit-lik olmadan özgürlük, toplumun ço¤unlu¤u için yaln›zca bir hayaldir. Oysa sosya-list toplumda özel mülkiyet kalkt›¤› için, insan›n insan› sömürmesi son bulacak vebütün insanlar eflit derecede maddi olanaklardan ve bunlar vas›tas›yla elde edile-cek özgürlüklerden yararlanacaklard›r.

SSCB döneminde Marksist liderler Lenin ve Stalin, toplumu komünist aflamayahaz›rlamak için tam bir totaliter sistem kurmufllard›r. Lenin ve Stalin’in öngörüle-rinde devlet halk içindir. Ancak uygulamada, halk›n devlet üzerinde denetim kur-mas›n› sa¤layacak mekanizmalara pek fazla yer verilmemifltir. Kitlelerin siyasetekat›lmas›nda tek kanal Komünist Partisi’dir. Parti, demokrasilerde oldu¤u gibi hal-k›n talep ve beklentilerine göre politikalar› saptayan ve bunlar› gerçeklefltirmeküzere iktidara talip olan ve kendisini kitlelerin tercihine sunan bir örgüt de¤ildir.Aksine, belirli bir ideoloji do¤rultusunda kitleleri kat› bir disiplinle denetim alt›ndatutan, yönlendiren, e¤iten bir tek partidir. Devletin tek meflruluk temeli, Marksist-Leninist ideolojidir. Bu ideoloji, mutlak, tart›fl›lmaz ve herkes için ba¤lay›c›d›r. Sos-yalist sistemde halk›n kat›l›m›n› biçimsel düzeye indirgeyen en önemli etken res-mî ideolojinin sorunlar›n tek çözüm yolu olarak görülmesidir. Mutlak hakikat sav›,bunu gerçeklefltirmek üzere muhaliflere karfl› fliddet ve teröre baflvurulmas›n› daahlâkî olarak hakl› hâle getirir. Zira mutlak hakikatçilik, oy birli¤i tutkusunu orta-ya ç›kar›r, muhalif unsurlar bu türdeflli¤e ulaflman›n önündeki engeller olarak gö-rülür ve tasfiye edilir. Bu mant›k yürütme uyar›nca Sovyetler Birli¤i’nde muhalifle-re karfl› terör ve fliddet s›radan uygulamalar aras›nda olmufltur.

Sovyetler Birli¤i’nde rejimin totaliter ve bask›c› olmas›nda Marksistlerin kitlele-re bak›fl› etkili olmufltur. Lenin ve onun sad›k ö¤rencisi Stalin için devrimci s›n›f(proletarya), say›ca fazla, ancak az e¤itimli ve yeteri kadar bilinçli olmad›¤›ndan,devrim ancak “bilimsel” Marksizm’i kavray›p uygulayabilecek seçkin, kat› disiplin-li ve demir iradeli ufak bir az›nl›¤›n önderli¤inde gerçekleflecektir. Lenin’e göre buseçkinlerden oluflan parti, iflçi s›n›f›n›n bafl› ve önderidir. Parti, herkese aç›k bir kit-le partisi de¤ildir. Marx ve Lenin’in belirtti¤i gibi partinin misyonu, toplumu komü-nist aflamaya haz›rlamada öncülük etmektir. K›saca parti bir temsil organ› de¤il,kitleleri e¤itmek için bir okuldur. Bu sistemde parti içi demokrasinin iflledi¤i desöylenemez. Parti üyeleri, parti üst yönetiminin kararlar›n› fazla tart›flmaya gerekduymaks›z›n kabul ederler.

Sovyet deneyiminde, devletin topluma üstün oldu¤u totaliter bir yap› söz ko-nusu olmufltur. Devletle toplum aras›ndaki s›n›rlar y›k›lm›fl ve toplum KomünistPartisi ve onun yan örgütleri taraf›ndan topyekûn siyasallaflt›r›lm›flt›r. Medya, e¤i-tim baflta olmak üzere tüm bilgilenme kanallar› devlet tekelindedir. Ruslar, Komü-nist dünya d›fl›ndaki kifliler, fikirler ve toplumlarla mümkün oldu¤unca temas etti-rilmemifllerdir. Karfl›t görüfllerin engellenmesi ve cezaland›r›lmas› için çok güçlü vegizli polis teflkilat› mevcuttur. Parti içinde ve d›fl›nda tüm muhaliflere yönelik -özellikle Lenin ve Stalin dönemlerinde- en ac›mas›z yöntemlere baflvurulmufltur.

Sovyet sistemi, yürütmenin yasamaya üstün oldu¤u bir sistemdi. Yürütme iflle-vini yerine getiren Presidium’un görev ve yetkileri bunu belirgin bir biçimde orta-ya koyar. Asl›nda tek dereceli seçimle dört y›l için seçilen Yüksek Sovyet (Meclis),devlet iktidar›n›n en yüksek organ›d›r. Yüksek Sovyet, hükümet üyelerini seçer.Ancak meclis y›lda yaln›zca iki kez toplan›r ve bu toplant›larda da bakanlar kuru-lu taraf›ndan haz›rlanan kanun teklifleri ve al›nan kararlar, üzerinde ciddi bir tar-


t›flma yap›lmaks›z›n süratle onaylan›r. Hükümetçe getirilen herhangi bir tasar›yaolumsuz oy vermifl bir meclis üyesine pek rastlanmam›flt›r. Pratikte, sosyalist dev-lete hiç de iflçi s›n›f› egemen olmam›fl, al›nan kararlar oluflturulan politikalar›n herne kadar “halk›n ç›kar›” için al›nd›¤› söylenmiflse de, gerçekte bu kararlar seçkinbir az›nl›¤›n iradesinden baflka bir fley olmam›flt›r. Her fleyden önce tek-partililikdolay›s› ile iflçilerin al›nan kararlar› kabul etmeme gibi bir hakk› yoktur. Dolay›s›y-la sosyalist demokrasi “biçimsel” olmaktan öte gidememifltir.

Faflist RejimlerFaflizm ilk kez 1922 y›l›nda ‹talya’da ortaya ç›kt›. 1933’te onu Alman Nazizmi izle-di. 1927’de Portekiz’de, 1930’da Japonya’da ve 1938’de ‹spanya’da kurulan rejim-ler faflizme benzer nitelikler tafl›maktayd›lar.

Faflizm, liberalizme ve sosyalizme bir tepki olarak do¤mufl eklektik bir ideolo-jidir. Dolay›s›yla faflizmin ilkelerini, olmazsa olmazlar›n› tespit etmek zordur. Fa-flizm redlerden do¤mufltur. Faflizmde, liberalizmin iktisadi ve siyasi alan için ön-gördü¤ü bireyci, yar›flmac› düzen ile sosyalizmdeki s›n›f çat›flmas› tezi ulusun bir-li¤ini, bütünlü¤ünü tehlikeye atan bir unsur olarak görülür ve reddedilir. Faflistdiktatörlükler, kapitalistleflme konusunda nispeten geç kalm›fl ülkelerde ortayaç›km›flt›r. ‹talya ve Almanya, ‹ngiltere ve Fransa’ya yetiflebilmek, siyasi ve askerîbak›mdan onlarla boy ölçüflebilecek düzeye gelebilmek için ekonomilerini dahafazla güçlendirmek zorundayd›lar. Oysa her iki ülkede ekonomi tam olarak kapi-talistleflmemifl, sanayi yeterince geliflmemiflti. Toplum kendi hâline b›rak›ld›¤›nda,aradaki mesafenin kapat›lmas› zordu ve bu durumda devletin burjuva s›n›f›n› des-teklemek üzere iktisadi hayat›n do¤al iflleyifline müdahale etmesi gerekiyordu.Sosyalizmin ortaya ç›k›fl› ile iflçi s›n›f›n›n daha da yükselen taleplerini bast›rmak vepotansiyel iktisadi kaynaklar› harekete geçirmek için güçlü ve bask›c› bir idareyeihtiyaç vard›. Zira sosyalizmin iflçi s›n›f›na yönelik ça¤r›s›, bu ülkelerin burjuva s›-n›f› ve onlar›n elindeki sermaye için büyük tehdit oluflturuyordu. ‹flçi ve burjuva s›-n›f› aras›ndaki çat›flma, Almanya ve ‹talya’n›n dünya ticaretinde ‹ngiltere ve Fran-sa karfl›s›ndaki dezavantajl› konumunu daha da derinlefltirmekteydi. ‹flte faflizm,bu nesnel durumlara cevap ve çare olarak formüle edildi. Faflizm, liberalizmin vesosyalizmin baz› argümanlar›n› reddederken baz›lar›n› kendi tezini desteklemeküzere ödünç ald›.

Faflizm konusunda k›sa fakat öz bir bilgi edinmek üzere Henri Michel’in (1993). Faflizm-ler. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, adl› kitab›na bakabilirsiniz.

Faflizm, kapitalist ekonomiden yanayd›. Ancak liberalizmin bireycili¤ini redde-diyordu. Faflizme göre gerçek yar›flma ve savafl, s›n›flar aras›nda de¤il uluslar ara-s›ndayd›. Bu savaflta baflar›yla ç›kabilmek için ulusun s›n›flara bölünmesi de¤il“ulusal ç›kar” ortak paydas›nda birlefltirilmesi gerekiyordu. Bu, kendili¤inden ola-mayaca¤› için bu aflamada devreye devlet girecekti. Faflizmin milliyetçi ve hatta da-ha da ileri giderek ›rkç› bir boyut kazanmas› bu aflamada gündeme geldi. Zira s›-n›fa sadakatin yerini ulusa sadakatin alabilmesi için insanlar›, ulusun tek gerçekvarl›k ve de¤er oldu¤una inand›rmak gerekiyordu. Bunun için faflizm ak›ldan çokduygulara hitap etmifl ve manevi de¤erleri maddi de¤erlerin önüne geçirmifltir.

Faflistler, tezlerini do¤rulamak üzere organik toplum teorisini ç›k›fl noktas› yap-t›lar. Bu teoriye göre toplum, birbiriyle çat›flan s›n›flardan de¤il, uyum içindekimeslek teflekküllerinden oluflan bir birlik, bir organizmad›r. Nas›l ki insan vücu-

80 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



dundaki farkl› organlar aras›nda uyum ve ifl birli¤i, organizman›n bütünlü¤ünün vedevam›n›n ön koflulu ise toplumun devam› da meslek teflekkülleri aras›nda sa¤la-nacak dayan›flmaya ba¤l›d›r. Faflist söylemde toplum, bireyden daha gerçek birvarl›kt›r ve toplumun, toplum içindeki insanlar›n ve sosyal birliklerin hayat›ndanba¤›ms›z, kendine özgü bir hayat› vard›r. Bireye varl›k ve de¤er kazand›ran, onunvicdan ve düflüncelerine yön veren, yaflam›n› sürdürmesini sa¤layan toplumdur.Bireyin ç›karlar›, ancak toplumun genel ç›karlar›n›n dolayl› bir sonucudur.

Faflizm, sosyalizm ve liberalizmdeki insan›n eflitli¤i ilkesini reddeder. ‹nsanlardo¤ufltan eflit yarat›lmam›fllard›r. Dolay›s›yla insanlar aras›nda mevcut eflitsizlik ka-pitalizmden de¤il, yetenek farkl›l›¤›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu söylemle faflistler,insanlar› s›n›f mücadelesinden al›koymak istemektedirler. Eflitsizli¤i, insanlara, do-¤al, ontolojik, istense bile de¤ifltiremeyecekleri bir durum gibi göstermek anaamaçt›r. K›sacas› herkesin kaderine raz› olmas›, mevcut durumu yani düflük ücretve kötü yaflam koflullar›n› kabullenmesi gerekir. Zira bu sermaye birikimi için, ser-maye birikimi de ulusun di¤er uluslar karfl›s›nda varoluflu için bir zorunluluktur.Eflitsizlik tezinin siyasal düzlemdeki yans›mas› ise toplumu do¤ufltan üstün özellik-lere sahip olanlar›n yönetmesi biçimindedir. Bu yüzden faflizm bir diktatörlük ya-ratm›flt›r. Faflizmde egemenlik halka de¤il, en üstün olana yani bir flefe aittir. Buflef, ‹talya’da Duçe (Mussolini), Almanya’da Führer (Hitler)’dir, ‹spanya’da Cadillo(Franco)’dur. fief, ulusun ve devletin somutlaflm›fl fleklidir. O, halk taraf›ndan seçil-di¤i için de¤il, flef oldu¤u için iktidara sahiptir. fief asla yan›lmaz ve her zamanhakl›d›r. O nedenle her sözü emirdir.

Faflizm insan do¤as› hakk›nda kö-tümser bir tablo çizer. ‹nsanlar›n büyükço¤unlu¤u kötü ve yetersizdir. Kendisiiçin iyi olan›n nerede oldu¤unu bilmez.Bu nedenle onu yönlendirmek ve do¤-ru yolu göstermek gerekir. Onun ben-cil ve içgüdüsel davran›fllar›na engel ol-mak için bask› zorunludur. Yetersiz, ya-ni iyiyi kötüden ay›rma becerisindenyoksun olan insan özgür b›rak›lamaz.Devletin s›k› yönlendirmesi ve deneti-mi alt›nda tutulmal›d›r. Faflizmin otori-ter ve totaliter özelli¤i bu noktada kar-fl›m›za ç›kmaktad›r.

Faflizmde ulus, onu oluflturan toplu-luklardan ba¤›ms›z, onlar›n üzerindebir gerçeklik olarak görülmektedir.Ulus, mevcut topluluktan daha yüksekamaçlar› olan, ›rk›n maddi ve manevide¤erlerinin “en üstün bireflimi”, birey-sel ve toplumsal ç›karlar›n kendisine s›-k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u aflk›n bir varl›kt›r.O, bireyler, gruplar, s›n›flar gibi bütün birlefltirenlerden üstündür ve onlar›n hiç-biriyle özdefllefltirilemez ve onlara indirgenemez. Ulus, ortak bir yazg›ya sahiptir.Bireyler, gruplar, s›n›flar ancak onun bir fonksiyonudurlar.

Faflizme göre ulus devlette somutlaflm›flt›r. Devlet, ulusun hukuki kiflili¤e bü-rünmüfl hâlidir. Ulusun yaflam›n› güvence alt›na almas› ve zenginleflmesi için,


Resim 3.4

Franco, 1892-1975tarihleri aras›ndayaflayan ve otuzalt› y›l boyunca‹spanya’y›diktatörlükteyöneten ‹spanyolgeneral ve devletadam›.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Francisco_Franco

devletin güçlü ve otoriter olmas› gerekir. Devlet, bireylerin, meslek gruplar›n›n yada toplumsal s›n›flar›n ötesinde kolektif yarar› üstün tutar. Faflizme göre toplumancak devlet sayesinde varl›k kazan›r. Di¤er bir ifadeyle ulus, devletin içeri¤i,devlet ise ulusun d›fl görünüflü, hukuki-siyasi kal›b›d›r. Bu durumda toplumu dev-letten, devleti toplumdan ay›rma olana¤› yoktur. Devlet, kendili¤inden oluflan,sosyolojik, tarihsel bir gerçektir, organik, biyolojik bir bütündür. Liberalizmde ol-du¤u gibi devlet, bireylerin haklar›n› ve özgürlüklerini koruyan bir araç de¤ildir,o toplumun kendine özgü üstün amac›n›n hizmetindedir. Dolay›s›yla toplum ta-raf›ndan denetim ve murakabeye tabi tutulamaz, hiçbir hukuk kaidesiyle s›n›rla-namaz. Aksine devlet toplum ad›na insanlar›n görevlerini tayin eder, onlar› e¤itir,yönlendirir, cezaland›r›r.

Faflizmde, bireyin, devletin bir arac› olmas›n›n bir olumsuzluk olmad›¤› söylenir.Birey devletin arac›d›r ancak devlet de üstün bir amac›n hizmetindedir, bu üstünamaç bireylerin de arzu ettikleri, vicdanlar›nda benimsedikleri amaçla özdefltir. Budurumda bireyin devletin amaçlar›na hizmet etmesi, asl›nda kendine hizmet etme-sidir. Faflizmde bireycilik ve özgürlük toplumsal çat›flmaya ve düzensizli¤e nedenoldu¤u için reddedilmektedir. Faflizm, demokrasiyi de reddeder. Zira demokrasiözel ç›karlar›n siyasallaflmas›na imkân tan›makla “ulusal ç›kar”›n heba edilmesineneden olmufltur. Bu nedenle demokrasi ve parlamentarizm yozlaflt›r›c›d›r.

Faflizmde devlet ve siyaset, sadece topluma de¤il, ekonomiye göre de öncelik-lidir ve devletin ifllevi, salt teflvik ve yol göstermeyle s›n›rl› de¤ildir. Devlet, ekono-mik ve kültürel yaflam›n bütününü yönetir. Ç›karlar›n ifade ve temsilî, liberalizm-de oldu¤u gibi sivil toplum örgütleri ve siyasi partiler arac›l›¤› ile de¤il, meslek ör-gütleri vas›tas›yla mümkündür.

Faflizmde ulusun birli¤i ve bütünlü¤ü için iktisadi aç›dan dayan›flman›n gerçek-leflmesi yetmez, fertler aras›nda düflünce birli¤inin de sa¤lanmas› gerekir. Bu ne-denle bas›n-yay›n, film, müzik, spor tüm faaliyetler devletin kontrolüne al›nm›flt›r.Örne¤in Nazilere göre edebiyat “ulusal enerji”nin kayna¤›d›r. Bu yüzden Nazi Al-manyas›’nda bütün yaz›lar ilgili komisyonlarca titizlikle incelenmifl, kütüphanelertemizlenmifl (!) ve zararl› (!) kitaplar isterik törenlerle yak›lm›flt›r, okullarda okutu-lacak kitaplar devlet taraf›ndan belirlenmifl ve farkl› her düflünce ve elefltiri lanet-lenmifltir. Tek ulus, tek devlet, tek fikir, faflizmin temel slogan›d›r.

Faflist parti göstermelik bir ayg›t ve seçimler de sadece biçimsel düzeydedir.Her fleyden önce parti siyasal tart›flmalar›n yap›ld›¤› ve politikalar›n saptand›¤› birzemin de¤ildir. Kararlar dar bir kadro taraf›ndan al›n›r, üyeler, partinin politikala-r›n›n saptanmas›na hiçbir biçimde kat›lmazlar. Parti, hiyerarflik ve otoriter iliflkile-rin egemen oldu¤u bürokratik bir ayg›tt›r. Seçimler ise parti üst yönetiminin belir-ledi¤i listenin onaylanmas›ndan ibarettir.

82 Siyaset Bi l imi


Devlet hakk›ndaki farkl› görüfl ve de¤erlendirme-

leri s›ralamak.

Bugüne kadar, felsefeciler, siyaset bilimciler, sos-yologlar, hukukçular taraf›ndan devletin pek çoktan›m› yap›lm›flt›r. Klasik Frans›z kamu hukukudoktrininde devlet “milletin hukuki kiflilik kazan-m›fl flekli” olarak tan›mlanm›flt›r. Avusturyal› hu-kukçu Hans Kelsen’e göre “devlet, etkili olarakyürürlükte bulunan bir hukuki normlar sistemi-dir”. Alman sosyologu Max Weber ise devleti “be-lirli bir toprak parças› üzerinde meflru fliddet kul-lanma tekelini elinde baflar›yla bulunduran insantoplulu¤u” olarak tan›mlamaktad›r.

Modern ulus devletin oluflum sürecini aktarmak.

Modern ulus devletin ortaya ç›k›fl›nda en belirle-yici parametre kapitalizmdir. Kapitalizm önce-sinde Avrupa birbirinden kopuk kentler ve feo-dal birimlerden oluflan bir yap› arz ediyordu. Ka-pitalist üretim biçimi, farkl› bölgelerdeki en ve-rimli üretim faktörlerinin üretim merkezlerindetoplanmas›n› gerektiriyordu. Ayr›ca kapitalistüretimin geliflebilmesi için güçlü bir merkezî dev-let taraf›ndan koflullar›n oluflturulmas› gerekmek-teydi. Yollar›n yap›m›, güvenli¤inin sa¤lanmas›,ticaretin öngörülebilir normlara göre cereyanedebilmesi için ortak ticari kurallar›n oluflturul-mas›, ifl gücünün e¤itimi gibi daha pek çok ifl bukentleri birbiriyle ifl birli¤ine yöneltti. Bu iktisadigereklilikler, siyasi ve idari bak›mdan bu kentle-rin entegrasyonunu zorunlu k›ld› ve bu birlefl-melerle de merkezi devletler teflekkül etti.

Modern devlet hakk›ndaki ideolojik tart›flmalar›

ve önerileri özetlemek.

Liberalizmde devlet, d›fl ve iç güvenlik, asayifl veadalet hizmetlerini yerine getirmek üzere insa-no¤lu taraf›ndan oluflturulmufl s›n›rl› bir araç ola-rak tan›mlanmaktad›r. Marksizmde ise devlet bur-juvazinin elinde onun ç›karlar›na hizmet eden veiflçi s›n›f›n›n devrim yapmas›n› engelleyen birbask› ayg›t› olarak nitelenmektedir.

Devlet türlerini aç›klamak.

Bir devletin siyasi kurumlar›n› teflkil eden yasa-ma, yürütme ve yarg› organlar› aras›ndaki iliflki-lerin yap›s› ve niteli¤i bizi “hükümet sistemi” kav-ram›na götürür. Baflkanl›k sistemi, yar› baflkanl›ksistemi, parlamenter sistem gibi kavramlar, ege-menli¤in hangi organlar taraf›ndan nas›l kullan›l-d›¤›n› ve sistem içinde bu organlara düflen rolünne oldu¤unu ve organlar aras›ndaki iliflkileri gös-terir. Siyasal sistem kavram› ise hem devlet hemde hükümet sistemi kavram›ndan daha fazlas›n›kapsamaktad›r. Siyasal sistem kavram›, bir ülke-de mevcut olan yöneten ve yönetilenler aras›n-daki iliflkinin türü, niteli¤i, kayna¤› ve dayana¤›-n› anlatmaktad›r. Hükümet sisteminde, egemen-li¤i kullanan organlar ve bunlar aras›ndaki güçve yetki da¤›l›m› söz konusu iken “siyasal sis-tem” ile bir bütün olarak bu organlarla halk ara-s›ndaki iliflkinin niteli¤i anlat›lmaktad›r.

Ça¤dafl siyasal sistemler ve aralar›ndaki farklar›

aç›klamak.

Ço¤ulcu sistemlerde iktidar›n kayna¤› halkt›r. ‹k-tidar halk›n oylar› ile tayin edilir ve de¤ifltirilir.Toplumdaki farkl› ç›kar ve görüfller serbestçe ör-gütlenir ve iktidara talip olabilirler. Düflünce veörgütlenme özgürlü¤ü temel ilkelerden biridir. Temel hak ve özgürlükler anayasa ile güvence al-t›na al›nm›flt›r. Bireyi devlete karfl› korumak içinsistem içinde devlet iktidar›n› s›n›rlayacak pekçok mekanizma vard›r. Anayasa, hukuk devleti,güçler ayr›l›¤›, aç›k toplum, muhalif görüfllerinserbestçe ifadesi, kamuoyunun özgür bir ortam-da teflekkül etmesi bunlardan en önemlileridir.‹ktidar, aç›k bir yar›flma ortam›nda belirlenir. Dü-zenli aral›klarla yap›lan seçimlerle siyasi iktidar›nhalka hesap vermesi ve denetlenmesi sa¤lan›r.Tekilci sistemlerde ise siyasi iktidar›n tayinindehalk›n etkisi yoktur veya oldukça s›n›rl›d›r. Hertürlü muhalefet lanetlenmifltir. Düflüncelerin ser-bestçe ifadesine ve örgütlenmesine izin yoktur.Sistem içinde iktidar sahiplerini dizginleyecekmekanizmalara yer verilmemifltir. Keyfili¤e, zor-bal›¤a müsait rejimlerdir. Bar›flç› yoldan iktidar-dan uzaklaflt›r›lmalar› oldukça zordur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

84 Siyaset Bi l imi

1. Afla¤›dakilerden hangisi tekçi devletle ilgili do¤rubir yarg› de¤ildir?

a. Siyasi iktidar tek merkezde toplanm›flt›r.b. Devletin tek bir yasama organ› vard›r.c. Devletin tek bir anayasas› vard›r.d. Birden çok devletin bir araya gelmesi ile olufl-

mufltur.e. Devletin tek elden yönetilen bir yarg› kurumu

vard›r.

2. Max Weber’in “belirli bir toprak parças› üzerindemeflru fliddet kullanma tekelini elinde baflar›yla bulun-duran en üstün otorite” ifadesiyle tan›m›n› yapt›¤›kavram afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Siyasi partib. Devletc. Egemenlikd. Tiranl›ke. Siyasi ‹ktidar

3. Afla¤›dakilerden hangisi devleti yok olup gitmesi ge-reken bir kötülük olarak görmektedir?

a. Liberalizmb. Faflizmc. Kapitalizmd. Muhafazakarl›ke. Marksizm

4. Liberallere göre afla¤›dakilerden hangisi devletin ye-rine getirmesi zorunlu olmayan bir fonksiyondur?

a. D›fl güvenlikb. Asayiflc. Gelir da¤›l›m›n› eflitlemekd. Yarg›e. Yar›flma kurallar›n› herkes için eflit k›lmak

5. Devlet öncesi durumu ‘insan›n insan›n kurdu oldu¤ubir savafl durumu’ olarak tasvir eden düflünür kimdir?

a. Thomas Hobbesb. Niccolo Machiavellic. John Locked. G.W.F. Hegele. Adam Smith

6. Niccolo Machiavelli, “buyurma yetkisine sahip olan,güce sahip de¤ilse çökmeye mahkûmdur” ifadesi ile birdevletin varoluflu için olmazsa olmaz ögelerden hangi-sini anlatmaktad›r?

a. Toprakb. ‹nsan toplulu¤uc. Hukukd. ‹ktidare. Güç

7. Yasama, yürütme ve yarg› yetkisinin birbirinden ba-¤›ms›z ayr› organlar elinde olmas›n› ifade eden kavramafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Güçler birli¤ib. Yasaman›n mutlak üstünlü¤üc. Güçler ayr›l›¤›d. Yetki toplulaflmas›e. Federalizm

8. Afla¤›dakilerden hangisi sosyal demokrasinin anahedefidir?

a. Bireyin özgürlü¤üb. Eflitlik ve özgürlükc. Komünist toplumd. Proleterya diktatörlü¤üe. Liberal devlet

9. Afla¤›dakilerden hangisi ça¤dafl demokrasinin ilke-leri aras›nda yer almaz?

a. Genel oyb. S›n›rl› devletc. Gizli oy aç›k say›md. Ço¤unlu¤un mutlak hakimiyetie. Yasal muhalefet

10. Afla¤›dakilerden hangisi faflizmin ilkeleri aras›ndayer almaz?

a. Bireysel ç›kar›n esas al›nmas›b. Liderin yan›lmazl›¤›c. Milliyetçilikd. S›n›rl› devlete. S›n›f çat›flmas›n›n reddi




Etraf›n›zda Hitler var m›?Hitler, hiç kuflkusuz geçen yüzy›l›n en çok tart›fl›lanisimlerinden biri... Hitler’in iktidara gelifl sürecinin, ikti-dar yaflam›n›n ve ‹kinci Dünya Savafl› y›llar›n›n neredey-se an be an kayda geçildi¤ini söyleyebiliriz. Ne var ki,flimdiye dek gençli¤ine dair, belli bafll› ve herkesçe tek-rar edilen olgular d›fl›nda, ayr›nt›l› çal›flmalara rastlanm›-yordu. Claus Hant taraf›ndan kaleme al›nan ve ‹ngilizceorijinalinin haz›rlanmas›na James Trivers ile Alan Roc-he’un katk›da bulundu¤u “Genç Hitler” adl› “belgeselroman” Hitler’in gençlik y›llar›na, 16 yafl›ndan 31 yafl›nakadar olan döneme dair önemli bir bofllu¤u dolduruyor.Tarihsel olgular› roman kurgusuyla aktarmak hayli id-dal› bir ifl kuflkusuz. Daha önce senaryo çal›flmalar› daolan yazar Claus Hant’›n bunu baflard›¤›n› vurgulamakgerekir. Yine de bununla yetinmeyen yazar, olgusal ay-r›nt›lar›n gerçekli¤ini kan›tlamak üzere, roman›n ard›-na, kaynaklar›n yan› s›ra uzun bir “Ekler” bölümü deilifltirmifl. 133 sayfal›k bu bölüm, roman kurgusundabirlefltirilen ayr›nt›lar›n ne denli güçlü bir tarih çal›flma-s›yla elde edildi¤ini anlamam›za yar›yor. Çevirmen U¤urBaycan’›n da iflini son derece iyi yapt›¤› söylenmelidir.Böylelikle, 20. Yüzy›l’›n ortalar›na yaklafl›rken dünyay›kan gölüne çeviren faflizmin “lider”i hakk›nda eksikolan parçalar› tamamlama flans›na sahip oluyoruz.

Faflist PartilerElbette tarihi “birey” yapamaz. Ama her tarihsel gelifl-me, kendine uygun bireyleri bulur. 20. Yüzy›l’›n bafl›n-dan itibaren krizlerle sars›lan ve bir dünya savafl›na ra¤-men bir türlü durulmayan Avrupa’da, Bolflevik Devri-mi’nin ard›ndan patlak veren Alman Devrimi’nin yenil-gisi yeni bir dönemi bafllatm›flt›. Uluslararas› ölçekte ge-ricilik dalgas› yükseliyordu. Devrimin iflçi hareketleribüyük muharebelerle yenildi. ‹talya’da Mussolini lider-li¤indeki faflistler iktidara yürürken, Almanya’da Nazile-rin önlenemez yükselifli bafll›yor, ‹spanya’da Cumhuri-yetçiler Franco taraf›ndan kanl› bir yenilgiye u¤rat›l›-yordu. Avrupa’n›n bütün ülkelerinde faflist partiler p›t-rak gibi f›flk›rd›. Bu gerici yükseliflin Sovyetler Birli¤i’neyans›mas›, bürokrasinin iflçi iktidar›n› gasp etmesi vebütün muhalif seslerin susturuldu¤u bir istibdat rejimi-nin tesis edilmesi oldu...Bu cinnet ortam›nda, hayatlar›nda ciddi hiçbir baflar›lar›olmayan ama egolar› bir o kadar yüksek yar›-deli “li-der”lerin iktidarlara yükselmesi, ayn› zamanda siyasetpsikolojisinin de inceleme alan›na girse gerektir. Krizinbesledi¤i toplumsal histeri içinde, faflizmin “güçlü lider”ve “güçlü devlet” vurgular› karfl›l›k buluyor, iflçi hareket-

lerini ezmek isteyen büyük patronlar kadar, h›zla yok-sullaflan ve bu yoksullaflman›n faturas›n› iflçi hareketle-rine ç›karan burjuvazi de faflist hareketten medet umu-yordu. “Güçlü lider”, kendisinden medet uman kitleleri“ulusun kurtuluflu” için “ilahi” bir görev ald›¤›na inand›r-mal›yd›... ‘Genç Hitler’de belgeleriyle de ortaya kondu-¤u üzere, Hitler, Birinci Dünya Savafl› y›llar›nda BelçikaWerwick’te gaz –büyük ihtimalle “hardal gaz›”- zehir-lenmesine maruz kalm›fl, ard›ndan büyük bir de¤iflimyaflamaya bafllam›fl. 1920’ler ve 30’larda “Hearst Ulusla-raras› Haber Hizmetleri” Orta Avrupa bafl muhabirli¤iniyürüten Karl H. Wiegand, flunlar› belirtiyordu: “Basit birdeyiflle o (Hitler) ilahi görevin kendisine nas›l verildi¤i-ne dair birkaç fley söyledi. Tam da savafl›n bitiminde,Kas›m 1918’de, bir gaz sald›r›s› yüzünden gözleri gör-mez halde Pasewalk’ta yatt›¤› s›rada olmufl. ‘Orada öy-lece yatarken, Alman halk›n› özgürlü¤üne kavuflturaca-¤›m› ve Almanya’y› yüceltece¤imi gördüm,’ dedi.” Evet,Hitler “ilahi bir görev” ald›¤›na inan›rken, doktoru ona“ruhsal denge bozuklu¤u” tan›s› koyuyordu!...Asl›nda mesele sadece gaz de¤il; kitaptan edindi¤im iz-lenim, Hitler’in gençli¤inden gelen bir tuhafl›k “altyap›-s›” oldu¤u yönünde. Ayn› oday› paylaflt›¤› yak›n arka-dafl› onu bir y›l boyunca Sanat Akademisi ö¤rencisi sa-n›rken, Hitler’in bir anda ortadan kaybolmas›yla birlik-te, onun iki kez baflvurdu¤u Akademi’ye hiçbir zamankabul edilmedi¤ini ö¤reniyordu mesela!...Üstelik Aka-demi müdürüne, “Sanat katili!” diye ba¤›rm›fl oldu¤u-nu... Evden hergün ç›k›p Akademi’ye gidermifl gibi ya-pan, eve ödevler ve ders notlar›yla gelen Hitler’in ger-çe¤i en yak›n arkadafl›ndan bile saklamas›, saplant›l› birruh haline iflaret etse gerek...Genç Hitler’de enteresan tart›flmalar da var. Mesela,farkl› veriler ele al›narak, Hitler’deki Yahudi düflman-l›¤›n›n nas›l geliflti¤i tart›fl›l›yor. Öyle ki, asl›nda1908’de girdi¤i Viyana’da Yahudi düflmanl›¤› “tavan”yapm›flken, onun kendini Yahudi düflmanl›¤›na fazlakapt›rmad›¤›n› anl›yoruz. Daha ziyade 1919 ve sonra-s›n›n Almanya’s›nda yükselen yeni Yahudi karfl›t› dal-gaya kat›ld›¤› ve bunu siyaseten yapt›¤›, yani kitlelerinruh halinden yararlanmay› tercih etti¤i sonucuna var›-yoruz. Netice’de, faflizm sürekli bir “düflman yaratma”e¤ilimindedir....Hant, C. (Trivers, J. ve Roche, A.). (2012). Genç Hitler.Çev. U¤ur Baycan Abis Yay›nlar›.

Kaynak: Y›lmaz, A. (18.05.2012). “Etraf›n›zda HitlerVar m›?” Radikal Kitap. ”

“

86 Siyaset Bi l imi

Magna Charta Libertatum (Büyük Özgürlük

Ferman›)

1. Her fleyden önce, Tanr›’n›n önünde diz çöktük ve bi-zim ve varislerimiz için ‹ngiliz Kilisesinin sonsuza deközgür oldu¤unu, haklar›na eksiksiz bir flekilde, özgür-lüklerine de k›s›tlanmadan sahip olmas› gerekti¤ini busözleflme ile teyit ettik. ‹ngiliz Kilisesi için çok önemlive gerekli görülen seçim özgürlü¤ünü, baronlarla ara-m›zda ç›kan ihtilaftan önce, tamamen kendi irademizedayanarak kabul etmemizden ve efendimiz Papa III. In-nocent taraf›ndan da tasdiklerini arad›¤›m›z bu sözlefl-meyi onaylamam›zdan do¤acak her fleyin, aynen ko-runmas›n› diliyoruz. Bu sözleflmeye biz uyaca¤›z; varis-lerimizin de sonsuza kadar samimiyetle bu sözleflmeyeuyacaklard›r. Afla¤›da s›ralanan tüm özgürlüklere bizimve varislerimizin sahip olmas›n› ve olmaya devam et-mesini krall›¤›m›z›n bütün özgür insanlar›na kabul ettir-dik. Bu bizim ve varislerimiz taraf›ndan onlara ve onla-r›n varislerine de kabul ettirilmifl say›lmal›d›r.12. Krall›¤›m›zda, ülkemizin Genel Meclisinin izni ol-mad›kça zorla, askerlik hizmeti karfl›l›¤› olarak vergi yada yard›m paras› al›namaz. Fiziksel varl›¤›m›z›n diyetverilerek esaretten kurtar›lmas›, en yafll› o¤lumuzun flö-valyeli¤e kabul töreni veya en büyük k›z›m›z›n ilk evli-li¤i durumlar› bunun d›fl›ndad›r. Bu üç amaç için makulbir yard›m talep edilebilir. Londra kentinin yard›m pa-ralar› da benzer bir biçimde ayarlanacakt›r.13. Londra kenti, eskiden sahip oldu¤u tüm özgürlük-lerini ve geleneklerini hem karada hem de denizde ko-ruyacakt›r. Ayr›ca, tüm kentlerin, arazilerin, çiftliklerinve limanlar›n da kendi ayr›cal›klar›n› korumalar›n› isti-yor ve onlara bu hakk› bahflediyoruz.14. E¤er yukar›da bahsedilen o üç durumun d›fl›ndayard›m paras›n›n ya da askerlik yapmama karfl›l›¤›ndaal›nacak verginin miktar›n› belirlemek sözkonusu olur-sa, Krall›¤›m›z›n Genel Meclisinin toplanmas› amac›yla,en az 40 gün önceden olmas› kofluluyla, belirli bir günve yerde toplanabilmeleri için, tüm baflpiskoposlar›,piskoposlar›, manast›r baflrahiplerini, kontlar› ve büyükbaronlar› mühürlü mektuplarla ça¤›raca¤›z. Ayr›ca, enyüksek mevkideki tüm kiflileri flerifler ve görevli me-murlar›m›z vas›tas›yla toplant› için ça¤›raca¤›z. Tümça¤r› mektuplar›nda toplant›n›n gerekçesini de aç›kla-yaca¤›z. Ve böylece baflar›yla yerine getirilen bir ça¤r›-dan sonra, sözkonusu olan ifl, ça¤r›lanlar›n tümü gel-memifl olsa bile, sadece kat›lanlardan oluflan meclis ta-raf›ndan kararlaflt›r›lan günde yerine getirilecektir.

16. Hiç kimse, asilzadelerin ücreti için ya da di¤er her-hangi bir kiral›k arazi için gerekli olandan daha fazlahizmet vermeye zorlanamaz.20. Özgür bir adam suçun derecesine göre küçük bir suçiçin yaln›zca para cezas›na çarpt›r›labilir. Büyük çapl› birsuç, suçun büyüklü¤üne göre para cezas›na çarpt›r›labi-lir ve bir tüccar da mallar› korunarak ayn› flekilde ceza-land›r›labilir. Ayn› flekilde, bir cani, e¤er bizim merhame-timize mazhar olursa, para cezas›na çarpt›r›labilir....38. Bundan böyle hiçbir hakim her hangi bir kimseyi il-gili olayda do¤ru ve güvenilir deliller ortaya koymadandava edemez.39. Kendi zümresinden olanlar ya da ülkenin ilgili ya-salar›na uygun olarak verilen bir karar olmad›kça hiçbirözgür kifli tutuklanamaz, hapse at›lamaz, mal ve mülküelinden al›namaz, sürgüne yollanamaz ya da herhangibir biçimde kötü muameleye maruz b›rak›lamaz. 40. Kimseye hakk› ya da adaleti satmayaca¤›z, menet-meyece¤iz ya da geciktirmeyece¤iz. 41. Bütün tüccarlar, kadim ve yerleflmifl geleneklere ta-bi olmak kofluluyla bütün kötü vergilerden muaf olarakal›flverifl yapmak amac›yla kara veya deniz yoluyla em-niyetli bir flekilde ‹ngiltere’nin d›fl›na ç›kabilirler, ‹ngil-tere’ye girebilirler, ‹ngiltere’de oyalanabilirler ya datransit geçifl yapabilirler. Bu olanaklar› bize karfl› sava-flan bir ülkenin tüccarlar› olma durumu hariç savafl za-man›nda da güvence alt›ndad›r. Bize karfl› savaflan ül-kenin tüccarlar› savafl›n bafllang›c›nda ülkemizde bulu-nurlarsa biz ya da bafl yarg›c›m›z, bize karfl› savaflan ül-kedeki tüccarlar›m›z›n nas›l muamele gördüklerini ta-mam›yla ö¤renene de¤in, mallar›na ve canlar›na zararvermeksizin, gözalt›na al›nacaklar ve e¤er bizim tüccar-lar›m›z orada bir zarar görmemifllerse onlar da ülkemiz-de emniyet içinde olacaklard›r.45. Krall›¤›n yasalar›n› bilmeyen ve bu yasalara tümüy-le uyaca¤›na kanaat getirmedi¤imiz kiflileri hakim, vali,flerif ya da s›n›rl› yetkili hakim olarak atamayaca¤›z.51. Atl› ve silahl› olarak ülkemize zarar vermek için gel-mifl olan tüm yabanc› kökenli flövalyeleri, okçular›, ki-ral›k askerleri ve vasalleri bar›fl sa¤lan›r sa¤lanmaz s›-n›rd›fl› edece¤iz.61. Krall›¤›m›zda eskiden beri varolan koflullar›n dahaiyi bir hale getirmek, baronlarla aram›zda mevcut olanihtilaf›n en hay›rl› bir biçimde sonuçland›rmak ve Tan-r›’n›n r›zas›n› kazanmak için yukar›da say›lan maddele-ri onaylad›ktan sonra, flimdi de kapsaml› ve sürekli biristikrardan yararlans›nlar diye afla¤›daki güvenceyi veri-

Okuma Parças›


yoruz. Krall›¤›m›z›n s›n›rlar› içerisinde bulunan baron-lar kendi aralar›ndan diledikleri 25 kifliyi seçecekler vebu 25 kifli tüm güçleriyle, halihaz›rdaki bu fermanlakendilerine ba¤›fllad›¤›m›z ve teyit etti¤imiz bar›fl› veözgürlükleri uygulayacaklar, bunlara uyacaklar ve karfl›taraf›n da uymas›n› sa¤layacaklard›r. Bu flu flekilde ola-cakt›r: E¤er biz ya da baflyarg›c›m›z veya memurlar›m›zya da emrimizdeki herhangi bir kimse, herhangi bir du-rumda, herhangi birine karfl› suç ifller, güvenlik ve ba-r›fl kararlar›ndan herhangi birini ihlal ederse ve e¤er buhareket ad› geçen 25 barondan sadece dördü taraf›n-dan ö¤renilirse, bunlar bize gelerek veya yurtd›fl›ndaisek baflyarg›c›m›za giderek, ifllenen suçu bildireceklerve bu haks›zl›¤› hiçbir gecikme olmaks›z›n gidermemi-zi talep edeceklerdir. Bu hatay›, biz ya da yurtd›fl›ndaisek baflyarg›c›m›z düzeltmezse, dört baron olay› gerikalan 21 baronun önüne götürecek ve bütün ülkeyi dearkalar›na alarak , kalelerimizin, topraklar›m›z›n ve mül-kümüzün elimizden al›nmas› yoluyla, olay kendi istek-lerine uygun bir biçimde yeniden yoluna girene dek,bize uygun bir biçimde bask› yapacaklar, haciz uygula-yacaklar ve ellerinden baflka ne geliyorsa onu yapacak-lard›r. Ama bu arada bizim, kraliçenin ve çocuklar›m›-z›n flah›slar› dokunulmadan korunacakt›r. Ve e¤er birde¤ifliklik yap›l›rsa daha önceden söz konusu olan uy-gulamaya uygun bir flekilde yap›lacakt›r...63. Bundan dolay›, ‹ngiliz kilisesinin özgür olaca¤›n›,ülkemizdeki tebaan›n belirtilen bütün yerlerde ve bü-tün konularda yukar›da bahsedilen bütün özgürlüklere,haklara ve imtiyazlara hem kendileri için hem de varis-leri için tam olarak ve serbest bir biçimde sahip olma-lar›na karar verdik. Ayr›ca hem kendi ad›m›za hem debaronlar›n ad›na, yukar›da bahsedilen bütün hükümle-re her hangi bir kötü niyet olmaks›z›n iyi niyetle uyula-ca¤› üzerine yemin edildi. Saltanat›m›z›n on yedinci y›-l›nda, Haziran›n on beflinci gününde Windsor ve Stanesaras›ndaki düzlükte taraf›m›za tevdi edildi.

(Kaynak: http://www.canaktan.org/hukuk/insan_hak-lari/magna-carta/magna_charta_libertatum.htm)

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Türleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devlet Kavram›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Devletin Oluflumu”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤dafl Demokrasi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyal Demokrasi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤dafl Demokrasi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflist Rejimler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.


88 Siyaset Bi l imi

S›ra Sizde 1

Weber bu tan›mla öncelikle devletin kurucu unsurlar›n-dan biri olan belirli bir toprak parças›, yani ülke unsuruüzerinde durmufltur. Bu toprak parças› üzerinde hakimbir iktidar olacak ve üstelik bu iktidar fliddet kullanmakonusunda bir tekele sahip olacakt›r. E¤er bir ülkededevlet d›fl›nda fliddet kullanan baflka bir yasal güç varsaorada devletin varl›¤›ndan söz edilemez. Elbette enönemlisi bu fliddet kullanma hakk› ve tekeli meflru ola-cak yani halk›n devletin böyle bir yetkiye sahip oldu¤u-nu kabul etmesi, desteklemesi gerekecektir. Son olarakWeber, “baflar›yla bulunduran” ibaresiyle devletin saltbu yetkiye sahip olmas›n› de¤il bu yetkiyi etkili bir bi-çimde kullanacak bir güce fiilen sahip olmas›, muktedirolmas› gerekti¤inin alt›n› çizmektedir. Elbette bu baflar›-n›n ayn› zamanda sürekli olmas› da gerekmektedir.

S›ra Sizde 2

‹nsan do¤as› hakk›nda kötümser bir yaklafl›m içindeolan düflünürler otoriter ve hatta Hobbes örne¤i dikka-te al›n›rsa totaliter bir devlet tasarlam›fllard›r. ‹yimserolan düflünürler ise s›n›rl› ve demokratik bir devleti ha-yal etmifllerdir. Birinci gruptakilere göre bencil, doyum-suz ve sald›rgan olan insanlar› ancak güçlü bir devletdizginleyip kontrol alt›na alabilir. Onlara göre devletöncesi do¤a durumunda çat›flma, savafl esas, bar›fl ar›zi-dir. ‹kinci gruptakilere göre ise do¤a durumunda bar›fl,uzlafl› esas, çat›flma istisnaidir. Dolay›s›yla devlet insan-lar taraf›ndan bu istisnai durumlarda devreye girmeküzere kurulmufltur. Bu nedenle devletin s›n›rl› ve zay›fbir devlet olmas› gerekir.

S›ra Sizde 3

Machiavelli, Bodin ve Hobbes, iktisadi, toplumsal gelifl-meler bak›m›ndan güçlü bir merkezi devleti gerekli k›-lan koflullarda yaflad›lar ve entelektüel ilgilerini de oalanda yo¤unlaflt›rd›lar. Koflullar böyle bir siyasi organi-zasyonu gerekli k›lmasayd›, bu düflüncelerin üretilmeve üretilse bile bu kadar ilgi görme ihtimali oldukça za-y›ft›. Bu durum, bilimsel ve entelektüel çal›flma ve ara-y›fllarla toplumsal koflullar aras›ndaki yak›n bir iliflki ol-du¤unu bize göstermektedir.

S›ra Sizde 4

Demokrasilerde de di¤er rejimlerde oldu¤u gibi siyasiiktidar toplumdaki çok küçük bir grubun elindedir. An-cak demokrasi di¤er az›nl›k yönetimlerinden flu aç›lar-dan farkl›d›r: Bir kere demokrasilerde yönetim mevkile-ri herkese aç›kt›r. Bu mevkilere ulaflmak için elit grupla-r› aras›nda aç›k bir yar›flma vard›r. Hangi elit grubununyönetece¤ine halk karar verir. Üstelik iktidara gelen elit-ler halka karfl› sorumlu k›l›nm›fllard›r. Seçim, referan-dum, bas›n özgürlü¤ü, örgütlü muhalefet, düflünce öz-gürlü¤ü gibi kanallarla halk siyasi iktidar› kontrol ederve gerekti¤inde de¤ifltirir. Demokrasilerde iktidarlar,anayasa ve yasalarla s›n›rlanm›fllard›r. Bireysel hak veözgürlükler anayasal güvence alt›ndad›r. K›saca devletinmüdahale edemeyece¤i bir özgürlük alan› mevcuttur.Hâlbuki otoriter ve totaliter rejimlerde demokraside varolan bu imkânlar›n hiç biri bulunmamaktad›r. ‹flte de-mokrasiyi onlardan ay›ran ve üstün k›lan da budur.

S›ra Sizde 5

Liberaller devlet müdahalesi olmaz ve insanlar özgür b›-rak›l›rsa bireylerin yarat›c› potansiyellerini daha serbest-çe kullanabileceklerini varsayarlar. Zira onlara göre budurumda üretim ve dolay›s›yla istihdam artar, fiyatlardüfler ve buna ba¤l› olarak refah düzeyi yükselir ve in-sanlar daha da özgürleflirler. Liberallere göre devlet bi-reyler aras› pazarl›k sürecini yönlendirmeye kalkar, bafl-ka bir ifadeyle alt gelir gruplar›n› desteklemek üzere üstgelir gruplar›ndan daha fazla vergi al›rsa bu, baz› insan-lar›n yan gelip yatarak çal›flkanlar›n s›rt›ndan geçinmesi-ne neden olur. Bu da üretim flevkini k›rar, toplam üreti-min ve dolay›s›yla genel refah›n azalmas›na neden olur.Bu nedenle devlet bireyler aras›na girmemeli, yaln›zcayar›flma kurallar›n› herkes için ayn› k›lmal›d›r. Sosyal demokratlara göre ise özgürlük ancak bireyleraras›nda gelir düzeyi bak›m›ndan göreli bir eflitlik olur-sa gerçekleflebilir. Bunun için de devletin gelirin adil da-¤›t›m› için piyasaya müdahalesi flartt›r. Zira piyasa ken-di iflleyifl yasalar›na b›rak›l›rsa bu yar›fl sürecinde birçokinsan geride kalacak ve özgürlü¤ünü kaybedecektir. Zi-ra kapitalist bir toplumda özgürlük, paran›n bir fonksi-yonudur. Devlet müdahalesi olmazsa, özgürlük, yaln›z-ca küçük bir ayr›cal›kl› s›n›fla s›n›rl› kalacakt›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


A¤ao¤ullar›, M. A. (1994). Kent Devletinden ‹mpara-

torlu¤a. Ankara: ‹mge Yay›nlar›.Akal, C. B. (1995). Sivil Toplumun Tanr›s›. 2. Bas›m,

‹stanbul: Engin Yay›nc›l›k.Bauman, Z. (2009). Sosyolojik Düflünmek. 6. Bas›m,

Çev. A.Y›lmaz, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.Callinicos, A. (2007). Toplum Kuram›. 4. Bas›m, Çev.

Y.Tezgiden, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.Cassirer, E. (1984). Devlet Efsanesi. Çev. Necla Arat,

‹stanbul: Remzi Kitabevi.D’entrèves, A. P. (2000). “Devlet Kavram›”, Devlet Ku-

ram›. Çev. B. Baysal, Der. Cemal Baali Akal, Anka-ra: Dost Kitabevi.

Dursun, D. (2004). Siyaset Bilimi. 2. Bask›, ‹stanbul:Beta Bas›m Yay›m.

Göze, A. (1995). Liberal Marxiste Faflist ve Sosyal

Devlet. 3. Bask›, ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m.Kapani, M. (2004). Politika Bilimine Girifl. 16. Bas›m,

Ankara: Bilgi Yay›nevi.Keane, J. (1993). “Despotizm ve Demokrasi-Sivil Top-

lum ile Devlet Aras›ndaki Ayr›m›n Kökenleri ve Ge-liflimi 1750-1850”, Çev. Levent Köker, Sivil Top-

lum ve Devlet. Derl. John Keane, ‹stanbul: Ayr›nt›Yay›nlar›.

K›fllal›, A. T. (1987). Siyaset Bilimi. Ankara: AnkaraÜnv. B.Y.Y.O. Yay›nlar›.

Linz, J. J. (1984). Totaliter ve Otoriter Rejimler. Çev.Ergun Özbudun, Ankara: “S” Yay›nlar›.

Lipson, L. (2005). Siyasetin Temel Sorunlar›. Çev.Fügen Yavuz, ‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› KültürYay›nlar›.

Mendras, H. (2009). Sosyolojinin ‹lkeleri. 2. Bas›m,Çev. Buket Y›lmaz, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Michel, H. (1993). Faflizmler. 2. Bas›m, Çev. Füsun Üs-tel, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Sartori, G. (1999). Demokrasi Teorisine Geri Dönüfl.

Ankara: Yetkin Yay›nlar›.fienel, A. (1986). Siyasal Düflünceler Tarihi. Ankara:

Teori Yay›nlar›.Poggi, G. (1991). Ça¤dafl Devletin Geliflimi. Çev. fi.

Kut-B. Toprak, ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›.Türköne, M. (2006). Siyaset. 5. Bas›m, Ankara: Lotus

Yay›nlar›.

Vergin, N. (2003). Siyasetin Sosyoloji. ‹stanbul: Ba¤-lam Yay›nlar›.

Weber, M. (1993). Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Jale Parla,‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›.

Yayla, A. (2004). Liberalizm. ‹stanbul: Plato FilmYay›nlar›

Y›lmaz, A. (2012). Etraf›n›zda Hitler Var M›?. RadikalKitap.

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp://tr.wikipedia.org/wiki/XV._Louishttp://tr.wikipedia.org/wiki/Rusyahttp://haber.mynet.com/yenileme-secimleri-sonuclari-

408853-politika/http://tr.wikipedia.org/wiki/Francisco_Francohttp://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/mag-

na-carta/magna_charta_libertatum.htm)


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Siyaset olgusunu ve siyasal hayat olgusunu aç›klayabilecek, Bireylerin siyasal hayata kat›lmalar› ve kendilerinden beklenen rolleri oynayabilmeleri için siyasal toplumsallaflma sürecinin önemini ve bu süreçte etkili olan yap›lar›n neler oldu¤unu anlatabilecek;Bireyin siyasal aktör hâline gelmesi sürecini, ilgili kavramlar› ve siyasal top-lumsallaflmay› aç›klayabilecek,Siyasal kat›lma biçimlerini ve onu etkileyen faktörleri s›ralayabilecek bilgi vebecerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Siyasal Kat›lma• Siyasal Davran›fl• Toplumsallaflma

• Siyasal Toplumsallaflma• Siyasal ‹nsan• Siyasal Hayat

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

Siyaset Bilimi Siyaset ve Birey:Siyasal Kat›lma

• S‹YASET OLGUSU VE S‹YASALHAYAT

• S‹YASAL DAVRANIfi VE B‹REY‹S‹YASETE YÖNELTEN TEMELFAKTÖRLER

• B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HÂL‹NEGELMES‹ SÜREC‹: S‹YASALTOPLUMSALLAfiMA

• B‹REY‹N S‹YASAL HAYATAKATILMASI

• S‹YASAL KATILMA B‹Ç‹MLER‹(MODELLER‹)

• S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYENFAKTÖRLER


S‹YASET OLGUSU VE S‹YASAL HAYATToplumsal gerçeklik alan›ndaki iktidar iliflkilerinin vücut verdi¤i siyasal hayat, birdizi bireysel ve toplumsal davran›fl›n cereyan etti¤i bir aland›r. Güç ve cebir kul-lanmaya dayal› iktidar iliflkileri toplumsal hayat›n her düzeyinde karfl›laflt›¤›m›z birgerçeklik olmakla birlikte Siyaset Bilimi, sadece siyasal iktidar çerçevesindekiiliflkilerle ilgilenmektedir. Bu nedenle toplumun tümünde etken olan siyasal ikti-dar kapsam›ndaki iliflkilerin cereyan etti¤i siyasal hayat alan›n›n en belirgin niteli-¤i bu iliflkilerin güç, cebir kullanma, etki, egemenlik ve otorite kullanma çerçeve-sinde iflleyen iliflkilerden oluflmufl olmas›d›r.

Modern devlet veya geleneksel siyasal formlar olan afliret, feodal prenslik veyabaflka bir yap›da olsun, toplumun mukadderat›na egemen olan güç ve otoritenineylemleri ve bu eylemler karfl›s›nda toplum üyelerinin tutum ve davran›fllar›ndanoluflan bir “etkileflim alan›”n›n mevcudiyeti tart›flmas›zd›r. Bu sebeple her tür top-lum yap›s›nda nitelikleri farkl› olsa da bir iktidar ve siyaset olgusu ile bu olgu çer-çevesinde cereyan eden bir siyasal hayat gerçe¤i mevcuttur.

Toplumsal gerçeklik alan›nda varolan siyaset, belli bir co¤rafi alanda konum-lanm›fl örgütlenmeyi, fiziki cebir kullanma yetkisine sahip üstün bir otoriteyi, oto-ritenin örgütlü yap›s›n› ve bu otoritenin eylemlerine muhatap kesimlerle kurulanetkileflim örüntülerini kapsam›na almakta-d›r. Bir toplumdaki siyaset olgusu ile buçerçevede yaflanan siyasal hayat, öncelikletoplumun kendini korumas› ve varl›¤›n› sür-dürmesi için bir co¤rafi alanda örgütlenme-siyle ortaya ç›kmaktad›r. Toplumun varl›¤›-n› korumas› ve sürdürmesi iste¤inin temi-nat alt›na al›nmas›yla ilgili kararlar›n al›n-mas›, uygulanmas› ve denetlenmesinin kimveya kimler taraf›ndan nas›l yerine getirile-ce¤i siyasetin örgütlenme ve biçimini gün-deme getirmifltir.

Bir toplum için siyasal hayat söz konusuedildi¤inde, en genel ifadesiyle toplumunvarl›¤›n› sürdürmesi amac›na yönelik olarak cebir kullanma yetkisine sahip gücünörgütlü faaliyetleri ba¤lam›nda karar almas›, al›nan kararlar› uygulamas›, topluma

Siyaset ve Birey: SiyasalKat›lma

‹ktidar› baflkalar› üzerindegüç ve kuvvet kullanmapotansiyeli olaraktan›mlad›¤›m›zda siyasaliktidar, ülkenin genelineyay›lm›fl ve meflru cebirkullanma tekeline sahip güçve kuvvet olaraktan›mlanabilir.

Resim 4.1

Siyasal hayattaseçmenkitlesinin “herzaman”denilebileceks›kl›klagerçeklefltirdi¤ien önemlisiyasal kat›lmaetkinli¤iseçimlerde oykullanmakt›r.

Kaynak: hhtp://www.sakinkafa.com

benimsetmesi, toplumun kararlar› etkilemesi, kararlar›n uygulanmas›nda ortaya ç›-kan anlaflmazl›klar› çözümlemesi, kararlar› alacak kiflilerin belirlenmesi, siyasal de-¤erlerin ve rollerin yeni nesillere benimsetilmesi, bulundu¤u iç ve d›fl çevresindengelen istek ve bask›lara göre yeniden örgütlenmesi gibi bir dizi eylem ve davran›-fla iflaret edilmektedir. Bu bak›mdan siyaset olgusu veya siyasal hayat üzerinde ça-l›flma yapanlar bunlardan biri veya tümü ile ilgilenmek durumundad›r. Mesela de-mokratik toplumlarda toplumun mukadderat›n› ilgilendiren kararlar› alacak kiflile-rin belirlenmesi sürecini ifade eden seçimler ve seçimlerle ilgili geliflmeler siyasetolgusunun ve siyasal hayat›n önemli bir yan›n› oluflturmaktad›r.

Karmafl›k ifllevlerden oluflan siyasal hayatta rol oynayan, belli eylemleri ve dav-ran›fllar› gerçeklefltiren iki temel aktörden biri birey di¤eri de örgütler veya toplum-sal birliklerdir.

Bir toplum için siyasal hayattan bahsedildi¤inde genel olarak ne anlat›lmak istenmektedir?

S‹YASAL DAVRANIfi VE B‹REY‹ S‹YASETE YÖNELTENTEMEL FAKTÖRLER Birey-devlet ya da birey-siyasal iktidar iliflkisi tek yönlü bir iliflki de¤ildir. Devletinya da siyasal iktidar›n birey üzerindeki etkilerine karfl› birey de baz› tepkiler verir.Dahas› özellikle halk egemenli¤ine dayal› siyasal sistemlerde siyasal iktidar›n aktifbir kat›l›mc›s›d›r.

Siyasal Davran›flCanl› bir varl›k olarak yaflad›¤› fiziki ve toplumsal çevresinden sürekli etkiler alanbirey, ald›¤› bu etkilere karfl› d›flar›dan fark edilen belli tepkiler vermekte, çeflitlietkinlik ve giriflimlerde bulunmaktad›r. Canl› organizmalarla çevresi aras›nda sü-rekli iflleyen bir etki/tepki iliflkisinin varl›¤› dikkat çekmektedir. K›saca davran›flolarak tan›mlad›¤›m›z bu tepki, etkinlik ve giriflimlerin her biri bir eylem olufltur-maktad›r. Canl› organizma olan insan, hem d›fl dünyadan hem de kendi iç dünya-s›ndan etkiler almakta ve bunlara karfl› çeflitli tepkiler vermektedir. D›fl dünyadangelen etkilere karfl›, bireyler uyma veya uymama fleklinde iki tür davran›fl gösterir-ler. Uyma genel olarak itaat, özdeflleflme ve benimseme fleklinde gerçekleflmektedir.‹taat fleklindeki uyma davran›fl›n›n temelinde cezaland›r›lmak yahut ödüllendiril-mek güdüsü, özdeflleflmenin temelinde be¤enilen bir baflkas› gibi olmak güdüsü,benimsemenin temelinde de do¤ru bilinen fleyi yapmak isteme güdüsü yatmakta-d›r. Uymama davran›fl›nda ise ters tepki yahut ba¤›ms›zl›k güdüsü etkili olmaktad›r.

‹çinde yaflanan siyasal toplumdaki siyasal kurumlar, otorite merkezleri, iktidar iliflkilerive süreçlerden gelen her türlü etkilere karfl› bireyin verdi¤i tepki ve eylemlere k›saca si-yasal davran›fl diyoruz.

‹nsan›n her gün yapt›¤› say›s›z davran›fl ve eylemler içerisinde baz›s› siyasaltoplumdan, siyasal kurumlardan ve siyasal iktidar süreçlerinden gelen etkilere kar-fl› verdi¤i tepkilerdir. Siyasal davran›fl veya siyasal eylem dedi¤imiz bu tepkilerinbir kiflilik özelli¤i mi, yoksa çevresel etmenlerin de etkili oldu¤u bir süreç mi oldu-¤u tart›flmal›d›r. E¤er davran›fllar›n oluflumunu tamamen bir kiflilik özelli¤i olarak gö-rürsek bu durumda belli kiflilik özelliklerine sahip bireylerin benzer etkilere karfl› sü-rekli benzer tepkiler verecekleri söylenebilir. Oysaki gerçek hayatta böyle bir fley sözkonusu de¤ildir. ‹nsanlar benzer etkilere karfl› farkl› tepkiler vermektedirler.

92 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bireyin çevresinden ald›¤› etkilere karfl› gösterdi¤i tepki ve uyma davran›fl› hakk›nda dahagenifl bilgi edinmek için Çi¤dem Ka¤›tç›bafl› (1999). Günümüzde ‹nsan ve ‹nsanlar: SosyalPsikolojiye Girifl, ‹stanbul: Evrim Yay›nevi adl› kitaba bakabilirsiniz.

Sosyal psikolojik yaklafl›mlar davran›fl ve eylemelerin oluflumunda kiflilik özel-liklerinin yan›nda çevresel faktörlerin de etkili oldu¤unu ortaya koymufllard›r. Bu-na göre insan davran›fllar› kiflilik özellikleriyle çevresel etkenlerin etkileflimi sonu-cunda oluflmaktad›r. Bu durumda bireyin herhangi bir davran›fl›n› anlayabilmekiçin sadece kiflilik özelliklerinin bilinmesi yeterli de¤il, çevresel faktörlerin de bi-linmesi ve bunlar›n davran›fl üzerindeki etkisinin araflt›r›lmas› gerekmektedir.

Bireyi Siyasete Yönelten Temel FaktörlerToplumsal hayat›n her düzeyinde oldu¤u gibi siyasal hayat›n her aflamas›nda bi-reylerin aktif bir aktör olarak belirli roller üstlendikleri ve onlar›n davran›fllar›ylaortaya ç›kan eylemlerin siyasetin iflleyiflini sa¤lad›klar›n› söyleyebiliriz. Bu bak›m-dan bireyle siyaset aras›nda anlaml› bir iliflkinin varl›¤› kabul edilir. Bireyin siyasalhayatta aktif bir aktör olarak yer almas›nda baz› psikolojik özelliklerin etkili oldu-¤u kabul edilmektedir. Bu noktada iki temel gerçeklik öne ç›kmaktad›r. Biri “in-sanlar›n daha çok iktidar” peflinde kofltuklar›, di¤eri ise “insanlar›n kiflisel menfaatkayg›s› ile hareket ettikleri” gerçe¤idir. Bireyin siyasal davran›fllar›n› yönlendirendaha çok iktidar ve daha çok kiflisel menfaat saikleri siyasetin dinamizmini aç›kla-ma hususunda bize bir çerçeve sunmaktad›r.

Bireyin siyasal hayatta etkili bir aktör olarak rol oynayabilmesi için öncelikle si-yaset olgusunu nas›l alg›lad›¤› ve anlamland›rd›¤› hususu önem tafl›maktad›r. Siya-set ve buna iliflkin her türlü geliflmenin, bireylerin kendi hayatlar›ndan ba¤›ms›z,ilgisiz ve etkisiz bir olgu olarak alg›lanmas› durumunda bireylerin siyasete yönel-meleri düflünülemez. Mesela siyasetin Tanr›sal ve kutsal bir ifl olarak görüldü¤ü birtoplumda bireylerin siyasal hayata aktif bir aktör olarak kat›lmalar› ve çeflitli siya-sal eylemlerde bulunmalar› beklenemez. Di¤er yandan bireylerin siyasal iktidar›neylemleriyle kendi mukadderatlar› aras›nda bir ilginin varl›¤›na inanmalar› ve ikti-dar›n kararlar›n›n kendilerini etkileyece¤ini bilmeleri gerekir. Böyle bir ilgi kurula-mazsa bireylerin siyasete yönelmeleri düflünülemez. Yine bireylerin siyasal iktida-r›n alaca¤› kararlar› kendi eylem ve faaliyetleriyle etkilemelerinin mümkün oldu-¤una inanmalar› ve tecrübelerle bunun kan›tlanm›fl olmas› gerekir.

Siyaset olgusu temelde insan›n tabiat› üzerinde yükselmekte olup insan tabiat›-n›n baz› temel özellikleri siyaset olgusunun temellendi¤i ve belli bir biçim ald›¤›bir alan olarak de¤erlendirilebilir. Siyasetin temellendi¤i insan tabiat›n›n genelözelliklerini birkaç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür.

Varl›¤›n› Koruma ve Güvenlik ‹çinde Yaflama ‹htiyac›Asl›nda her canl›, varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde hayat›n› sürdürme ihtiyac›duyar. Kiflilik yap›s›, çevresel etkenler ve di¤er faktörler nas›l olursa olsun her in-san, bir canl› varl›k olarak, öncelikle varl›¤›n› korumak istemekte, hayat›n› güven-lik içinde sürdürmek ihtiyac›n› duymaktad›r. Bu içgüdüsel bir e¤ilim olup herkes-te bulunmaktad›r. Tarihsel süreçte insanlar›n bireysel ve toplumsal davran›fl ve ey-lemlerine hakim olan ana güdünün varl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde yaflama ol-du¤u söylenebilir. Muhteflem kale ve surlar›n infla edilmesi, düflman etkisindenuzak yerlere yerleflilmesi, düflman sald›r›lar›n› püskürtmek için ak›l almaz çabala-

934. Ünite - S iyaset ve Bi rey : S iyasal Kat › lma

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ra giriflilmesi gibi davran›fllar›n gerisinde yatan ana güdü güvenlik içinde yaflama-d›r. Ça¤›m›zda nükleer ve konvansiyonel silah yar›fl›, güvenlik içinde yaflamakamac›na yöneliktir. Birey sadece kendisinin varl›¤›n› koruma ve güvenlik içindeyaflamakla yetinmemekte yak›nlar›n›n, ailesinin ve çevresinin de güvenlik içindeolmas›n›, varl›¤›n› sürdürmesini istemekte ve bu amaçla bir dizi çaban›n içinde bu-lunmaktad›r.

Daha ‹yi Yaflama ArzusuVarl›¤›n› koruma ve güvenlik içinde yaflama ile ba¤lant›l› bir di¤er temel güdünündaha iyi yaflama arzusu oldu¤u söylenebilir. Bu arzu, insan hayat›na bir dinamizm,hareketlilik ve geliflme kazand›rmaktad›r. Bu amaçla insanlar daha iyi yaflaman›nyollar›n› aramakta, refah›n artmas›na çal›flmakta, farkl› sistemler gelifltirmektedir.Kolektif sorunlar› çözme yöntemi olarak tan›mlanabilecek siyasetin daha iyi yafla-ma arzusunun karfl›lanmas›nda önemli ifllev gördü¤ü söylenebilir. Mesela demok-rasi, anayasal devlet, hukuk devleti gibi de¤erler ve kurumlar peflinde koflulmas›ve bunlar için siyaset yap›lmas›, asl›nda daha iyi yaflama güdüsünü tatmine yöne-lik bir faaliyet olarak de¤erlendirilebilir.

94 Siyaset Bi l imi

Resim 4.2

Dünyan›n en uzunseddi olan Çin seddi,kuzeyden geleceksald›r›lara karfl›savunma amaçl›olarak infla edilmifltir.

Resim 4.3

5.5 kmuzunlu¤unda ve 7-8 m.yüksekli¤indekiDiyarbak›rsurlar›n›n güvenlikamac›yla inflaedildi¤i ve as›rlarcabu amaca hizmetetti¤i biliniyor.

Kaynak: http://www.yapi.com.tr/Haberler/diyarbakir-surlari-ankarada-masaya-yatirilacak_90328.html)

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%87in_Seddi

Z›t Duygulara Sahip Olma‹nsanda güvenlik içinde hayat›n› sürdürme ve daha iyi yaflama e¤ilimi ve arzusuoldu¤u gibi bunun z›tt› niteli¤indeki macera peflinde koflma, ak›l almaz riskler yük-lenme, yeni fleyler arama gibi e¤ilimler de vard›r. Belirsizli¤in ve tehlikenin ifade-si olan macera peflinde koflmak, ak›l almaz ç›lg›nl›klar yapmak, birtak›m siyasal ey-lemlerin gerisindeki temel e¤ilim olabilmektedir. Güvenli¤in aç›kça ihlali olan sa-vafl›n arzulanmas› ve savafl için kitlelerin harekete geçmesi mümkündür. Avru-pa’n›n merkantilizm ve kolonyalizm dönemlerinde yaflananlar›n temelinde kiflile-rin ve hatta devletlerin macera peflinde koflmalar›, ç›lg›nl›k denebilecek baz› dav-ran›fllar göstermeleri bulunmaktad›r. ‹nsan tabiat›ndaki macera ve h›rs e¤ilimineverilecek en iyi örnek ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›nda birinci derece rol oy-nayan ve tüm Avrupa’y› atefle atan Hitler ile Mussolini, daha yak›n zamanda ülke-sini atefle veren Miloseviç ile Irak lideri Saddam Hüseyin gibi siyasal liderlerdir.Bunlar›n macera arzular› ve ihtiraslar› insanl›¤a çok pahal›ya mal olmufltur. Bu ki-flilerin eylem ve kararlar›n›n temelinde kifliliklerindeki macera ve ihtiras e¤ilimi-nin oldu¤u aç›kt›r.

Bir ülkenin siyasi ve ekonomik gücünün elinde tuttu¤u alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenle-rin miktar›yla belirlenece¤ine inan›lan Merkantilizm ça¤›nda (16. ve 17. yüzy›l) Güney Ame-rika’daki zenginliklerin ve de¤erli madenlerin Avrupa ülkelerine tafl›nmas› sürecinde, Ame-rika’daki yerli medeniyetlerin yok edilmesi, ak›l almaz bir macerac›l›k, soygun ve talan›n ya-flanmas›na tan›kl›k edilmifltir. Benzer flekilde sömürgecilik hareketlerinin yayg›nlaflt›¤› 19.yüzy›lda da Afrika’n›n iç bölgelerinin keflfi amac›yla buralara giden meflhur misyoner seyyah-lar›n hareketleri tam bir macerad›r ve bu süreçte ak›l almaz uygulamalar yaflanm›flt›r.

‹ktidar Arzusu Bireyin siyasal eylem ve davran›fllar›n›n temellendi¤i bir baflka psikolojik özellikve güdü insan›n devaml› iktidar peflinde koflmas›, iktidar› elde etmek arzusu duy-mas›, güç ve kuvvetini gelifltirme e¤ilimidir. fiayet insanlar›n karakterlerinde baflka-lar›n› etkileyecek güç, yani iktidar elde etme e¤ilimi olmasayd› belki de siyasal mü-cadelelere girmeyeceklerdi. Oysaki insanlar hangi flartlarda ve ortamda olursa ol-sun mevcut iktidarlar›n› gelifltirmek için çaba göstermektedirler. Mesela ö¤renci


Resim 4.4 Resim 4.5

‹htiras vemacerac›l›¤›ülkesininmahv›nasebep olan S. Hüseyin.

Hitler'in iktidar veegemenlik h›rs›,insanl›¤›n en büyüktrajedilerinden II.Dünya Savafl›'n›nç›kmas› ve büyük biry›k›m›n yaflanmas›nasebep olmufltur.

Kaynak: http://tr.vikipedia.org Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



derne¤i üyesi olan bir kifli bir üst pozisyon olan yönetim kurulu üyesi, dernek bafl-kan›, federasyon baflkan› olmak için çaba göstermektedir. Bunun geri plan›nda ik-tidar ve güç elde etme arzusu yatmaktad›r.

Macera ve ihtiraslar› nedeniyle ülkelerini oldu¤u kadar bölgelerini de atefle veren SaddamHüseyin, S. Miloseviç, M. Kaddafi, Hitler, Mussolini gibi siyasal liderlerin kendi toplumla-r›na ve dünyaya ödettikleri a¤›r faturay› de¤erlendiriniz.

Hürriyet ‹çinde Yaflama Arzusu Siyasetin temellendi¤i bir baflka ana e¤ilim de insan›n hürriyet içinde yaflama ar-zusudur. Bütün insanlar hangi sosyal özelliklere sahip olurlarsa olsunlar davran›fl-lar›n›n önüne s›n›rlar›n konulmas›n› arzu etmez ve mevcut s›n›rlar› mümkün oldu-¤u kadar ortadan kald›rmak ister. ‹nsanl›k tarihi bir bak›ma hürriyetler için verilenmücadeleler tarihidir. Dünyada hür yaflamak, önüne konulmufl engelleri kald›r-mak, her alanda ideal bir siyasal/toplumsal düzeni tesis etmek için siyasal faaliyet-lerde bulunmak ihtiyac›n› gündeme getirmektedir. Hürriyet amac›yla siyaset yap›l-mas›nda, hürriyetlerin yaflan›labilir k›l›nmas›n›n insan› mutlu edece¤i, mutlulukiçin hürriyetlerin gerekli oldu¤u kabulü yatmaktad›r. Günümüzdeki siyasal tart›fl-malara bak›ld›¤›nda hürriyet alanlar›n›n geniflletilmesi özleminin ve bu çerçevedeverilen mücadelenin bafl› çekti¤i görülür. Bask›c› otoriter yönetimlere karfl› kitlele-rin ayaklanmalar› ve demokratik bir düzen kurma yönünde gösterdikleri çaba, te-melde hür yaflamak içindir.

B‹REY‹N S‹YASAL AKTÖR HÂL‹NE GELMES‹ SÜREC‹:S‹YASAL TOPLUMSALLAfiMABireyin bir siyasal aktör hâline gelifli belli bir sürecin ürünüdür. Birey içine do¤du-¤u toplumun kültürünü, de¤erlerini, önceliklerini, k›saca yaflam biçimini oldu¤ukadar ekonomik ve siyasal sistemini de do¤umla birlikte bafllayan toplumsallaflmasüreci içinde ö¤renir.

Genel Olarak Toplumsallaflma ‹nsan do¤du¤unda içinde do¤du¤u toplumla ilgili hiçbir fley bilmemektedir. Netoplumun siyasal sistemi, ne ekonomisi, ne kültürü, ne e¤itim ve di¤er kurumlar›ve süreçleri hakk›nda haberdard›r. Bunlarla ilgili bilgileri çeflitli yollarla, farkl› ara-c› kurumlarla ve de¤iflik yöntemlerle bir süreç hâlinde ve yavafl yavafl ö¤renir. Ge-nel olarak içinde yaflad›¤› toplumun de¤erlerini, kurallar›n›, inançlar›n›, e¤ilimleri-ni ve davran›fllar›n› benimsemesi sürecine toplumsallaflma diyoruz. K›saca toplum-sallaflma, bireyin uyumlu bir toplum üyesi olma, toplumsal bir birey hâline gelme,toplumsal hayat›n gereklerine uygun de¤er, inanç ve e¤ilimler kazanarak beklen-tiler do¤rultusunda davran›fllar gösterecek flekilde yetiflme sürecidir.

Toplumsallaflma, bir baflka anlat›mla kuflaklar aras› bir etkileflim olup bir kuflak-tan di¤erine düzenli bilgi ak›fl›n›n sa¤lanmas› sürecidir. Toplumun devam› için ye-ni kuflaklara mevcut bilgilerin, de¤erlerin aktar›lmas› zorunludur. Bunun yan›ndatoplumsallaflmay› birey düzeyinde düflündü¤ümüzde bireylerin toplumsal de¤erle-ri, inançlar› ve kurallar› benimsemeleri süreci olarak belirmektedir.

Siyasal Toplumsallaflma Toplumsallaflman›n bir boyutunu ifade eden siyasal toplumsallaflma toplumdakisiyasal de¤erlerin, inançlar›n, kurallar›n, e¤ilimlerin ve davran›fl kal›plar›n›n top-

96 Siyaset Bi l imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

lum üyelerine aktar›lmas› ve benimsetilmesi süreci olarak tan›mlanabilir. K›saca“siyasal toplumsallaflma, toplumsal-siyasal çevre ile birey aras›nda yaflam boyu sü-ren dolayl› ve do¤rudan etkileflim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili görüfl,düflünüfl, tutum ve de¤erlerinin geliflmesi” olarak görülebilir.

Siyasal toplumsallaflma konusunda detayl› bilgi edinmek için Türkler Alkan (1979). Siya-sal Toplumsallaflma (Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.) adl› kitab› okuyabilirsiniz.

Topluma yeni kat›lan bireylerin siyasal sistemde rol oynayabilecek birer aktörhâline gelmeleri siyasal insan olarak yetiflmeleriyle mümkündür. Siyasal toplumsal-laflma ile bireyler, siyasal sistemde rol oynamaya haz›r birer siyasal insan hâline ge-lirler. Bu süreçle bireyler siyasal sistemin de¤erlerini, kurallar›n›, inançlar›n›, e¤i-limlerini ve davran›fllar›n› ö¤renir, neler yapmalar› gerekti¤ini kavrar ve ne tür rol-ler oynayacaklar›n› bilirler.

Toplum üyelerinin siyasal toplumsallaflma sürecinde kazand›klar› siyasal kültür, de¤er,inanç ve kurallar› benimsemeleriyle siyasal sistem içinde belli roller oynayabilecek dona-n›ma sahip kifliler hâline gelirler ki bu niteliklere sahip kiflilere siyasal insan diyoruz.

Temelde siyasal kültürü bireylere ve yeni kuflaklara benimsetme, sisteme uyum-lu kifliler yetifltirme, sistem içinde oynayacaklar› rolleri ö¤retme süreci olan siyasaltoplumsallaflma, sistemin devam› için hayati bir öneme sahiptir. Bundan dolay›hiçbir toplum ve siyasal sistem siyasal toplumsallaflmaya karfl› kay›ts›z kalamaz veilgisizlik gösteremez. Bunun için siyasal toplumsallaflman›n resmî bir boyutu bu-lunmaktad›r. Fakat bu süreç sadece resmî kurumlar›n eylem ve davran›fllar›ndanibaret olmay›p ayn› zamanda sivil ve bireysel faaliyetler de toplumsallaflmadaönemli rol oynamaktad›r.

Az önce belirtti¤imiz gibi siyasal toplumsallaflman›n temel amac›, sistemin de-vam›n› sa¤layacak nitelikte davran›fllar› gösterecek “eylemci” bireyler (aktörler) ye-tifltirmektir. Do¤du¤unda siyasal sistemle ilgili hiçbir fley bilmeyen bireyler zaman-la içinde yaflad›klar› toplumun siyasal de¤erlerini, inanç ve kurallar›n› ö¤renirler.Belli bir aflamadan sonra birey, sistem içinde nas›l rol oynayaca¤›ndan ve ne türeylemlerde bulunaca¤›ndan haberdar olur. Toplum yap›s›nda çeflitli pozisyonlar(statüler, mevkiler) iflgal eden bireylerin bu pozisyonlara uygun rollerin ne oldu-¤unu bilmeleri, kendilerinden beklenen eylemleri yapmalar› için zorunludur. Buancak toplum üyelerinin bir siyasal insan olarak yetiflmeleriyle mümkün olabilir.Siyasal toplumsallaflma, iflte sözünü etti¤imiz siyasal insan olabilmek veya siyasalbenlik kazanabilmek imkân› sa¤layan bir süreçtir.

Siyasal toplumsallaflma çocukluktan bafllayarak hayat›n sonuna kadar devameden bir süreç olmakla birlikte her dönemde eflit flekilde iflleyen bir süreç de¤ildir.Bireyin siyasal de¤erleri, inanç ve tutumlar› almas›, içinde yaflad›¤› siyasal sisteminfark›na varmas›, kendisinden beklenen rolleri kavramas› ve buna uygun eylemler-de bulunmas› çocukluk, gençlik, yetiflkinlik ve yafll›l›k dönemlerinde farkl› süreç-ler hâlinde ifllemektedir.

Çocukluk dönemi, toplumsallaflman›n bafllang›ç dönemidir. Genellikle çocuklar›nsiyasetten anlamad›klar› san›l›r ve çocuklar›n siyasetle ilgilenmemeleri gerekti¤i belir-tilir. Oysaki araflt›rmalar çocuklar›n erken denebilecek y›llarda siyasetle ilgi kurdukla-r› ve baz› siyasal tutumlar gelifltirdiklerini ortaya ç›karm›flt›r. Çocuk ilk siyasal bilgile-ri, sembol ve kimlikleri okul öncesindeki y›llarda ö¤renir. Okul ça¤›na gelince ö¤ret-men ve polisin flahs›nda devleti, devlet baflkan›n› ve di¤er siyasal kurumlar› alg›lar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Çocukta siyasal bilinç ve kiflilik oluflurken duygusaldan biliflsele, basitten kar-mafl›¤a ve somuttan soyuta do¤ru bir geliflim yaflan›r. Çocuk daha okula gitmedenönce evinde birtak›m siyasal liderlerin foto¤raflar›, maketleri veya sembolleriyle ta-n›fl›r ve bunlara karfl› duygusal bir tutum kazan›r.

Toplumsallaflmada ergenlik ve gençlik ça¤›ndaki geliflmeler son derece önem-li rol oynar. Genellikle okullarda geçen bu y›llarda gençler siyasal sistemle ilgiliher türlü bilgileri edinir ve gençlerin yurttafl olarak yetiflmeleri sa¤lan›r. E¤itim sü-resinin uzunlu¤u ile toplumsallaflma aras›nda anlaml› bir iliflki bulunmaktad›r. E¤i-tim düzeyi yükseldikçe bireyler, siyasal hayatta daha etkin olacak de¤er, inanç vetutumlar kazan›r, sisteme iliflkin inançlar› pekiflir.

Yap›lan araflt›rmalar gençlerin siyasal hayata kat›lmalar›n›n daha s›n›rl›, düzen-siz ve de¤iflir oldu¤unu göstermifltir. Mesela TÜS‹AD’›n Seçim Sistemi ve Siyasi Par-tiler Araflt›rmas› (Cilt: 1: Temel Bulgular ve Sonuçlar, ‹stanbul 2001) adl› çal›flma-da seçmenlerin seçimlerde oy verme s›kl›¤›n›n yafl ilerledikçe düzenli flekilde art-t›¤›, gençlerin oy verme davran›fl›nda bir düzensizli¤in oldu¤u ortaya ç›km›flt›r.

Siyasal Toplumsallaflma FaktörleriÇocukluk ça¤›ndan bafllay›p hayat›n sonuna kadar devam eden siyasal toplumsal-laflma sürecinde etkili olan pek çok faktörden söz edilebilir. Genelde toplumsal-laflman›n ajanlar› olarak nitelenen bu faktörleri iki grupta toplamak mümkündür.Biri aile ve arkadafl grubu gibi birincil gruplar; di¤eri de okul, meslek grubu, der-nekler ve medya organlar› gibi ikincil gruplard›r.

Aile Birey bir aile içerisinde dünyaya gelir, orada büyür ve ilk otorite ile burada tan›fl›r.Emirlere uyulmas› gerekti¤ini, uyulmad›¤›nda cezaland›r›laca¤›n›, davran›fllar›n› s›-n›rland›rmay›, baflkas›n›n emirlerine uymay› önce ailede ö¤renir. Çocu¤un ailedetan›d›¤› otorite siyasal olmasa da bu çerçevedeki iktidar iliflkisini daha sonra siya-sal alana aktarmas› mümkündür. Siyasal sistemle ilgili ilk izlenimleri, ilk bilgileri,duygular›, kavramlar› ve olaylar› ailede ö¤renir. Ailenin toplumsallaflmadaki etkisiiki alanda ortaya ç›kmaktad›r. Bir yandan aile üyelerinin çocu¤a baz› siyasal de¤er-leri, inançlar›, kurallar› ve tutumlar› aktarmalar›yla birey, ilk siyasal bilgileri ailedeelde etmektedir. Di¤er yandan ise ailede hiç siyasal bilgiler aktar›lmasa bile bura-da tan›k oldu¤u otorite iliflkisi, ileride siyasal alana da yans›yaca¤›ndan dolayl› bir

etkilenme meydana gelecektir.Böylece ailenin etkisi do¤rudanö¤retim ile dolayl› etkilenmefleklinde ortaya ç›kmaktad›r. Ai-lede otoriter, sert ve disipline afl›-r› önem veren bir baban›n yan›n-da yetiflen bir kiflinin siyasal oto-riteye karfl› boyun e¤ici, itaatkârve muhalefetten çekinen bir tu-tum içinde olaca¤›; kendisininotorite konumunda olmas› duru-munda alttakilere karfl› sert, oto-

98 Siyaset Bi l imi

Resim 4.6

Bireyintoplumsallaflmas›ndaen önemlikurumlardan biriolan aile.

Kaynak: http:motoku.com/aileyapilari-ve-turleri/

riter, disiplinli bir tav›r sergileyece¤i kabul edilebilir. Bir kiflinin anarflist, sosyalist,tutucu veya suikastç›; iyimser, kuflkucu veya güvensiz oluflunda ailedeki iliflkilerinve yetiflme biçiminin önemli rol oynad›¤› belirlenmifltir. Mesela bireylerin duyduk-lar› siyasal güvensizli¤in arkas›nda ailede anne ve baban›n çocuklar›n› afl›r› bir ko-ruma ile yetifltirmeleri, çocuklar›n kendilerini gerçeklefltirecekleri bir alan b›rakma-malar›n›n etkisi oldu¤u savunulmufltur. ‹nsanlar›n giriflimci bir e¤ilime sahip olupolmamalar› ile ailede yetiflme biçimleri aras›nda yak›n bir iliflkinin oldu¤u kabuledilmektedir. Kendi ayaklar› üzerinde durabilen ve zorluklar› aflabilen bireylertoplumsal hayatta daha aktif olabilmektedirler.

Arkadafl GrubuBireyin siyasal toplumsallaflmas› sürecinde etken olan birincil gruplardan bir di¤e-ri de yüz yüze iliflkilerin ve biz duygusunun egemen oldu¤u arkadafl gruplar›d›r.‹nsan hayat›n›n büyük bölümü ailenin yan› s›rabu türdeki gruplar içerisinde geçmekte ve bun-lar›n toplumsallaflma üzerinde önemli etkisi bu-lunmaktad›r. Toplumsal kültürün, de¤erlerin,inançlar›n, kurallar›n ve tutumlar›n topluma ye-ni kat›lacak bireylere aktar›lmas›nda arkadaflgruplar› belli ifllevler görmektedir. Bir aile için-de do¤an birey ilk de¤erleri, kurallar› ve e¤i-limleri burada al›rken hayat›n erken dönemle-rinden itibaren ailenin yan› s›ra içinde yer ald›-¤› de¤iflik arkadafl gruplar›ndan da bu yöndeetkilenir. Arkadafl gruplar›n›n çocu¤un davra-n›fllar› üzerinde belli bir etkiye sahip oldu¤uhalk aras›nda da kabul edilen bir görüfltür. Bi-limsel araflt›rmalar da bu görüflü do¤rulamakta-d›r. Herkesin bildi¤i meflhur bir Çin atasözü ar-kadafl grubunun kiflinin davran›fllar› ve tutum-lar› üzerindeki etkisine çok aç›k flekilde iflaretetmektedir: “Bana arkadafl›n› söyle senin kimoldu¤unu söyleyeyim.”

‹kincil Gruplar Bireyin siyasal de¤erleri, kurallar›, bilgileri ve belli tutumlar› edinmesinde sadeceaile ve arkadafl gruplar› gibi birincil gruplar de¤il okul, meslek kurulufllar›, dernek-ler ve benzeri gibi ikincil gruplar da önemli rol oynamaktad›r. Her siyasal sisteminvarl›¤›n› korumak ve devam ettirmek için çeflitli faaliyetler içinde bulunmas›, ken-di meflruiyetini güçlendirmesi, kendisiyle ilgili bilgi ve de¤erleri bireylere aktarma-s›, do¤rulu¤una ve hakl›l›¤›na toplum üyelerini inand›rmas› ve benimsetmesi ge-reklidir. Bu çerçevede e¤itim faaliyeti, toplumun do¤rudan do¤ruya varl›¤›n› de-vam ettirmesiyle ilgili bir faaliyet olarak görülebilir.

Toplumsal sistemin varl›¤›n› korumas› ve devam ettirmesinin zorunlu flart› olansiyasal toplumsallaflma sürecinde etken olan ikincil nitelikteki grup ve kurumlar›nbafl›nda okul ve e¤itim kurumlar› gelmektedir. Her siyasal sistem yönetti¤i toplumüyelerine belirli tutumlar, de¤erler, inançlar, davran›fl kal›plar› ve e¤ilimleri aktar-ma¤a gayret göstermektedir. Bu amaçla e¤itim kurumundan yararlan›lmakta ve


Resim 4.7

Arkadafl grubusiyasaltoplumsallaflmasürecinde bireylerüzerinde etkiliolan aktörlerdenbiridir.

Kaynak:http://thistimeimeanit.com/communicating/asking-for-help/monday-motivational-memo-building-support/

e¤itim sürecinde bireylere belli de¤erler, tutumlar ve davran›fl kal›plar› aktar›lmak-tad›r. E¤itim süreci bilinçli flekilde siyasal kültürün yeni kuflaklara, siyasal sistemekat›lacak yeni bireylere ve kesimlere aktar›ld›¤› bir etkinlik olarak anlafl›labilir.

Birey okulda, aile d›fl›nda bir baflka otorite ile tan›flmakta ve otorite iliflkisi içe-risinde yaflamay› ö¤renmektedir. Bir yandan okulda bireylere siyasal sistemle ilgi-li çeflitli bilgiler verilirken di¤er yandan toplumsal hayat›n otorite iliflkisi içerisindesürmesiyle ilgili bir çerçeve sunulmaktad›r. Okulda çocuk için otoriteyi ifade edenö¤retmen ve okul yönetiminin konumu, verdi¤i emirlere uyulmas›n›n gerekli olu-flu, uyulmamas› durumunda cezaland›r›lma, siyasal alanda yans›malar› olacak birmodel oluflturmaktad›r.

Okuldaki e¤itim sürecinde bireylere hangi siyasal tutum ve de¤erlerin verilece-¤i, ne tür bilgilerin kazand›r›laca¤› müfredat programlar›nda belirlenmifltir. Okulla-r›n müfredat programlar›, siyasal toplumsallaflma aç›s›ndan de¤erlendirilebilir. As-l›nda e¤itim kurumuyla “iyi vatandafl” yetifltirilmek istenmektedir. ‹yi vatandafl, si-yasal sistemin bir ideal olarak tan›mlad›¤› temel tutum ve de¤erlere sahip, kendi-sinden beklenen davran›fllar› gösterebilen bir kiflidir. Bu bak›mdan müfredat prog-ramlar› iyi vatandafl imgesi üzerinde kuruludur.

Okulun siyasal toplumsallaflma üzerindeki etkisi üç farkl› faktör taraf›ndan yü-rütülür: Ö¤retmen, okul çevresi ve müfredat program›. Bireyin aile d›fl›nda karfl›-laflt›¤› en önemli otorite olan ö¤retmen, ö¤renciye siyasal bilgi aktaran en önemlikaynak konumundad›r. Ö¤retmen ö¤renciye her alanda nas›l davranmas› gerekti-¤iyle ilgili kurallar, de¤erler ve e¤ilimler aktarmaktad›r. Bir otorite olarak verdi¤iemirlerin karfl›l›¤›nda ö¤rencinin itaatini istemekte, itaatsizlik durumunda cezalan-d›rmakta ve böylece toplumsal hayatta kurallara uyulmas›n›n önemini kavratmak-tad›r. Ö¤renci otoritenin emirlerine uyulmas› gerekti¤ini ve uyulmamas› durumun-da nelerin olaca¤›n› okullardaki uygulamalardan ö¤renmektedir. Bu iliflkiler mode-li daha sonra siyasal hayata da teflmil edilmektedir.

Ö¤retmen ve müfredat programlar›n›n yan› s›ra okul çevresinin, daha do¤rusuders d›fl›ndaki okul ortam›n›n da siyasal toplumsallaflma sürecinde önemli etkisioldu¤u unutulmamal›d›r. Okul ve e¤itim süreci sadece derslerle ilgili faaliyetlerdenibaret de¤ildir. Sabah ders zili çal›nca tüm ö¤rencilerin bahçede toplanmalar›, birtür askerî komutla belli bir düzene sokulmalar›, bir disiplin içinde marfl ve and›nokunmas›, s›n›flara belli bir disiplin dâhilinde girilmesi gibi uygulamalar temeldedisiplinli bir toplum yaratma amac›na yöneliktir. Yine bu çerçevede okullarda ö¤-rencilerin giymek mecburiyetinde olduklar› üniformalar›n da siyasal toplumsallafl-ma sürecinde belli bir ifllevi oldu¤u ve tek tip bir toplum yaratma amac›na hizmetetti¤i düflünülebilir.

100 Siyaset Bi l imi

Resim 4.8

Okul siyasaltoplumsallaflman›n enönemli kurumudur.Ö¤retmen, okul çevresi vemüfredat program› bireyesiyasal hedefler verir.Ö¤renciler okulda otoriteile tan›fl›r, otoriteyeuyman›n gereklili¤inianlar.

Kaynak: www.haksozhaber.net/turk-dogru-ve-caliskan/

Siyasal/Toplumsal Dernek ve ÖrgütlerBireyin siyasal toplumsallaflmas› sürecinde etkili rol oynayan kurumlardan biri defarkl› amaçlar› bulunan çeflitli toplumsal/siyasal dernek ve örgütlerdir. Bireyin ha-yat› birbirinden farkl› dernek ve örgütlerde de¤iflik roller oynayarak geçer. Özel-likle hayat›n olgunluk, yetiflkinlik ve yafll›l›k dönemlerinde bu tür örgüt ve derneküyelikleri öne ç›kar. Meslek birlikleri, sendikalar, dinî örgütler, siyasal örgütler,hemflehrilik dernekleri, spor ve e¤lence birlikleri gibi çeflitli dernek ve örgütler bi-rey hayat›nda önemli yer tutar. Bu tür dernek ve örgütlerin, siyasal toplumsallafl-ma sürecinde belli etkileri oldu¤u kabul edilmektedir. Meslek birlikleri veya grup-lar›, temelde siyasal bir örgüt olmamakla birlikte siyasal sistemin kararlar›ndanolumlu veya olumsuz flekilde etkilenece¤inden siyasal hayatla ilgilidirler. Meselabir iflçi sendikas› hükümetin asgari ücretle ilgili karar›ndan etkilenir, yüksek ö¤re-nim gençli¤i ö¤renci harçlar›n›n art›r›lmas›ndan veya yurt ücretlerinden etkilenir.Dolay›s›yla meslek grubu siyaset d›fl› bir alanda gözükse de siyasal hayattan ba-¤›ms›z ve ilgisiz de¤ildir. Belli siyasal tutum, de¤er, kural ve davran›fl›n gelifltiril-mesi, üyeleri taraf›ndan benimsenmesi, ortak hareket edilmesi gibi eylemlerde et-kili olabilmektedir.

Siyasal amaçl› veya siyasal amaçl› olmayan dernek ve örgütler, birey için bir türsiyasal e¤itim mekân› olarak ifllev görmektedir. Elbette her bir dernek veya örgü-tün bireyin bir siyasal insan olarak yetiflmesinde veya siyasal benlik kazanmas›ndaeflit derecede etkide bulundu¤u söylenemez. Amac› siyasal olanlar›n, mesela siya-sal partilerin etkisi, amac› siyasal olmayanlar›nkinden daha fazla ve do¤rudand›r.Bu dernek veya örgütler, bireylerin daha sonraki hayatlar›nda kullanabilecekleriçeflitli siyasal bilgi, kural, duygu ve tutum edinmelerinde kaynak ifllevi görürler. Budernek ve örgütlerdeki çeflitli çal›flma usulleri, kazan›lan beceriler ve gelifltirilenbaz› kiflisel meziyetler bireyin siyasal hayatta etkin rol oynamas›n› sa¤layabilir. Me-sela toplulu¤a hitap etme, etkin propaganda, komisyon hâlinde çal›flma, rakipleri-nin zaaflar›n› yakalama, baflkalar›n› etkileyecek yöntemler bulma, de¤iflik alterna-tifler aras›nda isabetli seçim yapabilme gibi beceriler edinmede bu örgüt ve der-nekler kaynakl›k edebilir.

Haberleflme Araçlar›Kitap, dergi ve gazete gibi yaz›l›; radyo ve müzik araçlar› gibi sözlü; sinema, tiyat-ro, bale, opera, televizyon ve video gibi hem sesli hem de görüntülü ve ‹nternetgibi çok yönlü kitle haberleflme araçlar› da siyasal toplumsallaflma sürecinde önem-li rol oynamaktad›rlar. Söz konusu kitle ha-berleflme araçlar›, öncelikle okuyucusuna ve-ya dinleyicisine bilgi aktaran, olaylar ve gelifl-meler konusunda haber veren araçlard›r. Fa-kat bu araçlar›n temel ifllevi sadece bilgi ver-mekle s›n›rl› olmay›p ayn› zamanda okuyucu,dinleyici veya seyircilerine belli tutum ve de-¤erleri de aktarma ve bunlar›n benimsenme-sine yard›mc› olma gibi ifllevleri de bulun-maktad›r. Bilgi ve haberin yan› s›ra aktard›¤›tutum ve de¤erlerin benimsenmesini ve buyolla bireylerin yönlendirilmesini sa¤lad›klar›bilinmektedir.


Resim 4.9

Televizyonönemli siyasaltoplumsallaflmaaraçlar›ndanbiridir.

Kaynak: www.caglatuba.com/televizyon-diziler-ve-gelecegimiz-olan-cocuklar/

Kitle haberleflme araçlar›n› okumas›, dinlemesi veya izlemesi bireyin kendi is-te¤ine ve çabas›na ba¤l› bir davran›flt›r. Bundan dolay› bu tür araçlar›n bireylerüzerindeki etkisi farkl› düzeylerde gerçekleflmektedir. Bireyler genellikle gazete,dergi veya kitap okurken; yahut radyo ve müzik dinlerken; televizyon, sinema, ti-yatro, bale, opera seyrederken belli tercihlerden hareket eder ve seçici davran›rlar.Herkes ne her fleyi okumakta ne de her fleyi dinlemekte veya seyretmektedir. Evi-nin oturma odas›nda elinde televizyon kumandas›yla koltu¤a oturmufl olan kifli te-levizyon kanallar› aras›nda rahatl›kla gezinti yapabilmekte ve mevcut program se-çenekleri aras›ndan ilgisini çekeni tercih etmektedir. Bu tercihinde genellikle ken-di tutum, de¤er ve inançlar›na uygunlu¤un etkili oldu¤u söylenebilir. Kitle haber-leflme araçlar›n›n siyasal tutum ve davran›fllar›n de¤iflmesinde fazla etkili olmad›¤›,bireylerin tutum ve davran›fllar›n› de¤ifltirmekten çok mevcut tutum ve inançlar›güçlendirme yönünde etkili olduklar› belirlenmifltir.

Ülkemizde seçimlerin yönetimi ve denetiminden sorumlu olan Yüksek Seçim Kurulu’nunresmi web sitesinden (www.ysk.gov.tr) seçim dönemlerinde radyo ve televziyonlar›n uy-malar› gerekli yay›n ilkelerini inceleyebilirsiniz.

Her tür toplumda mevcut olan kitle haberleflme araçlar›n›n haberleflme özgür-lü¤ünün maksimum düzeyde yafland›¤› demokratik toplumlarla bu özgürlü¤ün s›-n›rl› ve devletin kat› kontrolü alt›nda bulundu¤u anti-demokratik toplumlardaki et-kisinin ayn› oldu¤u söylenemez. Mesela bu tür araçlar›n devletin kontrolünde bu-lundu¤u toplumlarda bir bilgi ve haberin elefltirilmesi, tart›fl›lmas› imkân› bulun-mad›¤›ndan bir bak›ma tek yanl› olarak siyasal iktidar taraf›ndan toplumun endok-trine edilmesi fleklinde ifllemektedir. Bundan dolay› da etki daha fazlad›r. Fakat hertürlü bilgi ve haberin elefltirilebildi¤i, tart›fl›ld›¤› toplumlarda ise etkinin daha s›n›r-l› ve karfl›l›kl› oldu¤u ileri sürülebilir.

Siyasal toplumsallaflma sürecinde etkili olan temel faktörler hangileridir? K›saca aç›klay›n›z.

B‹REY‹N S‹YASAL HAYATA KATILMASIYukar›dan beri anlatt›klar›m›z bir siyasal toplumda bireylerin belli siyasal rollerioynayabilmeleri, belli de¤erler, inançlar ve e¤ilimlerle donanm›fl bir siyasal insanhâline gelmeleri veya siyasal benlik kazanabilmeleri için yaflanan süreçteki gelifl-meleri ortaya koymaktad›r. Daha do¤rusu siyasal roller oynayabilmek için bir dizihaz›rl›k yapmak gerekmektedir. Bir siyasal toplumda bireylerin birer siyasal insanhâline gelmeleri, kiflisel ve çevresel unsurlar›n da etkisiyle belli süreçler içerisindesiyasal kültürü, de¤erleri, inanç ve tutumlar› almalar› ve siyasal toplumsallaflma sü-recini yaflamalar›yla mümkün olmaktad›r. Siyasal toplumda siyasal sistemin deva-m›n› sa¤lamak ve varl›¤›n› korumak için bireylerin kendilerinden beklenen belli si-yasal rollerin neler oldu¤unun bilincine varmalar› ve bu rolleri oynayabilecek do-nan›ma eriflmeleri bir zorunluluktur. Gerekli haz›rl›klar› yapm›fl ve donan›m› edin-mifl olan bireylerin belli siyasal rolleri oynamalar›, siyasal sürece kat›larak bellidavran›fllar göstermeleri ve eylemlerde bulunmalar› ile mümkün olabilmektedir.Bireylerin siyasal roller oynamalar›, davran›fl ve eylemlerde bulunmalar› siyasal ka-t›lma kavram› ile ifade edilen durumu ortaya koymaktad›r.

102 Siyaset Bi l imiS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bir Eylem Olarak Siyasal Kat›lma Siyasal kat›lma, en özet tan›mla, bir siyasal toplumda bireylerin yerel ve ulusaldüzeyde siyasal yöneticileri seçme ve yöneticilerin kendi istek ve menfaatleri do¤-rultusunda karar almalar›n› temin etmek amac›yla gösterdikleri her türlü davran›flve eylemleri ifade etmektedir. Siyasal kat›lman›n tan›m›nda siyaset bilimciler ara-s›nda bir ittifak bulunmamakla birlikte nitelikleri ve hedefinin ne oldu¤u hususun-da afla¤› yukar› ortak bir e¤ilim vard›r. Buna göre siyasal yöneticilerin belirlenme-si ile bunlar›n ald›klar› ve alacaklar› kararlar›, eylem ve davran›fllarla etkilemelerisiyasal kat›lman›n temel amac› olarak öne ç›kmaktad›r. Siyasal kat›lman›n iki temelalanda ortaya ç›kt›¤› söylenebilir; biri siyasal toplumu yönetecek yerel ve ulusaldüzeydeki siyasal yöneticilerin seçiminde, di¤eri de bu yöneticilerin siyasal karar-lar almalar› sürecinde. Böyle bir iliflkide taraflardan biri siyasal toplumun üyesiolan bireyler, di¤eri de siyasal iktidar yetkisini kullanan kadrolard›r.

Siyasal kat›lmada hükümetin karar ve eylemlerini etkilemeye yönelik bütün ça-balar, yasal veya yasa d›fl›, bar›flç› veya fliddete dayal›, baflar›ya ulaflm›fl veya ula-flamam›fl her türlü eylem ve davran›fl yer almaktad›r.

Siyasal kat›lma temelde bir eylem, bir davran›fl olmas› nedeniyle bireylerin si-yasal sistem karfl›s›ndaki durumlar›n› belirlemektedir. Baz› yazarlar davran›fla dö-nüflmeyen ve kifliye atfedilen tutumlar› da siyasal kat›lma kavram› kapsam›na dâ-hil etmekte iseler de bunun do¤ru olmad›¤› söylenebilir. Siyasi otoritelerin karar-lar›n› etkilemek amac›yla gösterilen her türlü eylem ve davran›fl›n bizzat aktörler-ce veya baflka birileri taraf›ndan tasarlanm›fl olmas› mümkündür. E¤er eylem vedavran›fllarda bulunan aktörler taraf›ndan tasarlanm›fl ise buna ba¤›ms›z (otonom)özerk kat›lma, baflkalar› taraf›ndan tasarlanm›fl olmas› durumunda ise uyar›lm›fl(ba¤›ml›) mobilize kat›lma söz konusudur. Asl›nda hükümetin kararlar›n› etkile-mek için gösterilen bir eylemin kimin taraf›ndan tasarlanm›fl oldu¤u hükümet aç›-s›ndan de¤il eylemi gerçeklefltiren aktör aç›s›ndan önemli ve anlaml›d›r.

Bireylerin siyasal sistem karfl›s›ndaki konumlar›, eylemleri ve davran›fllar›n›nfarkl› olmas› anlafl›lmaz de¤ildir. Siyasal kat›lman›n farkl› flekillerde gerçekleflmesitemelde eylemlerin farkl› düzeylere ve aflamalara sahip olmas›yla ilgilidir. R. Dahl’agöre siyasal kat›lman›n ilgi, önemseme, bilgi ve eylem olmak üzere birbirini izle-yen dört ayr› düzeyi bulunmaktad›r. Bir davran›fl›n meydana gelmesi için önce bi-reyin o konuya ilgi duymas›, onu önemsemesi, konu hakk›nda belli bir bilgiye sa-hip olmas› ve nihayet eyleme geçmesi gerekmektedir. Bu bak›mdan ilgi, siyasalsisteme iliflkin olaylar› ve geliflmeleri izlemeyi; önemseme, siyasal sisteme iliflkinolaylara önem vermeyi; bilgi olaylar ve sorunlar hakk›nda belli bir bilgi sahibi ol-may›; eylem de siyasal sürece fiilî olarak kar›flmay› ve belli bir davran›flta bulunma-y› ifade etmektedir.

Siyasal kat›lma, bütün bireyler için ayn› önem ve derecede de¤ildir. Bütün va-tandafllar›n ayn› tür eylem ve davran›fllarda bulunduklar› söylenemez. Baz› kiflile-rin siyasetle olan ilgileri daha yo¤un, baz›lar›n›n ise daha gevflek ve azd›r. Siyasalkat›lman›n en iyi bilinen flekli oy vermektir. Fakat oy vermenin d›fl›nda seçim fa-aliyetleri, lobicilik, örgütsel çabalar, özel temaslar, fliddet eylemleri gibi bir dizifarkl› eylemler de bu çerçevede düflünülebilir. Bunlar hem toplumdan toplumahem de kifliden kifliye de¤iflebilmekte, farkl› derecelerde gerçekleflebilmektedir.Her bir vatandafl›n siyasetteki konumu, durumu ve beklentileri farkl› oldu¤undanhükümeti etkilemeye yönelik çabalar› da farkl›l›k göstermektedir. Bu sebeple va-tandafllar›n siyasal kat›lmadaki farkl›l›klardan hareketle bir siyasal tabakalaflmamodeli oluflturulabilir. R. Dahl, vatandafllar›n siyasal kat›lmadaki durumlar›ndan


Siyasal kat›lma, birtoplumda bireylerin siyasaliktidarlar›n kendimenfaatleri do¤rultusundakarar almalar› ve kuralkoymalar› için iktidar›etkilemek amac›ylagirifltikleri her türlü davran›flve eylemler olaraktan›mlanabilir. Bunlarbireysel olabilece¤i gibitoplumsal da olabilir.

hareketle dörtlü bir tabakalaflma modeli oluflturmufltur. Buna göre siyasi olmayantabaka, siyasi tabaka, iktidar peflinde koflanlar›n oluflturdu¤u tabaka ile iktidar sa-hiplerinin oluflturdu¤u tabaka söz konusudur. En düflük kat›l›mdan en yo¤un ka-t›l›ma do¤ru yap›lan bu tabakalaflmada merakl›lar›n, ilgililerin, bilgililerin ve faalolanlar›n oluflturdu¤u siyasi tabakay› daha yo¤un kat›l›m sergileyen iktidar peflin-de koflanlar takip etmekte ve en üstte ise iktidar› fiilen kullananlar yer almaktad›r.

R. Dahl’a göre siyasal kat›lma hangi farkl› düzeylerden oluflmaktad›r? Her bir düzeyi k›sa-ca aç›klay›n›z.

S‹YASAL KATILMA B‹Ç‹MLER‹ (MODELLER‹)Siyasal kat›l›m biçimlerini iki ana bafll›k alt›nda ele alabiliriz: Eylemin Yo¤unluk veZorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri ve Ola¤an ve Ola¤and›fl› SiyasalKat›lma Biçimleri

Eylemin Yo¤unluk ve Zorluk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma BiçimleriHükümetleri etkilemek amac›yla gösterilen ve birbirinden farkl› biçimlerde ortayaç›kan siyasal eylem ve davran›fllar› baz› kriterlere göre s›n›fland›rmak mümkündür.Bilim adamlar› siyasal kat›lma biçimlerini ele al›rken farkl› kriterlerden hareket et-mifl ve de¤iflik biçimler üzerinde durmufllard›r. Bu alanda önemli bir çal›flmaya im-

za atan L. Milbrath Political Participation(Chicago, III, Rand McNally, 1965) adl› ki-tab›nda eylemin yo¤unluk ve zorluk dere-cesini kriter olarak kabul etmifl ve siyasalkat›lma eylemlerini üç kategoride ele al-m›flt›r. Buna göre en kolay eylemleri izle-yici faaliyetleri, daha zor olanlar› geçifl fa-aliyetleri ve en zor eylemleri de gladyatörfaaliyetler fleklinde s›n›fland›rm›flt›r. Birparti veya aday rozeti tafl›mak, bir kimseyibelirli bir yönde oy kullanmak için ikna et-mek, bir konuda konuflma yapmak, oy ver-mek, siyasal uyar›lara aç›k olmak gibi yo-

¤unlu¤u çok düflük olan eylemler izleyicifaaliyetleri; bir siyasal toplant› veya gösteriye kat›lmak, siyasal bir liderle iliflki kur-mak, bir partiye yahut adaya para yard›m› yapmak, bürokratlarla temas kurmak gi-bi eylemler geçifl faaliyetleri; daha yo¤un ve zor nitelikteki seçim kampanyas›ndaçal›flmak, siyasal partiye ait bir makam› iflgal etmek, bir siyasal makam için adayolmak, faal siyasal parti üyeli¤i yapmak, siyasal fon temini için çal›flmak, bir siya-sal strateji toplant›s›na kat›lmak gibi eylemler de gladyatör faaliyetler oluflturmak-tad›r. Bir siyasal eylemin zorluk ve kolayl›k kriterine göre s›n›fland›r›lmas› biraz daçevre ve zaman flartlar›yla s›n›rl› bir durumdur. Herhangi bir toplumda nispetenkolay olarak nitelendirilecek bir siyasal eylem bir baflka toplumda çok zor olabilir.Yine bir dönem yap›lmas› çok zor ve riskli olan bir eylemin bir baflka dönemdedaha kolay bir çerçevede ortaya ç›kmas› mümkündür. Mesela izleyici faaliyetleriaras›nda gösterilen oy verme eyleminin, her yerde kolay denebilecek bir flekildeyerine getirilmesi imkans›zd›r.


Resim 4.10

Miting, siyasalkat›lmafaaliyetlerindenbiridir.

Kaynak http://www.batmanpostasigazetesi.com

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma BiçimleriBunun yan›nda siyasal kat›lma eylemlerini ola¤an ve ola¤and›fl› davran›fllar flek-linde ay›rmak da mümkündür. Siyasal rejim taraf›ndan konulmufl kurallara venormlara uygun olanlar ola¤an siyasal kat›lma eylemlerini olufltururken mevcutkurallara ve normlara uygun olmayan ve onlara karfl› ç›kmak amac›yla gösterileneylemler de ola¤and›fl› siyasal kat›lma davran›fllar›n› oluflturmaktad›r. Oy kullan-mak, siyasal konularda tart›flmalarda bulunmak, siyasal miting ve toplant›lara ka-t›lmak, siyasal flahsiyetlerle ve kamu gö-revlileriyle iliflki kurmak, baflkalar›n›siyasal bak›mdan etkilemek için faali-yetlerde bulunmak gibi eylemler ola-¤an siyasal kat›lma davran›fl› olufltu-rurken toplu dilekçe vermek, gösteriyapmak, boykot, iflgal ve grev yapmak,trafi¤i engellemek, yollarda barikatlarkurmak, vergi vermeyi reddetmek, ka-mu mallar›na zarar vermek, silahl› sal-d›r› ve bombalamalar yapmak, suikastve sald›r›larda bulunmak gibi eylemlerola¤and›fl› protesto davran›fllar›n› olufl-turmaktad›r. Yerleflik kurallara venormlara uygun olmayan ola¤and›fl›bu tür eylemlerin bir k›sm› hükümeti vekurulu düzeni protestoya yönelikken bir k›sm› bu tür eylemleri bast›rmak ve birbask› uygulamak amac›na yöneliktir. Neticede bunlar da ola¤and›fl› eylemler ol-makla birlikte amac› protesto eylemleri üzerinde bir bask› oluflturmak ve bu yollakurulu düzene destek vermek fleklinde ortaya ç›kmaktad›r.

Ola¤an siyasal kat›lma biçimleri hakk›nda detay bilgi ve Türkiye’de insanlar›n siyasal ka-t›lma konusundaki e¤ilimleri üzerinde yap›lan araflt›rmay› okumak için Seçim Sistemi veSiyasi Partiler Araflt›rmas›, Temel Bulgular ve Sonuçlar, ‹stanbul: TÜS‹AD Yay›nlar›, Cilt: 1adl› çal›flmaya bakabilirsiniz.

Al›fl›lagelmifl veya ola¤an siyasal kat›lma eylemlerinin en çok bilineni ve ilk ak-la geleni oy kullanmakt›r. Vatandafllar oy kullanmak suretiyle bir yandan siyasalkadrolar› belirlerken di¤er yandan bu kadrolardan beklenenlerin neler oldu¤unuortaya koyarlar. Tek parti sistemlerinde oy kullanman›n anlam› ile çok partili dü-zenlerdeki anlam› elbette ayn› de¤ildir. Tek parti sistemlerinde oy kullanmak, de-¤iflik alternatifler aras›nda bir tercihte bulunmak de¤il önlerine konulmufl olanlar›nonaylanmas› fleklindedir. Siyasal rekabetin ve iktidar yar›fl›na kat›lman›n meflru ol-du¤u sistemlerde ise oy kullanmak, alternatifler aras›ndan bir tercihte bulunmay›,belli bir program›, düflünceyi ve ekibi iktidara tafl›may› ifade etmektedir. Seçimle-rin partiler aras› yar›fla dönüfltü¤ü sistemlerde vatandafllar›n siyasal hayata ve se-çim yar›fl›na kat›lmalar› için çeflitli yollara baflvurulmaktad›r. Seçim kampanyalar›n-da herkes ayn› davran›fl› göstermemektedir. Kimisi daha faal rol oynarken kimisisadece sand›¤a gidip oy vermekle yetinmektedir. Seçime giren adaylar›n konuflma-lar›n› dinlemek, partilerin düzenledikleri toplant›lara kat›lmak, adaylara veya par-tilere maddi destek sa¤lamak, çeflitli yard›mlarda bulunmak, partinin propaganda-


fiekil 4.11

Ola¤and›fl› siyasalkat›lmaörneklerinden 6-7 Eylülolaylar›ndan birgörüntü.

Kaynak: http://acikradyogunlugu.blogspot.com/2010/09/6-7-eylul-belgeseli-ack-radyo.html

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



s›na çal›flmak, baflkalar›n› belli aday ve parti lehine inand›rmaya gayret etmek gibiçeflitli eylemler akla gelebilir. TÜS‹AD’›n Seçim Sistemi ve Siyasal Partiler Araflt›rma-s›’n›n (Cilt:1, ‹stanbul, 2001) bulgular›na göre dokuz ayr› siyasete kat›l›m kanallar›n-dan en s›k flekilde gerçeklefltirileni oy verme davran›fl›d›r. Onu s›ra ile medyada si-yaset izlemek, siyaset tart›flmak, toplant›lara kat›lmak, baflvuru ve dilekçe hakk›n›kullanmak, seçimde parti için çal›flmak, toplu etkinliklere kat›lmak, sivil toplum ku-rulufllar›na kat›lmak ve en sonunda da aktif politika yapmak takip etmektedir.

Çevrenizdeki insanlar›n siyasal kat›lma davran›fllar›n› ola¤an ve ola¤anüstülük aç›s›ndande¤erlendiriniz.

Vatandafllar›n hükümeti ve siyasal otoriteleri etkilemek ve kendi beklentilerido¤rultusunda karar al›nmas›n› sa¤lamak için siyasal sistemde görevli kiflilerle ilifl-kiler kurmalar›, onlara kendi beklenti ve isteklerini aktarmalar› da ola¤an siyasalkat›lman›n en çok baflvurulan etkinliklerinden biridir. Siyasal sistemin yasama, yü-rütme ve yarg› yap›lar›nda görevli olanlarla çeflitli düzeylerde iliflkiler kurulmas› veonlar›n kararlar›n› etkilemeye çal›fl›lmas› al›fl›lagelen bir davran›flt›r. Bireyler yado¤rudan kendileri yahut herhangi bir arac› yoluyla iliflkiler kurmaktad›rlar. Mese-la dilekçe yazmak, telefon etmek, faks çekmek, e-posta göndermek, do¤rudan gi-dip ilgili kifliye meram›n› anlatmak, arac› kullanarak siyasal otoriteye ulaflmak vebu yolla iste¤ini aktarmak gibi eylemler bu çerçevede düflünülebilir.

Genelde ola¤an siyasal kat›lman›n yetersiz kald›¤›, bireylerin istek ve beklenti-lerini ola¤an kanallarla siyasal otoritelere aktaramad›klar›, ola¤an kat›lma kanalla-r›n›n t›kal› oldu¤u yahut olumlu cevap alamad›klar› durumlarda ola¤and›fl› eylem-ler gündeme gelebilmektedir. Bunlar›n içinden sivil itaatsizlik olarak ifade edilebi-lecek olan vergi vermeme, kurallara uymama, vatandafll›k sorumluluklar›n› yerinegetirmeme gibi bar›flç› yöntemler oldu¤u gibi suikast, sald›r›, tahribat, isyan ve çe-te savafllar› gibi anarfli ve terör yaratan yöntemler de vard›r. Asaf Hüseyin, Ortado-¤u’da terör eylemlerinin yayg›n olarak yaflanmas›n›n ve bir türlü önüne geçileme-mesinin temel sebebinin insanlar›n bar›flç› yollarla siyasal kat›lma kanallar›n›n t›ka-l› olmas›, ola¤an kat›lma imkanlar›n›n olmamas› ve terör d›fl›nda siyasal otoritelerve hükümetler üzerinde etki yaratacak baflka bir yöntemin ve arac›n bulunmama-s›na ba¤lamaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

4

3

2

1

Herzaman

Zamanzaman

Nadiren

Hiçbirzaman Oy

vermekMedyadasiyasetizlemek

Siyasettart›flmak

Toplant›larakat›lmak

Baflvuru,dilekçe hakk›kullanmak

Seçimdeparti içinçal›flmak

Topluetkinliklerekat›lmak

STKçal›flmalar›na

kat›lmak

Aktifpolitikayapmak

Siyasete Kat›l›m Kanallar›(ortalama puan)

3,79

3,15

1,81 1,75 1,51 1,44 1,42 1,27 1,26

Resim 4.12

Farkl› siyasete kat›l›m biçimlerinin tercih yo¤unlu¤u.

Kaynak: Seçim Sistemi ve Siyasal Partiler Araflt›rmas›, (2001). Cilt:1, ‹stanbul: TÜS‹AD,

Ortado¤u’da yayg›nlaflan ola¤and›fl› siyasal kat›lma biçimleri konusunda ilgi çekici bir ça-l›flma Asaf Hüseyin (1990) Ortado¤uda Devlet ve Terör Türkçesi: Taha Cevdet, ‹stanbul: P›-nar Yay›nlar› adl› eserdir. Ola¤an siyasal kat›lma kanallar›n›n bulunmad›¤› Ortado¤u’da bi-reylerin ola¤and›fl› siyasal kat›lmaya yönelmek mecburiyetinde kald›klar› anlat›lmaktad›r.

S‹YASAL KATILMAYI ETK‹LEYEN FAKTÖRLERBir eylem ve davran›fl olarak siyasal kat›lman›n çeflitli bireysel ve toplumsal faktör-lerden etkilendi¤i konusunda kanaat birli¤i vard›r. Araflt›rmalar da bunu do¤rula-maktad›r. Siyasal kat›lma siyasal sürece hiç kat›lmama, sadece oy kullanma, yahutoy kullanman›n yan›nda baflka kat›lma eylemlerinde de bulunma fleklinde üç ayr›düzlemden hangisinde gerçekleflirse gerçekleflsin her durumda eylemin ortaya ç›k-mas›nda çeflitli faktörler etkin rol oynamaktad›r.

Genelde siyasal kat›lmay› etkileyen faktörleri üç alanda toplamak mümkündür.Bunlar sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal-hukuksal etkenlerdir.

Sosyo-Ekonomik Faktörler Siyasal kat›lma aç›s›ndan geleneksel toplumlarda kat›l›m›n çok s›n›rl› oldu¤u gelifl-mifl toplumlarda ise kat›lma imkânlar›n›n ve yöntemlerinin artt›¤›, vatandafllar›n bi-reysel olarak ve topluluklar hâlinde siyasal hayata ve süreçlere kat›labildikleri veal›nan siyasal kararlar› etkileyebildikleri gözlenmektedir. Sosyal ve ekonomik ba-k›mdan geliflmifl, refah düzeyi yüksek, flehirleflmifl, farkl›laflm›fl, karmafl›klaflm›fltoplumlarda, az geliflmifl, k›rsall›k özellikleri daha fazla, ekonomik bak›mdan dahageri durumdaki toplumlara oranla vatandafllar›n siyasete kat›lmalar› daha fazlad›r.Geliflmifl toplumlarda hem kat›lma kanallar› çeflitlenmekte hem de vatandafllar›nkat›lma yönündeki arzular› ve eylemleri artmaktad›r. Huntington ve Dominguez’inifadeleriyle söylersek “öyle görülüyor ki, sosyo-ekonomik modernleflme ile siyasalkat›lman›n genifllemesi, tarih boyunca birbirine paralel yürümüfltür. Bir toplumdasosyo-ekonomik geliflme düzeyi ne kadar yüksekse, siyasal kat›lma düzeyi vemuhtemelen özerk kat›lman›n mobilize kat›lmaya oran› da o kadar yüksektir.”

Sosyo-ekonomik geliflme ile siyasal kat›lma aras›ndaki iliflkiyi Huntington veDominguez befl noktada özetlemifllerdir. Buna göre:

• Bir toplumda siyasal kat›lma düzeyi, sosyo-ekonomik statüye ba¤l› olarakde¤iflme e¤ilimdedir ve toplumlarda sosyal ve ekonomik faktörlerin yüksel-mesi, geliflmesi siyasal kat›lma e¤ilimi lehinde bir etki meydana getirmekte-dir. Daha yüksek gelir sahipleri, daha yüksek e¤itim görmüfl olanlar, yüksekstatülü mesleklerde çal›flanlar, flehirliler, modernleflen toplum kesimleri ge-lir düzeyleri düflük, az e¤itim alm›fl, düflük statülü mesleklerde çal›flan, k›r-sal alanlarda yaflayan ve modernleflmemifl kesimlere göre daha çok siyasalhayata kat›lmaktad›rlar.

• Sosyo-ekonomik geliflme toplumda örgütlenmelerin ço¤almas›na ve dahaçok kiflinin bu örgütlere kat›lmalar›na yol açmak suretiyle siyasal kat›lmay›art›rma yönünde katk›da bulunmaktad›r.

• Sosyo-ekonomik modernleflme toplumsal gruplar aras›ndaki gerginlikleri veçat›flmalar› art›r›r, yeni gruplar ortaya ç›kar, mevcut gruplar tehditlerle karfl›karfl›ya gelir, mevcut gruplar durumlar›n› iyilefltirmek için yeni imkânlar bu-lurlar. Yeni gruplar›n ortaya ç›kmas›, mevcut gruplar›n tehdit alt›nda kendi-lerini hissetmeleri, grup veya s›n›f bilincinin do¤mas› ve geliflmesi gruplar›nsiyasal hayatta daha aktif kat›l›m›n› uyar›r, bireyler ve gruplar siyasete yö-nelmek zorunda kal›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Ekonomik geliflme, devletin ifllevlerinin artmas›na yol açar. Devletin faaliyetalanlar› geniflledikçe toplum üzerindeki etkisi ve bask›s› giderek artar. Bunakarfl›l›k bireyler ve gruplar siyasal hayata kat›lma ve devletin özgürlükleri s›-n›rland›r›c› ifllevlerini daraltmaya çal›fl›rlar.

• Sosyo-ekonomik geliflme millî bütünleflme çerçevesinde ifller. Modern millîdevlette bütün vatandafllar eflit haklara sahiptirler ve siyasete kat›labilme ko-nusunda asgari eflit haklar› ve flanslar› vard›r.

Siyasal geliflme ile sosyo-ekonomik geliflme aras›ndaki iliflkiyi detayl› flekilde Samuel Hun-tington-Jorge I. Dominguez (1975). Siyasal Geliflme. Çev. Ergun Özbudun. Ankara: Siyasi‹limler Derne¤i Yay›nlar› adl› kitaptan takip edebilirsiniz.

Siyasal davran›fllar›n oluflumunda bireyin sahip oldu¤u siyasal kaynaklar, si-yasal f›rsat yap›s›, siyasal güdü ve siyasal bilginin önemli rol oynad›klar› bilinmek-tedir. Bunlar›n bir k›sm› sosyo-okonomik nitelikte iken bir k›sm› psikolojik ve hu-kuksal olabilmektedir.

GelirSosyo-ekonomik faktörler içerisinde en önemlisi olan gelirle siyasal kat›lma aras›n-da anlaml› bir iliflkinin bulundu¤u savunulmufltur. Buna göre bireylerin gelir dü-zeylerinin artmas›n›n siyasal kat›lma yönünde olumlu etkide bulunaca¤›, varl›kl›olanlar›n, daha az varl›kl› olanlara göre daha çok siyasal hayata kat›labilecekleriileri sürülmüfltür. Bunu do¤rulayan baz› ampirik bulgular bulunmakla birlikte herzaman ve her yerde gelirin siyasal kat›lmay› art›r›c› yönde mutlak bir etkide bulun-du¤unu söylemek zordur.

E¤itimSosyo-ekonomik faktörler içerisinde önemli bir yeri bulunan e¤itimle siyasal kat›l-ma aras›nda anlaml› iliflkilerin bulunmas› beklenebilir. E¤itim düzeyinin yükselme-siyle birlikte bireylerin siyasal kat›lmalar›n›n s›klaflaca¤›n›, yüksek e¤itimlilerin da-ha düflük e¤itimlilere oranla daha çok siyasal hayata kat›laca¤›n› beklemek müm-kündür. E¤itim bir yandan bireylerin siyasal toplumsallaflmas›na katk›da bulunur-ken di¤er yandan siyasete karfl› belli ilgilerin oluflmas› ve bilgilerin kazan›lmas›n-da etkili olmaktad›r.

MeslekSosyo-ekonomik faktörlerden bir di¤eri olan icra edilen meslek de siyasal kat›lmaüzerinde belli bir etkiye sahiptir. Baz› meslekler siyasal kat›lmay› art›r›c› yönde et-kide bulunurken baz›lar› s›n›rland›r›c› yönde etkide bulunmaktad›r. Baz› mesleklersiyasal kararlardan ve hükümetlerin eylemlerinden do¤rudan ve s›k etkilenmekte-dir. Bu nedenle bu tür meslek sahiplerinin ilgileri devaml› hükümet üzerindedir.Grup olarak icra edilen mesleklere mensup olanlar ba¤›ms›z olarak icra edilenmeslek mensuplar›ndan daha çok siyasetle ilgilidirler. Bunlar aras›nda meslek da-yan›flmas› ve birbirini etkileme daha yüksektir. Ba¤›ms›z ifl yapanlarda dayan›flmaaz ve etkileme düzeyi düflük oldu¤undan siyasal kat›lma üzerindeki etkisi de da-ha s›n›rl› kalmaktad›r.

Sosyo-ekonomik statüyü belirleyen gelir, e¤itim ve meslek faktörlerini ayr› ay-r› de¤il belki de birlikte de¤erlendirmek ve bunlar›n oluflturdu¤u kompozisyonunbireyin siyasal kat›lma davran›fllar› üzerindeki etkisini birlikte düflünmek daha ger-


Bireylerin tutum vedavran›fllar›n›n›noluflmas›nda belli rolleribulunan her türlü gelir,servet, tecrübe, bilgi, iflgaledilen toplumsal pozisyon,hitabet gücü, fizikî güzellik,cinsiyet, yafl, mensububulunulan aile, belirli birdinin veya mezhebin üyesiolmak gibi subjektif veobjektif etkenler siyasalkaynaklar olaraktan›mlanmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



çekçi olabilir. Bu etkinin de yer ve zamana göre de¤iflebildi¤i belirtilmelidir. Bufaktörlerin baz› siyasal kat›lma biçimlerinde art›r›c› rol oynarken baz›lar›nda s›n›r-land›r›c› etkide bulundu¤u gözlenmektedir.

TÜS‹AD’›n Seçim Sistemi ve Siyasal Partiler Araflt›rmas›’nda seçimlerde oy ver-me s›kl›¤› ile sosyo-ekonomik statü düzeyi aras›nda ters orant›n›n bulundu¤u be-lirlenmifltir. Seçimlerde oy verme s›kl›¤› sosyo-ekonomik statü düzeyi yükseldikçedüzenli biçimde azalmaktad›r. Buna karfl›l›k medya arac›l›¤›yla siyasal tart›flmalar›takip etme, siyaset hakk›nda bilgilenme, dilekçe hakk›n› kullanma, toplu gösterive mitinglere kat›lma s›kl›¤› ile sosyo-ekonomik statü düzeyi aras›nda do¤rusal biriliflki ortaya ç›km›flt›r. Sosyo-ekonomik statü düzeyi yükseldikçe bu anlamdaki si-yasal kat›lma da artmaktad›r. Yine sosyo-ekonomik statü düzeyi ile yerel sorunla-r›n tart›fl›ld›¤› toplant›lara kat›lma, seçimlerde belirli bir parti veya aday için çal›fl-ma biçimindeki siyasal kat›lma aras›nda anlaml› iliflkiler ortaya ç›km›flt›r. Sosyo-ekonomik statü düzeyi düfltükçe bu tür siyasal kat›lma biçimlerinin de geriledi¤igözlenmifltir. Benzer flekilde sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›lmak vesiyasal partiler bünyesinde aktif politika yapmak fleklindeki siyasal kat›lma biçimiile sosyo-ekonomik statü düzeyi aras›nda do¤rusal bir iliflkinin varl›¤› ortaya ç›k-m›flt›r. Gelir ve e¤itim düzeyi dikkate al›narak oluflturulan sosyo-ekonomik statüdüzeylerinden en üst iki düzeyde (A ve B) yer alanlar daha altta yer alanlardan da-ha s›k sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›lmakta ve siyasal partilerde fa-al siyaset yapmaktad›rlar.

Siyasal kat›lmay› etkileyen sosyo-ekonomik faktörler nelerdir?

Psikolojik ve Bireysel FaktörlerSiyasal davran›fl›n veya bir eylemin meydana gelmesinde çevresel faktörlerin ya-n›nda psikolojik faktörlerin de etkisi bulunmaktad›r. Bir eylem ve davran›fl olaraksiyasal kat›lmada bireyin tafl›d›¤› etkinlik ve giriflkenlik duygusu genelde kat›lmay›uyar›c› yönde, yabanc›laflma duygusu ise uzaklaflt›r›c›, kat›lmay› azalt›c› yöndeetki etmektedir. Ayn› nitelikteki sosyo-ekonomik etkenlerin bulundu¤u bir ortamdabulunan bireylerin ayn› siyasal kat›lmay› göstermedikleri gözlenmektedir. Sosyo-ekonomik etkenleri çevresel faktörler olarak düflünürsek bu faktörlerin bütün bi-reylerde ayn› etkiyi yaratt›klar› söylenemez. Zira eylem ve davran›fl›n gerçekleflme-sinde çevresel etkenlerin yan›nda psikolojik faktörlerin de belirleyici bir rolü vard›r.

Etkinlik duygusu bireyin kendi eylem ve davran›fllar›yla çevresini de¤ifltirebile-ce¤ine, olup bitenlere etkide bulunabilece¤ine, geliflmeleri denetleyebilece¤ine,kendi gelece¤ini kendisinin davran›fllar›yla oluflturabilece¤ine inanmas›d›r. Böylebir inanca sahip olan bireylerin siyasal hayata daha kolay kat›labildikleri, her türlügeliflmelerle yak›ndan ilgilendikleri ve siyaset sürecinde yer almaktan kaç›nmad›k-lar› gözlenmektedir. Siyasal bak›mdan kendini etkin gören bireyler, her türlü siya-sal geliflmelere aktif flekilde kat›lmakta ve siyasal otoritelerin kararlar›n› etkileme-ye çal›flmaktad›rlar.

Etkinlik duygusunun yan›nda teflebbüs ruhu ve duygusu da siyasal kat›lmadaönemlidir. Baz› bireyler di¤erlerine göre daha müteflebbis ve aktif özelliklere sahip-ken kimisi tam tersine daha içe kapal› ve çekingendirler. Bunlar içerisinden müte-flebbis bir ruha sahip olanlar›n siyasal hayata daha çok kat›ld›klar›, kat›lma e¤iliminesahip olduklar›, risk yüklendikleri ve kat›lmadan çekinmedikleri gözlenmektedir.

Hem etkinlik hem de teflebbüs duygusu siyasal kat›lman›n lehinde bir e¤iliminoluflmas›na katk›da bulunurken yabanc›laflma tersi bir durum yaratmaktad›r. Ken-


Yabanc›laflma, psikoloji,sosyoloji ve felsefe alan›ndakullan›lan kiflinin kendisine,içinde yaflad›¤› çevresine,topluma, do¤aya ve baflkainsanlara karfl› duydu¤uyabanc›l›k hissi olaraktan›mlanabilir. Bat›dillerindeki karfl›l›¤›alienation’dur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

disine, içinde yaflad›¤› çevresine ve do¤aya karfl› yabanc›laflan bireyler içinde ya-flad›klar› siyasal sistemi, kendisi ile hiçbir iliflkisi bulunmayan, kendisinin d›fl›ndave ayr› bir yap› olarak görmektedirler. Kendi eylemleriyle sistemi etkileyebilecek-lerini düflünmemekte ve ona karfl› ilgisizleflmektedirler. Bu durum siyasal kat›lma-n›n aleyhine bir sonuç yaratmaktad›r. Zira yabanc›laflan bireyler siyasete ve siyasalkat›lmaya karfl› duyars›zlaflmakta ve ilgisizleflmektedirler. Asl›nda, siyaset karfl›s›n-da ilgisiz durma, olumsuz anlamda bir siyasal kat›lma davran›fl› olmakla birlikte buaktif ve olumlu bir kat›lma de¤il pasif bir kat›lma olmaktad›r.

YaflYafl ile siyasal kat›lma aras›ndaki iliflkiler belli yafl gruplar›n›n siyasal olaylar› alg›-lama ve yaflan›lan çevrede olup biten siyasal geliflmelere karfl› belli tepkiler göster-meleriyle ilgili gözükmektedir. Burada söz konusu olan bireyin biyolojik yafl›ndançok yer ald›¤› belli yafl grubu ve kufla¤›d›r. Belli yafl gruplar›n›n belli siyasal kat›l-ma eylemlerinde bulunmalar› e¤iliminin daha çok oldu¤u ampirik araflt›rmalarlada do¤rulanm›flt›r. Mesela gençlerin zaman ve enerji olarak belli siyasal eylemlereelveriflli olmalar›, aile ve geçim yükümlülü¤ü tafl›mamalar›, disiplinli ve kontrollüçal›flmay› gerektiren bir meslek sahibi olmamalar› gösteri yürüyüflü, boykot, grev,seçim kampanyalar›nda görev alma, protesto eylemlerinde bulunma gibi siyasaldavran›fllar› göstermelerine imkân vermektedir. Bu eylemler için hem zamanlar›hem de enerjileri vard›r. Oysa zaman ve enerji aç›s›ndan daha s›n›rl› imkânlar› bu-lunan orta yafl veya yetiflkinler için gösteri yürüyüflüne kat›lma, partilerin kampan-yalar›nda aktif görev alma, boykot ve grevlerde bulunma daha zordur. Bunlar›n ai-le geçindirme, mesle¤in gereklerini yerine getirme gibi sorumluluklar› bulundu¤un-dan bu siyasal kaynaklar siyasal eylemlerde s›n›rland›r›c› etkide bulunmaktad›r.

CinsiyetBireyin siyasal kat›lma eylemleri üzerinde etkili olan bir baflka de¤iflken cinsiyet-tir. Bütün toplumlarda cinsiyetten kaynaklanan bir rol farkl›laflmas› bulunmaktad›rve bu durum siyasal davran›fllara da yans›maktad›r. Cinsler aras›ndaki rol farkl›lafl-mas›n›n erkeklerde siyasal kat›lman›n alan›n› geniflletirken kad›nlarda daraltmaktaoldu¤u gözlenmektedir. Hukuk aç›s›ndan böyle bir farkl›laflma olmasa bile sosyolo-jik bak›mdan bir gerçeklik teflkil etmektedir. Erke¤e ev d›fl› roller yüklenirken kad›n-lara “aile içi” ve eve yönelik roller verilmektedir. Siyasal eylemlerde bulunabilme aç›-s›ndan erke¤in sosyo-ekonomik donan›m› ile kad›n›n donan›m› aras›nda önemlifarkl›l›klar›n bulunmas› da kad›nlar›n aleyhine bir durum oluflturmaktad›r. Ev ve ai-le içi rollerle yetinen bir kad›n›n siyasal hayata aktif olarak kat›lmas› beklenemez.

Ülkelerin parlamentolar›na bak›ld›¤›nda kad›n üyelerle erkek üyeler aras›ndakifarkl› da¤›l›m bunu bütün ç›plakl›¤›yla ortaya koymaya yetmektedir. Kad›nlar›n er-keklere göre siyasal hayata daha az kat›lmalar›, sadece ekonomik ve sosyal bak›m-dan az geliflmifl toplumlarda de¤il geliflmifl ülkelerde de söz konusudur. Kad›nla-r›n seçme ve seçilme hakk›n› kazanmalar› daha geç gerçekleflmifltir. Genel oy ilke-sinin kabulü ve yayg›nlaflmas›yla kad›nlar›n da siyasal hayata oy yoluyla kat›lma-lar› mümkün olmufltur. Siyasetin genellikle erkeklere özgü bir u¤rafl alan› olarakgörülmesi, kad›nlar›n e¤itim düzeyinin erkeklere göre daha düflük olmas›, ev d›-fl›nda geçirdikleri zaman›n s›n›rl› oluflu, faal olarak çal›flan kad›nlar›n erkeklere gö-re daha az oluflu, ço¤u yerde kad›n›n kocas›na ba¤›ml› durumda olmas› gibi ne-denlerle kad›nlar siyasal hayatta s›n›rl› rol oynamakta ve siyasette “ikincil konum-da” bulunmaktad›rlar.


Cinsiyetin siyasal kat›lmadaki rolü konusunda Taner Tatar’›n (1997). “Cinsiyet FaktörününSiyasi Kat›l›ma Etkisi Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi”, say›: 10, adl› makaleyi vekad›nlar›n siyasal hayatta ikincil konumda bulunmalar›yla ilgili olarak da Zekiye Demir,(2002). Siyasal Partilerin Kad›n Politikalar› ve Kad›nlar›n Tutumlar› (Adapazar›: SakaryaÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü adl› yay›nlanmam›fl doktora tezini inceleyebilirsiniz.

Siyasal ve Hukuksal FaktörlerBütün bunlar›n yan›nda toplumun siyasal yap›s› ile sistemin iflleyifline iliflkin hu-kuksal faktörler de siyasal kat›lma ve tercihleri etkilemektedir. Bütün siyasal rejim-lerde siyasal süreçlerin iflleyifli ve vatandafllar›n bu sürece kat›lmalar› belli kuralla-ra ve normlara ba¤lanm›flt›r. Hiçbir toplumda siyasal süreçler gelifligüzel ve norma-tif düzenlemeler olmaks›z›n ifllemez. Baflta anayasa olmak üzere temel yasalar si-yasete belli s›n›rlar çizmektedir. Vatandafllar›n siyasal sürece nas›l kat›lacaklar›, negibi sorumluluk ve haklara sahip olduklar›, siyasal haklar›n› kullan›rlarken hanginormlara uymalar› gerekti¤i gibi hususlar yasalarca düzenlenmifltir. Oy verme, seç-me ve seçilme hakk› belli standartlara ba¤lanm›flt›r. Tarihsel olarak oy verme hak-k› giderek genifllemifl olmakla birlikte yine de belli k›s›tlamalar söz konusudur.Mesela silah alt›nda bulunan erlerin oy kullanmalar› söz konusu de¤ildir. Belli suç-lar› ifllemifl ve çeflitli cezalar alm›fl olanlar seçilebilme hakk›n› kaybedebilmektedir.

Siyasal sistemin demokrasi veya totaliter bir rejim olmas› durumunda siyasal ka-t›lma farkl› anlam kazanmaktad›r. Vatandafllar›n kendi hür iradeleriyle toplumunyönetimine kat›lmalar› anlay›fl›na dayal› demokrasilerde bile siyasal kat›lman›nönüne konulmufl bir çok engel ve s›n›r bulunmaktad›r. Siyasal sistemin karmafl›k-laflmas› ve sorunlar›n çözümü için profesyonelli¤in öne geçmesi de demokrasiler-de bir teknokrasi sorununu gündeme getirmektedir ki bu geliflmelerin her biri si-yasal tercih ve kat›lma eylemleri üzerinde s›n›rland›r›c› bir rol oynayabilmektedir.

Totaliter sistemlerde siyasal kat›lman›n hem anlam› hem de iflleyifli önemli fark-l›l›klar göstermektedir. Her ne kadar totaliter sistemler de kendilerini demokrasiolarak sunsalar ve halka dayand›¤›n› savunsalar da bunun fazla bir önemi olmad›-¤›n› biliyoruz. Totaliter sistemlerde siyasal kat›lma bireysel düzeyde de¤il toplum-sal düzeyde kitlelerin mobilize edilmesinin bir arac› olarak ortaya ç›kmaktad›r.Toplum üyelerinin kulland›klar› bir hak ve siyasal hayatta aktif rol oynayabilecek-leri bir kanal de¤il iktidardakilerin toplumu harekete geçirmek, belli alanlara yö-neltmek ve mobilize etmek için bafl vurduklar› bir yol olarak görülmektedir. Res-mî ideolojiyi toplum katlar›nda yaymak ve ideolojiye destek sa¤lamak amac›na yö-nelik olarak iktidar› elinde tutanlarca güdümlü olarak yönlendirilen siyasal kat›lmaeylemleri hür ve özerk flekilde gerçekleflmemektedir. Totaliter sistemlerdeki siya-sal kat›lma daha çok ba¤›ml› veya güdümlü kat›lma biçiminde gerçekleflmektedir.Bu sistemlerde vatandafllar›n oy verme eylemleri, alternatifler aras›ndan en uygu-nun seçilmesi de¤il iktidardakiler taraf›ndan önlerine konulmufl olan›n onaylanma-s› fleklinde gerçekleflmektedir. Dolay›s›yla vatandafllar›n hür bir ortamda siyasaltercihlerde bulunmalar›, tercihlerini aç›klayabilmeleri, tercihleri do¤rultusunda hü-kümetleri etkileyebilmeleri söz konusu de¤ildir.

Örgütlenme, toplu gösteri ve yürüyüfl, ifade özgürlü¤ü ve benzeri temel hakla-r›n kullan›lmas›yla ilgili düzenlemeler de siyasal kat›lmay› etkileyebilmektedir. Ba-z› toplumlarda dinî, etnik, bölgesel, s›n›fsal temelli örgütlenmelere izin verilme-mekte, kimi örgütlenmeler önceden izne tabi tutulmakta veya baz› teminatlar› ge-rekli k›lmaktad›r.


Teknokrasi, teknisyenlerinve uzmanlar›n belirleyici roloynad›klar› sistem olaraktan›mlanabilir. Teknokrasideher türlü teknik ve uzmanl›kbilgisine sahip bürokratlar,seçilmifl kiflilerin önünegeçerek halktan almad›klar›bir gücü, sahip olduklar›teknik bilgiye dayal› olarakkullanmaktad›rlar. Budurum yönetme yetkisinihalka ve halk›n temsicilerineveren demokrasi ile ciddi birçeliflki oluflturmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sistemin iflleyifline iliflkin hususlar da siyasal kat›lmada etkili faktörlerdir. De-mokratik sistem iki partili veya çok partili olabilir. Seçim sisteminin ço¤unluk ve-ya nispi temsil olmas›, bunlar›n uygulamas›n›n farkl›l›¤›, iki turlu veya tek turlu ol-mas›, barajl› veya barajs›z uygulanmas› gibi durumlar vatandafllar›n siyasal kat›lmaeylemleri üzerinde bazen geniflletici bazen de daralt›c› etkide bulunabilir. Meselanispi temsil sistemi çok partilili¤e ve her bir partinin ald›¤› oy oran›nda parlamen-toda temsil edilmesine imkân verirken bunun ulusal veya bölgesel düzeyde bir ba-rajla uygulanmas› siyasal tercih ve kat›lmada daralt›c› bir etkiye yol açmaktad›r.

Bu çerçevede ilave edilmesi gereken bir baflka faktör de siyasal liderlik konu-sudur. Siyasal liderlerin kiflilikleri ve kiflisel özellikleri de siyasal kat›lma eylemleriüzerinde etkide bulunabilir. Baz› liderlerin toplum kesimlerini mobilize etmedebüyük baflar› gösterdikleri, toplumla daha iyi diyalog kurduklar› ve toplumun ka-t›l›m›n› sa¤lama yönünde büyük baflar› gösterdikleri gözlenmektedir. Etkin, kariz-maya sahip, hitabet gücü yüksek, genç ve güven telkin edici liderler toplumu ha-rekete geçirmekte ve bireylerin siyasal hayata aktif flekilde kat›lmalar›nda olumlurol oynamaktad›rlar.



Özet

Siyaset olgusunu ve siyasal hayat olgusunu aç›k-lamak.Toplumsal hayat›n en önemli bölümünü gerekti-¤inde güç ve cebir kullanmaya dayal› iliflkilerinve süreçlerin cereyan etti¤i siyasal iliflkiler olufl-turmaktad›r. Siyasal iliflkiler ve süreçlerin olufl-turdu¤u toplumsal hayat›n siyasal boyutunda bel-li roller ve sorumluluklar üstlenen aktörlerin bu-lunmas› söz konusudur. Her türlü toplum yap›-s›nda mevcut toplumsal flartlara göre flekillenensiyasal iliflkilerin ve süreçlerin oluflturdu¤u siya-sal hayat, bu iliflkiler ve kendisine vücut verenaktörlerle bir yap› kazanmaktad›r. Siyasetin enetkin aktörü olarak birey ve toplumsal birliklerinbelirli rolleri oynayabilmeleri için baz› temel flart-lar›n ve kabullerin varl›¤› gereklidir. ‹ster demok-ratik ister demokrasi d›fl› bir yap› söz konusu ol-sun aktörlerin belli rolleri üstlenmeleri ve kendi-lerinden beklenilen ifllevleri yerine getirmeleribir zorunluluktur. Toplumun varl›¤›n› koruyabil-mesi ve sürdürmesi için siyasetin belli flekilde ör-gütlenmesi ve belli ifllevler görmesi gerekir. Top-lumun varl›¤›n› güven içinde sürdürmesi belirlikararlar›n al›nmas›n›, al›nan kararlar›n uygulan-mas›n›, ortaya ç›kacak anlaflmazl›klar›n çözüm-lenmesini, mevcut siyasal de¤er ve rollerin yeninesillere aktar›lmas›n›, toplumsal taleplerin çö-zülmesini gündeme getirmektedir. Bu tür faali-yetler, siyasal yap›n›n niteli¤inden ba¤›ms›z ola-rak siyasal hayat›n en yal›n biçimini oluflturmak-tad›r. Bir süreç olarak iflleyen bu iliflkiler yuma-¤›nda birey ve toplumsal birlikler, birer aktif ak-tör olarak rol oynamaktad›r. Bütün mesele bireyve toplumsal birliklerin siyasal hayata ne kadaraktif olarak kat›labildikleri ve aktif rol oynayabil-dikleridir.

Bireylerin siyasal hayata kat›lmalar› ve kendile-rinden beklenen rolleri oynayabilmeleri için si-yasal toplumsallaflma sürecinin önemini ve busüreçte etkili olan yap›lar›n neler oldu¤unu an-latmak.Bireylerin ve toplumsal birliklerin siyasal hayataaktif olarak kat›lmalar› ve birer aktör olarak be-lirli roller oynamalar› baz› öncüllerin gerçeklefl-mesine ba¤l›d›r. ‹çinde yaflanan siyasal toplum-dan gelen etkilere karfl› bireyin belirli tepkilervermesi, yani belli türde siyasal davran›fllar gös-termesi için öncelikle bireylerin belli bir siyasaltoplumsallaflma sürecinden geçmeleri gerekiyor.Bilindi¤i gibi bireyler, do¤duklar›nda içinde ya-flad›klar› siyasal toplumun de¤er, norm ve kural-lar›ndan habersizdirler; mevcut de¤erleri, norm-lar›, inançlar›, kurumlar› ve kültürü ö¤renmelerisiyasal toplumsallaflma süreciyle mümkündür.Beflikten mezara kadar devam eden bu toplum-sallaflma sürecinde bireyler, toplumun ve siyasalhayat›n uyumlu birer bireyi hâline gelirler, siya-sal benlik kazan›rlar. Böylece belli siyasal rollerioynamaya, siyasal iliflkiler kurmaya, siyasal sü-reçte belli eylemlerde bulunmaya haz›r hâle ge-lirler ki bu nitelikleri kazanm›fl bireylere k›sacasiyasal insan diyoruz. Toplumsallaflma süreciylesiyasal benlik kazanan bireylerin siyasal uyaran-lara karfl› belli tepkiler vermeleri, siyasal davra-n›fl ve eylemlerde bulunmalar› karmafl›k bir ilifl-kiler sisteminin sonucudur. Kimisinde kiflilik ni-telikleri öne ç›karken kimisinde çevresel faktör-ler daha etkin olmaktad›r. Siyasal toplumsallafl-ma sürecinde aile, arkadafl grubu, ikincil gruplar,siyasal/toplumsal birlikler, haberleflme araçlar›gibi kurumlar›n belli rolleri ve etkileri vard›r. Bireylerin siyasal hayata aktif birer aktör olarakkat›lmalar›nda siyaset olgusunun alg›lanma biçi-mi belirleyici rol oynamaktad›r. Öncelikle siyase-tin dünyevi bir faaliyet olarak kabul edilmesi, ge-leceklerini do¤rudan ve dolayl› olarak belirleyenbir alan olarak de¤erlendirilmesi, bireysel çaba-lar›n siyaseti etkileyebilme özelli¤i tafl›d›¤›na ina-n›lmas› gerekir. ‹nsan tabiat› üzerinde temelle-nen siyasetin insan psikolojisinde mevcut varl›¤›-n› koruma ve güvenlik içinde yaflama ihtiyac›,daha iyi yaflama arzusu, z›t duygulara sahip ol-mas›, iktidar peflinde koflmas› ve hürriyet içindeyaflamay› sürdürmek istemesi gibi e¤ilimlerdenetkilendi¤i kabul edilmektedir.

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Bireyin siyasal aktör haline gelmesi sürecini, il-

gili kavramlar› ve siyasal toplumsallaflmay› aç›k-

lamak.

Siyasal toplumsallaflma ile siyasal benlik kaza-nan ve siyasal insan hâline gelen bireyler sistemiçinde belirli siyasal roller oynamaya haz›r hâlegelirler. Bireylerin, siyasal sürece kat›larak ikti-darlar› etkilemeye, kendi istekleri do¤rultusundakarar almaya yönelik gösterdikleri siyasal davra-n›fl ve eylemler, k›saca siyasal kat›lma kavram›y-la ifade edilmektedir. Ulusal ve yerel düzeydekisiyasal yöneticilerin belirlenmesi, yöneticilerinkendi istek ve arzular› do¤rultusunda karar al-malar›n› sa¤lamak siyasal kat›lman›n temel ama-c›d›r. Herkes do¤al olarak iktidarlar›n kendi is-tekleri do¤rultusunda karar almas›n› arzu eder.Bunun sa¤lanmas› için belli türde faaliyetleringösterilmesi gerekir ki bu cümleden olan eylem-leri siyasal kat›lma çerçevesinde anlat›lmaktad›r.Temelde bir eylem ve davran›fl olan siyasal kat›l-ma, hükümetin ve iktidar odaklar›n›n her türlükararlar›n› etkilemeye yönelik davran›fllar› içer-mektedir.

Siyasal kat›lma biçimlerini ve onu etkileyen fak-

törleri s›ralamak.

Herhangi bir siyasal toplumda herkesin ayn› tür-de ve yo¤unlukta siyasal kat›lma davran›fl› göste-rece¤i beklenemez. Oy verme davran›fl›ndan mi-ting ve gösteri yürüyüflüne, bas›n organlar›ndansiyasal nitelikli haberleri takip etmekten sivil top-lum örgütlerinde aktif görev almaya, seçimlerdeadaylara parasal yard›m yapmaktan siyasal po-zisyonlara aday olmaya, parti örgütlerinde aktifgörev almaktan siyasal tart›flmalara kat›lmaya ka-dar pek çok çeflit siyasal kat›lma davran›fl›ndansöz edilebilir. Siyasal hayata karfl› ilgisizlikten ik-tidarda belirli bir pozisyonu paylaflmaya kadarfarkl› düzeyde siyasal kat›lma davran›fl› da müm-kündür. Bu bak›mdan siyasal kat›lma çerçeve-sinde gösterilen siyasal eylemin tür ve niteli¤inebak›larak farkl› tasnifler yap›labilir; gösterilen si-yasal eylemin yo¤unluk ve zorluk derecesine gö-re siyasal kat›lma davran›fl› izleyici faaliyetleri,geçifl faaliyetleri ve gladyatör faaliyetler fleklindetasnif edilebilece¤i gibi ola¤an ve ola¤and›fl› fa-aliyetler fleklinde de tasnif edilebilir. Siyasal sis-temin belirlemifl oldu¤u kurallara ve normlarauygun olan siyasal kat›lma davran›fllar› ola¤an,bu normlara ve kurallara uygun olmayanlar iseola¤and›fl› fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r. De-mokratik toplumlarda bireylerin siyasal hayatakat›lma ve iktidar› etkileme kanallar› oldukça ge-nifl oldu¤undan ola¤and›fl› yöntemlere baflvurmaihtiyac› ortaya ç›kmazken ola¤an kat›lma kanal-lar›n›n s›n›rl› oldu¤u toplumlarda ola¤and›fl› yön-temlere daha s›kça baflvurulmaktad›r. Demokra-sinin kalitesi, biraz da ola¤an siyasal kat›lma ka-nallar›n›n mümkün oldu¤u kadar genifl olmas›y-la ilgili olmaktad›r. Herhangi bir toplumda bireylerin bir davran›fl veeylem olarak gösterecekleri siyasal kat›lma ey-lemleri birbirinden farkl› flekillerde gerçeklefl-mektedir. Bu farkl› gerçekleflmede sosyo-ekono-mik faktörler, psikolojik özellikler, gelir düzeyi,e¤itim seviyesi, yafl, cinsiyet, kiflilik yap›s›n›n ya-n› s›ra siyasal ve hukuksal faktörler de etkili ol-maktad›r. Sistemin niteli¤i, hukuksal yap›s›, se-çim sistemi gibi unsurlar›n da kiflinin siyasal ka-t›lma tercihlerinde belirli etkileri bulunmaktad›r.

3NA M A Ç

4NA M A Ç



1. Afla¤›dakilerden hangisi ola¤an siyasal kat›lma bi-çimlerinden biri de¤ildir?

a. Seçimlerde oy kullanmak b. Siyasilere mektup yazmak c. Siyasi toplant›lara kat›lmak d. Milletvekilleriyle görüflmeler yapmak e. Vergi vermeyi reddetmek

2. Bir bireyin di¤er bireylerin tutum ve davran›fllar›n›kendi istedi¤i yöne ve amaca yöneltebilmede rol oyna-yan gelir, servet, tecrübe, bilgi, iflgal edilen toplumsalpozisyon, hitabet gücü, fiziki güzellik, cinsiyet, yafl,mensubu bulunulan aile, belirli bir dinin veya mezhe-bin üyesi olmak gibi faktörlere ne ad verilir?

a. Siyasal kaynak b. Sosyo-ekonomik etkenlerc. Psikolojik etkenlerd. Siyasal güçlere. Kiflisel özellikler

3. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal kat›lma eylemini et-kileyen bir faktör de¤ildir?

a. Cinsiyetb. Ekonomik refahc. Hukuksal yap› d. Yaflan›lan mekane. Co¤rafi yap›

4. Afla¤›dakilerden hangisi L. Milbrayt’›n siyasal eylemve davran›fllar›n yo¤unlu¤una göre yapt›¤› üçlü ayr›magöre bir siyasal toplant› veya gösteriye kat›lmak, siyasalbir liderle iliflki kurmak, bir partiye yahut adaya parayard›m› yapmak, bürokratlarla temas kurmak gibi faali-yetlerde bulunanlar›n gösterdikleri siyasal kat›lma ey-lemlerini ifade etmektedir?

a. ‹zleyici faaliyetlerib. Gladyatör faaliyetlerc. Siyasal davran›fllard. Geçifl faaliyetlerie. Toplumsallaflma faaliyetleri

5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤ru de¤ildir?

a. Bireyin yabanc›laflma duygusu içinde bulunma-s› siyasal kat›lmaya karfl› ilgisiz olmas›na yolaçar.

b. Yaflla siyasal kat›lma aras›nda anlaml› bir iliflki-nin oldu¤u gözlenmektedir.

c. Kent ve metropollerde yaflayanlar köylerde ya-flayanlara nispetle daha yo¤un flekilde siyasalkat›lma eylemleri gösterirler.

d. Demokratik ülkelerde ola¤an siyasal kat›lma ka-nallar› genifltir ve önünde engeller bulunma-maktad›r.

e. Kad›nlar her ülkede erkeklere göre daha aktifflekilde siyasal kat›lma davran›fllar› gösterirler.

6. Afla¤›daki cümlelerden hangisi do¤ru de¤ildir?

a. D›fl dünyadan gelen etkilere karfl›, bireyler uy-ma veya uymama fleklinde davran›fl gösterirler.

b. Uyma davran›fl› itaat, özdeflleflme veya benim-seme fleklinde gerçekleflir.

c. Uymama davran›fl›nda ters tepki yahut ba¤›m-s›zl›k güdüsü etkili olur.

d. ‹taat davran›fl›n›n temelinde cezaland›r›lmak ya-hut ödüllendirilmek güdüsü etkili rol oynar.

e. Özdeflleflme fleklindeki davran›fl›n temelindedo¤ru bilinen fleyi yapmak isteme güdüsü roloynar.

7. Bireylerin siyasi otoritelerin kararlar›n› etkilemekamac›yla gösterdikleri ve bizzat kendileri taraf›ndan ta-sarlanm›fl olan her türlü eylem ve davran›fllar hangikavramla ifade edilir?

a. Özerk kat›l›m b. Ola¤an kat›l›mc. Mobilize kat›l›md. Gladyatör faaliyetlere. Ola¤and›fl› kat›l›m


8. Bir toplumda bireylerin siyasal hayata kat›labilme-leri için afla¤›dakilerden hangisinin olmas›na gerekyoktur?

a. Siyasi iktidar›n ald›¤› kararlar›n bireylerin gele-ceklerini etkileyece¤ine inanmalar› gerekir.

b. Bireylerin siyasal kat›lma yoluyla iktidar›n karar-lar›n› etkileyebileceklerine inanmalar› gerekir.

c. Bireylerin belli ekonomik refah seviyesine sahipolmalar› gerekir.

d. Siyasal faaliyetlerin dünyevi bir faaliyet alan› ola-rak tan›nmas› gerekir.

e. Hukuksal yap›n›n siyasal kat›lmaya imkan ver-mesi gerekir.

9. TÜS‹AD’›n Siyasi partiler ve Seçim Sistemleri araflt›r-mas›nda elde edilen bulgular afla¤›daki ifadelerden han-gisini do¤rulamaktad›r?

a. Düzenli oy verme davran›fl› ile gelir ve e¤itimfaktörlerinin niteledi¤i sosyo-ekonomik düzeyaras›nda ters orant› vard›r.

b. Medya arac›l›¤›yla siyasal tart›flmalar› takip etmee¤ilimi, sosyo-ekonomik düzey artt›kça gerile-mektedir.

c. Yerel sorunlar›n tart›fl›ld›¤› siyasal toplant›larakat›lma ile sosyo-ekonomik düzey aras›nda do¤-rusal bir iliflki bulunmaktad›r.

d. Siyasal partilerde aktif olarak görev alma ile sos-yo-ekonomik düzey aras›nda do¤rusal bir iliflkiolup düzey yükseldikçe partilerde görev almae¤ilimi de artmaktad›r.

e. Sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›lmae¤ilimi, sosyo-ekonomik düzey artt›kça yüksel-mektedir.

10. Siyasal rejim taraf›ndan konulmufl kurallara uygunolmayan ve onlara karfl› ç›kmak amac›yla gösterilen si-yasal eylem ve davran›fllara, siyasal kat›lma aç›s›ndanne ad verilir?

a. Ola¤an siyasal kat›lmab. Protesto hareketi c. Ola¤and›fl› siyasal kat›lmad. ‹zleyici faaliyetie. Oy verme davran›fl›


TÜS‹AD'›n yapm›fl oldu¤u araflt›rmadan al›nan yukar›daki tablo Türkiye'de toplumsal cinsiyet ile siyasal kat›lma ara-s›ndaki iliflkiye dair çarp›c› veriler sunmaktad›r. Tablodan hareketle ulaflabilece¤imiz sonuçlardan biri seçimlere dü-zenli olarak kat›lma oran›n›n kad›nlar aras›nda erkeklerden istatistiksel bak›mdan anlaml› ölçüde daha yüksek ol-du¤udur. Buna karfl›l›k, öbür bütün etkinlik biçimlerinin erkek seçmenlerce gerçeklefltirilme s›kl›¤› kad›nlardan an-laml› ölçüde daha yüksektir.Erkekler aras›nda, "baflvuru ve dilekçe hakk›n› kullanma", "seçimler öncesinde belirli bir parti için gönüllü çal›flma"ve "miting vb. toplu faaliyetlere kat›lma" etkinliklerinin ortalama s›kl›¤› aras›nda istatistiksel bak›mdan anlaml› birfarkl›l›k yoktur. Buna karfl›l›k, kad›nlar›n yerel sorunlar›n tart›fl›ld›¤› toplant›lara kat›lma s›kl›¤›, siyasal tart›flmaya ka-t›lma s›kl›¤›n›n anlaml› ölçüde gerisine düflmekte ve dilekçe hakk›n› kullanma s›kl›¤›yla istatistiksel bak›mdan fark-s›z hale gelmektedir.

Kaynak: Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araflt›rmas›. (2011). Cilt II, Ana Rapor, ‹stanbul: TÜS‹AD.

Siyasal Kat›l›m ve Cinsiyet Kad›n Erkek

Hiçbir zaman

Her zaman

S›kl›k ort.

Hiçbir zaman

Her zaman

S›kl›kort.

Seçimde oy vermek (1999 seçimlerinden sonra oykullanma yafl›na eriflmifl deneklere sorulmam›flt›r.)

3.5 91.5 3.84

(N=1071)

4.7 85.7 3.74

(N=1144)

TV-radyo-gazete izleyerek siyaset hakk›nda bilgi vefikir edinmek

16.0 39.9 2.94 9.0 61.4 3.36

Siyaset tart›flmak, farkl› görüfllerden kiflileri iknaetmeye çal›flmak

70.9 5.4 1.50 46.0 18.4 2.11

Mahallenin, köyün, ilçenin sorunlar›n›n tart›fl›ld›¤›toplant›lara kat›lmak

77.7 5.0 1.39 48.3 20.9 2.11

‹mza kampanyalar›na kat›lmak, baflvuru ve dilekçehakk›n› kullanmak

80.7 3.9 1.34 63.3 8.5 1.67

Seçimler öncesinde belirli bir parti için gönüllü olarakçal›flmak

88.8 2.9 1.2 68.6 12.7 1.67

Miting, toplant›, gösteri yürüyüflü gibi toplufaaliyetlere kat›larak sesini duyurmak

86.7 1.9 1.21 67.1 9.3 1.63

Sivil toplum kurulufllar›n›n faaliyetlerine kat›larakMeclis d›fl›nda siyaset alanlar› oluflturmaya çal›flmak

92.7 0.8 1.11 77.8 5.3 1.42

Siyasi partiler bünyesinde aktif politika yapmak 93.2 1.2 1.11 79.5 6.6 1.40

N 1189 1233


”

“


Güçlü Demokrasi: Kat›l›mc› Tarzda Siyaset

Demokrasinin gelece¤i güçlü demokrasiye kolektivistolmayan bir cemaat biçiminin, konformist olmayan birkamusal ak›l yürütme biçiminin ve modern toplumlaba¤daflan bir yurttafl kurumlar› toplam›n›n yeniden can-lanmas›na ba¤l›d›r. Güçlü demokrasi kat›l›mc› tarzda si-yasetle tan›mlan›r: Tam anlam›yla, yurttafllar ad›na tem-sili yönetimden ziyade yurttafllar›n öz yönetimidir. Bu-rada etkin yurttafllar, ille de her düzeyde ve her durum-da de¤il, fakat yeterince s›k olarak ve bilhassa temel si-yasetlere karar verilirken ve önemli bir güç konumla-n›rken, kendi kendilerini yönetirler. Öz yönetim, gün-dem oluflturma, tart›flma, yasama ve siyaset yapma (or-tak çal›flma biçiminde) süreçlerine yurttafllar›n devaml›kat›l›m›n› kolaylaflt›rmak için oluflturulmufl kurumlaryoluyla hayata geçirilir. Güçlü demokrasi bireylerin ken-di kendilerini yönetme kapasitelerine sonsuz güvenduymaz, fakat Machiavelli ile birlikte çoklu¤un genel-likle prensler kadar hatta onlardan daha zeki olaca¤›n›ve Teodor Roosevelt'le birlikte de [s›radan insanlar›nço¤unlu¤unun günden güne daha küçük bir insan top-lulu¤unun onlar› yönetmeye çal›fl›rken yapt›¤›ndan çokdaha az hata yapaca¤›n›] iddia eder. Siyasal durumun açmazlar›na karfl› bir tepki olarak dü-flünüldü¤ünde güçlü demokrasiye afla¤›daki formel ta-n›m verilebilir: Kat›l›mc› tarzdaki güçlü demokrasi ba-¤›ms›z bir temelin yoklu¤unda çat›flmay›, sürekli kendien yak›n yasalar›n› oluflturma süreci ve ba¤›ml› özel bi-reyleri özgür yurttafllara ve k›smi ve özel ç›karlar› dakamusal iyilere dönüfltürebilen siyasal bir cemaatin ya-rat›lmas› yoluyla çözer.Demokrasinin bu güçlü formülasyonundaki can al›c›terimler eylemlilik, süreç, kendi yasalar›n› oluflturma,

yaratma ve dönüfltürmedir.

Kaynak: Barber, B. (1995). Güçlü Demokrasi Yeni

Bir Ça¤ ‹çin Kat›l›mc› Siyaset, çev. Mehmet Beflikçi,‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nevi.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siya-sal Kat›lma Biçimleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› EtkileyenFaktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› EtkileyenFaktörler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eylemin Yo¤unluk ve Zor-luk Derecesine Göre Siyasal Kat›lma Biçimleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› EtkileyenFaktörler” ve “Psikolojik ve Bireysel Faktöler”konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireyin Siyasal Aktör Hâli-ne Gelmesi Süreci: Siyasal Toplumsallaflma” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireyin Siyasal Hayata Ka-t›lmas›” ve “Bir Eylem Olarak Siyasal Kat›lma”konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bireyi Siyasete YöneltenTemel Faktörler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lmay› EtkileyenFaktörler” ile “Sosyo-Ekonomik Faktöler” konu-lar›n› yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Kat›lma Biçimleri”ve “Ola¤an ve Ola¤and›fl› Siyasal Kat›lma” ko-nular›n› yeniden gözden geçiriniz.

Kendizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›Okuma Parças›


S›ra Sizde 1

Bir toplum için siyasal hayattan bahsedildi¤inde, genel-likle, toplumun varl›¤›n› devam ettirebilmesi amac›nayönelik olarak zor kullan›m yetkisine sahip gücün ör-gütlü faaliyetleri ba¤lam›nda karar almas›, al›nan kara-lar› uygulamas›, topluma benimsetmesi, toplumun bukararlar› etkilemesi, kararlar›n uygulanmas›nda meyda-na ç›kan uyuflmazl›klar› çözümlemesi, kararlar› kiminalaca¤›n›n belirlenmesi, siyasal rollerin ve de¤erlerin ye-ni kuflaklara benimsetilmesi, bulundu¤u iç ve d›fl çevre-sinden gelen istek ve bask›lara göre yeniden örgütler-mesi gibi bir dizi eylem ve davran›fla iflaret edilmektedir.

S›ra Sizde 2

Macera peflinde koflan, tatmin olmaz ihtiraslara sahipve iktidarlar›n›n s›n›r›n› çizemeyen siyasal liderlerinkendi toplumlar›n› ve dünyay› nas›l atefle verdiklerininçok say›da örne¤i vard›r. 20. yüzy›lda yaflanan iki dün-ya savafl›n›n milyonlarca insan›n ölümü ve mamur ül-kelerin tarümar olmalar›na mal oldu¤u biliniyor. Hit-ler’in tüm Avrupa’y› egemenli¤i alt›na alma iste¤i sade-ce ülkesinin y›k›lmas›na de¤il Avrupa’n›n büyük fatura-lar ödemesine yol açm›flt›r. Mussolini’nin Eski Roma‹mparatorlu¤u’nu diriltme hayaliyle giriflti¤i sald›rganl›-¤›n sonunda büyük y›k›mlar yaflanm›flt›r. So¤uk Savafly›llar›ndan sonra Irak Lideri Saddam Hüseyin’in Ku-veyt’e ve ‹ran’a yönelik sald›r›lar› ülkesinin iflgal alt›nagirmesine ve büyük bir y›k›m yaflamas›na yol açm›flt›r.Yine Yugoslavya lideri S. Miloseviç’in de Büyük Yugos-lavya için giriflti¤i etnik temizlik ve sald›r›lar ülkesine veinsanl›¤a büyük faturalar ödetmifltir. Ayn› flekilde dahayak›n zamanda M. Kaddafi’nin iktidara olan tutkusu veâdeta tüm dünyan›n karfl›s›nda olmas›na ra¤men giriflti-¤i direnç ve kendisine karfl› ayaklananlara karfl› uygula-d›¤› ac›mas›z y›k›m politikas› ülkesinin y›k›m›yla sonuç-lanm›flt›r. Bu muhteris ve macerac› liderler, girifltikleriak›l almaz politikalar sonunda hayatlar›n› kaybetmeklekalmam›fl ülkelerinin y›k›m›na da yol açm›fllard›r. Biryandan güvenlik ve hürriyet içinde yaflama, refah düze-yini art›rma, halk›na daha iyi flartlarda hayat yaflatma ar-zusu duyan siyasal liderler, zaman zaman ihtirasla bellimaceralar peflinde koflmakta ve hem kendilerinin hemde toplumlar›n›n mahv›na sebep olmaktad›rlar. ‹nsanpsikolojisi z›t duygulara sahip bir yap›dad›r.

S›ra Sizde 3

Do¤umla bafllay›p hayat›n sonuna kadar devam edensiyasal toplumsallaflma sürecinde pekçok faktör etkili-dir. Örne¤in aile, arkadafl gruplar› meslek kurulufllar›,okul ve dernek benzeri ikincil gruplar, dernekler ve ör-gütler ile haberleflme araçlar› siyasal toplumsallaflmasürecinde etkili faktörlerdir.

S›ra Sizde 4

R. Dahl’a göre, siyasal kat›lman›n ilgi, önemseme, bilgive eylem olmak üzere birbirini takip eden dört farkl›düzeyi vard›r. Bir davran›fl›n meydana gelmesi için bi-reyin önce o konuya ilgi duymas›, onu önemsemesi,konu hakk›nda belli bir bilgi düzeyine sahip olmas› veen nihayetinde de eyleme geçmesi gerekir.

S›ra Sizde 5

Siyasi iktidar› etkilemek ve arzulanan do¤rultuda kararalmas›n› sa¤lamak için çeflitli eylem ve davran›fllar›ngösterildi¤i gözlenmektedir. Siyasal kat›lma olarak ifa-de edilen bu türden eylem ve davran›fllar›n en iyi bili-neni seçimlerde oy vermektir. Ancak oy verme davran›-fl› d›fl›nda da iktidar› etkilemeye yönelik pek çok eylemve davran›fl gösterilmektedir. Bunlardan bar›flç› olan vemevcut hukuki ve siyasi sistemin meflru olarak gördü-¤ü türde eylemler oldu¤u gibi meflru kabul edilmeyenve hukuki olarak yasaklanm›fl bulunan türde eylem vedavran›fllar da vard›r. Ola¤an ve ola¤and›fl› olarak s›n›f-land›r›lan bu davran›fllar aç›s›ndan çevremizdeki insan-lara bakt›¤›m›zda medya organlar›ndan siyasi niteliktehaberleri ve geliflmeleri takip etmek, yerel sorunlarla il-gilenmek için çeflitli sivil toplum örgütlerinde görev al-mak, siyasal parti örgütünün çeflitli düzeylerinde görevüstlenmek, parti üyesi veya yöneticisi olmak, sorunlar›mektup, e-mail, faks, vb. araçlarla yetkililere aktarmak,siyasi yetkililerle sorunlar› çeflitli düzeylerde tart›flmak,miting ve gösterilere kat›lmak gibi meflru ve ola¤an tür-de pek çok davran›fl›n çeflitli düzeylerde tercih edildi¤i-ni, insanlar›n farkl› flekillerde bu türden eylem ve dav-ran›fllar› gösterdiklerini görüyoruz. Herkesin ayn› tür-den eylemlere itibar etti¤i söylenemez. Kimisi sadeceseçimde sand›¤a gidip oy vermekle yetinirken kimisi si-vil toplum örgütlerinde aktif flekilde görev almaktad›r;kimisi siyasal hayata çok mesafeli yaklafl›rken kimisi si-yasilerle mümkün oldu¤unca yak›n iliflki kurmaya vediyalo¤u gelifltirmeye yönelmektedir. Kimisi miting vegösterilere kat›lmaktan çekinirken kimisi sadece med-



yadan siyasal geliflmeleri takip etmekle yetinmektedir.Bu ola¤an kat›lma biçimlerinin yan›nda hukuki ve siya-si sistemin yasaklad›¤›, meflru görmedi¤i türde farkl› ey-lemlere baflvuranlar›n da oldu¤u görülmektedir. Mese-la 21 Mart tarihinde kutlanmas› gereken Nevruz Bayra-m›’n›n yasaklanmas›na ra¤men 18 Mart tarihinde kut-lanmas› ve kutlama s›ras›nda kamu mallar›na zarar ve-recek flekilde eylemlere yönelinmesi, yasaklanan yerdegösteri yap›lmas›, mitinglerde yasaklanan poster ve fla-malar›n aç›lmas›, fliddete baflvurulmas›, banka ve ma¤a-zalar›n tahrip edilmesi, terör ve anarfli ç›kar›lmas› gibieylem ve davran›fllarda bulunmak ola¤and›fl› siyasal ka-t›lma çerçevesinde mütalaa edilecek türde davran›fllar-d›r. Terörle karfl› karfl›ya bulunan ülkelerde, demokra-tik kanallar›n iyice daralt›ld›¤› toplumlarda bu tür ola-¤and›fl› yöntemler daha çok öne ç›kmaktad›r. Ola¤ansiyasal kat›lma yöntemlerinin mümkün oldu¤u kadargeniflletilmesi, ola¤and›fl› niteliktekilerin de azalt›lmas›arzulanan türde bir tablo oluflturur.

S›ra Sizde 6

Gelir, E¤itim ve meslek siyasal kat›lmay› etkileyen te-mel sosyo-ekonomik faktörlerdir. Bireylerin gelir du-rumlar› düzeldikçe siyasal kat›lma oranlar›n›n da do¤-rusal olarak artaca¤› öne sürülmüfltür. Benzer bir biçim-de e¤itim düzeyi yüksek ise siyasal kat›lma da s›klafla-cakt›r. Meslek de siyasal kat›lma üzerinde oldukça etki-lidir. Baz› meslek dallar›nda çal›flan insanlar›n siyasalkat›lma oranlar› yüksekken, di¤er baz› meslek dallar›n-da çal›flanlar›n› siyasal kat›lma s›kl›klar›n›n düflük oldu-¤u tespit edilmifltir.

Alkan, T. (1979). Siyasal Toplumsallaflma. Ankara:Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Aristoteles. (1983). Politika. Çev. Mete Tunçay, ‹stan-bul: Remzi Kitabevi.

Barbar, B. (1995). Güçlü Demokrasi Yeni Bir Ça¤

‹çin Kat›l›mc› Siyaset. çev. M. Beflikçi, ‹stanbul:Ayr›nt› Yay›nlar›.

Bingham, G., Powell, J. R. (1990). Ça¤dafl Demokrasi-

ler/Kat›lma ‹stikrar ve fiiddet. Çev. Mehmet TUR-HAN, Ankara: S Yay›nlar›.

Çam, E. (1987). Siyaset Bilimine Girifl. ‹stanbul: DerYay›nlar›.

Dahl, R. A. (1991). Modern Political Analysis. FifthEdition, New Jersey: Prentice-Hall InternationalEditions.

Dahl, R. A. (2001). Demokrasi Üzerine. Çev. BetülKad›o¤lu, Ankara: Phoenix Yay›nlar›.

Daver, B. (1993). Siyaset Bilimine Girifl. Ankara: Siya-sal Kitabevi Yay›nlar›.

De Tocqueville, A. (1994). Amerika’da Demokrasi.

Çev. ‹hsan Sezal-Fatofl Dilber, Ankara: Yetkin Ya-y›nlar›.

Demir, Z. (2002). Siyasal Partilerin Kad›n Politikala-

r› ve Kad›nlar›n Tutumlar›. Yay›nlanmam›flDoktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü.

Dursun, D. (1998). “Afrika/Tarih/ K›tan›n Paylafl›lmas›ve Sömürgecilik”, TDV ‹slam Ansiklopedisi. Cilt:1,‹stanbul: TDV Yay›nlar›.

Dursun, D. (2011). Siyaset Bilimi. Istanbul: Beta Ya-y›nlar›.

Duverger, M. (1984). Politikaya Girifl. Çev. Samih Tir-yakio¤lu, ‹stanbul: Varl›k Yay›nlar›.

Ery›lmaz, B. (2002). Bürokrasi ve Siyaset: Bürokratik

Devletten Etkin Yönetime. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.Fedayi, C. (2011). Siyaset Bilimi. Ankara: Kadim Ya-

y›nlar›.Girdner, E. J. (1996). People and Power/An

Introduction to Politics. ‹stanbul: LiteratürYay›nlar›.

Huntington, S., Dominguez, J. I. (1975). Siyasal Gelifl-

me. Çev. Ergun Özbudun, Ankara: Siyasi ‹limlerDerne¤i Yay›nlar›.

Hüseyin, A. (1990). Ortado¤uda Devlet ve Terör. Çev.Taha Cevdet, ‹stanbul: P›nar Yay›nlar›.

Ka¤›tç›bafl›, Ç. (1977). ‹nsan ve ‹nsanlar/Sosyal Psi-

kolojiye Girifl. ‹stanbul: Evrim Yay›nevi.



Kalayc›o¤lu, E. (1983). Karfl›laflt›rmal› Siyasal Kat›l-

ma/Siyasal Eylemin Kökenleri Üzerine Bir ‹n-

celeme. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bi-limler Fakültesi Yay›nlar›.

Kalayc›o¤lu, E. (1984). Ça¤dafl Siyasal Bilim/Teori

Olgu ve Süreçler. ‹stanbul: Beta Bas›m Yay›m Da-¤›t›m.

Kapani, M. (2000). Politika Bilimine Girifl. 12. Bas›m,Ankara: Bilgi Yay›nevi.

Lawson, K. (1993). The Human Polity/ A

Comparative Introduktion to Political Science.

Boston-Toronto: Houghton Mifflin Company.Morris, G. C. (1997). “Montesquieu ve Siyasi Tecrübe-

nin Çeflitleri”, Siyasi Düflünce Tarihi. Ed. DavidThomson, Çev. Ali Yaflar Aydo¤an ve di¤erleri, ‹s-tanbul: fiule Yay›nlar›.

Öz, E. (1996). Otoriterizm ve Siyaset/Türkiye’de

Tek-Parti Rejimi ve Siyasal Kat›lma (1923-1945).

Ankara: Yetkin Yay›nlar›.Özbudun, E. (1976). Social Change and Political

Participation in Turkey. Princeton-New Jersey:Princeton University Press.

Özcan, Z. (2000). “Alev Alatl›: Kad›ns› bir topluma dö-nüflüyoruz!”, Karizma. Say›: 3, Temmuz-A¤ustos-Eylül.

Platon (Eflatun). (2010). Devlet. Çev. Selahattin Eyü-bo¤lu-M.Ali Cincoz, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Kültür Ya-y›nlar›.

Prélot, M. (1972). Politika Bilimi. Çev. Nihal Önol, ‹s-tanbul: Varl›k Yay›nlar›.

Tatar, T. 51997). “Cinsiyet Faktörünün Siyasi Kat›l›maEtkisi”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi,

Say›:10.Turan, ‹. (1987). Siyasal Demokrasi, Siyasal Kat›lma,

Bask› Gruplar› ve Sendikalar. ‹stanbul: TürkiyeBelediye-‹fl Sendikas› E¤itim Yay›nlar›: 6.

Turan, ‹. (ty). Siyasal Sistem ve Siyasal Davran›fl. ‹s-tanbul: Der Yay›nlar›.

Türkkahraman, M. (2000). Türkiye’de Siyasal Sosyal-

leflme ve Siyasal Sembolizm. ‹stanbul: Birey Ya-y›nc›l›k.

TÜS‹AD. (2001). Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler

Araflt›rmas›. Cilt: 1, Temel Bulgular ve Sonuçlar,‹stanbul: TÜS‹AD Yay›nlar›.

TÜS‹AD. (2001). Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler

Araflt›rmas›. Cilt: II, Ana Rapor, ‹stanbul.Vigor, P. H. (1997). “Marks ve Modern Kapitalizm”, Si-

yasi Düflünce Tarihi. Ed. D. Thomson, ‹stanbul:fiule Yay›nlar›.

Weber, M. (1998). Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Taha Parla,2. Bask›, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Yayla, A. (2005). Siyasi Düflünce Sözlü¤ü. Ankara:Adres Yay›nlar›.

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihhtp://www.sakinkafa.comhttp://tr.vikipedia.orghttp://tr.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitlerhttp:motoku.com/aileyapilari-ve-turleri/http://thistimeimeanit.com/communicating/asking-for-

help/monday-motivational-memo-building-support/

www.haksozhaber.net/turk-dogru-ve-caliskan/www.caglatuba.com/televizyon-diziler-ve-gelecegimiz-

olan-cocuklar/http://www.batmanpostasigazetesi.comhttp://acikradyogunlugu.blogspot.com/2010/09/6-7-

eylul-belgeseli-ack-radyo.html

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Demokrasi kavram›n› tan›mlayabilecek,Demokrasinin temel niteliklerini aç›klayabilecek,Tarihsel olarak demokrasi kuram›n›n geliflimini aç›klayabilecek,Farkl› demokrasi çeflitlerini ay›rt edebilecek, ço¤unlukçu ve uzlaflmac› de-mokrasi modellerini karfl›laflt›rabilecek,Yirmi birinci yüzy›lda demokrasiye geçifl hareketlerini aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Demokrasi• Poliarfli• Demokrasinin Nitelikleri• Demokrasi Kuram›• Demokrasinin Geliflimi• Demokrasi Çeflitleri

• Do¤rudan Demokrasi• Temsilî Demokrasi• Ço¤unlukçu Demokrasi• Uzlaflmac› Demokrasi• Demokrasiye Geçifl• Demokrasinin Konsolidasyonu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Siyaset Bilimi

• DEMOKRAS‹ KAVRAMI VE TANIMI• DEMOKRAS‹N‹N TEMEL

N‹TEL‹KLER‹• DEMOKRAS‹ KURAMI VE

DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹• DEMOKRAS‹ ÇEfi‹TLER‹• Y‹RM‹ B‹R‹NC‹ YÜZYILDA

DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fiLER

Ça¤dafl YönetimBiçimi OlarakDemokrasi


DEMOKRAS‹ KAVRAMI VE TANIMIDemokrasi kavram› her ne kadar basit ve yal›n bir olguymufl gibi gözükse de ça¤-dafl bir yönetim modeli olarak demokrasi, oldukça farkl› ve karmafl›k süreçleri ifa-de eder. Demokrasi, günümüzde en yayg›n ve normatif aç›dan “iyi” olarak de¤er-lendirilen bir yönetim sistemidir. Normal ölçülerde otoriter say›labilecek devletlerve yönetimler bile demokrasinin “iyi” bir yönetim tarz› oldu¤unu kabul etmekte-dir. Günümüzde, devlet adamlar› ve siyaset bilimciler için art›k hangi yönetsel sis-temin daha iyi iflledi¤inden çok hangi demokrasinin daha iyi iflledi¤i sorusu dahaönemli olmaya bafllam›flt›r. Bu sebeple demokra-siyle ilgili çok say›da farkl› tan›m, yaklafl›m ve uy-gulama ortaya ç›km›flt›r.

Eski Yunanca “halk” anlam›na gelen demosve “iktidar, yönetim” anlam›na gelen kratia kök-lerinden türetilen demokrasi, “halk yönetimi” an-lam›na gelmektedir. Demokrasinin en yayg›n kul-lan›lan tan›mlar›ndan bir tanesi, Abraham Lin-coln’ün “halk›n, halk taraf›ndan, halk için yöneti-mi” fleklindeki yaklafl›m›d›r. Ancak “halk” kavra-m›n›n sorunlu do¤as›, baflka bir ifadeyle halk›nçok farkl› ilgi, ç›kar ve taleplere sahip karmafl›kyap›s›, bugün demokrasi olarak bildi¤imiz yöne-tim fleklini farkl› kavramlarla aç›klama ihtiyac›n›beraberinde getirmifltir. Bu kapsamda, RobertDahl demokrasi yerine “ço¤un yönetimi” anlam›-na gelen poliarfli kavram›n› tercih eder ve poliar-fliyi “mümkün oldu¤unca fazla say›da vatandafl›n uzun bir zaman boyunca arzula-r›na cevap verebilen bir sistem” olarak tan›mlar.

Halk›n tamam›n›n yönetim sürecine kat›ld›¤›, arzu ve taleplerinin karfl›land›¤›bir yönetim tarz›, ideal bir demokrasi anlay›fl›n› ifade eder. Ancak böyle bir yöne-tim, Robert Dahl’in de isabetli bir flekilde belirtti¤i gibi, hiçbir zaman olmam›fl veolmas› da mümkün de¤ildir. Ça¤dafl demokratik sistemler, zaten halk›n tamam›n›ndo¤rudan de¤il, seçmifl olduklar› temsilciler ve oluflturduklar› kurumlar vas›tas›ylayönetim sürecine kat›ld›klar›, arzu ve taleplerini optimum düzeyde sa¤lamaya ça-l›flt›klar› bir yönetim anlay›fl›n› ifade eder.

Ça¤dafl Yönetim BiçimiOlarak Demokrasi

Poliarfli: Amerikal› siyasetbilimci Robert Dahl’indemokrasi kavram› yerinetercih etti¤i poliarflikavram›, “tek kiflininyönetimi” anlam›ndakullan›lan monarflinintersine, “ço¤un yönetimi”anlam›na gelmektedir.

Resim 5.1

1915 do¤umluAmerikal› siyasetbilimci Robert A.Dahl.

Kaynak: http://www.wisdomsupreme.com/dictionary/robert-dahl.php

Modern devletlerin yönetim tarz› olarak demokrasi, öncelikle halk›n kendi ad›-na ülke yönetimini gerçeklefltirecek yöneticileri çok partinin kat›labildi¤i rekabet-çi seçimlerle iflbafl›na getirmesi ile ilgilidir. Dolay›s›yla seçimler demokrasinin enönemli ö¤elerinden biridir. Ancak ça¤dafl demokrasiler, sadece serbest ve adil se-çimlerden ibaret olmay›p, ayn› zamanda hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›l›¤›, fikir,ifade, örgütlenme, din ve vicdan özgürlü¤ünü de içine alan temel hak ve hürriyet-lerin korunmas›na dayan›r.

Demokrasi sadece seçimlerle ilgili de¤ildir ancak seçimsiz bir demokrasi dedüflünülemez. Bu bak›mdan, demokrasiyle ilgili yap›lan birçok tan›mda, seçimvurgusu ön plana ç›kmaktad›r. Örne¤in, Bruce Parrot demokrasiyi “çok adayl›,gizli oylama ve eflit oy sistemi ile düzenli aral›klarla yap›lan ve yetiflkinlerin oykulland›¤› seçimlerle hükümetin resmî ve gerçek yöneticilerinin seçildi¤i ve seçimrekabeti için gerekli olan bas›n ve örgüt kurma özgürlükleri gibi prosedürleringerçek anlamda güvence alt›na al›nd›¤› siyasal bir sistem” olarak tan›mlar. De-mokrasi konusunda önemli çal›flmalar yapan Philippe C. Schmitter ve Terry LynnKarl (1999: 4) benzer flekilde demokrasiyi “yönetenlerin, yapt›klar›ndan dolay›,seçilmifl temsilcilerinin rekabeti ve iflbirli¤i yoluyla dolayl› olarak hareket eden va-tandafllar taraf›ndan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar› bir yönetim biçimi” ola-rak tan›mlarlar.

DEMOKRAS‹N‹N TEMEL N‹TEL‹KLER‹Demokrasilerde egemenli¤in millete ait oldu¤u varsay›l›r ve günümüz demokrasi-lerinde millet, egemenlik hakk›n› seçimle iflbafl›na getirdi¤i temsilcileri arac›l›¤›ylayerine getirir. Ça¤dafl demokrasilerde, fliddete ve zora baflvurmaks›z›n siyasal re-kabete dayal› seçimlerle iflbafl›na gelmifl ve do¤rudan ya da dönemsel olarak seç-mene hesap vermekle yükümlü sivillerin yönetimi esast›r. Dolay›s›yla demokrasi-nin yegane flart› olmamakla birlikte, seçimsiz bir demokrasiden söz edilemez. An-cak sadece seçime dayal› demokrasiler genifl bir kesim taraf›ndan elefltirilmekte,hatta seçimler sonucu oluflan ço¤unluk yönetiminin ço¤unluk diktas›na dönebil-me potansiyeline dikkat çekilmektedir.

Ça¤dafl demokrasiler, ço¤unluk yönetiminin ço¤unlu¤un bask›s›na dönüflme-mesi için anayasalar gibi iktidarlar› s›n›rland›r›c› ve ço¤unluk d›fl›nda kalan kifli vegruplar›n temel hak ve hürriyetlerini koruyucu tedbirler al›rlar. Bu ba¤lamda, ça¤-dafl demokrasilerde hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›l›¤›, fikir, ifade, örgütlenme,din ve vicdan özgürlü¤ünü de içine alan temel hak ve hürriyetlerin anayasalarlagüvence alt›na al›nmas› önemlidir.

Demokraside özgürlük ve eflitlik en temel niteliklerdir. Özgürlük, insanlar›nfliddete baflvurmadan ve baflkalar›n›n da benzer hak ve özgürlüklerini tehdit etme-den; istedikleri gibi düflünme, düflündüklerini ifade etme ve bunlar do¤rultusundaher tür sosyal ve siyasal kurum ve faaliyetlere kat›labilmelerini ifade eder. Ça¤dafldemokrasilerde eflitlik ise mutlak bir eflitlikten ziyade ülkede yaflayan vatandaflla-r›n din, dil, ›rk, sosyal s›n›f ve cinsiyet gibi özelliklerinden dolay› herhangi bir ay-r›ma tabi tutulmadan, kanunlar önünde eflit haklara sahip olmalar› anlam›nda kul-lan›lmaktad›r.

Demokratik bir yönetim, yönetilenlerin r›zas›na dayanan bir yönetim biçimiolup, bir toplumun demokratik say›labilmesi için o toplumu oluflturan insanlar›ngenifl bir kesiminin kendi hayatlar›n› etkileyecek önemli kararlarda söz hakk›na sa-hip olmalar› gerekir. Dolay›s›yla siyasal kat›l›m demokrasinin en önemli unsurlar›n-dan bir di¤eridir. Demokratik bir toplumda siyasal kat›l›m›n yayg›n olmas› ve siya-


Ço¤unluk Yönetimi:Kararlar›n ço¤unluktaraf›ndan, baflka birifadeyle yar›dan bir fazlas›,taraf›ndan verildi¤i yönetimanlay›fl›n› ifade eder.Ço¤unluk yönetimiço¤unlu¤un tiranl›¤›na yolaçabilece¤i endiflesiyleelefltirilmektedir.

sal partiler yoluyla ülkeyi yönetme hakk›n›n herkese aç›k olmas› beklenir. Genel,özgür ve eflit seçim hakk›; fikir ve ifade özgürlü¤ü, vatandafllar›n siyasal parti ve ba-¤›ms›z menfaat gruplar› içinde örgütlenme hakk›; vatandafl›n siyasal süreçlere kat›-l›m›n› sa¤layan ve dolay›s›yla demokrasiyi mümkün k›lan en önemli özelliklerdir.

Bütün bu unsurlar› da dikkate alarak bir yönetimin demokrasi olarak kabuledilmesi için gerekli olan ortak unsurlardan bahsetmek mümkündür. Robert Dahl’inpoliarfli fleklinde kavramsallaflt›rd›¤› ve makul ölçüde duyarl› bir demokrasi olaraknitelendirdi¤i bir sistemin, en az›ndan afla¤›daki sekiz unsuru yerine getirmesi ge-rekir. Bu sekiz unsur ayn› zamanda, tüm demokrasilerde az ya da çok var olan te-mel nitelikleri de ifade eder:

1. Örgüt kurma ve kat›lma özgürlü¤ü, 2. ‹fade özgürlü¤ü, 3. Oy verme hakk›, 4. Kamu görevlerine getirilebilme hakk›, 5. Siyasal liderlerin yar›flabilme hakk›, 6. Özgür ve çok sesli medyan›n varl›¤›, 7. Serbest ve adil seçimler,8. Halk›n tercihlerini yans›tabilecek kurumlar›n varl›¤›. Philipe Schmitter ve Terry L. Karl, Robert Dahl’in ortaya koydu¤u bu sekiz un-

sura iki madde daha eklerler: 1. Halk taraf›ndan seçilmifl organlar›n yetkilerini, atanm›fllar›n muhalefetine ta-

bi olmadan kullanabilmeleri,2. Devletlerin di¤er üstün siyasal sistemlerden ba¤›ms›z hareket edebilmeleri.Demokrasinin do¤rudan unsurlar› olmamakla birlikte, demokrasiyi kolaylaflt›-

ran veya teflvik eden baz› unsurlardan da söz etmek uygun olacakt›r. Demokrasi-ye bar›flç›l bir geçifl süreci bu unsurlardan bir tanesidir. Baz› yorumculara göre is-tikrarl› bir demokrasinin bar›flç›l bir flekilde oluflturulmas› yurttafllar veya gruplararas›nda güven duygusunu tesis edecek bu da demokrasinin uzun bir dönem ya-flamas›n› beraberinde getirecektir. Bir ülkedeki siyasal liderlerin demokrasiye olaninançlar› da demokrasinin pekiflmesi aç›s›ndan önemli bir unsur olarak de¤erlen-dirilmektedir. Özellikle Arend Lijphart ve Robert Dahl, demokratik de¤er ve ilke-lerin meflrulu¤una ve gereklili¤ine inanan siyasal liderlerin varl›¤›n›, demokratikbir sistemi baflar›l› ve istikrarl› bir flekilde sürdürmek için önemli bir etken olarakgörürler.

Di¤er taraftan, özellikle liberal düflünürler, bir toplumun sosyo-ekonomik kal-k›nm›fll›¤› ile o toplumun demokrasiyi sürdürebilme gücü aras›ndaki ba¤a dikkatiçekerler. Bu görüfle göre bir toplumun refah› ne kadar yüksek olursa demokrasiyisürdürme flans› da o kadar büyük olur. Bir ülkenin ekonomik yönden zengin ol-mas› ve bunun do¤uraca¤› sosyo-ekonomik ço¤ulculuk demokrasiyi destekler.Demokrasinin belirleyici bir unsuru olmamakla birlikte, özel mülkiyet ve pazarekonomisi, ekonomik zenginli¤i ve sosyo-ekonomik çeflitlili¤i mümkün k›lan vedolay›s›yla demokrasiyi destekleyen bir unsur olarak de¤erlendirilir.

Sosyal demokrasi ise ekonomik de¤erlerin adil da¤›l›m›na, baflka bir ifadeylesosyal adalete vurgu yapar. Bu anlay›fla göre, ekonomiye devlet müdahalesi, flayetderin sosyo-ekonomik eflitsizlikleri ortadan kald›rmaya yönelikse söz konusu ola-bilir. Sosyal demokratlara göre bu türden bir müdahale sak›ncal› olmad›¤› gibi,toplumun huzuru, refah› ve dolay›s›yla demokrasinin istikrarl› bir flekilde ifllemesiiçin gereklidir.

1255. Ünite - Ça¤dafl Yönet im Biç imi Olarak Demokrasi

Birçok siyaset bilimciye göre, kentli bir orta s›n›f›n ortaya ç›kmas› ve e¤itim se-viyesinin yüksek olmas›, demokrasinin yerleflmesi için hayati öneme sahiptir. Di-¤er taraftan, karfl›l›kl› güvenin yüksek oldu¤u, farkl›l›klar›n hoflgörüyle karfl›land›-¤›, siyasete ilginin ve siyasal faaliyetlere kat›l›m›n yüksek oldu¤u toplumlarda de-mokratik bir gelene¤in oluflmas› ve halk›n r›zas› ile demokrasinin kal›c› k›l›nmas›mümkün olabilir. Geliflmifl bir sivil toplumun demokrasiyi güçlendirdi¤i inanc› dahem John Locke, Charles de Montesquieu ve Alexis Tocqueville gibi klasik düflü-nürler hem de Jürgen Habermas gibi ça¤dafl fikir adamlar›nca genel kabul görenbir fikirdir.

Ülkelerin etnik ve kültürel yönden türdefl veya nispeten türdefl olmas›n›n de-mokrasiyi kolaylaflt›r›c› ve pekifltirici bir unsur oldu¤u iddia edilse de daha sonragörece¤imiz gibi demokrasi tarihî, etnik ve kültürel yönden türdefl olmayan ülkele-rin de iyi iflleyen baflar›l› demokrasi modellerini oluflturabildiklerini göstermektedir.

DEMOKRAS‹ KURAMI VE DEMOKRAS‹N‹N GEL‹fi‹M‹Bugün ça¤dafl devletlerin en önemli ve en yayg›n yönetim flekli olarak kabul edi-len demokrasi, hem kuramsal hem de kurumsal yönden derin bir tarihî geçmifle vetecrübeye sahiptir. Birçok düflünür, ortaya koyduklar› fikir ve yaklafl›mlarla birçoksiyasal yap› da kurumsal uygulamalar›ndaki tecrübeleriyle demokrasinin Antik Yu-nan’dan bafllay›p günümüze kadar uzanan geliflimine katk›da bulunmufllard›r.

Demokrasinin befli¤i olarak bilinen Antik Yunan, hem oluflturduklar› flehir-dev-letleri tecrübesiyle hem de Sokrates (M.Ö. 470-399), Eflatun (M.Ö. 427-347) veAristo (M.Ö. 384-322) gibi siyasal düflünürleriyle demokrasinin geliflimine katk›sa¤lam›flt›r. Do¤rudan demokrasinin ilk örne¤i olarak kabul edilen Antik Yunan si-yasal sistemi, Atina demokrasisi olarak da bilinir. Teoride flehir-devletindeki bütünyurttafllar mecliste oy verme ve fikrini söyleme hakk›na sahipken uygulamada ka-d›nlar, köleler ve o flehir-devletinde do¤mayan yabanc› kökenli metikler bu hak-lardan yoksundu. Yaklafl›k üç yüz bin nüfuslu Atina’da, bu kümeler d›fl›nda kalanve say›s› yaklafl›k otuz bin oldu¤u tahmin edilen yetiflkin erkek nüfus, oy verme veyönetim sürecine etkin bir flekilde kat›lma hakk›na sahipti.

Demokrasi kuram›n›n geliflimine katk› sunan dönemler, düflünürler, bu düflünürlerin fi-kir ve eserleri için ayr›nt›l› bilgilere www.wikipedia.org/ adresinden Türkçe veya baflkadillerden ulaflabilirsiniz.

Antik Yunan Dönemi filozoflar› bafllang›çta demokrasiyi baz› yönleriyle elefltir-mifl; hatta kimi zamanlar demokrasi için “ayak tak›m›n›n yönetimi” fleklinde ay›-r›mc› ve afla¤›lay›c› bir yaklafl›m sergilemifllerdir. Eflatun demokrasiyi, yoksullar›nzenginleri bask›lad›¤› ve liyakatin alt üst edildi¤i anarflik bir sistem olarak tan›mla-m›flt›r. Ancak özellikle Sokrates ve Aristo, ortaya koyduklar› destekleyici fikir veyaklafl›mlarla demokrasinin geliflimine katk› sunmufllard›r. Sokrates, s›radan vatan-dafllar›n yönetimde olmas›na mesafeli durmakla birlikte soylular yerine bilgili veerdemli kiflilerin yönetimde olmas› gerekti¤ini savunmufltur.

Siyasete verdi¤i de¤er ve yapt›¤› siyasal analizlerle siyasetin babas› olarak ka-bul edilen Aristo ise halk›n ço¤unlu¤una dayal› bir yönetimi, seçkinci bir az›nl›kyönetimine tercih etmifltir. Aristo’ya göre halk toplamda bir araya geldi¤inde, seç-kinci bir az›nl›ktan üstündür. Ancak Aristo, s›radan yurttafllar›n yönetici olmaktançok, yasalar›n yap›lmas›na katk› sunmalar›n›n daha faydal› olaca¤›n› düflünmek-teydi. Aristo’nun demokrasiye sundu¤u katk›lardan bir tanesi de iyi ve istikrarl› bir


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yönetim için güçlü bir orta s›n›f›n gereklili¤ine yapm›fl oldu¤u vurgudur. Sosyo-ekonomik gruplar aras›ndaki dengesiz geliflimin, sosyal patlamalara ve yönetselsorunlara yol açabilece¤ini belki de ilk kez dile getiren yine Aristo’dur.

Roma Dönemi; düflünürlerinden çok, ortaya koydu¤u hukuk sistemi, kurumla-r› ve küçük bir cumhuriyetten büyük bir imparatorlu¤a geçiflte yaflad›¤› yönetseltecrübeleriyle demokratik yönetimlere katk› sunmufltur. Antik Roma’da oluflturu-lan hukuk ilkeleri ve uygulamalar›, ça¤dafl siyasal yönetimlerin norm ve temelleri-ni oluflturmufltur. Bu dönemde uygulanan yönetim sistemi, temsilî demokrasiyebenzer bir nitelik tafl›makta ancak demokratik haklar genellikle s›n›f ayr›m›na gö-re flekillenmekte ve iktidar ayr›cal›kl› bir elit grubun tekelindedir. Siyasete kat›l›m,özgürlük ve temel haklar›n kullan›m› da yine toplumsal s›n›flara göre flekillendiril-miflti. Roma, iktidar›n s›n›rland›r›lmas› ve paylafl›lmas›na, çoklu kontrol mekaniz-malar›na ve halk›n denetim ve kat›l›m›na imkân tan›yan yap›s› ile demokrasi ku-ram ve kurumlar›n›n geliflimine katk› sunmufltur.

Orta Ça¤, genel olarak feodal yap›s›, kilise bask›s› ve skolastik düflüncesiyle bi-linir. Ancak, bu dönemde de bir taraftan s›n›rl› da olsa demokrasinin gelifliminekatk› sunan olgular ortaya ç›km›fl, di¤er taraftan daha sonra Rönesans ve Reformhareketleri ve ard›ndan Ayd›nlanma ve Sanayi Devrimi’ne zemin haz›rlayan gelifl-meler yaflanm›flt›r. Orta Ça¤’da demokrasi ad›na en önemli geliflme, “Büyük Söz-leflme” olarak da bilinen Magna Carta’n›n 1215 y›l›nda ‹ngiltere’de ilan edilmesidir.Kral’›n yetkilerinin s›n›rland›r›ld›¤› bu sözleflme, anayasac›l›k hareketinin bafllang›-c› olarak kabul edildi¤inden tarihî bir öneme sahiptir.

On beflinci ve on alt›nc› yüzy›llardaki Rönesans ve Reform hareketleri de de-mokrasinin gelifliminde önemli bir kavflak noktas›d›r. Bu dönem, Avrupa’n›n kili-senin bask›s›ndan kurtulup modernleflme ça¤›na geçmesinde büyük rol oynam›fl-t›r. Skolastik düflünce bu dönemde y›k›lm›fl ve özgür düflünce yay›lmaya bafllam›fl-t›r. Avrupa’da mezhep birli¤i bozulmufl, Protestanl›k, Kalvenizm ve Anglikanizmgibi yeni mezhepler ortaya ç›km›flt›r. Din adamlar›n›n ve kilisenin halk üzerindekiotoritesi sars›larak e¤itim ve bilim üzerindeki bask›lar ortadan kalkm›flt›r.

Bu dönemde demokrasi ve egemenlik tart›flmalar› aç›s›ndan ön plana ç›kan ikiönemli düflünür Niccolo Machiavelli (1469-1527) ve Thomas Hobbes (1588-1679)olmufltur. Makyavelizm olarak kavramsallaflt›r›lan anlay›fl›n ve “amaca giden heryol mubaht›r” sözünün sahibi olan Machiavelli’nin yaz›lar›nda, pragmatizm ve ras-yonellik ön plana ç›kmaktad›r. ‹ktidar›n meflrulu¤unu ve s›n›rlar›n› tart›flan Machi-avelli’ye göre, güvenli¤in ve egemenli¤in tesisi için güç kullanma da meflru biraraçt›r ve halk güvenli¤ini sa¤layabilmek için bir egemene yetki vermelidir.

‹nsanlar›n do¤ufltan eflit oldu¤unu dile getiren Thomas Hobbes, ayn› zamanda“‹nsan insan›n kurdudur”, (homo homini lupus) sözünün de sahibidir. Bu sebepleçat›flma ve savafl›n kaç›n›lmaz oldu¤u öngörüsünde bulunan Hobbes’a göre böylebir ortamda insanlar güvenliklerini sa¤layabilmek ad›na bir toplumsal sözleflmeile haklar›ndan bir k›sm›n› egemene devrederler. Devletin varl›k sebebini devletlebirey aras›nda toplumsal bir sözleflmeye ba¤layan bu durum, ayn› zamanda devle-te meflruluk kazand›rma çabas› olarak da de¤erlendirilmektedir. Machiavelli veHobbes, iktidar› do¤al ve verili olarak görmekten çok, devletin varl›¤›n› gerekçe-lendirmeye ve egemenli¤e meflru bir s›n›r çizmeye çal›flm›fllard›r.

Toplumsal sözleflmenin on yedinci ve on sekizinci yüzy›llardaki temsilci¤iniiki büyük düflünür John Locke (1632-1704) ve Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)yapm›flt›r. Siyasal liberalizmin kurucular›ndan ve en önemli isimlerinden biri ola-rak da kabul edilen Locke, insanlar›n özgürlük ve eflitli¤ine vurgu yapar. Devle-


Toplumsal SözleflmeKuram›: Hobbes, Locke veRousseau taraf›ndangelifltirilen toplumsalsözleflme kuram›, birey vedevlet iliflkilerinde z›mni birsözleflmeyi öngörür.Karfl›l›kl› r›zaya dayanan buanlaflmaya göre, bireylerkendi güvenliklerini ve temelhaklar›n› korumas› kayd›yla,özgürlüklerinin birk›sm›ndan feragat etmeyeve devletin belirledi¤i genelkurallara uymaya r›zagösterirler.

tin temeline bireyi yerlefltiren Locke’a göre devlet insanlar›n özgürlük, eflitlik vegüvenli¤ini tehdit edebilecek savafl gibi durumlar› bertaraf etmek için vard›r. Loc-ke, benzer flekilde devlete, insanl›¤›n en kutsal haklar› olan yaflam ve mülkiyethakk›n› koruma ifllevini yükler. Locke, yasama ve yürütme erklerinin farkl› eller-de tutulmas›n›n bireyler aç›s›ndan bir güvence oluflturdu¤unu belirterek güçlerayr›l›¤› ilkesini belki de ilk vurgulayanlardan birisidir. Daha sonra, Frans›z düflü-nür Montesquieu (1689-1755) taraf›ndan gelifltirilen bu ilke, bugünkü ça¤dafl de-mokrasilerin en önemli niteliklerinden bir tanesi olmufltur. Locke’›n özgürlük,eflitlik, yaflam ve mülkiyet hakk› ve güçler ayr›m› üzerine düflünceleri demokrasikuram›n›n geliflimine büyük katk› sunarken Amerikan Anayasas›’na da bir arkaplan oluflturmufltur.

Rousseau da liberal teoriye ve Frans›z Devrimi’ne yapt›¤› katk›larla bu dönem-de öne ç›kan isimlerden biridir. Rousseau’nun teorisinde vurgulanan en temel kav-ramlar eflitlik, özgürlük ve genel iradedir. Rousseau, birey iradesine genel iradeninbir parças› olmas› ba¤lam›nda önem atfeder ancak bireysel iradeyi genel iradeninalt›nda konumland›r›r. Rousseau’nun toplumsal sözleflme kuram›na göre insanlarmülkiyet iliflkileri kurulmadan önce bar›flç›l, eflit ve özgür bir yaflay›fla sahiptiler. Buflartlara yeniden dönmek mümkün de¤ildir ancak insanlar en baflta bir sözleflmeylehak ve yetkilerinin bir k›sm›n› topluma devrederek baflka bir ifadeyle genel ve or-tak iyi için kendi özgürlüklerinin bir k›sm›ndan feragat ederek eski do¤al flartlar›nayaklaflabilirler. Rousseau toplumsal mutabakat ve bar›fl koflullar›n›n oluflmas› içinbireysel ç›kardan ziyade, ortak faydaya dikkat çekmektedir. Bu yaklafl›m, asl›ndaço¤unluk için iyi olan›n herkes için iyi olaca¤› öngörüsünü bar›nd›rmaktad›r. Gü-nümüz siyaset anlay›fl›nda “millî irade” olarak da ifadesini bulan genel iradenin ka-mu ç›karlar›n› hedefledi¤i ve her zaman hakl› oldu¤u varsay›l›r. Bu yönüyle Rous-seau’nun teorisinin liberal mi yoksa totaliter mi oldu¤u tart›fl›lagelmifltir.

On sekizinci yüzy›l Ayd›nlanma Ça¤›’n›n üç büyük filozofu olan Locke, Mon-tesquieu ve Rousseau, demokrasinin geliflmesi ve savunulmas›nda önemli katk›larsa¤lam›fllard›r. Bu dönem filozoflar›n›n; bireysellik, özgürlük, eflitlik, güçler ayr›l›-¤› ve dolay›s›yla iktidar›n s›n›rland›r›lmas› gibi temel kavramlar› ön plana ç›karantart›flmalar›, demokrasi teorisinin köfle tafllar›n› infla etmifltir. Bu görüfller, ayn› za-manda 1776 Amerikan Ba¤›ms›zl›k Bildirgesi’ne ve 1789 Frans›z Devrimi’nin “öz-gürlük, eflitlik, kardefllik” anlay›fl›na esin kayna¤› olmufltur. Amerikan ve Frans›zDevrimleri’nin ürünü olan, 1787 Amerikan Anayasas› ve 1789 tarihli Frans›z “‹nsanve Yurttafl Haklar› Bildirgesi,” demokrasi anlay›fl›n›n geliflmesinde kilometre taflla-r›n› teflkil ederler. Amerikan Anayasas› hükümetlerin seçimlerle kurulmas›n› ve in-san hak ve özgürlüklerinin korunmas›n› öngörerek Amerika’da ilk liberal demok-rasinin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›. Frans›z Anayasas›’yla da iktidar halk›n seçece-¤i bir parlamento ile kral aras›nda paylaflt›r›ld›. Bu geliflmeler, daha önce sadeceküçük topluluklara uyan bir hükümet flekli olarak an›lan demokrasinin büyük dev-letlerin de yönetim flekli olabilece¤ini göstererek demokrasiyi h›zla yükselen birde¤er hâline getirmifltir.

Amerikan ve Frans›z devrimleri sonras›nda da demokrasi teorisi geliflmeye de-vam eder. On dokuzuncu yüzy›lda demokrasi teorisinin gelifliminde öne ç›kan ikiönemli isim, Alexis de Tocqueville (1805-1859) ve John Stuart Mill (1806-1873) ol-mufltur. Tocqueville, siyaset bilimi klasikleri aras›nda yer alan “Amerika’da De-mokrasi” adl› eserinde, demokrasinin Amerika’da geliflmesi ve kök salmas›n›n se-beplerini analiz eder. Din ve mülkiyet özgürlü¤ü de dâhil olmak üzere bireysel öz-gürlüklere ve f›rsat eflitli¤ine dikkati çeken Tocqueville’e göre, aristokratik bir s›n›f


Ayd›nlanma Ça¤›: Rönesansve Reform hareketlerindensonra on yedinci ve onsekizinci yüzy›llardaAvrupa’da ortaya ç›kanAyd›nlanma felsefesininyafland›¤› dönemdir.Ortaça¤’›n skolastikdüflüncesine karfl›n, ak›lc›l›kve özgürlü¤e dayananAyd›nlanma felsefesinin enönemli düflünürleri ReneDescartes, Immanuel Kant,Montesquieu, Rousseau,Voltaire, David Hume, JohnLocke ve Thomas Paine’dir.

Güçler Ayr›l›¤› ‹lkesi:Frans›z düflünürMontesquieu taraf›ndangelifltirilen güçler ayr›l›¤›ilkesi demokratik devletyönetimini düzenler. Güçlerayr›l›¤› ilkesi devletinyasama, yürütme ve yarg›erklerinden oluflmas›n›öngörür ve böylelikle iktidarkullan›m› üzerines›n›rlamalar getirir.

yerine güçlü bir orta s›n›f›n varl›¤›, federalizmin getirdi¤i adem-i merkeziyetçi ya-p› ve güçlü bir sivil toplum örgütlenmesi, Amerika’da demokrasinin geliflimindekien temel faktörlerdir.

Kendinden önceki düflünürler gibi bireysel özgürlük, eflitlik, iktidar›n s›n›rland›-r›lmas›, din ve vicdan özgürlü¤ü gibi konular üzerinde yo¤unlaflan John Stuart Millise özellikle kat›l›m›n önemine yapm›fl oldu¤u vurgu ile demokrasi teorisine katk›-da bulunmufltur. Mill de t›pk› Tocqueville gibi sadece ulusal düzeyde de¤il, yereldüzeyde de kat›l›m›n gerçekleflmesi gere¤ini vurgulam›flt›r. Demokrasinin ifllevselk›l›nabilmesi aç›s›ndan yerel yönetimlerin önemine dikkat çeken Mill’e göre, yerelyönetimlerin varl›¤› devletin egemenli¤ini k›s›tlayarak özgürlü¤ün geliflmesineimkân sa¤layacakt›r. Mill, sadece mülk sahibi ve zenginlerin egemenli¤inde bir de-mokrasi anlay›fl›n› irdelemifl; buna karfl› direnen hareketleri, özellikle kad›nlar›n,emekçilerin ve zencilerin genel oy hakk› için gerçeklefltirdikleri direniflleri destek-lemifltir. Mill’in iktidar› bölüfltürerek özgürlük alan›n› geniflletmeye yönelik yaklafl›-m›, sivil toplum ve kat›l›mc› demokrasi anlay›fl›n›n geliflimine katk› sa¤lam›flt›r.

Antik Yunan’dan bafllayan demokrasinin geliflim serüveni, birçok kurumsal de-neyim ve siyasal düflünürün ortaya koydu¤u farkl› fikir ve yaklafl›mlarla yo¤rulupolgunlaflarak günümüzde en önemli ve yayg›n yönetim flekli hâline gelmifltir. Ondokuzuncu yüzy›l›n sonlar› ve yirminci yüzy›l boyunca ‹ngiltere, K›ta Avrupas› veKuzey Amerika’dan bafllayarak birçok ülkeye yay›lan demokrasi dalgas›, farkl› mo-del ve uygulamalar› da beraberinde getirmifltir.

DEMOKRAS‹ ÇEfi‹TLER‹Demokratik toplumlarda genel olarak siyaset özgür ve rekabetçi bir ortamda yap›-l›r, hükümetler seçmene karfl› sorumludur ve siyasete kat›l›m oldukça yayg›nd›r.Bütün demokrasiler bu özelliklerin tamam›na veya büyük bir k›sm›na sahip ol-makla birlikte demokrasinin iflleyifline yönelik teknikler, prosedürler, ilkeler veyaklafl›mlar farkl›l›k gösterebilir. Bu bak›mdan tarihsel dönemleri de dikkate alaraköncelikle iki tür demokrasiyi birbirinden ay›rt etmek uygun olacakt›r: (1) Do¤ru-dan demokrasi, (2) Temsilî demokrasi.

Do¤rudan DemokrasiDo¤rudan demokrasi temel olarak halk›n arac›lara gerek kalmaks›z›n kendi kendi-ni do¤rudan yönetti¤i bir yönetim flekli olarak tan›mlanabilir. Do¤rudan demokra-si üç unsuru ön planda tutar:

1. Halk kat›l›m›,2. Ço¤unluk yönetimi,3. Siyasal eflitlik.Do¤rudan demokrasinin en eski ve önemli örne¤i antik Yunan kent devleti

olan Atina’da gerçeklefltirilmifltir. M.Ö. beflinci yüzy›lda Atina’da halk›n gelifltirmifloldu¤u kurum ve inançlar, bugünün ölçülerinde bile rahatl›kla demokrasi olarakadland›r›labilir. Bu dönemde özgür, yetiflkin erkekler toplumun birlikte yönetimin-de rol üstlenmifltir. Ancak flunu da belirtmek gerekir ki Atina toplumunda kad›n-lar, köleler, yabanc›lar ve yirmi yafl›n alt›ndaki erkekler yönetim sürecine dâhiledilmemifllerdir. Bunlar d›fl›ndaki yetiflkin erkek yurttafllar y›lda on kez toplananbir meclisin üyeleri olarak Atina’daki kamu ifllerini yürütürlerdi.

Do¤rudan demokrasi halk yönetiminin ve egemenli¤inin ideal bir ifadesi ola-rak kabul edilse de gerçeklefltirilmesi oldukça zor ve afla¤›daki ola¤anüstü flartlar›gerektiren bir yönetim fleklidir:


1. Nispeten küçük bir nüfus,2. Kültürel olarak türdefl bir toplum,3. Eflit ya da eflite yak›n da¤›t›lm›fl mülk ve zenginlik. Bu flartlar› gerçekte sa¤layabilmek pek mümkün de¤ildir. Bu yüzden, tarih bo-

yunca do¤rudan demokrasi uygulamalar› yok denecek kadar azd›r. Yukar›da dilegetirilen Atina örne¤i d›fl›nda baz› ‹sviçre Kantonlar› ve Birleflik Devletler’in kuzey-do¤usunda yer alan New England kasaba toplant›lar› do¤rudan demokrasi örnek-leri aras›nda say›labilir. Antik Yunan’daki kent devletlerinin y›k›lmas›n›n ard›ndan,halklar on dokuzuncu yüzy›l›n sonlar› ve yirminci yüzy›l›n bafllar›na kadar uzunbir dönem boyunca krallar, tüccarlar, generaller, dini liderler, aristokratlar ve asil-ler taraf›ndan yönetilmifllerdir.

Bugün baz› demokrasilerde görülen referandum, do¤rudan demokrasinin birarac› olarak de¤erlendirilebilir. Bunun d›fl›nda, baz› düflünürler yirmi birinci yüz-y›lda biliflim teknolojisindeki geliflmelerin do¤rudan demokrasinin bir bak›ma ge-riye dönüflü anlam›na geldi¤ini ve yeniden gerçeklefltirilmesine imkân tan›d›¤›n›belirtirler. Elbette ki bu durum Atina’daki gibi yüz yüze siyasetin yap›ld›¤› bir yö-netim tarz› olarak anlafl›lmamal›d›r. Ancak bilgisayarlar üzerinden interaktif siyasalkat›l›ma imkân tan›yan ve siber-demokrasi olarak nitelenen bu olgu, bir çeflit do¤-rudan demokrasi anlay›fl› olarak de¤erlendirilebilir. Arap Bahar› olarak da bilinenOrta Do¤u’da son dönemlerde ortaya ç›kan demokratik geliflmelerde biliflim tek-nolojisi ve sosyal medya üzerinden halk›n siyasal sürece kat›l›m›, bu bak›mdandikkate de¤erdir.

Do¤rudan demokrasinin iflleyifli hangi flartlara ba¤l›d›r, günümüz modern devletlerinindo¤rudan demokrasi ile yönetilmesi sizce mümkün müdür?

Temsilî DemokrasiÜlke nüfuslar›n›n artmas›, bu nüfusun heterojen bir yap›da olmas› ve siyasal ya daekonomik yönden farkl› ç›kar gruplar›n›n oluflmas›yla birlikte do¤rudan demokra-

si uygulamalar› imkâns›z hâle gelmifltir.Bu sebeple Amerika Birleflik Devletle-ri, Büyük Britanya ve K›ta Avrupa-s›’ndaki büyük devletlerin yönetilmesifarkl› bir demokrasi türünü gerektirmifl-tir. Son bir kaç yüzy›lda bu ülkelerdeortaya ç›kan yönetim tarz›, moderndünyadaki en temel demokrasi çeflidiolarak geliflmifl ve farkl› isimler alt›ndanitelendirilmifltir: Bu ülkelerin içindebulunduklar› co¤rafik konumdan dola-y› Bat› demokrasisi, yasal anlamda s›-n›rl› iktidar› esas ald›¤› için anayasaldemokrasi ve bireysel hak ve özgür-lükleri vurgulad›¤› için de liberal de-

mokrasi olarak adland›r›lan bu yönetim tarz›, halk›n yönetime kat›l›m› için kullan-d›¤› teknikten dolay› daha yayg›n flekilde temsilî demokrasi olarak bilinir.

Temsilî demokrasi halk›n kendi ad›na yönetimi gerçeklefltirmek üzere temsilci-lerine vekalet verdi¤i bir yönetim flekli olarak tan›mlanabilir. Bu sistemde halk›ntamam› yönetimle ilgili kararlar› vermek durumunda de¤ildir. Bunun yerine, ken-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 5.2

Temsilîdemokrasilerdeparlamentolar›ntart›fl›lmaz birönemi vard›r.Türkiye BüyükMillet Meclisi(TBMM) de,Türkiye'dekidemokrasigelene¤inin kalbive simgesidir.

Kaynak: http://www.euronews.com/2008/07/25/which-way-for-turkey-s-parliament-/

dileri yerine karar verecek temsilcilerini ve bir bak›ma kamu görevlilerini seçim ya-r›fl›na giren siyasal partiler arac›l›¤›yla seçerler. Temsilî demokrasiler, t›pk› do¤ru-dan demokrasilerde oldu¤u gibi kat›l›m, siyasal eflitlik ve ço¤unluk yönetimi gibibaz› unsurlar› içerisinde bar›nd›r›r ancak politikalar›n kapsam› ve uygulanmas› gi-bi konularda do¤rudan demokrasiden ayr›l›rlar. Milyonlarca yurttafl› bar›nd›ranmodern devletlerde, yurttafllar›n sadece bir k›sm› kamu görevlerini üstlenirler.Temsilî demokrasi, öncelikle Büyük Britanya, ‹sviçre ve Birleflik Devletler gibi ül-kelerde geliflmifl ancak buralardan Bat› Avrupa ve Kuzey Amerika baflta olmaküzere tedricen tüm dünyaya yay›lm›flt›r.

Ça¤dafl Demokrasi ModelleriBat› demokrasisi, anayasal demokrasi veya liberal demokrasi olarak da adland›r›lantemsilî demokrasilerin uygulamada tek bir modelinin oldu¤unu söylemek mümkünde¤ildir. Bir demokrasiyi baflar›l› olarak iflletmenin birden fazla yolu olabilir. Top-lumlar veya ülkeler demokrasinin yukar›da dile getirilen temel ilke ve uygulamala-r›ndan ayr›lmamak kayd›yla kendi sosyal, siyasal ve kültürel flartlar›na uygun farkl›demokrasi modellerini hayata geçirmifllerdir. Bu kapsamda, Arend Lijphart’›n kav-ramsallaflt›rd›¤› iki demokrasi modelini birbirinden ay›rt etmek uygun olacakt›r: (1)Ço¤unlukçu demokrasi modeli, (2) Uzlaflmac› demokrasi modeli.

Bu demokrasi modellerini, Arend Lijphart’›n (2006). Demokrasi Motifleri. ‹stanbul: Sal-yangoz Yay›nevi adl› kitab›ndan özetledik. Daha ayr›nt›l› bilgiyi bu kitab›n özellikle ilk ikibölümünde bulabilirsiniz.

Ço¤unlukçu Demokrasi ModeliBu modelin özü ço¤unlu¤un hakimiye-tine dayan›r. ‹ngiltere ve eski sömürge-lerinde uygulanan demokrasi modeliyleiliflkilendirildi¤i için, bu modele ayn› za-manda Westminster modeli de denil-mektedir. Siyasal ve kültürel yönden nis-peten türdefl olan toplumlarda daha iyive baflar›l› iflledi¤i öngörülmektedir.

Ço¤unlukçu demokrasi modelindegenelde iktidar tek partinin elindedir.Koalisyonlara pek rastlanmaz ancak ikti-dar› elinde tutan partinin ezici ço¤unlu-¤u da söz konusu de¤ildir. Büyük oran-da bir az›nl›k yürütmenin d›fl›nda kal›rve muhalefet görevini üstlenir. ‹ngilte-re’de parlâmenter hükümet biçimi vard›rve kabine Avam Kamaras›’n›n güveninedayan›r. Teorik olarak güçler ayr›l›¤› il-kesi vard›r ve meclis, kabine veya üyele-rini düflürebilir. Ancak gerçekte bu pekyayg›n de¤ildir çünkü meclisin ço¤unlu-¤u, zaten hükümet eden partinin elindedir. Hükümeti oluflturan parti, meclisteki ço-¤unlu¤una dayanarak istedi¤i kanunlar› meclisten rahatl›kla ç›kar›r. Dolay›s›yla ka-bine meclis karfl›s›nda aç›kça güçlü ve üstün konumdad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 5.3

‹ngiltere'de yasamaifllerinin büyükço¤unlu¤u seçilmifl630 üyeli AvamKamaras›taraf›ndangerçeklefltirilir.

Kaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/avam+kamaras%FD/11208

Ço¤unlukçu demokrasi modelinin di¤er bir özelli¤i tek meclis ya da tek meclisgibi çal›flan asimetrik çift meclis sistemidir. ‹ngiliz parlamentosu halk›n oylar›ylaseçilen Avam Kamaras› ve veraset yoluyla seçilen Lordlar Kamaras› olmak üzere ikimeclisten oluflur. Ancak, bu iki meclis aras›nda asimetrik bir denge olup yasamaifllerinin neredeyse tamam› Avam Kamaras› taraf›ndan gerçeklefltirilir. Lordlar Ka-maras› yap›lan kanunlar› bir süre için geciktirebilmenin ötesinde bir iflleve sahipde¤ildir. Dolay›s›yla ço¤unlukçu modeli tek meclisli bir sistem olarak de¤erlendir-mek mümkündür.

Ço¤unlukçu demokrasi modelinin en temel özelliklerinden bir tanesi de ikipartili sistemdir. ‹ngiltere’de geleneksel olarak iki güçlü parti vard›r: (1) Muhafaza-kar Parti, (2) ‹flçi Partisi. ‹ki partili sistemle, ‹ngiltere’de iki parti d›fl›nda baflka par-tilerin olmad›¤› anlam› ç›kar›lmamal›d›r. Liberaller ve Sosyal Demokratlar gibi bafl-ka partiler de vard›r ancak iktidar olma ya da güçlü bir muhalefet oluflturma anla-m›nda bu partiler fazla bir etkinli¤e sahip de¤ildir. Hükümet, genelde mecliste ço-¤unlu¤u elde eden iki büyük partiden biri taraf›ndan kurulur; di¤er parti de güçlübir muhalefet görevini üstlenir.

Ço¤unlukçu demokrasi modelindeki iki partili sistem, bu sistemi uygulayan ül-kelerin siyasal yönden türdefl yap›s›yla ilgilidir. ‹ngiliz siyasal hayat›nda, partilersadece sosyo-ekonomik sorun boyutuyla sa¤-sol fleklinde birbirlerinden ayr›l›rlar.‹flçi Partisi, alt s›n›fa veya iflçi s›n›f›na hitap eden ortan›n solunu, Muhafazakar Par-ti ise orta ve üst s›n›flara hitap eden ortan›n sa¤›n› temsil eder. Dinsel, yerel ve et-nik çat›flma boyutlar› anlam›nda baz› istisnalar olmakla birlikte, homojen ‹ngiliztoplumunda ana partiler özellikle sosyo-ekonomik konularda ortaya koyduklar›aç›k ve tutarl› politikalarla birbirinden ayr›l›rlar.

Westminster demokrasi modelinin bir di¤er özelli¤i ço¤unlukçu seçim sistemi-dir. ‹ngiltere’de Avam Kamaras›’n›n 650 üyesi, 650 farkl› seçim bölgesinde her par-tinin gösterdi¤i tek aday ya da ba¤›ms›z adaylar aras›ndan nispi ço¤unluk sistemi-ne göre seçilir. Bu yüzden bu sisteme, “çizgiyi ilk geçen seçim sistemi” de denir.Adaylardan ço¤unlu¤un oylar›n› alan; ço¤unluk yoksa, en çok oyu alan mecliseseçilir. Bu seçim sistemi bir taraftan temsilde adaletsiz sonuçlar do¤urdu¤u içinolumsuz, ancak di¤er taraftan iki partili sistemi teflvik edip istikrarl› hükümetlerindo¤mas›na yol açt›¤› için olumlu elefltiriler almaktad›r.

Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere’de yaz›l› tek bir anayasametni yoktur. Bunun yerine bir tak›m temel kanunlar ve yaz›l› olmayan demokra-tik gelenekler vard›r. Temel olarak Parlamento’nun üstünlü¤ünden söz edilebilir.Parlamento bir zorunluluk olmamas›na ra¤men, genel olarak yaz›l› olmayan bu ge-leneklere uyar. ‹ngiltere’de anayasa hükmünde say›labilecek temel kanunlar vard›rancak Parlamento istedi¤i zaman bu temel kanunlar› da di¤erleri gibi rahatl›kla de-¤ifltirebilir. Mahkemelerin yarg› yoluyla kanunlar› denetleme yetkisi yoktur. YaniParlamento nihai egemen güçtür. Dolay›s›yla Parlamento’nun egemenli¤i ço¤un-lukçu demokrasi modelinin en önemli özelli¤idir.

Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde geneldeüniter yap› ve merkeziyetçi yönetim söz konusudur. Baflka bir ifadeyle yürütme,yasama ve yarg› erkleri tek bir merkezde toplanm›flt›r. ‹ngiltere’de yerel yönetim-lere baz› yetkiler verilmifltir. Ancak bunlar oluflumlar›n› merkezî hükümete borçlu-durlar. Federal sistemlerden farkl› olarak yerel yönetimlerin yetki ve sorumlulukla-r› anayasal garanti alt›nda de¤ildir. Ayr›ca yerel yönetimler mali bak›mdan da mer-kezî hükümete ba¤›ml›d›rlar.


Demokrasi d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir rejimdir. Bundan hareketle, baz› yo-rumcular ço¤unlukçu demokrasi modelinin az›msanmayacak düzeyde bir grubuyönetimden d›fllad›¤› ve dolay›s›yla demokratik olmad›¤› iddias›yla elefltirmektedir.Ancak, Westminster modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde demokrasi ad›nabu tür sak›ncalar› hafifleten baz› unsurlar›n oldu¤unu belirtmek gerekir.

Westminster yönetimi ço¤unlukçu model olarak adland›r›lsa da ço¤unlu¤ungücü abart›lmamal›d›r. Bu sistemi uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde, ço¤unlu¤uniktidar› ço¤unlu¤un bask› ve istibdad› demek de¤ildir. Avam Kamaras›’ndaki ço-¤unlu¤un üzerinde resmî bir k›s›tlama yoktur ama resmî olmayan gelenekler ço-¤unlu¤un az›nl›k üzerindeki bask›s›n› engellemektedir. Muhalefette kalanlar, tama-m›yla d›fllanmaz, bunlar›n özgürlükleri çi¤nenmez. Örne¤in, resmî bir zorunlulukolmamas›na ra¤men, Baflbakanlar›n önemli ve hassas konularda muhalefet lideri-nin görüflünü almas› âdettendir.

Di¤er taraftan az›nl›k ve ço¤unlu¤u oluflturan siyasi gruplar, ‹ngiltere örne¤in-de Muhafazakâr Parti ve ‹flçi Partisi, dönüflümlü olarak iktidar olabildiklerinden,bir grubun sürekli olarak yönetimden d›fllanmas› gibi bir durum söz konusu de¤il-dir. Sak›ncay› ortadan kald›ran di¤er bir unsur da bu modeli uygulayan ülkelerde-ki toplumun türdefl yap›s›d›r. Büyük partiler merkeze yak›n oldu¤undan, genel po-litikalar hakk›ndaki görüflleri birbirinden çok farkl› de¤ildir. Dolay›s›yla partisi mu-halefette kalan seçmenin tercihleri de di¤er parti taraf›ndan nispeten cevapland›r›l-maktad›r.

Ço¤unlukçu demokrasi modeli, kapsay›c› olmad›¤› gerekçesiyle elefltirilmektedir. Siz buelefltirilere kat›l›yor musunuz, niçin?

Uzlaflmac› Demokrasi ModeliArend Lijphart’›n “konsensüs” demokrasi modeli olarak adland›rd›¤› uzlaflmac› de-mokrasi modeli, Türkçe’de oydaflmac›, ço¤ulcu ya da kat›l›mc› demokrasi olarakda bilinmektedir. Ço¤unlu¤un yönetmesi ve az›nl›¤›n muhalefet etmesine dayananWestminster demokrasi modeline alternatif bir yönetim tarz› olarak ortaya ç›kanuzlaflmac› demokrasi modelinin, türdefl olmayan ço¤ulcu toplumlarda daha iyi ifl-ledi¤i öngörülmektedir. Bu modelin en önemli prototipini ‹sviçre ve Belçika gibiheterojen yap›l› ülkeler oluflturmaktad›r.

Ço¤unlukçu ile ço¤ulcu kavramlar›n› birbirine kar›flt›rmamak gerekir. Westminster mode-liyle özdeflleflen ço¤unlukçuluk, toplumun yar›dan fazlas›n›n kat›l›m› anlam›nda kullan›-l›rken uzlaflmac› modelle özdeflleflen ço¤ulculuk ise farkl› toplum kesimlerinin de dâhiledildi¤i mümkün olan en genifl kat›l›m› öngörür.

Türdefl olmayan ço¤ulcu toplumlarda seçmenler din, dil, kültür, ideoloji ve et-nik köken gibi baz› hususlarda birbirinden ayr›l›rlar. Partiler taraf›ndan savunulanpolitikalar da buna ba¤l› olarak birbirine uzak ve seçmen tercihleri daha sert vekesindir. Ço¤unlukçu demokrasi modelini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerdenfarkl› olarak ‹sviçre ve Belçika gibi ülkelerde belli bafll› partilerin birbiri ard› s›raiktidara gelmesi de zordur. Kimi gruplar›n iktidarda hiçbir zaman temsil edileme-me ihtimali söz konusu olabilir. Bu flartlar aras›nda, ‹sviçre ve Belçika gibi ço¤ul-cu ülkelerde, ço¤unluk yönetimi demokrasi yerine ço¤unlu¤un diktatoryas› ve iççat›flma anlam›na gelebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Bu yüzden bu tür ço¤ulcu toplumlar uzlaflmac› dedi¤imiz bir demokrasi mode-lini benimsemifllerdir. Bu ba¤lamda, uzlaflmac› demokrasi modelini çat›flmaya de-¤il, uzlaflmaya vurgu yapan; d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir anlay›fl› benimseyen veyönetimde dar ço¤unluk yerine, kapsam› geniflletilmifl genifl tabanl› iktidarlar› ön-gören bir demokrasi modeli olarak tan›mlayabiliriz.

Uzlaflmac› demokrasi modelinin türdefl olmayan toplumlarda daha iyi iflleyece¤i varsay›-m›n›n gerekçeleri nelerdir?

Uzlaflmac› model, ço¤unlukçu modeldeki tek parti ve dar ço¤unluklu iktidaranlay›fl›na karfl›n, yürütme gücünün büyük koalisyonlar içerisinde paylafl›lmas›n›esas al›r. Örne¤in, ‹sviçre’de yürütme organ› olan 7 üyeli Federal Konsey, gelenek-sel olarak oylar›n yaklafl›k % 25’ini alan üç büyük parti Hristiyan Demokratlar, Sos-yal Demokratlar ve Hür Demokratlar ile oylar›n yaklafl›k % 12-13’ünü alan ‹sviçreHalk Partisi’nden oluflan 4 büyük parti aras›nda 2+2+2+1 fleklinde paylafl›l›r. Böy-lelikle, yürütmede temsil oran› %85’in üzerinde oluflur. “Sihirli formül” olarak danitelendirilen ‹sviçre’deki yönetsel anlay›flta, buna ek olarak Almanca, Frans›zca ve‹talyanca konuflan farkl› dil kümelerinin a¤›rl›klar› oran›nda yürütmeye yans›t›lma-s› esas al›n›r. Belçika’da da yürütme organ› Frans›zca ve Flemenkce konuflan bü-yük dil gruplar›n›n eflit temsiline dayan›r.

Uzlaflmac› demokrasi modeli, kuvvetler ayr›l›¤› ilkesinin hem teoride hem deuygulamada daha s›k› uyguland›¤› sistemler olarak bilinir. Bu modeli öngören ül-kelerde yasama ve yürütme birbirinden ayr›d›r. Örne¤in, ‹sviçre Anayasas›’na gö-re hükümet 4 y›l için seçilir ve bu süre zarf›nda yasama organ› güvensizlik oyu ver-me hakk›na sahip de¤ildir. Hükümetin yasa teklifleri meclisten ret edilebilir amaFederal Konsey’in istifa etmesi gerekmez. Ço¤unlukçu modeldeki kabinenin üs-tünlü¤üne karfl›n, uzlaflmac› modelde durum daha dengelidir. Yürütme güçlüdürfakat üstün de¤ildir.

Uzlaflmac› demokrasi modelinin bir di¤er özelli¤i, dengeli iki meclis ve az›nl›k-lar›n hakkaniyetli temsiline dayanan yap›s›d›r. ‹ki meclisli sistemle öngörülen te-mel amaç, az›nl›klar›n da ikinci mecliste bir flekilde eflit temsilini sa¤lamakt›r. Ör-ne¤in ‹sviçre’de Parlamento, Millî Konsey ve Eyaletler Konseyi’nden oluflur. MillîKonsey ‹sviçrelileri temsil eden alt meclistir. Eyaletler Konseyi ise kültürel yöndenve nüfus itibariyle oldukça farkl›l›k gösteren kantonlar›n eflit olarak temsil edildi¤iüst veya federal meclistir. Eflit güce sahip bu iki meclis, dengeli ve simetriktir. Do-lay›s›yla, kantonlar nüfuslar› ne olursa olsun Federal Meclis’te daha güçlü olaraktemsil edilirler.

Uzlaflmac› demokrasi modelinin bir di¤er özelli¤i çok partili ve çok boyutluparti sistemidir. Hem ‹sviçre hem de Belçika’da hiçbir partinin tek bafl›na ço¤unlu-¤u elde edemedi¤i çok partili bir düzen vard›r. ‹sviçre’de parti say›s› daha fazla ol-makla birlikte, yukar›da da bahsedildi¤i gibi 4 partili bir sistem vard›r. Belçika’daise Hristiyan Demokratlar, Sosyalistler ve Liberallerden oluflan 3 partili bir sistem-den söz edilebilir. Ancak 1960’lardan itibaren bu partiler dil esas›na göre yenidenbölünür ve yine dil esasl› baflka partilerin de ç›kmas›yla neredeyse 8 partili bir sis-tem ortaya ç›kar. Bu ülkelerde parti sistemindeki renklilik, toplumlar›n›n farkl› veço¤ulcu yap›s›yla ilgilidir. ‹sviçre ve Belçika gibi ülkelerde din, dil ve sosyo-eko-nomik yap›daki farkl›laflma, toplum ve siyasal partilerde de çok boyutlulu¤a sebe-biyet verir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Uzlaflmac› modeli uygulayan ülkelerin seçim sistemi de toplumdaki bu ço¤ul-culu¤un hakkaniyetli temsiline imkân tan›yan nispi temsil seçim sistemidir. West-minster modelinde uygulanan ve büyük partilerin art›k, küçük partilerin ise eksiktemsil edilmelerine yol açan ço¤unlukçu seçim sistemine karfl›n, uzlaflmac› model-de uygulanan nispi temsil seçim sistemi, partilerin ald›klar› oyla orant›l› meclistetemsil edilmelerine imkân tan›r.

Ço¤unlukçu ve uzlaflmac› demokrasi modellerinde hangi seçim sistemleri uygulanmakta-d›r, temel farkl›l›klar› nelerdir?

Ço¤unlukçu modeldeki üniter ve merkeziyetçi yap›ya karfl›n, uzlaflmac› modelgenelde federal ve yerinden yönetim esas›na dayan›r. Federalizm, eyalet (federedevlet), kanton veya vilayet gibi farkl› flekillerde kendini gösterebilir. Ancak her neflekilde adland›r›l›rsa adland›r›ls›n federalizm; yasama, yürütme ve yarg› erkleri-nin hem merkezî hem de yerel düzeyde teflkilatland›¤› bir yönetsel yap›y› esas al›r.‹sviçre, iktidar›n merkezî hükümetle 26 kanton hükümeti aras›nda paylafl›ld›¤› fe-deral bir devlettir. Merkezî hükümet güçlü olmakla birlikte, yerel kantonlar da bir-çok yetkiyle donat›lm›fl özerk yap›lard›r. Toprak esas›na dayal› bir federalizm sözkonusudur. Belçika’da ise üniter bir devletten ziyade, “cemaatlere” dayanan bir ya-p›dan söz edilebilir. Her iki meclisin Frans›zca ve Flemenkce konuflan üyelerindenoluflan Frans›z Kültür Konseyi ve Flemenk Dili Kültür Konseyi, kültür ve e¤itim ko-nular›nda ilgili topluluklar› ilgilendiren kanunlar yaparlar. Bu bak›mdan, Belçikayönetsel yap›s›, topraktan ziyade kültürel özerklik esas›na dayanan federalizminönemli bir örne¤i olarak de¤erlendirilmektedir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda uygu-lanan millet sistemiyle benzerli¤inden dolay› s›kl›kla bu sistemle birlikte an›l›r.

Ço¤unlukçu modelin uyguland›¤› ‹ngiltere’den farkl› olarak uzlaflmac› modeliuygulayan ülkelerde yaz›l› anayasa gelene¤i vard›r. Anayasa’n›n yaz›l› olmas›, ön-celikle ço¤ulcu yap›daki ülkelerde yaflayan tüm farkl› gruplar›n temel hak ve öz-gürlüklerini ço¤unlu¤un insaf›na b›rakmadan güvence alt›na alma ihtiyac›ndankaynaklanmaktad›r. Uzlaflmac› modelin en önemli prototiplerini oluflturan ‹sviçreve Belçika de¤ifltirilmesi zor yaz›l› anayasalarla yönetilirler. ‹sviçre’de, anayasa de-¤iflikli¤i için sadece ülke çap›nda de¤il, ayn› zamanda tüm kantonlar düzeyindekioylar›n ço¤unlu¤u gerekir. Bu durum, özellikle küçük kantonlar› ço¤unlu¤a karfl›korumaya yöneliktir. Bir kantonun anayasa de¤iflikli¤ini ret etmesi az›nl›k vetosuanlam›na gelir. Belçika’da ise anayasa ancak iki meclisin de üçte ikilik ço¤unlu-¤uyla de¤ifltirilebilir.

‹ki demokrasi modelinin karfl›laflt›r›lmas›nda esas olan, hangi demokrasinin dahaiyi oldu¤u veya daha iyi iflledi¤inden ziyade, toplumlar›n ve ülkelerin sosyal veyakültürel yap›s›na hangi modelin daha iyi uyaca¤›d›r. Di¤er taraftan, demokrasi tart›-fl›lmaz, mükemmel ve sonu olan bir olgu de¤ildir. Buna mukabil, ideal bir yönetimtarz› olma iddias›yla demokrasi, kendisini sürekli yenileme kabiliyetine sahip, sonuolmayan bir süreçtir. Bu bak›mdan demokrasiye, daha do¤rusu, liberal temsilî de-mokrasiye birçok elefltiri getirilmifl ve alternatif demokrasi modelleri önerilmifltir.

Temsilî Liberal Demokrasiye Elefltiriler ve Alternatif Demokrasi ÖnerileriDemokrasi farkl› kültürler, farkl› co¤rafyalar ve farkl› tarihsel süreçlerde farkl› fle-killerde alg›lanm›fl ve uygulanm›flt›r. Teori ve uygulamada temsilî liberal demokra-sideki çeflitlili¤e ra¤men, bu modele birçok elefltiri getirilmifl ve alternatif demok-


Federalizm: Yasama,yürütme ve yarg› erklerininhem merkezî hem de yereldüzeyde teflkilatland›¤›yönetim flekli.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

rasi modelleri önerilmifltir. Özellikle yirminci yüzy›ldan sonra ve yirmi birinci yüz-y›lda, demokrasi çeflitli ve z›t ç›kar gruplar›n›n sahiplendi¤i bir kavram olmufltur.Farkl› siyasal anlay›fllar, demokrasiyi en iyi flekilde hayata geçirebilmenin kendiyolu ve yöntemiyle mümkün olabildi¤ini savunmufltur. Dolay›s›yla tek tip bir de-mokrasi modelinden ziyade farkl› demokrasi anlay›fl ve uygulamalar›ndan bahset-mek mümkündür.

Bat› ülkelerinde en yayg›n olarak uygulanan liberal demokrasi modelinin yeter-lili¤i modern ve post-modern dönemde sorgulanmaya bafllanm›fl, farkl› kesimler-den farkl› elefltiriler getirilmifl ve çok say›da alternatif demokrasi kavram ve anla-y›fl› önerilmifltir. Liberal demokrasiye elefltiriler genel olarak temsile dayal› ve bire-yi önceleyen yap›s› üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Liberal demokrasinin halk›n gerçekkat›l›m›n› sa¤layamad›¤›; ekonomik eflitsizlikler üzerine kurulu bir sistem olufltur-du¤u; eflitli¤i sadece oy hakk›na indirgedi¤i; kültürel, s›n›fsal, etnik, cinsiyete vekimli¤e dayal› talepleri karfl›layamad›¤› ve tüm bunlardan dolay› bir meflruiyet kri-zi yaflad›¤› iddia edilmifltir.

Bu ba¤lamda öne ç›kan halk demokrasisi, sosyal demokrasi, radikal demokra-si ve müzakereci demokrasi anlay›fllar›n›n temel tezlerine k›saca de¤inmek fayda-l› olacakt›r.

Halk Demokrasisi‹ki kutuplu dünya dönemine ait olan halk demokrasisi kavram›, eski Sovyetler Bir-li¤i, Do¤u Avrupa ülkeleri, Çin, Kuzey Kore ve Vietnam’da uygulanm›fl komünistrejimlerle özdeflleflmifltir. Marksist siyasal felsefeden esinlenen bu anlay›fl, liberaldemokrasiyi burjuva iktidar›n› meflrulaflt›rma amac› güden, kapitalist ekonomiksistemin bir ideolojisi olarak görür. Eflitli¤e özel bir vurgu yapan Marksistlere göre,gerçek demokrasi sadece f›rsat eflitli¤i de¤il, ayn› zamanda kaynaklar›n eflit da¤›-t›ld›¤›, ekonomik ve sosyal anlamda mutlak eflitli¤in oldu¤u bir sistemle mümkün-dür. Marksist anlay›flta özgürlük ise sadece s›n›f bask›s›ndan kurtulma anlam›na in-dirgenmifltir.

Marx, kapitalizmin son tahlilde çökece¤ini ve proletaryan›n diktatörlü¤üne da-yanan k›sa bir evreden sonra proletarya demokrasisi kurulaca¤›n› öngörmekteydi.Ancak, “proletarya diktatörlü¤ü” olarak da adland›r›lan halk demokrasisi anlay›fl›-n›n fikir yap›s› ve uygulamalar›, Marx’tan ziyade Lenin’e aittir. Lenin’e göre, Dev-rim ile birlikte Rusya’da emekçi halk kendisini sömüren toprak sahipleri ve kapi-talistlerden kurtulmufltur. Bu da proletaryay› “yanl›fl bilinçlenme”den kurtar›p yolgösteren “öncü parti” sayesinde gerçekleflmifltir.

Halk demokrasisi, halk› bir bütün olarak gördü¤ünden, farkl› düflünce ve anla-y›fllar› ve dolay›s›yla ço¤ulculu¤u reddeden bir potansiyel tafl›maktad›r. Bu mode-lin, kat› bir bürokratik yap›lanmaya dayanan merkeziyetçi bir sistemi öngördü¤ü vefliddeti meflru gören totaliter bir anlay›fl› içinde bar›nd›rd›¤› söylenebilir. Nitekim,özellikle Stalin dönemi Sovyetler Birli¤i’nin uygulamalar›, komünist ilkeleri benim-semeyen muhaliflerin “halk düflman›” olarak görülerek asimile edilmesi, sürgünegönderilmesi ve hatta öldürülerek ortadan kald›r›lmas› sonucunu do¤urmufltur.

Sovyet siyasal sistemi, ancak 1980’li y›llarda Gorbaçev dönemindeki glasnost(aç›kl›k) ve perestroika (yeniden yap›lanma) politikalar›yla gözden geçirilmifl; Ko-münist Parti iktidar›n›n kat› uygulamalar› esnetilerek fikir ve tart›flma özgürlü¤ünezemin haz›rlanm›flt›r. Ancak, tüm bu uygulamalar, Sovyetler Birli¤i’ni y›k›lmaktankurtarmak için yeterli olmam›flt›r.


Sosyal DemokrasiSosyal demokrasi anlay›fl› da yine Marksizm ve sosyalizmden beslenmifl, bu ide-olojinin bir flekilde revize edilmifl ›l›ml› bir fleklidir. Ancak sosyal demokrasi anla-y›fl›, s›n›flar aras› çat›flmaya dayanan ve son tahlilde kapitalizmin y›k›lmas›n› öngö-ren Marksist anlay›fltan önemli farkl›l›klar içerir.

Kapitalist ekonomik sistemin eflitsizlik ve adaletsizlikler do¤urma potansiyelinedikkati çekmekle birlikte sosyal demokrasi anlay›fl›, fliddete baflvurmadan parla-menter sistem içerisinde demokratik mücadeleyle bunlar› gidermenin mümkünolabilece¤ini öngörür. Uzlaflmac› ve evrimci bir geliflim çizgisini benimseyen sos-yal demokrasi anlay›fl› Marksist teorinin aksine y›k›c› de¤il, yap›c›d›r. Bu ba¤lam-da, sosyal demokrasi sosyalizmin afl›r› bürokratikleflmeye dayanan ve fliddet içerentotaliter anlay›fl›yla aras›na mesafe koyar. Sistemin devrimci bir fliddetle y›k›larakyok edilmesini de¤il, alt s›n›flar lehine düzenlemelerle daha eflitlikçi ve daha mü-reffeh bir hâle getirilmesini savunur.

Sosyal demokrasi, di¤er taraftan, liberal demokrasinin afl›r› bireycili¤ini ve pi-yasa ekonomisine dayal› rekabetçi ekonomik sistemini elefltirir; bu sistemin afl›r›dengesizlik ve adaletsizlikler yaratt›¤› varsay›m›yla dezavantajl› kesimler lehine dü-zenlemeler önerir. Bu ba¤lamda, sosyal demokrat anlay›fl devlete özel bir vurguyapar, önemli bir anlam ve ifllev yükler. Devletin temel hak ve özgürlükleri koru-mas› gerekti¤i fleklindeki liberal tezleri kabullenmekle birlikte, sosyal demokratanlay›fl devleti s›n›flar üstü ve tarafs›z bir yerde konumland›r›r ve devlete s›n›flararas› uzlaflma ve ifl birli¤ini koruma ifllevini yükler.

Sosyal demokrasi anlay›fl›n›n belirgin ve s›n›rlar› net olarak çizilmifl bir ekono-mi politikas› olmamakla birlikte, genel anlay›fl›n›n kapitalist ekonomik modelle çe-liflmedi¤i söylenebilir. Son dönem sosyal demokratlar›n›n büyük bir ço¤unlu¤u li-beral ekonominin serbest piyasa düzenini benimsemektedirler. Ancak sosyal de-mokrasi, liberal demokrasinin bireyi önceleyen yaklafl›m›na karfl›n, genel ç›kar› önplanda tutar ve bunu bireysel ç›kar›n önünde konumland›r›r. Ça¤dafl demokrasile-rin son dönemlerde benimsedi¤i ve önemsedi¤i “refah devleti” kavram›n› da sa-hiplenen sosyal demokratlar, bunu ayn› zamanda kendi hakl›l›klar›n›n bir ispat›olarak de¤erlendirir.

Marksizm ve sosyal demokrasinin, temsilî liberal demokrasiye yöneltti¤i temel elefltirilernelerdir?

Radikal DemokrasiRadikal demokrasi postmodern döneme ait bir yaklafl›m olup, temsilî liberal de-mokrasi uygulamalar›nda devlet ve toplum iliflkilerinde bir meflruiyet krizi oldu¤u-nu varsayar ve bunun afl›lmas› için demokrasinin derinlefltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›l-mas› gere¤ine iflaret eder. Radikal demokrasi, özgürlük ve eflitli¤e dayal› liberal de-mokrasi anlay›fl›na farkl›l›¤› da eklemleyerek demokrasinin tan›m›n› geniflletmee¤ilimindedir. Ço¤ulculu¤a vurgu yapan bu anlay›fla göre, gerçek ço¤ulcu bir de-mokrasi, farkl›l›klar›n tan›nmas› ve tüm farkl›l›klar›n kamusal alana yans›t›lmas›ylamümkün olabilir.

Ernesto Laclau ve Chantall Mouffe’nun öncülü¤ünü yapt›¤› ve Türkiye’de deFuat Keyman’›n çal›flmalar›yla katk› sundu¤u radikal demokrasi kuram›, kimlik vefark iliflkisine dayal› bir siyaset anlay›fl›n› ifade eder. Radikal demokrasi kuramc›la-r›na göre; liberal demokratik kurumlar›nca infla edilen modern devlet, siyasal top-lumdan ziyade devletin varl›¤› ve bekas›n› öncelemifltir. Bu da kat›l›mc›l›k, ço¤ul-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

culuk bireysel ve kolektif kimlik talepleri gibi temel de¤erlerin görmezden gelin-mesi sonucunu do¤urmufltur. Bu ba¤lamda, devlet egemenli¤ini sorgulayan radi-kal demokrasi kuram›; siyasal alan› küresel, ulusal ve yerel etkileflim eksenineoturtur. Radikal demokrasi anlay›fl›nda, sivil topluma özel bir anlam ve ifllev yük-lenir. Bu ba¤lamda sivil toplum, t›pk› devlet ya da parti gibi siyasal alan›n önemlibir öznesi olarak görülür.

Radikal demokrasi kuram›, uzlafl›dan ziyade çeliflki ve bu çeliflkilerin tan›nma-s› üzerine kuruludur. Bu ba¤lamda, kültürel, s›n›fsal, etnik, cinsiyete ve kimli¤e da-yal› taleplerin demokratik mücadele biçimlerini meflru görür ancak bu kategoriler-den herhangi birine hegamonik bir anlam yüklemez. Radikal demokrasi için esasolan birbirinin varl›¤›n› tan›man›n gereklili¤i ve çat›flman›n di¤erini yok etme üze-rine tasarlanmamas›d›r.

Radikal demokrasi anlay›fl› ve Türkiye’deki yans›malar›yla ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi, FuatKeyman’›n (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi. ‹stanbul: Alfa Yay›nevi adl› kitab›ndabulabilirsiniz.

Müzakereci DemokrasiLiberal demokratik sistemin elefltirisine dayanan ve al-ternatif bir model olarak öne sürülen yaklafl›mlardanbiri de müzakereci demokrasi anlay›fl›d›r. Müzakereci(deliberative) demokrasi kavram› ilk olarak JosephBeseette taraf›ndan kullan›lm›fl; kuram John Rawls,Jürgen Habermas ve Seyla Benhabib gibi düflünürle-rin görüflleriyle gelifltirilmifltir.

Müzakereci demokrasi kuram›, liberal demokrasi-yi seçmenleri seçimler arac›l›¤›yla kategorik bir onaymekanizmas›na indirgedi¤i, siyaset oluflturma ve ka-rar alma süreçlerinin d›fl›nda tuttu¤u varsay›m›yla elefl-tirir. Liberal demokrasinin temsil krizine ve meflruiyetsorununa dikkati çeken bu model, toplumu oluflturantüm katmanlar›n etkileflim hâlinde görüfl ve elefltirile-

riyle siyasal sürece kat›lmalar›n›n önemine vurgu yapar. Dolay›s›yla müzakerecidemokrasi anlay›fl›, vatandafllar›n bilgilendirildi¤i, birbirleriyle ve yönetimle sürek-li iletiflim hâlinde oldu¤u, kendileriyle ilgili görüfllerin oluflturulmas› ve karar almasüreçlerine do¤rudan kat›ld›klar› bir anlay›fl› öngörür. Bu anlay›fl, temsil esas› yeri-ne, bireylerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n müzakereyle do¤rudan siyasal süreç-lere kat›l›mlar›na vurgu yapt›¤›ndan, do¤rudan demokrasi uygulamalar›yla da ilifl-kilendirilmektedir.

Habermas’›n “söylemsel kamu alan›” ve “iletiflimsel eylem kuram›” nosyonlar›müzakereci demokrasi tart›flmalar›na ciddi katk› sa¤lam›flt›r. Habermas, devlet veekonomik alandan ba¤›ms›z ve bask›lardan ar›nm›fl bir kamusal alan tasarlar; va-tandafllar›n toplu eylem yerine, müzakere ve diyalog yoluyla siyasete kat›lmalar›n›öngörür. Önemli olan karar sürecinde tart›fl›lan fikirlerden hangisinin galip geldi¤ide¤il, karar›n müzakereler sonucu oluflmas›d›r. Herkese aç›k ve özgür bir tart›flmasüreci sonunda var›lacak karar, benimsenmesi daha kolay ve dolay›s›yla daha ras-yonel ve meflru say›lacakt›r. Müzakereyle var›lan sonuç, vatandafllar›n iradesinedayanaca¤›ndan, liberal temsilî demokrasinin meflruluk krizine bir çözüm olaca¤›varsay›lmaktad›r. ‹deal bir yönetim anlay›fl›n› öngördü¤ü kabul edilmekle birlikte


Resim 5.4

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawls

John Rawls: 1921-2002 y›llar›aras›nda yaflam›flAmerikal› filozof,ahlak ve siyasetfelsefecisi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



müzakereci demokrasi, genel olarak soyut kald›¤› ve pratik karfl›l›¤›n›n olmad›¤›fleklinde elefltirilere maruz kalmaktad›r.

Müzakereci demokrasi anlay›fl› ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi, Jürgen Habermas’›n (2010).‘Öteki’ Olmak ‘Öteki’yle Yaflamak. 5. Bask›, Çev. ‹. Aka, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nevi adl›kitab›n›n özellikle III. Bölümü’nde bulabilirsiniz.

Liberal demokrasiye getirilen elefltiriler ve alternatif demokrasi anlay›fllar› de-mokrasinin derinleflmesi ve geliflmesine katk› sunmufltur. Halk demokrasisi hariçtutulursa yukar›da dile getirilen di¤er demokrasi yaklafl›mlar›, liberal demokratik il-ke ve kurumlar› tamam›yla d›fllayan veya onu y›kmaya ya da ortadan kald›rmayayönelik aray›fllar de¤ildir. Bilakis bu yaklafl›mlar, liberal demokratik de¤er ve uy-gulamalar› daha eflitlikçi, daha özgürlükçü, daha kat›l›mc› ve marjinal kesimleri dekapsay›c› daha ileri bir demokrasi modeline dönüfltürme çabas› olarak de¤erlendi-rilebilir. Sonuç olarak tüm bu tart›flmalar, liberal demokrasinin elefltirisi üzerine ku-rulmakla birlikte, ça¤dafl demokrasilerin daha iyiye do¤ru bir dönüflümünü sa¤la-yabilir. Yukar›da da dile getirildi¤i gibi demokrasi bir son de¤il, sonu olmayan birsüreçtir.

Y‹RM‹ B‹R‹NC‹ YÜZYILDA DEMOKRAS‹YE GEÇ‹fiLERYirminci yüzy›ldan yirmi birinci yüzy›la geçerken ortaya ç›kan baz› olaylar, de-mokrasi tart›flmalar›na yeni bir boyut kazand›rm›flt›r. 1970’li y›llar›n ortalar›nda, ‹s-panya ve Portekiz gibi Güney Avrupa ülkelerinde faflist totaliter rejimler y›k›l›r.1980’li y›llarda Latin Amerika’daki askeri diktatörlükler, yerlerini tedricen seçilmiflsivil yönetimlere b›rak›r. 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas›n›n ard›ndan bafllayansüreçte, Do¤u Avrupa ve Sovyetler Birli¤i’ndeki komünist totaliter sistemler orta-dan kalkar. Bu olaylar bir taraftan demokrasiye geçifl olarak de¤erlendirilirken di-¤er taraftan “demokratik konsolidasyon” fleklinde yeni bir kavram›n ortaya ç›kma-s›n› beraberinde getirmifltir.

Demokrasinin pekifltirilmesi fleklinde de ifade edebilece¤imiz demokratikkonsolidasyon bir ülkedeki siyasal aktörlerin ve nüfusun büyük ço¤unlu¤unun oülkede demokrasinin “kasabadaki tek oyun” oldu¤unu kabullenmeleri fleklinde ta-n›mlanmaktad›r. Demokrasinin konsolidasyonu, ayn› zamanda demokratik de¤er-lerin yayg›nlaflmas›, demokrasinin otoriter bask›lardan kurtar›larak güvenli k›l›n-mas›, çok partili hayat›n tüm kurumlar›yla inflas›, seçim kurallar›n›n istikrarl› birhâle getirilmesi, siyasetin normallefltirilmesi, devlet iktidar›n›n merkezîlikten kurta-r›lmas› gibi anlamlara da gelecek flekilde kullan›lmaktad›r. Bu ba¤lamda, Bat› de-mokrasilerinin konsolide demokrasiler oldu¤u, otoriter rejimlerin de demokrasiyegeçifl sürecinden sonra demokratik konsolidasyonsürecine girecekleri öngörülmektedir.

Yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde ortaya ç›kan yu-kar›daki geliflmeler, birçok Bat›l› gözlemci taraf›n-dan genifl bir bütünün parçalar› olarak görülmüfl,otoriter veya totaliter sistemlerden liberal demokra-siye veya demokrasinin herhangi bir çeflidine do¤ru“geçifl” olarak de¤erlendirilmifltir. Samuel Hunting-ton (1999) bu hareketleri “üçüncü demokrasi dalga-s›” fleklinde evrensel bir demokratik hareket olarakde¤erlendirirken Francis Fukuyama (1999), “tarihin


Resim 5.5

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._Huntington

Samuel Huntington:1927-2008 y›llar›aras›nda yaflayanüçüncü demokrasidalgas› vemedeniyetlerçat›flmas› tezleriyleyayg›n bir ünekavuflan Amerikal›siyaset bilimci.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



DemokrasininKonsolidasyonu:Demokrasinin pekiflmesiolarak da bilinen demokratikkonsolidasyon, siyasetinnormalleflmesi, sisteminotoriter bask›lardankurtularak çok partili hayatageçilmesi ve demokratikde¤erlerin yayg›nlaflarakderinleflmesi anlam›na gelir.

Üçüncü Demokrasi Dalgas›:Amerikal› Siyaset BilimciSamuel Huntington’›nkavramsallaflt›rd›¤› “üçüncüdemokrasi dalgas›,” 1970,80 ve 90’l› y›llardaço¤unlu¤u komünizmedayal› totaliter rejimleriny›k›larak yerlerine çok partilidemokratik sistemlere geçiflhareketlerini ifade eder.

sonu” teziyle, liberal demokrasinin komünist totalitersistemler karfl›s›nda zafer elde etti¤ini ve ayakta ka-lan tek alternatif yönetim sistemi olarak tüm dünya-da giderek yay›laca¤›n› varsaym›flt›r.

Ancak komünizm sonras› oluflan yeni ortamdaoluflan ideoloji bofllu¤u ve bu bofllu¤un nas›l doldu-rulaca¤› demokrasi alan›nda ciddi bir tart›flma konu-su olmaya devam etmektedir. Bu ba¤lamda, geçiflingerçekten de demokrasiye do¤ru bir geçifl mi oldu-¤u, e¤er demokrasiye do¤ruysa ne tür bir demokra-si anlay›fl›n›n komünizm sonras› ülkelerde hükümsürdü¤ü, e¤er de¤ilse ne tür sistemlerin demokrasikarfl›s›nda muhtemel rakip konumunda oldu¤u te-mel sorunsallar olarak göze çarpmaktad›r. Tüm bukonularda, siyaset bilimciler aras›nda oldukça önem-li fikir ve yaklafl›m farkl›l›klar›n›n oldu¤unu belirt-mek gerekir.

Kimi siyaset bilimciler, özellikle Sovyetler Birli¤i’nden ayr›lan ülkelerin otok-rasiden dengeli cumhuriyetlere kadar s›ralanabilecek ancak hâlâ otoriter say›lanyönetimler olarak kald›klar›n› ileri sürerken di¤er bir k›s›m komünizm sonras›tüm örneklerin liberal demokrasiye ya da bir çeflit demokrasiye do¤ru evirildi¤i-ni iddia ederler. Son tahlilde, komünizm sonras› ülkelerin bir çeflit geçifl süreciyaflad›klar› söylenebilir ancak oluflan yeni ortamda iktidarlar›n kendilerini meflrugösterecek yeni, aç›k ve net bir ideolojik ba¤lamdan yoksun olduklar›n› belirt-mek gerekir.

Siyaset bilimcilerin bir k›sm›, daha önce de ifade edildi¤i gibi, komünizm son-ras› alternatif tek sistemin demokrasi veya demokrasinin bir çeflidi oldu¤u iddias›n-dad›r. Francis Fukuyama’n›n klasikleflmifl “tarihin sonu” tezi, bu görüflü en çarp›c›flekilde ileri süren çal›flmalar›n bafl›nda gelmektedir. Fukuyama, özetle komünizmedayal› sistemlerin ortadan kalkmas›n›, bir çeflit “tarihin sonu” olarak de¤erlendir-mifl ve bundan sonraki dönemde liberal demokrasinin dünyadaki tüm ülkeler aç›-s›ndan tek alternatif konumunda oldu¤unu ileri sürmüfltür.

Latin Amerika’daki demokrasi tecrübeleri konusunda ciddi çal›flmalar›yla bili-nen Guillermo O’Donnell (1994) komünizm sonras› ülkelerin temsilî demokrasiyede¤il, delegatif demokrasi olarak adland›rd›¤› yeni tür bir demokrasiye do¤ru yolald›klar›n› belirtir. Özellikle Arjantin, Brezilya, Peru gibi Latin Amerika ülkeleriyle,Kore gibi Asya ülkelerinde uygulanan sistemlerden esinlenerek kavramsallaflt›rd›-¤› delegatif demokrasiler, ço¤u zaman demokratik yöntemlerle seçimlere gitmesi-ne ra¤men, sivil toplum ve halk›n tercihlerini yans›tabilecek demokratik kurumlar-dan yoksundur. Baflkanl›k seçimlerini kazanan aday›n ülkeyi bir sonraki seçimekadar diledi¤i flekilde yönetmesi olarak da tan›mlanabilecek delegatif demokrasi-ler, seçimlerden sonra genelde ciddi siyasal sorunlarla karfl›laflabilir ve konsolidedemokrasiler olarak nitelendirilemezler.

Fareed Zakaria (1999) ise klasikleflmifl çal›flmas›nda komünizm sonras› ülkele-rin “illiberal demokrasi” diye adland›rd›¤› liberal olmayan bir demokrasi çeflidi-ne yöneldiklerini ileri sürer. Sadece komünizm sonras› örnekleri de¤il, dünya üze-rindeki mevcut demokrasilerin büyük bir ço¤unlu¤unu liberal olmayan demokra-siler olarak adland›ran Zakaria’ya göre, bu demokrasiler özgür kurumlardan ve li-beral anayasalardan yoksundur. Bu demokrasi çeflidiyle yönetilen ülkelerde, sis-


Tarihin Sonu Tezi: Amerikal›siyaset bilimci FrancisFukuyama’n›n ortaya att›¤›“tarihin sonu tezi,” 1990’l›y›llarda komünizme dayal›sistemlerin ortadankalkmas›yla liberaldemokrasinin zafer ilanetti¤ini ve liberaldemokrasinin bundan sonratüm devletler için yeganealternatif yönetim tarz›oldu¤unu ileri sürer.

‹lliberal Demokrasi:Amerikal› siyaset bilimciFareed Zakaria’n›nkavramsallaflt›rd›¤›“‹lliberal Demokrasi,” dünyaüzerindeki demokrasilerinbüyük ço¤unlu¤ununbireysel hak ve özgürlükleriihlal eden; hukuk devleti vegüçler ayr›l›¤› gibi iktidargücünü s›n›rland›ran liberalilkelerden yoksun ülkeleroldu¤u varsay›m›na dayan›r.

Resim 5.6

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Fukuyama

FrancisFukuyama: 1952do¤umluAmerikan siyasetbilimci, politikiktisatç› ve yazar.

tem büyük oranda sadece düzenli yap›lan seçimlere dayan›r ve iktidar›n gücünüs›n›rland›ran mekanizmalardan yoksundur. Bu ba¤lamda, liberal olmayan demok-rasilerin en tipik özelli¤i, hukuk devletinin zay›fl›¤› ve güçler ayr›l›¤› ilkesinin ye-terince uygulanmamas›d›r.

Komünizm sonras› ülkelerde liberal demokrasi d›fl›nda farkl› ve kat› ideolojikyönelimlerin de demokrasi aç›s›ndan risk oluflturdu¤u söylenebilir. Bu ba¤lamdamilliyetçilik, özellikle etnik milliyetçilik, liberal demokrasiye alternatif bir sistemolarak göze çarpmaktad›r. Özellikle etnik yönden heterojen ülkelerde egemen et-nik grubun iktidar mücadelesinde etnik milliyetçi bir söylemi en etkili ve maliyet-siz yol olarak tercih etmesi, ço¤unluk d›fl›nda kalan az›nl›k gruplar›n riskli konu-ma gelmelerini beraberinde getirmifltir. Özellikle eski Sovyet Cumhuriyetleri’ninetnik milliyetçi bir söylemle ba¤›ms›zl›k sonras› sistemlerini meflrulaflt›rma gayret-leri, kitlesel göç hareketlerini ve kimi bölgelerde etnik çat›flmalar› beraberinde ge-tirmifltir.

Komünizmin y›k›lmas›ndan sonraki dönemde ve ‹slam dünyas›nda demokrasinin geliflimiile ilgili ayr›nt›l› bilgilere, Y›lmaz Bingöl’ün (2011). derledi¤i, Yirmi Birinci Yüzy›lda De-mokrasi Tart›flmalar›. ‹stanbul: Umuttepe Yay›nevi adl› kitapta ulaflabilirsiniz.

2011 y›l›nda Tunus’tan bafllay›p neredeyse tüm Kuzey Afrika ve Orta Do¤u ül-kelerine yay›lan özgürlükçü hareketler zinciri de yeni bir demokrasi ve liberallefl-me dalgas› olarak de¤erlendirilmektedir. Bölgedeki geliflmeler, 1968 y›l›nda Çe-koslovakya’n›n politik olarak liberalleflme hareketleriyle özdeflleflen “Prag Baha-r›”ndan esinlenerek “Arap Bahar›” olarak adland›r›l›r. Öncelikle Tunus ve M›s›r’damiting, protesto ve halk ayaklanmalar›yla bafllayan “Arap Bahar›” süreci, dominoetkisi göstererek Libya, Suriye, Bahreyn, Cezayir, Ürdün ve di¤er bölge ülkelerineyay›lm›flt›r. Fakl› ülkelerde meydana gelen bu hareketlerin ortak özellikleri bask›-c› ve tekçi otoriter yönetimlere, siyasi yozlaflmaya, ifade ve örgütlenme özgürlü¤üönündeki k›s›tlamalara, kötü yaflam koflullar›na ve iflsizli¤e karfl› bir direnifl hare-keti olmalar›d›r. Bu hareketlerle Tunus, M›s›r ve Libya’da otoriter yönetimler iflba-fl›ndan uzaklaflt›r›lm›flt›r. Sürecin, bölgedeki di¤er ülkeleri ne oranda etkileyece¤ive ne tür bir modele do¤ru götürece¤ine dair analizler yapmak için zamana ihti-yaç gözükmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Demokrasi kavram›n› tan›mlamak.

Eski Yunanca demos ve kratia kökünden türeti-len demokrasi, “halk yönetimi” anlam›na gelir.“Halk›n, halk taraf›ndan, halk için yönetimi,” de-mokrasinin en yayg›n kullan›lan tan›mlar›ndanbir tanesidir. Baz› düflünürler, demokrasi kavra-m› yerine “ço¤un yönetimi” anlam›na gelen poli-

arfli kavram›n› kullan›rlar. Halk kavram›n›n so-runlu do¤as› ve halk›n tamam›n›n her zaman yö-netim sürecine kat›lmas›n›n neredeyse imkâns›zolmas› sebebiyle demokrasi bugün yayg›n olarak“mümkün oldu¤unca fazla say›da vatandafl›nuzun bir zaman boyunca arzular›na cevap vere-bilen bir sistem” olarak tan›mlanmaktad›r.

Demokrasinin temel niteliklerini aç›klamak.

Ça¤dafl devletlerin en yayg›n yönetim flekli olandemokrasi, halk›n ülke yönetimini çok partininkat›labildi¤i serbest ve adil seçimlerle belirleme-si esas›na dayan›r. Ça¤dafl demokrasiler, sadeceserbest ve adil seçimlerden ibaret olmay›p ayn›zamanda hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›l›¤›, fi-kir, ifade, örgütlenme, bas›n, din ve vicdan öz-gürlü¤ünü de içine alan temel hak ve hürriyetle-rin güvence alt›na al›nd›¤› bir yönetim anlay›fl›n›ifade eder.

Tarihsel olarak demokrasi kuram›n›n geliflimini

aç›klamak.

Ça¤dafl devletlerin en önemli ve en yayg›n yö-netim flekli olan demokrasi, hem kuramsal hemde kurumsal yönden derin bir tarihî geçmifle vetecrübeye sahiptir. Birçok düflünür, ortaya koy-duklar› fikir ve yaklafl›mlarla birçok siyasal yap›da kurumsal uygulamalar›ndaki tecrübeleriyledemokrasinin geliflimine katk›da bulunmufllar-d›r. Antik Yunan, hem flehir-devletleri tecrübe-siyle hem de Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi si-yasal düflünürleriyle demokrasinin gelifliminekatk› sa¤lam›flt›r. Roma dönemi; düflünürlerin-den çok, ortaya koydu¤u hukuk sistemi, kurum-lar› ve yönetsel tecrübeleriyle demokratik yöne-timlere katk› sunmufltur. Rönesans, Reform veAyd›nlanma hareketleri, Orta Ça¤›n feodal yap›-s› ve kilise bask›s›n› k›rarak modern ça¤da de-

mokrasiye geçiflte önemli roller üstlenmifltir.Machiavelli, Hobbes, Locke, Montesquieu, Ro-usseau, Tocqueville ve Mill gibi siyasal düflünür-ler; egemenlik, özgürlük, eflitlik, güçler ayr›l›¤›,kat›l›m gibi konularda ortaya koyduklar› fikir veyaklafl›mlarla demokrasi kuram›n›n gelifliminekatk› sa¤lam›fllard›r.

Farkl› demokrasi çeflitlerini ay›rt etmek ve ço-

¤unlukçu ve uzlaflmac› demokrasi modellerini

karfl›laflt›rmak.

Demokrasiler genel olarak kat›l›m, siyasal eflitlikve ço¤unluk yönetimi gibi ortak özelliklere sa-hip olmakla birlikte, demokrasinin iflleyifline yö-nelik teknikler, prosedürler, ilkeler ve yaklafl›m-lar farkl›l›k gösterebilir. Bu bak›mdan öncelikledo¤rudan demokrasiyi temsilî demokrasidenay›rt etmek gerekir. Do¤rudan demokrasi, hal-k›n arac›lara gerek kalmadan kendini do¤rudanyönetti¤i bir yönetim fleklidir. Do¤rudan demok-rasi ideal olmakla birlikte, gerçeklefltirilmesi ol-dukça zor bir yönetim fleklidir. Ülke nüfuslar›-n›n artmas›, bu nüfusun türdefl olmamas› ve si-yasal ya da ekonomik yönden farkl› ç›kar grup-lar›n›n oluflmas›yla birlikte, temsilî dedi¤imiz ye-ni bir demokrasi çeflidi ortaya ç›km›flt›r. Bat› de-mokrasisi, anayasal veya liberal demokrasi ola-rak da adland›r›lan temsilî demokrasi ise halk›nkendi ad›na yönetimi gerçeklefltirmek üzere tem-silcilerine vekalet verdi¤i bir yönetim fleklidir.Temsilî liberal demokrasi, Bat› ülkelerinde ço-¤unlukçu ve uzlaflmac› fleklinde farkl› modeller-le iflletilmektedir. Ancak temsilî demokrasi yinede farkl› kesimlerden farkl› yönleriyle elefltiril-mifl; halk demokrasisi, sosyal demokrasi, radikaldemokrasi ve müzakereci demokrasi gibi çoksay›da alternatif demokrasi kavram ve anlay›fl›önerilmifltir.Bat›da uygulanan temsilî demokrasilerin tek birmodelinin oldu¤unu söylemek mümkün de¤il-dir. Toplumlar veya ülkeler demokrasinin temelilke ve uygulamalar›ndan ayr›lmamak kayd›ylakendi sosyal, siyasal ve kültürel flartlar›na uygunfarkl› demokrasi modellerini hayata geçirmifller-dir. Bu kapsamda, iki demokrasi modelini ay›rtetmek gerekir. Ço¤unlukçu demokrasi modeli-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


nin, siyasal ve kültürel yönden nispeten türdeflolan toplumlarda daha iyi iflledi¤i öngörülür. Bumodelin en önemli prototipi ‹ngiltere’dir. Özüço¤unlu¤un hakimiyetine dayanan bu modelinen önemli özellikleri; tek parti iktidar›, tek mec-lislilik, iki partili ve tek boyutlu parti sistemi, ço-¤unlukçu seçim sistemi, yaz›s›z anayasa, üniteryap› ve merkeziyetçi yönetim olarak s›ralanabi-lir. Buna mukabil, uzlaflmac› demokrasi modeli-nin türdefl olmayan ço¤ulcu toplumlarda dahaiyi iflledi¤i öngörülür. Bu modelin en önemli pro-totiplerini ‹sviçre ve Belçika oluflturur. Modelinen önemli özellikleri; koalisyonlarla iktidar pay-lafl›m›, kuvvetler ayr›l›¤› ve dengesi, iki meclisli-lik, çok partili ve çok boyutlu parti sistemi, nispitemsil seçim sistemi, yaz›l› anayasa, federal veyerinden yönetim fleklinde s›ralanabilir.

Yirmi birinci yüzy›lda demokrasiye geçifl hare-

ketlerini aç›klamak.

Yirminci yüzy›ldan yirmi birinci yüzy›la geçer-ken ortaya ç›kan baz› olaylar, demokrasi tart›fl-malar›na yeni bir boyut kazand›rm›flt›r. 1970’liy›llarda, Güney Avrupa ülkelerinde, 1980’li y›l-larda Latin Amerika’da, 1990’l› y›llarda da Do¤uAvrupa ve Sovyetler Birli¤i’ndeki otoriter ve to-taliter sistemler y›k›larak yerlerine daha özgür-lükçü ve çok partili sistemlere do¤ru geçifl süre-ci yaflan›r. Bu olaylar bir taraftan demokrasiyegeçifl olarak de¤erlendirilirken di¤er taraftan “de-mokratik konsolidasyon” fleklinde yeni bir kav-ram›n ortaya ç›kmas›n› beraberinde getirir. Buhareketleri; Fukuyama, “tarihin sonu” teziyleaç›klarken Huntington “üçüncü demokrasi dal-gas›” fleklinde de¤erlendirir. Fareed Zakaria isebu hareketleri “illiberal demokrasinin yükselifli”olarak görür. Di¤er taraftan, 2010’lu y›llar›n bafl-lar›nda Tunus’tan bafllay›p neredeyse tüm Ku-zey Afrika ve Orta Do¤u ülkelerine yay›lan öz-gürlükçü hareketler zinciri de yeni bir demokra-si ve liberalleflme dalgas› olarak de¤erlendiril-mektedir.

5NA M A Ç


1. Robert Dahl afla¤›dakilerden hangisini makul ölçü-de bir demokraside olmas› gereken flartlardan biri ola-rak saymam›flt›r?

a. ‹fade özgürlü¤üb. Oy verme hakk›c. Ço¤ulculukd. Özgür ve çok sesli medyae. Serbest ve adil seçimler

2. Afla¤›daki dönemlerden hangisi yönetim ile ilgili ka-rarlara yetiflkin erkeklerin kat›labildi¤i ve ilk do¤rudandemokrasi hareketinin yafland›¤› dönemdir?

a. Antik Yunanb. Roma dönemic. Orta Ça¤d. Ayd›nlanma Ça¤›e. Yirminci yüzy›l

3. Afla¤›dakilerden hangisinde “Toplumsal SözleflmeKuram›”n›n önde gelen temsilcileri birlikte verilmifltir?

a. Sokrates-Eflatun-Aristob. Hobbes-Locke-Rousseauc. Marks-Engels-Lenin d. Herder-Bodin-Webere. Huntington-Fukuyama-Zakaria

4. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z düflünür Montesqu-ieu taraf›ndan gelifltirilen ve iktidar kullan›m› üzerines›n›rlamalar getiren ilkedir?

a. Magna Cartab. ‹lliberal demokrasic. Üçüncü demokrasi dalgas›d. Anayasac›l›ke. Güçler ayr›l›¤›

5. Afla¤›daki demokrasi türlerinden hangisi bir yönüy-le di¤erlerinden farkl›d›r?

a. Bat› demokrasisib. Temsilî demokrasic. Liberal demokrasid. Halk demokrasisie. Anayasal demokrasi

6. Afla¤›dakilerden hangisi ço¤unlukçu demokrasi mo-delinin ay›rt edici bir özelli¤i de¤ildir?

a. Tek-parti iktidar›b. Nispi temsil seçim sistemic. Merkeziyetçi yönetimd. Yaz›l› olmayan anayasae. ‹ki partili sistem

7. Afla¤›dakilerden hangisi uzlaflmac› demokrasi mo-delinin ay›rt edici bir özelli¤i de¤ildir?

a. ‹ktidar›n koalisyonlarla paylafl›m›b. Çok partili sistemc. ‹ki meclisli sistem ve az›nl›k temsilîd. Yerinden yönetime. Yürütmenin üstünlü¤ü

8. Afla¤›dakilerden hangisi devlet ve toplum iliflkilerin-de bir meflruiyet krizi oldu¤unu varsayarak; demokrasi-nin derinlefltirilmesi ve yayg›nlaflt›r›lmas›, tüm farkl›l›k-lar›n tan›nmas› ve kamusal alana yans›t›lmas› gere¤ineiflaret eden demokrasi anlay›fl›d›r?

a. Halk demokrasisib. Sosyal demokrasic. Liberal demokrasid. Radikal demokrasie. Delegatif demokrasi

9. Afla¤›dakilerden hangisi yirminci yüzy›l›n son çeyre-¤inde ço¤unlu¤u komünizme dayal› totaliter rejimleriny›k›larak yerlerine çok partili demokratik sistemlere ge-çifl hareketlerini ifade eden “üçüncü demokrasi dalga-s›”n› gelifltirilmifltir?

a. Samuel Huntingtonb. Fareed Zakariac. Francis Fukuyamad. Guillermo O’Donnelle. Jürgen Habermas

10. Afla¤›dakilerden hangisi Fareed Zakaria’n›n kavram-sallaflt›rd›¤›; bireysel hak ve özgürlükler ile hukuk dev-leti ve güçler ayr›l›¤› gibi iktidar gücünü s›n›rland›ran il-kelerden yoksun demokrasi türüdür?

a. Delegatif demokrasib. ‹lliberal demokrasic. Radikal demokrasid. Müzakereci demokrasie. Üçüncü demokrasi



“‹stikrar” De¤il “Konsensüs”

Son dönemlerde seçim baraj› ile ilgili tart›flmalar gün-demi oldukça meflgul etmifl gözüküyor. Cumhurbaflka-n› Ahmet Necdet Sezer’in yeniden açt›¤› tart›flmada, se-çim baraj›n› aflacaklar›na inanan siyasal partiler bafltaolmak üzere, tart›flman›n taraflar›ndan çok büyük birk›sm› yüzde 10’luk baraj›n korunmas›n› desteklerken,Cumhurbaflkan› da dâhil olmak üzere küçük bir k›s›mda baraj›n de¤ifltirilmesini, ancak yine de % 7-8 gibi birseviyeye indirilmesini istemekteler.Öncelikle flu tespiti ortaya koymak gerekir: % 10’luk se-çim baraj›, 1980 müdahalesi sonras›, askerlerin Türki-ye’de iki partili -hatta tek partili— bir siyasal sistem di-zayn etme çabalar›n›n bir sonucu olarak ortaya konul-mufl, ancak dünyan›n hiçbir demokratik ülkesinde gö-rülmeyen bir sistem örne¤idir. Dünyan›n hiçbir demok-ratik ülkesinde % 10’luk bir seçim baraj› olmad›¤› gibi,seçim baraj›n› tercih eden çok az say›daki ülkede de enyüksek oran % 5’tir. Birinci ve ikinci demokrasi dalga-s›n› oluflturan ülkelerden sadece Almanya’da % 5 ve ‹s-veç’te % 4’lük bir ulusal baraj konulmufltur. Almanya’da-ki % 5’lik ulusal barajda baz› esneklikler de öngörül-müfltür. Örne¤in, Bat› Berlin de dâhil olmak üzere eskiBat› Almanya topraklar› ile eski Do¤u Almanya toprak-lar›ndan oluflan iki seçim bölgesinden herhangi birinde% 5’lik seçim baraj›n› aflan bir parti, ülke genelinde %5’lik toplama ulaflamazsa dahi seçim baraj›n› geçmifl ka-bul edilmektedir. Üçüncü demokrasi dalgas›n› olufltu-ran ülkelerde de durum çok farkl› de¤ildir. Polonya,Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Latvia’da seçim baraj› %5’ken, Macaristan ve Bulgaristan’da % 4, Romanya’da %3, Estonya’da % 2’dir. Di¤er ça¤dafl demokrasilerde ya% 1 gibi sembolik bir baraj uygulanmakta ya da siyasalpartiler hiçbir seçim baraj›na tabi tutulmamaktad›r.Askeri rejimin % 10’luk baraj sistemiyle Türkiye’de di-zayn etmeye çal›flt›¤› iki-partili bir sistem, zorlamad›r veanti-demokratiktir. Bir ülkedeki parti say›s›n›n çoklu¤utercihten ziyade gereklilikten kaynaklanmaktad›r. E¤erbir ülke siyasal olgular bak›m›ndan heterojen bir yap›arz ediyorsa, orda çok-partili bir sistemin olmas› kaç›-n›lmazd›r. Türkiye, partilerin çat›flma boyutlar› ba¤la-m›nda, sadece sosyo-ekonomik sorun boyutuyla birbi-rinden ayr›lan iki partinin oluflturdu¤u Westminster tipisistemlerden farkl›d›r. Türkiye’deki seçmen tercihleri vesiyasal parti e¤ilimleri oldukça heterojen ve iki partidetemsil edilemeyecek düzeyde çok ve karmafl›kt›r. Tür-

kiye’deki seçmen ve siyasal partiler sosyo-ekonomiksorun boyutuna ek olarak ideolojik, dinsel, etnik/kültü-rel, rejime destek, kentsel-k›rsal, merkez-çevre, küre-selleflme gibi ciddi sorun boyutlar› zemininde farkl› si-yasal tercihler sergilemektedir. Ayr›ca, Avrupa Birli¤i,K›br›s, ABD, Orta Do¤u ve Orta Asya ile iliflkiler gibid›fl politika sorunlar›nda da seçmen farkl› siyasal yakla-fl›mlar sergilemekte ve bunun do¤al sonucu olarak si-yasal partiler de farkl› refleksler gelifltirmektedir. Tümbu sorun boyutlar›na farkl› yaklafl›mlar getiren farkl›seçmen ve siyasal partilerin bir k›sm›n›, sadece “istik-rar” mefhumunun ard›na saklanarak, meclisin ve dola-y›s›yla sistemin d›fl›na itmek, ça¤dafl demokrasilerin ço-¤ulculuk, kat›l›mc›l›k ve temsilde adalet ilkelerine ayk›-r›d›r. Asl›nda, d›fllay›c› bir sistemin demokratik aç›dan“istikrar” getirmesi de mümkün de¤ildir.Baraj› yüksek tutma e¤iliminde olan kesimlerin durufl-lar›n› meflrulaflt›rmak için s›¤›nd›klar› biricik bahane “is-tikrar”d›r. Bu büyülü kavram›n aç›l›m›n› yapmak de-mokrasi aç›s›ndan oldukça önemlidir. Türkiye’de “istik-rar” denince, bir iktidar›n uzun bir süre iflbafl›nda kala-

bilmesi ya da etkin ve h›zl› karar verebilmesi alg›lan-maktad›r ki, bu alg›laman›n demokratik aç›dan birçoksak›ncas› vard›r. E¤er “istikrar” sadece uzun bir süre ifl-bafl›nda kalabilme ve/veya etkin ve h›zl› karar verebil-me ise; Stalin, Hitler veya Saddam’dan daha “istikrar”l›iktidarlar düflünülemez. Oysa ça¤dafl demokrasilerdeistikrarla kastedilen demokratik normlar›n, kurallar›n

ve kurumlar›n süreklili¤idir. E¤er demokratik normlar,kurumlar ve kurallar süreklilik arz ederse, iktidarlar›nöngörülenden daha erken yer de¤iflmesi, herhangi birsak›nca oluflturmad›¤› gibi, halk›n tercihlerine daha s›kbaflvurulmas›ndan dolay› daha demokratik de say›labi-lir. Ayn› flekilde, ço¤u zaman baz› kararlar›n uzun vemeflakkatli bir yolun izlenmesinden sonra verilmesi dedaha istikrarl› sonuçlar do¤urabilir. 1 Mart tezkere kri-zinde yaflanan süreç, bunun en iyi örne¤ini oluflturmak-tad›r. AK Parti hükümetinin istemesine ra¤men, uzunve meflakkatli tart›flmalar neticesinde tezkereninTBMM’den geçmemesi, hem halk›n tercihlerinin mecli-se yans›mas› bak›m›ndan, hem de gerek Türkiye’nin vegerekse AK Parti’nin bugünlere istikrarl› bir flekilde gel-mesinin en önemli sebebidir. Dolay›s›yla, “istikrar” mef-humunun arkas›na s›¤›n›p d›fllay›c› bir sistemi yukar›-dan dizayn etme kolayc›l›¤›ndan öncelikle s›yr›lmakgerekir.


“


Türk siyasal seçkinlerinin acil ihtiyac› olan, ö¤renmesive içsellefltirmesi gereken mefhum “istikrar” de¤il “kon-sensüs”tür. Türkiye’nin sosyal ve siyasal yap›s›n›n hete-rojenli¤i, çok partili bir hayat› zorunlu k›l›yorsa, yap›l-mas› gereken koalisyonlarla yaflamay› ö¤renmektir. Bu-nun yolu da siyasal kültürümüzün çok yabanc› oldu¤u“konsensüs”ten geçmektedir. “Konsensüs” kavram› Ba-t› kökenli bir kelime olup, siyasal anlamda birden çokpartinin bir araya gelerek uzlaflt›klar›, karfl›l›kl› tavizlerverdikleri ve genifl kat›l›m›n sa¤land›¤› bir yönetsel an-lay›fl› ifade eder. Türkçede bu kavram› karfl›layabilecekbir sözcü¤ün bulunmamas›, bafll› bafl›na bu mefhumunsiyasal kültürümüze yabanc› olmas›n›n en önemli gös-tergesidir. Son dönemlerde bu kavram yerine türetilenve kullan›lmaya bafllanan “oydaflma” sözcü¤ü, hemmorfolojik yönden hatal› türetilmesi hem de içerik ola-rak mefhumu karfl›layamamas›ndan dolay›, yayg›n birflekilde kullan›lmamakta ve dolay›s›yla “konsensüs” söz-cü¤ünden bile daha yabanc› durmaktad›r. fiayet siyasalpartiler, uzlaflmac› bir tav›r gösterirlerse koalisyonlar›nyürümemesi için herhangi bir sebep yoktur. Yeter ki si-yasal elit demokrasi oyununu kurallar›na göre oynas›n.Türk siyasal hayat›nda görülen baz› baflar›s›z koalisyonörnekleri, bundan sonra da koalisyonlar›n baflar›s›z ola-ca¤› anlam›na gelmez. Bat›daki ça¤dafl demokrasilerbaflar›l› ve istikrarl› koalisyon örnekleriyle doludur. Türkiye’yi yeniden koalisyonlu bir sürece götürmesikayg›s› bir tarafa b›rak›larak, baraj sistemi mutlaka ye-niden gözden geçirilmelidir. Türk siyasal sistemi aç›s›n-dan en makul ve demokratik çözüm ya baraj sisteminintamam›yla ortadan kald›r›lmas› ya da % 1 gibi sembolikbir seviyeye çekilmesi olacakt›r. Baraj›n % 7-8 seviyesi-ne çekilmesini savunanlar›n, bunun gerekçesi hakk›n-da ortaya koyduklar› tatmin edici bir yan›t yoktur. Do¤-rusu, ülke baraj›n›n % 7-8 gibi bir seviyeye çekilmesi ilemevcut hâliyle kalmas› aras›nda demokrasi mant›¤› aç›-s›ndan herhangi bir fark da yoktur.

Kaynak: Bingöl, Y. ‘‹stikrar’ De¤il ‘Konsensüs.’ Ra-dikal Gazetesi.

Demokrasi Nedir, Ne De¤ildir?

Kimi zaman, demokrasi kelimesi, siyaset piyasas›ndade¤eri düflük bir para gibi dolaflmaktad›r. Siyasetçileryayg›n bir inanç ve uygulamayla, bu markay› (etiketi)kendilerine mal etmeye ve yapt›klar› her harekete ilifl-tirmeye çal›flmakta, bilim adamlar› ise, tersine, belirsiz-li¤i dolay›s›yla, bu kavram› bir tak›m niteleme s›fatlar›olmaks›z›n kullanmakta tereddüt etmektedirler. SeçkinAmerikan siyaset teorisyeni Robert Dahl, konuya bü-yük ölçüde kavramsal kesinlik kazand›rmak (bofl) umu-duyla, demokrasi yerine “polyarchy” terimini yerlefltir-meyi bile denemifltir. ‹yi ya da kötü, biz, ça¤dafl siyasisöylemin slogan› olan demokrasi sözcü¤üne muhtac›z.Bu sözcük, özgürlük ve daha iyi bir hayat için mücade-le verirken insanlar›n kulaklar›nda ç›nlayan ve dillerin-den düflmeyen bir sözcüktür. Bu sözcük, siyasi analizve uygulamalar›m›z› yönlendirirken, her ne flekilde kul-lan›l›rsa kullan›ls›n, göz ard› etmememiz gereken birsözcüktür. 1975 Portekiz “Karanfiller Devrimi” ile bafllayan ve1989’da Do¤u Avrupa’daki komünist rejimlerin çökme-siyle doru¤a t›rmanm›fl görünen otokratik yönetimler-den uzaklaflma süreci, bizi demokrasinin ortak bir tan›-m›na yaklaflt›rm›flt›r. Her yerde “demokrasi”yi tan›mla-mak için kullan›lan “popüler,” “güdümlü,” “burjuva” ve“flekli” gibi flüpheli s›fatlar sessizce terkedilmektedir.Ayn› zamanda, hükümetlerin prestijli bir unvan olarak“demokratik” unvan›n› hak etmek için kabullenmek zo-runda olduklar› asgari flartlar üzerinde dikkate de¤erbir konsensüs ortaya ç›km›flt›r. Bunlar›n da ötesinde,günümüzde pek çok uluslararas› kurulufl bu standartla-ra ne kadar uyuldu¤unu izlemektedir; hatta, baz› ülke-ler d›fl siyasetlerini flekillendirirken bunlar› hesaba kat-maktad›r. ***Bu denemenin ana temalar›ndan biri; demokrasinin yal-n›zca bir dizi kurumdan ibaret olmad›¤›d›r. Demokrasi-nin pek çok tipi mevcuttur ve bunlar›n uygulamalar›ayn› flekilde çeflitlilik gösteren bir dizi etki yaratmakta-d›r. Demokrasinin ald›¤› kendine özgü biçim, hem birülkenin sosyo-ekonomik flartlar›na, hem de yerleflikdevlet yap›s› ve siyasi uygulamalar›na ba¤l›d›r. Modern siyasi demokrasi yönetenlerin, yapt›klar›ndandolay›, seçilmifl temsilcilerinin rekabeti ve iflbirli¤i yo-luyla dolayl› olarak hareket eden vatandafllar taraf›n-dan, kamusal alanda sorumlu tutulduklar› bir yönetimbiçimidir.

Okuma Parças›

”


***Demokratikleflme zorunlu olarak beraberinde ekono-mik büyümeyi, sosyal bar›fl›, idari etkinli¤i, siyasal uyu-mu, serbest piyasay› ya da ideolojilerin sonunu getir-meyecektir. Ama en az›ndan “tarihin sonu”nu getirecekmidir? Bu niteliklerden baz›lar›n›n demokratik sürecikolaylaflt›rd›¤›na flüphe yoktur ama bunlar demokratiksürecin ne ön flart› ne de yak›n zamandaki ürünüdür.Bunun yerine devleti biçimlendirmek ve kamu siyaseti-ni etkilemek için bar›flç› bir flekilde rekabet edebilen,sosyal ve ekonomik anlaflmazl›klar› düzenli kurallarlakanalize edebilen ve unsurlar›n› temsil etmek ve onlar›ortak bir flekilde hareket etmeye yöneltmek için siviltoplumla aras›nda yeterli ba¤lar bulunan siyasi kurum-lar›n ortaya ç›kmas›n› umut etmek daha yerinde olur.Baz› demokrasi tipleri, özellikle geliflmekte olan ülke-lerde, belki de otoriter yönetimlerden kurtulma süre-cinde ortaya ç›kan baz› durumlar yüzünden, bu sözüyerine getirememifltir. Bir kumar olan demokrasi öylebir rejimdir ki, sadece bafllang›çtaki s›n›rl› flartlar çerçe-vesinde kendini yenileyerek ayakta kalmaz, ama so-nunda onlar› aflarak genifller. Otoriter rejimlerin tersine,demokrasiler kurallar›n› ve kurumlar›n› mutabakata da-yal› bir biçimde de¤iflen durumlara cevap vermek içinde¤ifltirme kapasitesine sahiptir. Belki yukar›da an›lan-lar›n tümünü gerçeklefltiremeyeceklerdir ama enindesonunda bu konuda otokrasilerden daha flansl› olduk-lar› bir gerçektir.

Kaynak: Schmitter, P. C., Karl T. L. (1999). “Demokra-

si Nedir, Ne De¤ildir,” Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bas-k›, Çev. L. Gönenç; Der. A. Yayla içinde, Ankara: Siya-sal Kitabevi. s. 3-15.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasinin Temel Nite-likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Kuram› ve De-mokrasinin Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Kuram› ve De-mokrasinin Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Kuram› ve De-mokrasinin Geliflimi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Demokrasi Çeflitleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yirmi Birinci Yüzy›lda De-mokrasiye Geçifller” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yirmi Birinci Yüzy›lda De-mokrasiye Geçifller” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.



S›ra Sizde 1

Do¤rudan demokrasi halk›n arac›lara gerek kalmadankendi kendini do¤rudan yönetti¤i bir yönetim biçimi-dir. Do¤rudan demokrasinin ifllemesi, nispeten küçükbir nüfusun ve kültürel olarak türdefl bir toplumun var-l›¤›na, mülk ve zenginli¤in nispeten eflit da¤›t›lmas›naba¤l›d›r. Ülke nüfuslar›n›n artmas›, bu nüfusun kültürelolarak türdefl olmamas› ve siyasal ya da ekonomik yön-den farkl› ç›kar gruplar›n›n oluflmas›yla birlikte do¤ru-dan demokrasi uygulamalar› modern devletlerde imkân-s›z hâle gelmifltir. Bu sebeple bugün do¤rudan demok-rasiyle yönetilen devlet yoktur. Ancak bugün baz› de-mokrasilerde görülen referandum, do¤rudan demokra-sinin bir arac› olarak de¤erlendirilebilir. Ayr›ca biliflimteknolojisindeki geliflmeler, halk›n fikir ve görüfllerinidaha rahat bir flekilde ortaya koymas›n› ve yönetim sü-reçlerine daha etkin bir flekilde kat›lmas›n› kolaylaflt›r-m›flt›r.

S›ra Sizde 2

Demokrasinin d›fllay›c› de¤il, kapsay›c› bir rejim oldu-¤u düflünülürse bu tür elefltirilerde hakl›l›k pay›n›n ol-du¤u düflünülebilir. Ancak ço¤unlukçu demokrasi mo-delini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerde bu tür sak›nca-lar› hafifleten baz› unsurlar›n oldu¤unu belirtmek gere-kir. Bu tür ülkelerde toplum yap›s›n›n türdefl olmas›,genel politikalar hakk›nda halk›n görüfllerinin birbirineyak›n olmas› ve büyük partilerin merkeze yak›n politi-kalar ortaya koymas› sebebiyle seçmenin genel tercih-lerinin hangi parti iktidarda olursa olsun k›smen de ol-sa karfl›lanabildi¤i anlam›na gelir. Di¤er taraftan az›nl›kve ço¤unlu¤u oluflturan siyasi gruplar, dönüflümlü ola-rak iktidar olabildiklerinden, bir grubun sürekli olarakyönetimden d›fllanmas› gibi bir durum söz konusu de-¤ildir.

S›ra Sizde 3

Türdefl olmayan toplumlarda seçmenler din, dil, kültür,ideoloji ve etnik köken gibi baz› hususlarda farkl›l›klargösterirler. Seçmenlerin tercihleri daha sert ve kesindir.Partiler taraf›ndan savunulan politikalar da buna para-lel olarak birbirine uzakt›r. Ço¤unlukçu demokrasi mo-delini uygulayan ‹ngiltere gibi ülkelerden farkl› olarak‹sviçre ve Belçika gibi ülkelerde belli bafll› partilerin tekbafl›na iktidar olma imkânlar› olmad›¤› gibi, birbiri ard›s›ra iktidara gelmesi de zordur. Bu durumda, baz› ke-simlerin iktidarda hiçbir zaman temsil edilememe ihti-

mali söz konusu olabilir. Bu flartlar aras›nda, ço¤ulcuülkelerde, ço¤unluk yönetimi demokrasi yerine ço¤un-lu¤un diktatoryas› ve iç çat›flma anlam›na gelebilir. Buyüzden çat›flmaya de¤il, uzlaflmaya vurgu yapan; d›flla-y›c› de¤il, kapsay›c› bir anlay›fl› benimseyen ve yöne-timde dar ço¤unluk yerine, kapsam› geniflletilmifl genifltabanl› iktidarlar› öngören uzlaflmac› demokrasi mode-linin bu tür ço¤ulcu toplumlarda daha iyi iflledi¤i varsa-y›lmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Ço¤unlukçu demokrasi modelinde ço¤unlukçu seçimsistemi uygulan›rken uzlaflmac› demokrasi modelindenispi temsil seçim sistemi tercih edilir. “Çizgiyi ilk ge-çen sistemi” olarak da adland›r›lan ço¤unlukçu seçimsisteminde, dar seçim bölgelerinde her partinin göster-di¤i tek aday ya da ba¤›ms›z adaylar aras›ndan seçimyap›l›r. Adaylardan ço¤unlu¤un oylar›n› alan; ço¤unlukyoksa, en çok oyu alan meclise seçilir. Uzlaflmac› mo-deli uygulayan ülkelerin seçim sistemi ise toplumdakipartilerin hakkaniyetli temsiline imkân tan›yan nispitemsil seçim sistemidir. Westminster modelinde uygula-nan ve büyük partilerin art›k, küçük partilerin ise eksiktemsil edilmelerine yol açan ço¤unlukçu seçim sistemi-ne karfl›n, uzlaflmac› modelde uygulanan nispi temsilseçim sistemi, partilerin ald›klar› oyla orant›l› meclistetemsil edilmelerine imkân tan›r. Ço¤unlukçu seçim sis-temi iki partili sistemi teflvik edip istikrarl› hükümetle-rin do¤mas›na yol açarken nispi temsil seçim sistemitemsilde adalet ilkesini daha iyi yans›t›r.

S›ra Sizde 5

Marksist siyasal felsefe, liberal demokrasiyi burjuva ik-tidar›n› meflrulaflt›rma amac› güden, kapitalist ekono-mik sistemin bir ideolojisi olarak görür. Mutlak eflitli¤evurgu yapan Marksistlere göre, gerçek demokrasi an-cak ekonomik kaynaklar›n eflit da¤›t›ld›¤›, ekonomik vesosyal anlamda mutlak eflitli¤in sa¤land›¤› bir sistemlemümkündür. Marksizm, kapitalizmin son tahlilde çöke-ce¤ini ve proletaryan›n diktatörlü¤üne dayanan prole-tarya demokrasisi kurulaca¤›n› öngörür. Sosyal demok-rasi ise liberal demokrasinin afl›r› bireycili¤i ve piyasaekonomisine dayal› rekabetçi ekonomik sistemini elefl-tirir; bu sistemin afl›r› dengesizlik ve adaletsizlikler ya-ratt›¤› varsay›m›yla, dezavantajl› kesimler lehine düzen-lemeler önerir. Marksizm ve sosyalizmden beslenmeklebirlikte, sosyal demokrasi anlay›fl› Marksist anlay›fltan



önemli farkl›l›klar içerir. Kapitalist ekonomik sistemineflitsizlik ve adaletsizlikler do¤urma potansiyeline dik-kati çekmekle birlikte; sosyal demokrasi anlay›fl›, flidde-te baflvurmadan parlâmenter sistem içerisinde demok-ratik mücadeleyle bunlar› gidermenin mümkün olabile-ce¤ini öngörür.

Yararlan›lan KaynaklarBingöl, Y. (der.). (2011). Yirmi Birinci Yüzy›lda De-

mokrasi Tart›flmalar›. ‹stanbul: Umuttepe Yay›n-lar›.

Dahl, R. (2010). Demokrasi Üzerine. Çev. B. Kad›o¤-lu, ‹stanbul: Phoenix Yay›nevi.

Diamond, L. ve Plattner, M. F. (Der.). (1995). Demok-

rasinin Küresel Yükselifli. Çev. Türk DemokrasiVakf›, Ankara: Yetkin Yay›nlar›.

Habermas J. (2010). ‘Öteki’ Olmak ‘Öteki’yle Yafla-

mak, (5. Bask›), Çev. ‹. Aka, ‹stanbul: Yap› KrediYay›nlar›.

Huntington, S. P. (1999). “Üçüncü Demokrasi Dalgas›,”Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›, (Der. A. Yayla;Çev. E. Yalç›n, A. Yayla) içinde, Ankara: Siyasal Ki-tabevi.

Keyman, E. F. (2000). Türkiye ve Radikal Demokra-

si. ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.K›fllal›, A.T. (1987). Siyaset Bilimi. Ankara: Ankara Üni-

versitesi Bas›mevi. Lijphart, A. (2006). Demokrasi Motifleri. Çev. G. Ayas,

E. U. Bulsun, ‹stanbul: Salyangoz Yay›nlar›. Moten, A.R., Islam, S. S. (2005). Introduction to Poli-

tical Science. Australia: Thomson. O’Donnell, G. (1994). “Delegative Democracy,” Jour-

nal of Democracy. 5/1.Parrot, B. (1997). “Perspectives on Post-Communist De-

mocratization,” Conflict, Cleavage and Change in

Central Asia and Caucasus. (Der. K. Dawisha, B. Parrot) içinde, Cambridge: Cambridge UniversityPress.

Schmitter, P. C. ve Karl, T. L. (1999). “Demokrasi Nedir,Ne De¤ildir,” Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›,(Der. A. Yayla; Çev. L. Gönenç) içinde, Ankara: Si-yasal Kitabevi.

Zakaria, F. (1999). “‹lliberal Demokrasinin Yükselifli,”Sosyal ve Siyasal Teori. 2. Bask›, (Der. A. Yayla;Çev. A. Yayla) içinde, Ankara: Siyasal Kitabevi.

www.wikipedia.orgwww.journalofdemocracy.orghttp://www.wisdomsupreme.com/dictionary/robert-

dahl.phphttp://www.euronews.com/2008/07/25/which-way-

for-turkey-s-parliament-/http://www.itusozluk.com/gorseller/avam+kamaras%

FD/11208http://en.wikipedia.org/wiki/John_Rawlshttp://en.wikipedia.org/wiki/Samuel_P._Huntingtonhttp://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Fukuyama

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mutlakiyetçi otoriter düflüncenin hangi koflullarda geliflti¤ini ve hangi de¤er-leri savundu¤unu aç›klayabilecek,Liberal düflüncenin geliflimini ve savundu¤u siyâsî ve iktisadi de¤erlerianlatabilecek,Muhafazakâr düflüncenin nelere tepki gösterdi¤ini ve hangi de¤erleri savun-du¤unu aç›klayabilecek,Sosyalist düflüncenin sanayi toplumundaki eflitsizliklere karfl› bir tepki olarakdo¤du¤unu ve eflitlik temelinde bir dünya hayal etti¤ini aç›klayabilecek,Sosyal demokrasi düflüncesinin demokrasi ve kapitalizm içinde kalarak eflit-likçi bir toplum gelifltirmek istedi¤ini anlatabilecek,Faflist ideolojinin Birinci Dünya Savafl› sonras›ndaki geliflmelere karfl› bir tep-ki olarak do¤du¤unu ve organik bir toplum hayal ederek otoriter bir devletkurdu¤unu aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Bireycilik• Özgürlük• Eflitlik• Sosyal S›n›flar• Piyasa Ekonomisi

• Organik Toplum• Hoflgörü Kültürü• Otoriter Devlet• Hukukun Üstünlü¤ü

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N

N

Siyaset Bilimi Siyâsî Düflüncelerve ‹deolojiler

• MUTLAK‹YETÇ‹ (OTOR‹TER)DÜfiÜNCE

• L‹BERAL‹ZM• MUHAFAZAKÂRLIK • SOSYAL‹ZM• SOSYAL DEMOKRAS‹• FAfi‹ZM


Orta Ça¤’›n bitme sürecine girdi¤i on alt›nc› yüzy›ldan itibaren Bat›’da yeni top-lumsal ve siyasal yap›ya iliflkin aray›fllar bafl göstermeye bafllad›. Rönesans ve Re-form sonras›nda ortaya ç›kan yeni düflünceler ve aray›fllar, Roma Katolik Kilise-si’nin Orta Ça¤ boyunca Avrupa’daki devletler üzerinde süren tekeline son verin-ce ulus devletin geliflme süreci de bafllam›fl oldu. Bu süreç siyaset düflüncesi bak›-m›ndan farkl› aray›fllar›n ortaya ç›kmas› anlam›na gelmifltir. Modern dünyada dev-letin insan ve toplum yaflam›ndaki yeri ve s›n›rlar›yla ilgili de¤iflik görüfller bu ba¤-lamda ortaya at›lm›flt›r. Farkl› ideolojilerin ve siyâsî düflüncelerin ortaya ç›k›fl›n›ntemelinde bu yatar. Modern dünyaya damgas›n› basan mutlakiyetçilik, liberalizm,sosyalizm, muhafazakârl›k, faflizm ve sosyal demokrasi gibi düflünceler, esas ola-rak devletin insan ve toplum yaflam›ndaki yeri ve s›n›rlar›yla ilgili soruya cevapvermeye çal›flmaktad›rlar. Her birinin bu ba¤lamda önemsedi¤i ve ön plana ç›kar-d›¤› de¤erler vard›r. On alt›nc› yüzy›l ile yirminci yüzy›l aras›ndaki dönemde sis-temli birer düflünce hâline gelen bu ideolojiler, sadece Bat› dünyas›na de¤il, dün-yan›n di¤er bölgelerine de damgas›n› vurmufltur. Bu düflüncelerin her biri dünya-n›n de¤iflik toplumlar›nda flu ya da bu flekilde siyâsî projeye dönüflerek yaflamaflans› bulmufltur. Bu bölümde bu düflüncelerin her birini, düflünsel temellerinin ya-n› s›ra, savunduklar› de¤erler ve öngördükleri siyâsî ve ekonomik modellerle bir-likte inceleyece¤iz.

MUTLAK‹YETÇ‹ (OTOR‹TER) DÜfiÜNCEMutlakiyetçi düflünce gelene¤i Avrupa’da on alt›nc› yüzy›ldan itibaren yükselmeyebafllam›flt›r. Bu düflüncenin ortaya ç›kmas›n›n belli bafll› baz› nedenleri vard›r.Bunlardan biri ulus devlet oluflumunu tamamlayamayan parçal› güç merkezlerininulus devlete dönüfltürülmesi ihtiyac›d›r. Avrupa’da on beflinci yüzy›ldan itibarenönce ‹spanya, daha sonra ‹ngiltere, Fransa, Almanya ve ‹sviçre gibi ülkelerde, Or-ta Ça¤ boyunca yaflam›fl olan irili ufakl› güç merkezleri krallar›n flahs›nda bir ara-ya gelerek ulus devlete dönüflmüfltür. Öte yandan, on alt›nc› yüzy›lda henüz ulusdevlete dönüflmeyen toplumlar da vard›. Bunlardan biri ‹talya idi. Topraklar› üze-rinde Napoli, Milan, Floransa, Roma, Sicilya, Monako gibi farkl› prenslikler ve kü-çük devletleri bar›nd›rmas›na ve Rönesans ile Reform’un önemli merkezlerindenbiri olmas›na ra¤men ‹talya ulus devlete geçemedi¤i için di¤er ülkeler karfl›s›ndazay›f durumdayd›. Modern dünyadaki mutlakiyetçi düflünce gelene¤ini bafllatan‹talyan düflünür Niccolo Mahciavelli’in temel amac› s›n›rs›z güce sahip mutlak bir

Siyâsî Düflünceler ve‹deolojiler

prensin flahs›nda ‹talya topraklar›nda bulunan küçükgüç merkezlerini bir araya getirerek güçlü bir ‹talyandevleti ortaya ç›karmakt›. ‹talya’da mutlakiyetçi dü-flüncenin geliflimine yol açan faktör büyük ölçüde ‹tal-ya’daki parçal› güç yap›s› olmufltur.

‹ngiltere, Fransa ve Almanya’ya bak›ld›¤›nda bura-da geliflmifl olan mutlakiyetçi düflüncenin temel nede-ni bu ülkelerdeki iç kar›fl›kl›klar olmufltur. On yedin-ci yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ‹ngiltere’de gelenek-sel aristokratlarla yeni yetiflme sosyal s›n›flar aras›ndasivil savafl bafl göstermifl, bu savafllar›n sonucunda1648 ve 1688 devrimleri gerçeklefltirilmifltir. ‹ngilte-re’deki iç kar›fl›kl›¤›n, ancak s›n›rs›z yetkilere sahipgüçlü bir otorite ile afl›labilece¤ini düflünen ThomasHobbes, bireylerin tüm haklar›n› devretti¤i, s›n›rs›zgüce sahip, mutlak bir devlet yap›s› öngörmüfltür.Benzer bir düflünce biçiminin Fransa’da da geliflti¤inigörüyoruz. Fransa’da on yedinci yüzy›l boyunca Pro-testanlar ve dinde reform yanl›lar› aleyhine sürdürü-len katliamlar burada da güçlü merkezî bir otoriteyeihtiyaç hissettirmifltir. Mesela 1574 y›l›n›n 24 A¤ustostarihinden itibaren Paris ve civar›nda üç hafta içinde100 bin Protestan Katolikler taraf›ndan katledilmifltir.Fransa’da 1562-1598 y›llar› aras›ndaki 36 y›l boyuncadevam eden sekiz tane dinî savafl yaflanm›flt›r. ‹fltetüm bu karmaflan›n üstesinden gelmek için Jean Bo-din ve Jean Jacques Rousseau gibi Frans›z düflünürlers›n›rs›z, sorumsuz mutlak bir siyâsî gücün ortaya ç›k-

mas›n› gerekli görmüfllerdi. Yine Almanya’da Prusya‹mparatorlu¤u’nun da¤›lmas›ndan sonra bafl gösteren parçal› yap› on dokuzuncuyüzy›ldan itibaren güçlü merkezî bir otoritenin geliflmesi aray›fl›n› ortaya ç›karm›fl-t›r. Metafiziksel ve aflk›n bir devlet öngören Hegel felsefesi bu aray›fl›n bir ürünüolarak geliflmifltir.

K›saca, mutlakiyetçi otoriter düflünce biçimi, genel olarak toplumsal parçalan-m›fll›¤›n ve bölünmüfllü¤ün üstesinden gelmek için güçlü, mutlak ve s›n›rs›z birdevlet anlay›fl› öngörmüfltür. Bu düflünce biçimine katk›da bulunan çok say›da dü-flünür olmufltur. Ancak bunlar içinden, Niccolo Machiavelli, Thomas Hobbes, JeanBodin, Jean J. Rousseau, Wilhelm Friedrich Hegel ve Joseph de Maistre gibi düflü-nürler dikkat çeken isimlerdir. Mutlakiyetçi düflüncenin yirminci yüzy›ldaki afl›r›yorumu faflizm olmufltur. Burada zikredilen düflünürler genel olarak faflist bir dev-let yap›s› öngörmemifl olmakla birlikte, bir k›sm›n›n ‹talya’da ve Almanya’da orta-ya ç›kan faflist ideolojiye ilham kayna¤› oluflturdu¤unu söyleyebiliriz.

Mutlakiyetçi Düflüncede ‹nsan ve ToplumMutlakiyetçi düflünceyi savunan düflünürler insan› bencil, aç gözlü, doyumsuz vesald›rgan bir varl›k olarak kabul ederler. Thomas Hobbes, bu düflünceyi “insan in-san›n kurdudur” ifadesiyle dile getirmifltir. Hobbes’a göre do¤as› itibariyle sald›r-gan ve bencil olan insan, mutlak bir siyâsî güç olmadan baflkas›yla bar›fl içinde birarada yaflayamaz. Hem bar›fl içinde bir arada yaflamak hem de ekonomik, tekno-


Resim 6.1

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavelli

NiccoloMachiavelli: 1469-1527 y›llar›aras›nda ‹talya’dayaflam›fl ve sonucagiden her yolumubah görendevlet adam› vesiyaset bilimci.

Resim 6.2

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Rousseau

Jean JacquesRousseau:Cenevre’de 1712-1778 tarihleriaras›nda yaflayanFrans›z as›ll›düflünür. Frans›zDevrimi’nin enönemli ilhamkaynaklar›ndanbirinioluflturmufltur.

lojik ve bilimsel anlamda geliflmenin oluflabilmesi içininsanlar› s›k› biçimde kontrol eden, onlar› kuflatan veonlara karfl› zor kullanabilen güçlü bir otoriteye ihti-yaç vard›r. Aksi takdirde insanlar barbar yarat›klar gi-bi birbirlerini yiyip bitireceklerdir. Machiavelli debenzer biçimde insan›n bencilli¤ine vurgu yapm›flt›r.Mahciavelli’ye göre yönetim insan bencilli¤inin so-nucunda geliflmifltir. Yöneten ile yönetilenin bencilli-¤inin bulufltu¤u noktada yönetim ortaya ç›kar. Yöne-tenin bencilli¤i iktidara sahip olmay› arzularken yö-netilenin bencilli¤i sahip olduklar›n› korumay› ister.Yönetilen mal ve can emniyetini sa¤lamak için yöne-ticiye, yönetici de iktidara sahip olmak için yöneti-lenlere ihtiyaç hisseder. Böylece ikisinin bencilli¤ininbuluflmas›n›n sonucunda yönetim oluflur. Rousseau’yagöre do¤as› itibariyle iyi bir varl›k olmas›na ra¤men insan, devlet sayesinde mede-ni bir varl›¤a dönüflerek gerçek özüne kavuflur.

Mutlakiyetçi düflüncenin toplumu, farkl›l›klardan ar›nm›fl, ayn› amaçlar ve de-¤erler etraf›nda bir araya gelmifl, kenetlenmifl ve tek vücut olmufl bir toplumdur.Mutlakiyetçi düflünürler toplumsal farkl›laflmay› bir kaos, karmafla ve tehdit olarakalg›larlar. Onlara göre toplum, devlet taraf›ndan dö-nüfltürülmeli ve yeniden yarat›lmal›d›r. Rousseau’yagöre insan›n biyolojik bir varl›ktan sosyal ve politikbir varl›¤a dönüflümü toplumla mümkün oldu¤u içintoplum insan› dönüfltürerek kendisine benzetmelidir.“‹nsan özgür do¤ar fakat her yerde zincire vurulmufl-tur” ifadesiyle Rousseau, insan›n bir yandan toplumtaraf›ndan zincire vurularak özgürlü¤ünü yitirdi¤ini,ama bir yandan da bu zincirin asl›nda insan› gerçekanlamda insan yapt›¤›n› ileri sürer. Hegel, benzer bi-çimde farkl›laflman›n, dolay›s›yla çeliflki ve karmafla-n›n oldu¤u alan› sivil toplum olarak kabul eder. He-gel, aflk›n bir devletin ortaya ç›karak sivil toplumda-ki farkl›l›klar› yok etmesi ve sivil toplumu kendi flem-siyesi alt›nda ayn› amaçlara yöneltmesi gerekti¤ini sa-vunmufltur. Hegel, bu düflünceyi “asimile etmek medenileflmektir” ifadesiyle dilegetirmifltir.

Mutlakiyetçi Düflüncede Otorite ve DevletMutlakiyetçi düflünce bireyi de¤il, devleti önemser. Toplumsal kargaflay›, ayr›fl-may› önlemek ve toplumda birlik ve beraberlik ruhunu oluflturmak için güçlü, ku-flat›c› bir devlet otoritesine ihtiyaç vard›r. Machiavelli, devleti bir hükümdar›n flah-s›nda en üstün varl›k olarak kabul etmifltir. Machiavelli’ye göre devlet otoritesinielinde bulunduran hükümdar, kadiri mutlak bir otorite olarak her fleye güç yeti-ren kiflidir. Machiavelli, hükümdar›n düflünmesi gereken tek fleyin iktidar›n› koru-mak ve gelifltirmek oldu¤unu söyler. Machiavelli bunun için hükümdar› ahlakide¤erlerin d›fl›nda ve hukukun üstünde tutar. Machiavelli’ye göre “sonuca gidenher yol mubaht›r”. Hükümdar aç›s›ndan sonuç, kendi iktidar›n› korumaktan bafl-ka bir fley de¤ildir. Benzer bir düflünceyi Thomas Hobbes’ta da görürüz. Hobbes’a

1536. Ünite - S iyâsî Düflünceler ve ‹deolo j i le r

Resim 6.3

Kaynak: http://ebooks.adelaide.edu.au/h/hobbes/thomas/index.htm

Thomas Hobbes:1588-1679tarihleri aras›ndayaflam›fl olan vedöneminin enönemli siyasetfelsefecisi olarakkabul edilen‹ngiliz düflünür.

Resim 6.4

Kaynak: http://www.google.com.tr/search?pq

Wilhelm FriedrichHegel: 1770-1831y›llar› aras›ndayaflam›fl olan veaflk›n bir devletanlay›fl›n›savunan Almantarih felsefecisi.

göre bireyler, otoritenin zoruyla bir araya gelerek bir sözleflme yapar ve devletimeydana getirirler. Fakat bireyler sözleflme ile hem egemenliklerini hem de hak-lar›n› devlete devrederler. Devlet ortaya ç›kt›ktan sonra egemenlik hakk› bireyler-den devlete geçer. Devlet de zor kullanarak toplumu yönetir ve insanlar› bar›fliçinde bir arada tutar.

Rousseau ile Hegel bu konuda biraz daha farkl› düflünürler. Rousseau’da daHobbes’a benzer biçimde bireyler bir araya gelerek sözleflme imzalar ve devleti or-taya ç›kar›rlar. Ancak ona göre devlet ço¤unlu¤un iradesine göre çal›fl›r. Bu ayn›zamanda Genel ‹rade (Millî ‹rade) denen fleyi olufltur. Genel ‹rade mutlak olupher tür yan›lg›n›n ve s›n›rlaman›n ötesindedir. Rousseau’ya göre Genel ‹rade mefl-ruiyetin kayna¤›d›r. Baflka bir deyiflle, bir yasan›n veya politikan›n meflru olup ol-mamas› onun ço¤unluk taraf›ndan benimsenip benimsenmemesine ba¤l›d›r. Ço-¤unlu¤un kabul etti¤i bir yasa veya karar mutlak olarak do¤rudur. Genel ‹rade or-taya ç›kt›ktan sonra art›k özel iradelere, de¤erlere, kimliklere ve ç›karlara yer yok-tur. Rousseau, toplumsal farkl›laflman›n devlet taraf›ndan e¤itim yoluyla yok edil-mesini savunur. Benzer bir düflünce Hegel’de de geliflmifltir. Hegel’de devlete söz-leflme yoluyla de¤il, tarih içinde diyalektik yoldan ulafl›l›r. Sivil toplum içindekifarkl› unsurlar aras›ndaki diyalektik ayr›flma ve çat›flma sonucunda devlet bir çö-züm noktas› olarak ortaya ç›kar. Devlet ortaya ç›kt›ktan sonra toplumu kendi flah-s›nda homojen hâle getirir.

Mutlakiyetçi düflüncenin savundu¤u temel de¤erleri tart›fl›n›z.

L‹BERAL‹ZM Liberalizmin savundu¤u baz› de¤erlerin düflünselkaynaklar› Antik Yunan ve Helen düflünce gelene-¤ine kadar gerilere gider. Ancak liberalizm esasolarak modern dünyada geliflen bir ideolojidir. Onyedinci yüzy›ldan bafllayarak liberal düflünceningeliflmesine katk›da bulunan baz› isimler AdamSmith, John Locke, Immanuel Kant, Charles-Louisde Secondat Montesquieu, Alexis Tocqeuveille, Je-remy Bentham ve John Stuart Mill gibi düflünürler-dir. Yirminci yüzy›lda liberal düflünce ad›na ön pla-na ç›kan baz› isimler ise Friedrich August von Ha-yek, Robert Nozick, Ludwig von Misses gibi düflü-nürler olmufltur.

Bugün liberalizm içinde geliflen üç ana ak›m-dan söz edebiliriz. Bunlardan birincisi ve liberaliz-min ana çerçevesini oluflturan “klasik libera-lizm”dir. On yedinci yüzy›lda ortaya ç›kan klasikliberalizm, temel insan haklar›, s›n›rl› devlet, hu-kukun üstünlü¤ü, serbest piyasa ekonomisi gibide¤erleri savunmaktad›r. Klasik liberalizmin ikiönemli fikir babas› John Locke ile Adam Smith’tir.Locke, siyâsî liberalizm ö¤retisini gelifltirirkenSmith ise iktisadi liberalizm düflüncesini gelifltir-mifltir. Liberalizm içinde geliflen ikinci ak›m, ondokuzuncu yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren geliflmifl


Millî ‹rade: Bir toplumda tektek herkesin iradesinintoplam› anlam›na gelir.Demokratik toplumlardaMillî ‹rade seçimlerarac›l›¤›yla oluflur. Seçimlersonucunda ortaya ç›kantablo Millî ‹rade’yi yans›t›r.

Diyalektik: Z›t kutuplar›nbirbiriyle çat›flma hâlindeoldu¤unu savunan düflüncebiçimi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 6.5

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Stuart_Mill

John Stuart Mill:1806-1873 y›llar›aras›nda yaflam›fl,özgürlükdüflüncesinin enönemlisavunucular›ndanve dönemin enönde gelen ‹ngilizliberal düflünürü.

Resim 6.6

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/John_Locke

John Locke: 1632-1704 y›llar› aras›ndayaflam›fl olan vedönemin siyasetfelsefesini derindenetkileyen ‹ngilizsiyaset felsefecisi veliberalizmin fikirbabas›. John Lockeayn› zamandaAmerikanDevrimi’nin enönemli ilhamkayna¤›n›oluflturmufltur.

olan “sosyal liberalizm” düflüncesidir. Sivil ve siyasal haklar›, kat›l›m› ve eflitlik dü-flüncesini savunan bu anlay›fl klasik liberalizmin aksine devlete belli alanlarda yü-kümlülükler yükler. John Stuart Mill ve Thomas H. Green gibi düflünürler bu dü-flüncenin önemli isimlerindedir. Liberalizm içinde geliflen üçüncü anlay›fl ise yir-minci yüzy›lda geliflen “liberteryen” düflüncedir. Hans-Hermann Hoppe, RobertNozick ve Ayn Rand gibi düflünürler taraf›ndan gelifltirilen bu anlay›fl, devleti birgece bekçisi gibi düflünmekte ve sosyal, ekonomik, siyasal yaflam›n her alan›ndançekmeyi savunmaktad›r. Liberteryen anlay›fla göre alt yap›, e¤itim, sa¤l›k, sosyalgüvenlik gibi faaliyet alanlar› dâhil olmak üzere güvenlik ve adalet d›fl›ndaki tümhizmetleri toplumun kendisine b›rakmak gerekir.

Bugün liberalizm içinde geliflen üç ana ak›mdan söz edebiliriz: i) Klasik Liberalizm; ii)Sosyal Liberalizm; iii) Liberteryen Düflünce.

Liberalizmde Birey ve ToplumLiberalizmin, ikisi bireye, ikisi de toplumsal yaflama ait olmak üzere dört temel de-¤eri bireycilik, özgürlük, ço¤ulculuk ve hoflgörüdür. Liberalizm, her fleyden öncebireyci bir düflünce biçimidir. Liberalizm bireyi, sivil haklar›n, sosyal düzenin, ikti-sadi ve siyâsî yaflam›n temel birimi olarak kabul eder. Liberalizm, temel insan hak-lar›n› birey ekseninde formüle etti¤i gibi, birey-devlet iliflkisini de bireyi esas ala-rak kurgular. Liberalizm, bu yönüyle topluluk, s›n›f veya millet gibi kolektif varl›k-lar› esas alan ö¤retilerden köklü biçimde ayr›fl›r. En üstün varl›k olarak bireyi ka-bul eden liberalizme göre her tür toplumsal ve siyasal kurumlar birey için vard›r.Bireyle devlet aras›ndaki iliflkide devlet araç, birey ve onun mutlulu¤u ise amaç ol-mal›d›r. Bireyi rasyonel bir varl›k olarak kabul etti¤i için liberalizm, bireyin kenditercihlerini kendisinin belirlemesini savunur. Liberalizme göre her birey kendi ba-fl›na bir dünyad›r ve kendi kendisinin efendisidir.

Liberalizmin temel de¤erlerinden biri de özgürlüktür. Liberalizmin özgürlük an-lay›fl› bireye müdahalesizli¤i öngörür. Liberalizm, bireyin her tür zorlamadan vebask›dan uzak olmas› gerekti¤ini savunur. Zorlama siyasal iktidardan gelebildi¤igibi, sosyal çevreden de gelebilir. Siyasal toplulu¤un bir üyesi olarak bireye en bü-yük engel ve zorlama devletten gelir. Bu bak›mdan liberal düflünce bireysel özgür-lük için siyasal iktidar›n s›n›rland›r›lmas›n› ve hukukun vesayeti alt›na al›nmas›n›flart koflar. Rasyonel bir varl›k olarak birey kendisi için en do¤ruyu ve iyiyi seçmekabiliyetine sahiptir. Bu bak›mdan devletin, otoritenin gücünü kullanarak bireyeherhangi bir fleyi dayatmas› liberalizme göre kabul edilemez. Liberalizmin özgür-lük anlay›fl› sadece siyâsî özgürlüklerle s›n›rl› de¤ildir. Liberalizm düflünce, ifade,örgütlenme, inanç, seyahat, kat›lma ve teflebbüs gibi tüm toplumsal, siyasal ve ik-tisadi yaflam alanlar›nda özgürlü¤ü savunur.

Liberalizm üzerine yaz›lm›fl kapsaml› bir kitap için Atilla Yayla (2011). Liberalizm Anka-ra: Liberte Yay›nlar› adl› kitaba bakabilirsiniz.

Liberalizmin toplumsal alana iliflkin temel de¤eri ço¤ulculuktur. Liberalizm herinsan›n kendi seçimini kendisinin belirleme hakk›n› savundu¤u için do¤al olarakinsan tercihlerinin toplumsal yans›mas› ço¤ulculuk olur. Liberalizm bu anlamdatek bir düflüncenin, inanc›n veya yaflam biçiminin devlet eliyle bireylere dayat›lma-s›na karfl› ç›kar. Liberal düflünceye göre farkl› görüfllerin, inançlar›n ve yaflam bi-çimlerinin müdahale edilmeksizin bir arada bulunmas› do¤al bir bar›fl sürecini ge-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tirir. Devlete düflen görev farkl›l›klar›n bir arada bar›fl içinde yaflamas›n› korumak-t›r. Devlet, de¤iflik görüfller aras›nda bir hakem olarak bireylerin veya gruplar›nbirbirlerine zarar vermesini önleme görevine sahiptir. Liberalizme göre ço¤ulculu-¤un geliflebilmesi için “hoflgörü” kültürüne ihtiyaç vard›r. Liberalizme göre insan-lar›n birbirlerinin yaflant›s›na tahammül etmeleri için birbirlerine karfl› hoflgörülüolmalar› gerekir. E¤itimin ana ifllevlerinden biri hoflgörü kültürüne katk›da bulun-mas›d›r. Liberalizme göre e¤itim her fleyden önce, insanlar›n baflkalar›n›n farkl›l›-¤›na karfl› sayg›l› ve hoflgörülü olmas›n› ö¤retmelidir.

Liberalizmde Siyâsî Yap› ve DemokrasiLiberalizm, demokratik bir siyâsî yap›y› öngörür. Modern dünyadaki demokrasi-nin, liberalizmin siyâsî projesi olarak geliflti¤ini söyleyebiliriz. Demokrasinin temelde¤erleri olan hukukun üstünlü¤ü, güçler ayr›m›, çok partili sistem, temsili sistem,serbest seçimler, özgürlük, hukuk önünde eflitlik gibi de¤erler liberalizme ait de-¤erlerdir. Liberalizmin siyâsî boyutu birkaç noktada de¤erlendirilebilir. Her fleydenönce liberalizme göre yönetimin temeli halk›n r›zas› olmal›d›r. ‹ktidar, serbest se-çimler yoluyla halk›n r›zas›n› alarak yönetime gelmelidir. ‹kinci olarak, liberalizmegöre sistemin temeli insan haklar›na dayanmal›d›r. Tüm siyasal kurumlar›n amac›insan haklar›na hizmet etmek olmal›d›r. ‹nsanlar, yaflam, özgürlük ve mülkiyet gi-bi birtak›m temel haklara do¤ufltan sahip olduklar› için insanlar›n haklar› devletinüzerindedir.

Liberalizmin, siyâsî boyutuyla ilgili önemli de¤erlerinden biri de s›n›rl› devletanlay›fl›d›r. Liberal devlet, hukukun üstünlü¤ü ilkesine göre iflledi¤i için devletihukukla s›n›rland›rm›flt›r. Devletin tüm eylemleri, yetkileri hukukla tan›mlanm›fl-t›r. Liberal düflünce, devleti ayn› zamanda faaliyetleri itibariyle de s›n›rl› görür. Li-beralizme göre devlet toplumsal ve ekonomik faaliyetleri toplumun kendisinedevretmelidir. Liberaller, toplumsal hizmetlerin topluma devredilmesi durumundasivil toplumun daha fazla geliflece¤ini, toplumun devlete karfl› daha fazla güçlüolaca¤›n› düflünür. Liberal devletin bir di¤er özelli¤i ise devletin herhangi bir ide-olojiye göre yönetilmemesidir. Liberalizme göre devlet bir hakem olarak toplum-sal kesimler aras›nda tarafs›z olmal›d›r. Liberaller, herhangi bir ideolojiyle yöneti-len devletin tam olarak tarafs›z kalamayaca¤›n›, dolay›s›yla adil olamayaca¤›n› dü-flünmektedirler.

Liberalizmin ‹ktisadi Boyutu Liberalizmin önemli de¤erlerinden biri de ekonomik alanda görülür. On yedinci

yüzy›lda Adam Smith ile bafllayan iktisadi liberalizmintemel felsefesi “laissez faire, laissez passer” düflünce-siyle dile getirilen “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geç-sinler” ö¤retisidir. Adam Smith, firmalar›n devletin s›-n›rlamas›na maruz kalmaks›z›n rahatça yat›r›m ve üre-tim yapabildikleri ve bu ürünleri gümrük engeline ta-k›lmadan dünyaya pazarlayabildikleri bir toplumdazenginlik ve refah›n geliflece¤ini ileri sürmüfltür.Smith’e göre ekonomi, gücünü rekabetten ald›¤› içinbu tür bir ekonomide mal ve hizmetler hem daha ka-liteli hem de daha ucuza üretilecektir. Adam Smith’ingörüfllerinin genel olarak liberaller taraf›ndan bugünde kabul gördü¤ünü söyleyebiliriz. Liberallere göreekonomi serbest piyasa koflullar›na göre ifllemelidir.


Resim 6.7

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Smith

Adam Smith:1723-1790 y›llar›aras›nda yaflam›flolan ve serbestpiyasaekonomisinin fikirbabas› ‹skoçyal›liberal düflünür.

Buna ayn› zamanda “pazar ekonomisi” de denmektedir. Serbest piyasan›n olufla-bilmesi için devletin ekonomiye müdahale etmemesi gerekir. Üretim, tüketim, pa-zarlama süreçleri üretici ile tüketicinin karfl›l›kl› r›zas› üzerine bina edilmelidir. Li-beralizmin iktisadi anlay›fl› bireylerin “rasyonel” varl›klar oldu¤u inanc›na dayan›r.Her insan rasyonel hareket etti¤i için pazara indi¤inde neyin kendisi için iyi olaca-¤›na kendisi karar verebilir. Dolay›s›yla liberaller, tüketici ile üretici aras›ndaki ilifl-kinin ikisi aras›ndaki karfl›l›kl› r›zaya dayanmas› durumunda bir sorun olmayaca¤›-n› düflünürler. Ekonomi bu yoldan hem daha verimli iflleyecek hem de herkes ser-best piyasa flartlar›nda hak etti¤ini elde etmifl olacakt›r.

Liberalizm ile mutlakiyetçi düflünceyi karfl›laflt›r›n›z. ‹ki düflünce hangi noktalarda birbi-rinden ayr›flmaktad›r?

MUHAFAZAKÂRLIKTarihsel arka plan› MÖ 400’lerde yaflayan Aristo’ya kadar gerilere gitmesine ra¤-men muhafazakâr düflünce Frans›z devriminden sonrasistemli bir ö¤reti hâline gelmifltir. Muhafazakâr düflün-ce, on dokuzuncu yüzy›lda David Hume, Edmund Bur-ke ve Joseph de Maistre gibi düflünürlerin tart›flmalar›y-la flekillenmifltir. Muhafazakârl›k büyük ölçüde on sekizve on dokuzuncu yüzy›llarda ortaya ç›kan geliflmelerekarfl› bir tepki olarak do¤mufltur. Muhafazakâr düflün-cenin bu ba¤lamda tepki gösterdi¤i dört hususun oldu-¤unu söyleyebiliriz. Bunlardan birincisi, Ayd›nlanmadüflüncesidir. Ayd›nlanman›n merkezindeki ak›lc› dü-flünce biçimi muhafazakârlar›n tepkisini en fazla çekenhususlar›n bafl›nda gelmektedir. Ayd›nlanmac›lara göreak›lc›l›k makul, baflka bir deyiflle akla uygun olan› bul-mak, ona göre davranmak de¤il; akl› tüm toplumsal de-¤erlerin ve kurumlar›n kayna¤› ve referans› hâline getir-mektir. Ayd›nlanmac›lara göre ideal varl›¤›n kayna¤› toplumdan, tarihten, kültür-den, dinden ve gelenekten ba¤›ms›z olarak ak›ld›r. Oysa muhafazakârlar, toplum-sal de¤erlerin ve kurumlar›n temelinin akla de¤il, toplumlar›n tarihsel birikimine,kültürüne ve gelene¤ine dayand›¤›n› düflünürler.

Muhafazakâr düflüncenin tepkisini çeken fleylerden biri de Frans›z Devrimi’ndesomutlaflan devrimci siyaset prati¤idir. Muhafazakârlar, Frans›z Devrimi’ne hemolufl tarz›ndan hem de sonuçlar›ndan dolay› karfl›yd›lar. Frans›z Devrimi, kade-meli ve yavafl de¤iflim modelini bir kenara b›rakarak toplumsal dengeyi ve ahengialt üst edecek, toplumun binlerce y›la dayal› organik yap›s›n› bozacak köklü birdönüflüm hareketi oldu¤u için muhafazakârlar›n tepkisini çekmifltir. Muhafazakâr-lar bununla birlikte, Devrim’in sonuçlar›na da fliddetli tepki göstermifllerdir. Fran-s›z Devrimi’nden sonra Fransa’da anarfli, kaos ve düzensizlik bafl göstermifltir. Oy-sa muhafazakârlar, de¤iflimin kademeli ve evrim yoluyla gerçekleflerek toplumsalkurumlar›n ve kesimlerin bunu hazmetmesini, dolay›s›yla toplumsal dengeyi boz-mayacak flekilde olmas›n› savunurlar.

Muhafazakârlar›n tepkisini çeken di¤er bir fley ise sosyalist hareketlerdi. SaintSimon, Charles Fourier ve Karl Marx gibi düflünürler muhafazakârlar›n hararetlesavunduklar› özel mülkiyeti ortadan kald›rarak kamu mülkiyetine geçmeyi savun-maktayd›lar. Sosyalistler özel mülkiyetle birlikte devlet, din, ahlak, hukuk ve ailegibi üst yap›sal kurumlar›n tümümün tasfiye edilmesini öngörmekteydiler. Dolay›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 6.8

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_Burke

Edmund Burke:1729-1797 y›llar›aras›nda yaflam›flolan ‹rlandakökenli,muhafazakârdüflüncenin enönemli fikiradamlar›ndan biriolan devlet adam›ve düflünür.

Frans›z Devrimi: 1789y›l›nda Paris’teki Bastillecezaevinde ç›kan isyan›nard›ndan gerçekleflenFrans›z Devrimi Avrupatarihinde bir dönüm noktas›olup Fransa’da mutlakmonarflinin y›k›l›p yerinecumhuriyet rejimininkurulmas›n› sa¤lam›flt›r.Frans›z Devrimi’nden sonrabu devrimin gelifltirdi¤ieflitlik ve özgürlük gibide¤erler sadece Avrupa’dade¤il, dünyan›n di¤erülkelerinde deyayg›nlaflm›flt›r.

Pazar Ekonomisi: Serbestpiyasa ilkelerine göre iflleyenekonomi modeli. Buekonomik anlay›fla göredevletin engeli olmaks›z›nher tür mal ve hizmetler özelsektör taraf›ndan serbestçeüretilmeli ve fiyatlar piyasaflartlar›nda taraflararas›ndaki anlaflmaya görebelirlenmelidir.

s›yla muhafazakârlara göre sosyalist devrimci düflünceler, toplumun binlerce y›ld›rdevam›n› sa¤layan ana omurgas›n› k›r›p yerine kurgulay›c› ak›ldan hareketle ye-nisini ikame etmeye çal›flmaktayd›lar. Muhafazakârlar›n tepkisini çeken di¤er birhusus da Sanayi Devrimi sonras›nda flekillenen yeni toplumsal yap›yd›. Sanayisonras› oluflan yeni sosyolojik yap› muhafazakârlar›n de¤er verdi¤i cemaat, aile,akrabal›k ve komfluluk iliflkilerinde büyük bir tahribata yol açm›flt›. K›saca, muha-fazakârl›¤›n bu dört alandaki geliflmelere karfl› tepkisel bir hareket olarak geliflti¤i-ni söyleyebiliriz.

Muhafazakâr Düflüncede ‹nsan ve ToplumMuhafazakâr düflünce, genel olarak insan›n s›n›rl› bir varl›k oldu¤unu kabul eder.Muhafazakârlar, insanlar›n toplumu ve otoriteyi oluflturmad›¤›n› aksine toplumun

insan›n yap›s›n›, kapasitesini, düflüncesini, ahlaki de-¤erlerini, inançlar›n› oluflturdu¤unu ileri sürerler. Bukonuyu anlatmak isteyen Joseph de Maistre, “hiçbiryerde toplumdan ve kültürden ba¤›ms›z bir insan gör-medim; buna karfl›n Almanlar›, Frans›zlar› ve Türklerigördüm” der. Muhafazakârlar, buradan hareketle in-san›, rasyonel varl›k olarak kendi seçimlerinin refe-rans› hâline getiren anlay›fllar› reddederler. Onlaragöre bilgilerimiz akla de¤il, tecrübeye dayan›r. Güne-flin her gün do¤udan do¤du¤unu, ateflin yakt›¤›n›, bu-lutlar›n ya¤mur getirdi¤ini, so¤uk havan›n üflüttü¤ü-nü akl›m›zla de¤il, tecrübelerimizle yaflayarak ö¤reni-riz. Muhafazakârlar ikinci olarak insan›n haklar› bera-berinde getirmedi¤ini, haklar›n devlet taraf›ndan insa-na bir lütuf olarak verildi¤ini düflünürler. Devlet, hak-

lar›, yükümlülüklerle dengeli biçimde bireye verir.Muhafazakâr siyâsî düflüncenin ikinci ana kavram›, hatta belki de en önemli

kavram› toplumdur. Toplum, keyfî biçimde müdahale edebilece¤imiz, istedi¤imizflekle sokabilece¤imiz, sözleflme sonucu oluflturdu¤umuz mekanik bir araç de¤il-dir. O hepimizi kuflatan, bizlerin toplam›ndan daha büyük, daha kapsay›c› vekompleks bir varl›kt›r. Toplum, sadece mevcut insan kümelerinden müteflekkil ol-may›p geçmiflten gelece¤e uzanacak olan canl›, karmafl›k, kompleks ve karfl›l›kl›iliflkiler bütününden meydana gelen bir organizmad›r. Muhafazakârlara göre sos-yal s›n›flar, gruplar, topluluklar, cemaatler, k›saca tüm sosyal kümeler ve kurumlargörünmez bir güç, kuvvet ve kudret taraf›ndan birbirine ifllevsel olarak ba¤lanm›fl,organik toplumsal bütünün tamamlay›c› parçalar›n› oluflturmufltur. Toplumun infla-s›nda gelenek ve göreneklerin yan› s›ra, Tanr› ve onun buyruklar›n›n tezahürüolan dinin önemli bir yeri vard›r. Buradan hareketle muhafazakârlar, toplumun as-l›nda yaflayan kutsal bir organizma oldu¤unu ve bireyler olarak onu ahlaken koru-ma ödeviyle yükümlü oldu¤umuzu kabul ederler.

Muhafazakâr Düflüncede Düzen ve De¤iflim Muhafazakârlar›n, üzerinde hassasiyetle durduklar› ve savunduklar› konulardanbiri de toplumsal düzendir. Toplumsal düzen, kurumlar›n birbirlerine ifllevsel ola-rak s›k› s›k›ya ba¤l› olmas›, toplumla devletin ayn› amaca yönelmesi ve birbirini ta-mamlay›c› tarzda bir iliflki içinde bulunmas›yla mümkün olabilir. Toplumsal düze-nin temeli mülkiyet ve otoritedir. Bununla birlikte, akrabal›k, aile, komfluluk, din,


Kurgulay›c› Ak›l: Toplumu,tarihten ve kültürdenba¤›ms›z, masa bafl›ndamühendislikçi biçimdetasarlamay› öngörenyaklafl›m.

Resim 6.9

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_de_Maistre

Joseph de Maistre:1753-1821 y›llar›aras›nda yaflam›flolan ve Frans›zDevrimi’neyöneltti¤i sertelefltirileriylebilinen Frans›zdiplomat, hukukçuve düflünür.

gelenek ve görenekler toplumsal düzeni ayakta tutan ve süreklili¤ini sa¤layan me-kanizmalard›r. Muhafazakârlara göre en iyi düzen “mevcut olan” düzendir. Hertoplum kendi tarihsel evrimi içinde yanl›fllar›n›, hatalar›n› bertaraf ederek eksikle-rini gidererek kendi mükemmel formunu dengede tutmaya çal›fl›r. Mevcut düzeninen iyi düzen oldu¤u varsay›m›ndan hareket eden muhafazakâr düflünürler, “sürek-lilik” ve “istikrar”a büyük önem verirler. Toplumlar›n de¤iflimi süreklilik ve istikra-r› bozmayacak flekilde olmal›d›r.

Muhafazakârl›kla ilgili kapsaml› bir çal›flma için Bekir Berat Özipek (2011). Muhafaza-kârl›k ‹stanbul: Timafl Yay›nlar› adl› kitaba bakabilirsiniz.

Muhafazakâr düflünürlere göre bilginin yan› s›ra toplumsal düzenin de kayna-¤›n› ak›l de¤il, tecrübe oluflturur. Tecrübe, muhafazakâr düflünürler için büyükönemi olan anahtar bir kavramd›r. Tecrübe, içinde befleri eylemin temeli olan ge-lenekleri, görenekleri, örf ve âdetleri, al›flkanl›klar›, teamülleri k›saca teorik akl›nalt›ndan kalkamayaca¤› sosyal ve tarihsel pratikleri bar›nd›r›r. Örf ve âdetler mu-hafazakârlara göre bireyleri s›n›rlay›c› de¤il, onlar› gelifltirici ve gerçek anlamdakoruyucu de¤erlerdir. Bu bak›mdan bilginin, yasan›n, ahlak›n, toplumsal iliflkilerinve de¤erlerin kayna¤›, toplumdan ve toplumsal deneyimden soyutlanm›fl kuru ak›lde¤il; insanl›¤›n ortak servetini oluflturun toplumsal birikimin bizzat kendisidir.Her toplum kendi vatandafl›na derin tarihsel kökleri ve arka plan› olan büyük birtecrübe birikimi ve serveti sunar. Akl› ifllevsel hâle getiren, birikmifl olan tecrübe-den baflkas› de¤ildir. Bu bak›mdan muhafazakârlar toplumsal de¤iflimin, örf veâdetleri, gelenek ve görenekleri sarsmadan, onlar› alt üst etmeden kendi do¤al ev-rimi sürecinde kendili¤inden gerçekleflmesini savunurlar.

Muhafazakâr Düflüncede Devlet ve OtoriteMuhafazakârlar›n üzerinde ›srarla durduklar› bir konu da otoritedir. Siyâsî otorite(devlet), toplumdaki hiyerarflik yap›n›n en üst formudur. Muhafazakârlara göretoplum, insan organizmas›n›n bedensel k›sm›n›, otorite ise beyin k›sm›n› meydanagetirir. Güçlü bir otorite olmaks›z›n toplumun ve düzenin devam› söz konusu ola-maz. Toplumun en tepe noktas›nda ona kumanda eden, farkl› unsurlar aras›ndakiahenge süreklilik kazand›ran fley otoritedir. Muhafazakâr düflünceye göre otorite-nin temeli “sözleflme”ye de¤il, “sadakat”e dayan›r. Bu noktadan hareket eden mu-hafazakârlar, liberal düflünürlerin siyâsî iktidar›n meflruiyeti için gerekli gördüklerisözleflme ve r›za kavramlar›na itibar etmezler. Muhafazakârlara göre toplumsalmeflruiyet için r›za flartt›r ancak r›zan›n temeli sözleflme de¤il, sadakattir. Birey,herhangi bir ç›kar beklemeksizin siyâsî otoriteye, yasalara ve topluma mutlak an-lamda itaat etmeli ve sadakatle ba¤l› kalmal›d›r.

Muhafazakârlar, yukar›da alt› çizilen konularda afla¤› yukar› hemfikir olmalar›-na ra¤men, muhafazakâr düflüncenin bugün genel olarak iki kulvarda yürüdü¤üsöylenebilir. Bunlardan biri “liberal” muhafazakârl›k, di¤eri ise “otoriter” muhafa-zakârl›kt›r. Birinci tarzdaki muhafazakârl›¤›n en önemli iki ismi David Hume ileEdmund Burke’tür. ‹kincisinin ise Joseph de Maistre ile Louis de Bonald gibi Fran-s›z kökenli düflünürlerdir. Liberal muhafazakârlar s›n›rl› bir otoritenin yan› s›ra, bi-reyle devlet aras›ndaki iliflkide bireyin haklar›n›n sa¤lanaca¤› bir denge kabulederler. Bununla birlikte, liberal muhafazakârlar devletin topluma, toplumun de¤i-flim sürecine ve ekonomiye müdahale etmesini istemezler. Oysa otoriter muhafa-zakârlar, devletin topluma müdahalesini gerekli görür ve önemserler. Öte yandan

1596. Ünite - S iyâsî Düflünceler ve ‹deolo j i le r S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



hak ve yükümlülükler dengesinde liberal muhafazakârlar haklar› öne ç›kar›rkenotoriter muhafazakârlar yükümlülükleri daha fazla önemserler.

Muhafazakârl›k ile liberalizmi karfl›laflt›r›n›z. ‹ki ideoloji aras›ndaki farkl›l›klar› ve ben-zerlikleri tart›fl›n›z.

SOSYAL‹ZMSosyalizm, Avrupa’da gerçekleflen sanayi devrimine karfl› bir tepki olarak ortayaç›km›flt›r. Avrupa’da Sanayi Devrimi sonras›nda sosyal s›n›flar aras›ndaki uçuruma

varan gelir da¤›l›m› dengesizli¤ine tepki olarak, sömü-rünün olmad›¤›, devletten, sosyal s›n›flardan ve özelmülkiyetten ar›nm›fl eflitlikçi sosyalist bir toplum ara-y›fl› ortaya ç›kt›. Bu aray›fl›n kök buldu¤u yer bafllan-g›çta Fransa idi. Ancak bu düflünce zamanla tüm Av-rupa’ya yay›lmay› baflard›. Fransa’da ortaya ç›kan sos-yalizm ütopik bir düflünce biçimi olarak geliflti. Butarzdaki sosyalist düflünceye Fransa’dan Saint Simonve Charles Fourier, ‹ngiltere’den de Robert Owen gi-bi ütopyac›lar önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Ütopik sos-yalistler sosyalist bir toplum hayal etmelerine ra¤menburaya nas›l geçilece¤ine cevap verememifllerdi. Busorunun cevab›, on dokuzuncu yüzy›lda ortaya ç›kanKarl Marx taraf›ndan verilmifltir.

Karl Marx, Hegel’in diyalektik yöntemini kullanarak kapitalizmin iç çeliflkilerin-den sosyalizme geçilece¤ini ileri sürmüfltür. Marx bu yaklafl›ma “bilimsel sosya-lizm” ad›n› vermifltir. Marx’tan sonra sosyalist düflünce art›k bir ütopya olmaktanç›km›fl, somut program ve eylemlerle gerçeklefltirilebilir bir proje hâline gelmifltir.

Bir teorisyen olmakla birlikte Marx ayn› zamandaemekçi s›n›f›n örgütlenmesinde aktif rol oynayarakFransa ve ‹ngiltere’nin sosyalizme geçiflini sa¤lamayaçal›flm›flt›r. Marx, Londra’da iken Birinci Enternasyo-nal’i örgütlemek için çal›flm›flt›r. Birinci Enternasyo-nal’in sonuç bildirisinde yer alan o meflhur, “bütün ül-kelerin iflçileri birlefliniz!” slogan› Marx ve FriedrichEngels taraf›ndan gelifltirilmifltir. Uzun y›llar iflçi s›n›f›-n›n mücadelesinde ve örgütlenmesinde aktif olarakyer alan Marx, daha sonra kendisini tümüyle teorikçal›flmalara vermifl ve meflhur Das Capital adl› çal›fl-mas›n› yazm›flt›r. Das Capital’in ikinci ve üçüncü cilt-leri, ölümünden sonra arkadafl› Engels taraf›ndan ta-mamlanm›flt›r.

Marx’ta Tarihsel Materyalizm ve Sosyal S›n›flarMarx’a göre tarihin itici gücü sosyal s›n›flard›r. Sosyal s›n›f kavram› Marx sosyolo-jisinin en önemli kavram›d›r. Marx, tarihsel ilerlemeyi sosyal s›n›flar aras›ndaki ça-t›flma üzerine bina etmifltir. Marx’a göre tarih, s›n›flar aras›ndaki çat›flman›n bir ürü-nü olarak geliflir. Tarih, marksist anlay›flta geçmifl de¤il, gelecektir. Tarih, ilerde or-taya ç›kacak olan bir ileri aflamad›r. Marx ve Engels, Avrupa tarihini befl aflamayaay›rm›flt›r. Bu aflamalar s›ras›yla ilkel-komünal aflama, köleci aflama, feodal aflama,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 6.10

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx

Karl Marx: 1818-1883 y›llar› aras›ndayaflam›fl olan, Almankökenli ekonomist vedüflünür. Devrimcisosyalist ideolojininfikir babas› olanMarx sadece birteorisyen de¤il, ayn›zamanda birpratisyendir.

Resim 6.11

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Engels

Friedrich Engels:1820-1895 y›llar›aras›nda yaflam›flolan ve Karl Marxile birlikteKomünistManifesto’ya imzaatan Alman kökenlidevrimci sosyalistdüflünür vesanayici ifladam›.

kapitalist aflama ve sosyalist aflamad›r. Her aflamadaki iççeliflkiler, baflka bir deyiflle, diyalektik çat›flma tarihinbir sonraki aflamas›na yol açar. Ön aflamas› yaflanma-yan herhangi bir aflaman›n ortaya ç›k›p geliflmesi müm-kün de¤ildir. Tarihin itici gücünü oluflturan sosyal s›n›f-lar, Marx’a göre “özel mülkiyet”in geliflmesiyle ortayaç›km›flt›r. Özel mülkiyetin olmad›¤› “ilkel-komünal” top-lumda insanlar aras›nda eflitlik vard›. Fakat insanlar›nyerleflik hayata geçmesiyle birlikte özel mülkiyet gelifl-ti, böylece iki s›n›f ortaya ç›kt›: Mülkiyete sahip olansermaye s›n›f› ve bunlara hizmet eden emekçi s›n›f›.

Marx’a göre tüm toplumsal yaflam alan› iki yap›yaayr›l›r: Alt yap› ve üst yap›. Alt yap› ekonomidir. Marxbuna “üretim biçimi” der. Üst yap› ise ekonomik olma-yan devlet, aile, din, kültür, ahlak gibi kurumlardan oluflur. Ekonomik alt yap›daiki s›n›f bulunur. Bunlardan birisi “sermaye” s›n›f›, biri de “emekçi” s›n›f›d›r. Ser-maye s›n›f›, üretim araçlar›na (toprak, fabrika, para, kaynaklar, vs.) sahip olan s›-n›ft›r. Emekçi s›n›f ise sadece eme¤ini satarak geçinmek zorunda kalan s›n›ft›r. ‹kis›n›f aras›ndaki iliflkiye Marx “üretim iliflkileri” der. Üretim iliflkileri bir çat›flma ilifl-kisidir. Çünkü iki s›n›f›n ç›karlar› birbirinden keskin biçimde farkl›d›r. Ç›karlar› bir-birinden ayr›ld›¤› gibi iki s›n›fa mensup insanlar›n de¤er yarg›lar›, dünya görüflle-ri, bilinçleri, kültürleri de birbirinden farkl›d›r. Marx’a göre insan›n maddî koflulla-r› onun bilincini oluflturur. Sermaye s›n›f›, emekçi s›n›f üzerindeki tahakkümünümeflrulaflt›rmak ve sürekli hâle getirmek için üst yap›sal kurumlar› ortaya ç›karm›fl-t›r. Devletin, ailenin ve dinin varl›k nedeni alt yap›daki iliflkilere süreklilik ve mefl-ruluk kazand›rmakt›r.

Marx’a Göre Kapitalizmden Sosyalizme GeçiflMarx’a göre kapitalizm içinde derinleflen çeliflkiler bizi sosyalizme tafl›yacakt›r.Marx, emekçi s›n›f taraf›ndan üretilen art›k de¤erin en fazla sömürüldü¤ü siste-min kapitalist sistem oldu¤unu düflünür. Kapitalist sistem içinde iflçi, üretti¤i de¤er-den, dolay›s›yla eme¤inden uzaklafl›r. Kapitalizmde iflçinin eme¤i al›n›p sat›lan bir“meta” hâline gelmifltir. Kiflinin üretim içinde hem art›k de¤erine hem de insan ola-rak kendisine olan uzaklaflmas›n› Marx “yabanc›laflma” olarak nitelendirir. Yaban-c›laflma durumu kapitalist sistemde üst seviyesine ç›km›flt›r. Marx’a göre kapitalizmiçindeki çeliflkilerin derinleflmesiyle devrim de kaç›n›lmaz olacakt›r. Kapitalizminileri evresinde sermaye giderek küçük bir grubun elinde toplanacak, buna karfl›ngenifl kitleler emekçi durumuna düflecektir. ‹ki s›n›f aras›nda hem nicel hem de ni-tel olarak derin bir uçurum meydana gelecektir. Kapitalist toplumdaki iki s›n›f›Marx burjuvazi ve proletarya olarak isimlendirir. Proletarya ile burjuvazi aras›nda-ki çat›flma sosyalizmi getirecektir. Proletaryan›n üretim araçlar›na el koymas›ylasosyalist devrim gerçekleflecektir.

Marx’a göre sosyalist devrimle birlikte bir “proletarya diktatörlü¤ü” kurulacakve bu diktatörlük sosyalist toplumu komünizme tafl›yacakt›r. Özel mülkiyet güdü-sü ve bunun ürünü olan üst yap›sal kurumlar›n uzun bir tarihi geçmifli oldu¤u içinbunlar ancak belli bir dönem içinde tasfiye edilebilir. Bunu yapacak olan proletar-ya diktatörlü¤üdür. Bu diktatörlük, devlet dâhil, tüm üst yap›sal kurumlar› tasfiyeederek sosyalist toplumu komünizme götürecektir. Marx ve Engels taraf›ndan ka-leme al›nan Komünist Manifesto’daki resme göre komünist toplumda aile, devlet,


Resim 6.12

Kaynak: http://www.idefix.com/Kitap/tanim.asp

Marx ve Engelstaraf›ndan kalemeal›nan vekomünizmin yolharitas›n›oluflturanKomünistManifesto.

Art›k De¤er: Bir iflçininüretti¤i tüm de¤erin, iflçininkendisinde kalmayan k›sm›.Sözgelimi bir iflçi günde 10birimlik bir de¤erüretti¤inde, bunun 3birimini maafl olarakal›yorsa geriye kalan 7birimlik de¤er art›k de¤erolur.

din, kilise, bürokrasi gibi tüm üst yap›sal kurumlar tasfiye edilmifltir. Mülkiyet veüretim kolektif hâle getirilmifltir. Hiç kimsenin özel mülkiyeti yoktur. Üretim, kâramac›yla de¤il, ihtiyac› gidermek amac›yla yap›lmaktad›r. Üretim, insanlar›n ihtiya-c›na karfl›l›k verecek kadard›r. Bu da do¤al olarak günlük çal›flma süresini üç dörtsaate kadar düflürecektir. Komünist toplumda insanlar ayn› zamanda özel mülkiyetgüdüsünden, dolay›s›yla bencillikten ar›nm›fllard›r. Hiç kimse burada kendini dü-flünmez ve kendine yontmaz. Özel mülkiyet kalkt›¤› için buna zaten gerek de kal-mayacakt›r. K›saca, insanlar›n tam anlam›yla eflit ve özgür olaca¤› toplum, emeksömürüsünün olmad›¤› komünist toplumdur.

Dünyada Sosyalizm ve Sonuçlar› ‹lk sosyalist devrim, Marx’›n öngördü¤ü gibi geliflmifl kapitalist toplumlarda de¤il,Rusya gibi tar›m toplumunda gerçekleflti. Dolay›s›yla Rusya’daki sosyalizm Marx’›n

öngördü¤ü gibi kapitalizmin iç çeliflkilerinden do¤ma-d›, aksine Vladimir Lenin önderli¤inde bafllat›lan birhareketin sonucunda devrim yoluyla geldi. Lenin, sos-yalizmin sanayileflmifl ülke proletaryas› taraf›ndan de-¤il, tar›m toplumu proletaryas›yla onun öncü birli¤inioluflturan siyâsî parti taraf›ndan gelifltirilece¤ini ilerisürmüfltür. Rus Komünist Partisi’ni “öncü proletarya”örgütü olarak kabul eden Lenin, sosyalizmi bu partieliyle az geliflmifl ülkelere yaymaya çal›flm›flt›r. Rus-ya’da kurulan sosyalist rejim 1920’den itibaren etraf›n-daki ülkelere yay›lm›flt›r. Rusya’da devrimden sonra,bugün ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl olan on befl ülkedenoluflan bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i ku-rulmufltur. Bu cumhuriyetler fiilen tek parti olan Ko-

münist Parti taraf›ndan yönetilmifltir. Öte yandan, ‹kin-ci Dünya Savafl›’ndan sonra Avrupa Berlin duvar›yla fiilen ikiye ayr›lm›flt›r. Ber-lin’in do¤u yakas›ndaki ülkeler sosyalizme geçmifltir. Do¤u Almanya, Polonya, Ma-caristan, Çekoslovakya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk böylecesosyalizmle yönetilen ülkeler hâline gelmifltir.

Sosyalizm 1950’lerden itibaren Asya ülkelerine de s›çram›flt›r. Asya’da Mao’nungelifltirdi¤i sosyalist model de Marx’›n öngörüsünden farkl› bir sosyalizmin yol ha-ritas›n› oluflturmufltur. Mao’nun gelifltirdi¤i model, köylüye dayal› devrim stratejisi-

dir. Mao, köylü hareketi üzerine haz›rlad›¤› ve Maostratejisi olarak yayg›nlaflan Hunan Raporu’nda zorbave hain eflraf olarak nitelendirdi¤i toprak a¤alar›nakarfl› köylü birliklerini harekete geçirmifltir. Köylüle-rin örgütlenerek genifl toprak sahiplerinin ellerindekitopraklara el koymas› ve böylece siyasal egemenli¤i-ni kurmas›n› öngörmüfltür. Soldaki ›l›ml› giriflimleri,hatta Stalin uygulamalar›n› revizyonist bularak eleflti-ren Mao, tepeden inmeci, merkeziyetçi ve köylüyedayanan sert bir komünist model öngörmüfltür. As-ya’da Çin’den sonra sosyalizmin iki önemli merkeziKüba ve Kuzey Kore olmufltur.


Resim 6.13

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Leninportrait.jpg

Vladimir Lenin: 1870-1924 y›llar› aras›ndayaflam›fl olan Lenin,Rus Bolflevikhareketinin lideriolarak 17 EkimBolflevik Devrimi’nigerçeklefltirerekRusya’daki Çarl›krejimine son vermifltir.Lenin 1917-1924y›llar› aras›nda SovyetDevlet Baflkanl›¤›görevini yürütmüfltür.

Resim 6.14

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mao_Zedong

Mao Zedong: 1893-1976 y›llar› aras›ndayaflayan Baflkan Mao,Çin’de 1949 y›l›ndagerçekleflen sosyalistdevrimin lideridir. ÇinHalk Cumhuriyeti’ninkuruculu¤unu yapanMao, öldü¤ü 1976y›l›na kadar Baflkanolarak görev yapm›flt›r.

Sosyalist Rejimlerin ÖzellikleriSosyalist rejimlerde genel olarak tek partili bir sistem hakimdir. Demokratik top-lumlardaki çok partili hayata burada izin verilmez. Sosyalist ülkelerde sistemi kon-trol eden Komünist Partiler ayn› zamanda devletle bü-tünleflmifltir. Sosyalist rejimlerde toplumsal farkl›laflma-ya da izin verilmez. Tüm toplumun sosyalist ideolojiyegöre de¤ifltirilip dönüfltürülmesi öngörülmüfltür. Bu dado¤al olarak Komünist Parti eliyle olmufltur. Sosyalistrejimlerde sistemin meflruiyeti hukukun üstünlü¤üneveya insan haklar›na de¤il, sosyalist ideolojiye dayan-m›flt›r. Sosyalist ideolojiye uygun olmayan yasalara vepolitikalara izin verilmemifltir. Sosyalist rejimlerde mül-kiyet ve üretim devlete geçmifltir. Devlet, tüm üretimsüreçlerine karar veren bir mekanizmad›r. Bu da sosya-list ülkelerde ekonominin verimsiz hâle gelmesine yolaçan önemli nedenlerden birini oluflturmufltur. Sosyalistrejimlerin demokratik kapitalist ülkelere göre geri kal›-fl›n›n ve y›k›l›fl›n›n temel nedenlerinden biri bu rejimlerinekonomik aç›dan verimsiz olmalar› olmufltur. Bununla birlikte, özgürlüklerin k›s›t-lanmas›, insan haklar›n›n ihlal edilmesi gibi hususlar Do¤u Avrupa ve Rusya’dakisosyalist rejimlerin 1989 y›l›ndan itibaren y›k›lmas›na yol açm›flt›r.

Bugün Çin’de sosyalizm revize edilerek ekonominin serbest piyasa koflullar›nagöre ifllemesine izin verilmifltir. Ancak Komünist Parti’nin hegemonyas› alt›ndakitek partili sistem devam etmektedir. Öte yandan sosyalizm Küba ve Kuzey Kore’deherhangi bir de¤iflime u¤ramadan varl›¤›n› sürdürmektedir.

Marx’›n öngördü¤ü sosyalizm ile Lenin ve Mao taraf›ndan gerçeklefltirilen sosyalizmi kar-fl›laflt›r›n›z.

SOSYAL DEMOKRAS‹Sosyal demokrasi düflüncesi de on dokuzuncu yüzy›ldaeflitlik temelinde ortaya ç›k›p geliflen bir düflünce biçi-midir. Sosyal demokrasi düflüncesinin Eduard Bernste-in ve Karl Kautsky gibi öncüleri bafllang›çta Karl Marxgibi radikal devrimci bir yoldan sosyalizme gitmeyiamaçlam›fllard›. Ancak zamanla bu düflünceden vazge-çerek kapitalizm ve demokrasi içinde kalarak sosyal ke-simler aras›nda eflitlik temelinde bir düzen gelifltirmeyiamaçlad›lar. Avrupa’da geliflen sosyal demokrasi dü-flüncesinin de¤iflik kaynaklar› söz konusudur. Bu kay-naklardan biri on dokuzuncu yüzy›l boyunca Avrupa’dageliflen ve devlet eliyle eflitli¤i sa¤lamay› amaçlayandevlet sosyalizmi düflüncesidir. Almanya’da geliflen dev-let sosyalizmi, sermayeyi genifl kitlelere yayarak eflitliktemelinde bir düzen öngörmüfltür. Sosyal demokrasinin di¤er bir kayna¤› olan Fa-bianizm, ‹ngiltere’de geliflmifl, baflta sanayi olmak üzere, devleti her yere yaymay›,özel mülkiyeti devlete vermeyi ve demokrasiyi reforma tabi tutmay› öngören yu-muflak bir sosyalizm fikrini savunmufltur. Sosyal demokrasinin kaynaklar›ndan bi-


Resim 6.15

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fidel_Castro

Küba devrimininiki lideri FidelCastro ve CheGuvara. Castro,Küba devriminingerçekleflti¤i1959’dan bu yanabu ülkeyi tek liderolarakyönetmektedir.

Resim 6.16

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Eduard_Bernstein

Eduard Bernstein:1850-1932 y›llar›aras›nda yaflam›flolup, revizyonist vesosyal demokratdüflüncenin fikirbabas› olan Almandüflünür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

rini oluflturan H›ristiyan sosyalizmi ise Avrupa’n›n de¤iflik ülkelerinde geliflmifl, ko-lektif mülkiyet, karfl›l›kl› sayg› ve sevgi ilkelerine dayanan bir düflüncedir. Sosyaldemokrasi bu tür kaynaklardan ilham alm›fl olmakla birlikte esas olarak Bernste-in’in düflünceleri üzerinden geliflmifltir.

Bernstein ve Sosyal Demokrasi Anlay›fl› Hem Alman Sosyal Demokrat Parti’nin hem de genel olarak Avrupa’da geliflen sos-yal demokrasinin en önemli kuramc›s› olan Bernstein, kendi görüfllerini büyük öl-çüde Marx’›n elefltirisi üzerine bina etmifltir. Bernstein’e göre Marx, tarihi tümüylemateryalist bir anlay›flla aç›klamakla yan›lm›flt›r. Alt yap›y› oluflturan nesnel ekono-mik temel, insan›n öznel bilincinin oluflmas›na katk›da bulunuyor olmakla birlik-te, tek belirleyici faktör de¤ildir. Din, kültür, ahlak, bilim gibi maddî olmayan un-surlar›n da insan bilincinin oluflmas›nda o denli etkisi vard›r. Bernstein’e göre bun-larla ekonomi aras›ndaki iliflki tek yönlü de¤ildir. Ekonomik alt yap›, üst yap›y› be-lirledi¤i gibi, üst yap› da alt yap›y› belirleyebilmektedir. Bernstein’e göre Marx’›nöngörüsünün aksine, kapitalizm çöküfle gitmiyor, aksine kendisini revize ederekgelifliyor. Marx, sermayenin giderek s›n›rl› bir zümrenin elinde toplanaca¤›n›, ortas›n›flar›n eriyerek emekçi s›n›fa dâhil olaca¤›n›, böylece burjuvazi ile proletaryaaras›nda do¤an derin bofllu¤un zorunlu olarak proletarya devrimine yol açaca¤›n›belirtiyordu. Oysa Bernstein, bunun böyle olmad›¤›n›, aksine sermayenin giderekgenifl bir tabana yay›ld›¤›n› gözlemifltir. Bernstein’e göre kapitalist toplumda zen-ginli¤in artmas›yla elde edilen maddî varl›k s›n›rl› elde toplanm›yor, aksine yayg›n-laflarak ara kademelerin geliflmesine yol aç›yor. Büyük iflletmelerin kendi alan›n-daki küçük iflletmeleri yuttu¤u do¤rudur. Ancak boflalan küçük iflletmelerin yerinebu kez baflka iflletmeler geçmektedir. K›saca, sermayenin tepe noktas› daralm›yor,aksine geniflliyor.

Siyâsî düflünceleri sade ve basit bir dille anlatan bir kitap için Ömer Çaha (2008). SiyâsîDüflüncelere Girifl ‹stanbul: Dem Yay›nlar›, adl› kitaba bakabilirsiniz.

Bernstein, proletarya analizi konusunda da Marx’tan ayr›lmaktad›r. Marx, ser-mayenin küçük ellerde toplanmas›yla ve orta s›n›f›n kaybolmas›yla emekçi s›n›f›-n›n geniflleyece¤ini ve devrimi gerçeklefltirece¤ini düflünüyordu. Bernstein, Marx’›nöngördü¤ü devrimin proletarya taraf›ndan yap›lamayaca¤›n› ileri sürmektedir.Çünkü bütün proletarya ayn› flekilde hareket etmiyor ve ayn› dünya görüflüne sa-hip de¤ildir. Kapitalist sistem içinde do¤an zenginlik do¤al olarak proletaryan›n dabir kesimine yans›yor ve durumlar›nda iyileflme meydana getiriyor. Bu da proletar-yan›n kendi içinde tabakalaflmas›na yol açmaktad›r. Bu bak›mdan proletaryadanhomojen ve örgütlü bir s›n›f olarak devrim beklemek do¤ru ve mümkün de¤ildir.

Bernstein, s›n›fsal çat›flma düflüncesine ve toplumun tek bir s›n›f›n diktatörlü¤üalt›nda yönetilmesi fikrine fliddetle karfl› ç›km›flt›r. Ona göre tüm toplumu ilgilen-diren ortak ç›karlar›n ve tüm toplumun iyili¤ine çal›flacak sistemlerin gelifltirilmesigerekir. Buradan hareketle Bernstein, “vatandafl” kavram›n› Marx’›n teorisininanahtar kavramlar› olan s›n›f ve proletaryan›n önüne geçirmifltir. Bernstein, SosyalDemokrat Parti’nin, kanl› bir tarihsel öngörüden ve devrim düflüncesinden vazgeç-mesi gerekti¤i üzerinde ›srarla durur. Bunun yerine, reformcu bir zihniyet gelifltir-meyi önerir. Marx’in aksine Bernstein, devletsiz, s›n›fs›z, özel mülkiyetsiz bir sos-yalizm yerine; eflit flartlar›n ve sosyalleflme bilincinin geliflti¤i “sosyal demokrat” birtoplum amaçlam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sosyal demokrasi ile ilgili ayr›nt›l› bir kitap için ‹smail Cem (2010). Sosyal Demokrasi Ne-dir, Ne De¤ildir ‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›, adl› kitaba bakabilirsiniz.

Bernstein, sosyal demokrasinin hedef kitlesinin emekçiler olmakla birlikte, ge-nifl tabanl› olmas›ndan yanad›r. Ona göre sosyal demokrasi, toplumun her aflama-s›nda siyâsî eflitli¤i sa¤lamak için çaba gösterir. Devlette, eyaletlerde, belediyeler-de, ifl yaflam›nda eflit olma flartlar›n› sa¤lamay› hedefler. Bernstein’e göre sosyal de-mokrasinin ilkelerini benimseyen herkes Sosyal Demokrat Partinin çat›s› alt›ndayer alabilir. Sosyal demokrasi, bu anlamda bir s›n›f›n ya da grubun partisi de¤il,tüm toplumun partisidir. Temel amac›, ekonomik ve siyâsî sistemin iyilefltirilmesiiçin mücadele vermektir. K›saca Bernstein, parlâmenter, demokratik ve evrimselbir geliflme sürecinden yanad›r. Ekonomik ve demokratik reformlar yoluyla kapi-talist sistemin içine sürekli olarak tohum atmak gerekti¤ini savunur. Bu tohumlar-la kapitalizmi ve demokrasiyi y›kmay› de¤il, rehabilite etmeyi hedefler. Bernstein’egöre demokrasi, s›n›f egemenli¤ini kald›racak olan önemli mekanizmalardan birioldu¤u için bunu mutlaka korumak gerekir. Demokrasi sayesinde s›n›flar aras›n-daki uçurumlar giderilebilece¤i gibi, sosyalizmin öngördü¤ü eflitlikçi bir toplum dado¤abilir.

Bernstein’in savundu¤u sosyal demokrasi anlay›fl›n›n hangi yönlerden Marx’›n sosyaliz-minden ayr›flt›¤›n› tart›fl›n›z.

Sosyal Demokrasinin Savundu¤u De¤erler Sosyal demokratlar her fleyden önce liberallerden farkl› olarak devleti adalet, gü-venlik ve savunma gibi temel ifllevlerin yan› s›ra sa¤l›k, alt yap›, e¤itim, sosyal re-fah gibi alanlarda da sorumlu tutarlar. Sosyal demokratlara göre devlet toplumsalkesimler aras›nda eflit imkân ve f›rsatlar› sa¤lamak zorundad›r. Bireyler ancak buzemin üzerinden gerçek anlamda özgür olabilirler. Devletle birey iliflkisi söz konu-su oldu¤unda liberallerin daha çok özgürlü¤e, sosyal demokratlar›nsa eflitli¤eönem verdi¤ini belirtmek gerekir. Buradan hareketle liberal demokratlar s›n›rl› birotorite ve devlet anlay›fl›n› savunurken sosyal demokratlar kapsay›c› bir devlet an-lay›fl›n› savunurlar. Kapsay›c› devlet, bireyin ve toplumun tüm yaflam›n› kuflatanbir devlettir. Devletin bireyin yaflam›nda yer almas› ona pozitif katk› sa¤lamas›içindir. Devlet bireyin yaflam›nda yer alarak bir yandan onun potansiyelini ortayaç›kar›r, bir yandan da ona eflitlik temelinde imkân ve f›rsatlar yarat›r.

Sosyal demokratlar ikinci olarak devletçi veya karma bir ekonomik anlay›fl› sa-vunurlar. Sosyal demokratlar›n bu tarz bir ekonomi anlay›fl›n› savunmalar›n›n ne-deni refah›n devlet eliyle da¤›t›lmas› düflüncesidir. Devlet ekonomik faaliyetleriçinde yer alarak bir yandan istihdam imkân› yarat›r, bir yandan da kaynak eldeederek bunu alt sosyal kesimlere transfer eder. Sosyal demokratlar bu düflünceyleekonomiyi tümüyle piyasaya terk etmeyi öngören liberallerden ayr›fl›rlar. Sosyaldemokratlar, sosyal refah›n devlet eliyle paylafl›lmas›n› savunurlar. Devletin üstdüzey gelir gruplar›ndan yüksek düzeyde vergiler al›p bunlar› alt kesimlere da¤›-tarak iki kesim aras›nda eflitlik temelinde bir adalet gelifltirmesi gerekir. Sosyal de-mokratlar buna “da¤›t›mc› adalet” derler. Da¤›t›mc› adalet anlay›fl›na göre adaletdevletin eliyle da¤›t›lan f›rsat ve imkânlara ba¤l›d›r. Sosyal demokratlar›n savundu-¤u sosyal devlet anlay›fl›na göre devlet herkesin konut, e¤itim, sa¤l›k ve sosyal gü-venlik gibi temel ihtiyaçlar›n› gidermekle yükümlüdür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Sosyal demokratlar üçüncü olarak özgürlü¤ü savunurlar. Ancak sosyal demok-ratlar›n özgürlük anlay›fl› liberallerin özgürlük anlay›fl›ndan farkl›d›r. Liberal de-mokratlar özgürlükten müdahalesizli¤i anlarken sosyal demokratlar müdahaleyiöngören bir özgürlük anlay›fl›n› savunurlar. Sosyal demokratlar, özgürlü¤ün birey-lerin kendilerine b›rak›lmamas› gerekti¤ini, devletin bireyler için iyi olan› belirle-me hakk›na sahip oldu¤unu düflünürler. Sosyal demokratlara göre birey toplum vedevlet düzeniyle ne kadar bütünleflirse o kadar sosyalleflir, dolay›s›yla o denli öz-gür olma kapasitesine ulafl›r. Sosyal demokratlara göre kolektif ak›l, tekil ak›ldandaha üstündür. Bu bak›mdan bireyin toplumla ve devletle bütünleflerek kolektifyap› içinde özgürlü¤ünü yaflamas› gerekir. Bu da devletin aktif ve etkin biçimdebireyin yaflam›nda yer almas›n› gerektirir. Sosyal demokratlar buradan hareketletoplumsal düzenin planlanmas›n› devlete b›rak›rlar. Onlara göre devlet eliyle kur-gulanm›fl ve planlanm›fl bir toplumsal düzen olmas› gerekir. Devlet, ekonomiyi,nüfusu, kültürel ve sanatsal hayat› belli bir amaç do¤rultusunda planlayarak koor-dine etmelidir.

Avrupa’da ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra siyaset sahnesinde boy gösterensosyal demokrat partilerin savundu¤u de¤erler ana hatlar›yla bunlard›r. Ancak sony›llarda sosyal demokrat partiler, liberallerle birçok konuda benzer görüflleri sa-vunmaya bafllad›lar. Bunun tipik örneklerinden biri ‹ngiliz ‹flçi Partisi Genel Bafl-kan› Tony Blair’in ‹ngiltere’de bafllatt›¤› Üçüncü Yol hareketinde görülmektedir.Blair, partisinin politikalar›n› büyük ölçüde liberal politikalara dayand›rm›fl, bununsonucunda ‹ngiltere’de 18 y›ll›k aradan sonra üst üste üç seçim kazanm›flt›r. Bugünsosyal demokrat partilerin ço¤u piyasa ekonomisini kabul eder noktaya gelmifltir.Bununla birlikte ço¤u devletin insan ve toplum yaflam›nda daha az yer almas› ge-rekti¤ini savunmaktad›r.

Sosyal demokrasi ile liberal demokrasiyi karfl›laflt›r›n›z. Bu iki demokrasi anlay›fl› aras›n-daki benzer ve farkl› noktalar nelerdir?

FAfi‹ZMFaflist ideoloji, Avrupa’da Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›k›p h›zla ikti-dara gelmifltir. Faflizm Birinci Dünya Savafl›’n›n sonuçlar›na karfl› bir tepki olarakdo¤mufltur. Adolf Hitler’i ortaya ç›karan koflullara bak›ld›¤›nda bu tezin ne denlido¤ru oldu¤u görülür. Birinci Dünya Savafl›’ndan yenik ç›kan Almanya’ya kabulettirilen Versay Anlaflmas›, Alman topraklar›n›n komflu ülkeler taraf›ndan payla-fl›lmas›n› öngörmüfltür. Alman topraklar›n›n önemli bir k›sm›, bu anlaflmaya göreFransa, Polonya ve Belçika gibi ülkelere verilirken bir k›sm› da Milletler Cemiye-ti’nin kontrolü alt›na geçmifltir. Anlaflma, ayr›ca Almanya’n›n sömürgelerden vaz-geçip kendi topraklar›yla s›n›rl› kalmas›n› zorunlu hâle getirmifl, Alman ordusunu100 bin askerle s›n›rland›rm›fl, Almanya’y› silahs›zland›rmay› öngörmüfl ve Alman-ya’ya a¤›r savafl tazminat› yüklemifltir. Bu anlaflma Almanya’da geniflçe bir kesimtaraf›ndan ihanet olarak kabul edilmifltir. Hitler’in ortaya ç›k›fl›n› sa¤layan neden-lerin bafl›nda bu anlaflman›n geldi¤ini söyleyebiliriz. Hitler, ayn› zamanda 1920’ler-de Almanya’da alt üst olmufl ekonomik tabloya karfl› bir kurtar›c› olarak ortaya ç›k-m›flt›r. 1926 y›l›nda Almanya’da bir Amerikan dolar› dört milyar Alman Mark›’nadenkti. Almanya’y› kas›p kavuran enflasyon insanlar›n al›m gücünü alt üst etmiflti.Hitler 1926 y›l›ndan itibaren Almanya’daki bu tabloya karfl› bir tepki olarak siyasetsahnesinde boy göstermifl ve 1933 y›l›nda iktidara gelmifltir. ‹ktidara geldikten son-


Üçüncü Yol: ‹ngiltere’desosyolog Anthony Giddenstaraf›ndan gelifltirilen ve‹flçi Partisi’ne bir yol haritas›oluflturan Üçüncü Yol,liberal ekonomi anlay›fl› ilesosyal demokrat sosyaldevlet anlay›fl›n› sentezleyenbir düflünce biçimidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Versay Anlaflmas›: BirinciDünya Savafl› sonras›nda,savafltan galip ç›kan‹ngiltere, Fransa ve Rusyagibi ‹tilaf Devletleri’ninAlmanya’ya 1919 y›l›ndakabul ettirdi¤i ve Almanyaiçin a¤›r yapt›r›mlar getirenanlaflma. Savafltan yenikç›kan Osmanl›‹mparatorlu¤u’na da VersayAnlaflmas›’na benzer biranlaflma olan SevrAnlaflmas› dayat›lm›flt›r.

ra muhalif partileri tasfiye ederek, yenik düfltü¤ü ‹kinciDünya Savafl›’n›n sonlar›na kadar Almanya’y› tek bafl›nayönetmifltir.

‹talyan Faflist Partisi de benzer biçimde Birinci Dün-ya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›km›flt›r. ‹talya’daki solsendikal hareket içinde yetiflen Benito Mussolini, ‹tal-yan sosyalistleri aras›nda h›zla yükselerek Sosyalist Par-ti’nin önemli isimlerinden biri hâline gelmifltir. BirinciDünya Savafl› esnas›nda savafla kat›l›p kat›lmama konu-sunda süren tart›flmalar›n sonucunda Sosyalist Parti, mil-liyetçilerle sosyalistler aras›nda ikiye bölünmüfltür. Mil-liyetçi cephede yer alan Mussolini, 1919’da kendi parti-si olan Nasyonal Faflist Partisi’ni kurmufltur. 1917’deRusya’da meydana gelen Bolflevik Devrim ‹talya da dâhilolmak üzere birçok Avrupa ülkesi için bir korku kayna¤› hâline gelince, Mussoli-ni bu korkuyu çok iyi kullanarak partisini bu korku üzerinden halka takdim etti.Mussolini, partisine ba¤l› ayr›ca Siyah Gömleklilerdenen milis bir güç kurarak ‹talya’y› sosyalizmekaymaktan kurtaracak gücün kendisi ve partisi ol-du¤u mesaj›n› verdi. ‹talyan Faflist Partisi, 1922 y›-l›nda, milis gücü olan Siyah Gömleklilerin Napo-li’den bafllayan Roma üzerine yürüyüflünün sonu-cunda bir bak›ma zor yoluyla iktidara gelmifltir.‹talyan Kral›, bu yürüyüflün sonunda Baflbakanl›kgörevini Mussolini’ye vermek zorunda kalm›flt›r.Görevi devralan Mussolini, kendisine yak›n parti-lerle ittifak kurarak 1924 y›l›nda seçime girmifltir.Seçimden % 66’l›k bir oyla büyük bir zaferle ç›kan Mussolini, bir y›l sonra Meclisila¤vederek kendisini ‹talya’n›n tek diktatörü olarak ilan etmifltir. ‹talya’da FaflistParti’nin yönetimi böylece 1943 y›l›na kadar sürmüfltür.

‹talya’daki faflist yönetim Avrupa’daki birçok ülke (Almanya, ‹spanya, Macaris-tan, Yugoslavya, Finlandiya) için bir model hâline gelmifltir. Hitler’in en önemlimodeli ‹talyan Nasyonal Faflist Parti’si olmufltur. Si-yah Gömlekliler hareketini örnek alan Hitler debenzer biçimde bir milis gücü oluflturmufl ve milis-leriyle birlikte 1923 y›l›nda Berlin üzerine yürüyüflyapm›fl ancak Münih’te durdurulmufltur. Benzer bi-çimde ‹spanya’da ortaya ç›kan Falanjistler (Falan-ge) hareketi de ‹talyan Faflist Partisi’ni örnek alm›fl,o da “Mavi Gömlekliler” diye bir milis gücü olufltu-rarak ‹spanya’da iktidar› ele geçirmeye çal›flm›flt›r.Nitekim 1936 y›l›nda bafllayan iç savafl›n sonucun-da Falanjist hareketin en önemli ismi olan Francis-co Franco ‹spanya’da iktidara gelmifl ve muhalefeti yasaklayarak ‹spanya’y›, öldü-¤ü 1975 y›l›na kadar tek bafl›na yönetmifltir. Faflist partiler önce Avrupa’y›, sonra daAvrupa d›fl›ndaki birçok ülkeyi ‹kinci Dünya Savafl›’na sürüklemifltir. Ancak ‹kinciDünya Savafl› faflist ülkelerin yenilgisiyle sonuçlanm›flt›r. Almanya ve ‹talya’n›n sa-vafltan yenik ç›kmas›ndan sonra faflizm bu iki ülkede son bulmufl ve faflist partileryasaklanm›flt›r.


Resim 6.17

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Fascism

Faflist siyasetin ikiönemli ismi Hitlerile Mussolini birarada.

Resim 6.18

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirts

‹talyan FaflistPartisi’nin SiyahGömlekli milisleri

Resim 6.19


‹spanya’da faflistFalanjistlerinkulland›¤› befloktan oluflanamblem

Faflizmin Düflünsel TemelleriFaflizm, tepkisel bir hareket olarak Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra ortaya ç›km›flolmas›na ra¤men faflistler için ilham kayna¤› oluflturan önemli bir düflünce gelene-¤inin oldu¤unu söyleyebiliriz. Bu düflünce gelene¤i faflizm olarak adland›r›lmazsabile Alman ve ‹talyan faflist partilerinin savundu¤u baz› de¤erleri savunmufllard›r.Bu ba¤lamda düflünsel temellere bak›ld›¤›nda en önemli kaynaklardan birini An-tik Yunan düflünürü Platon’un oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. ‹nsanlar›n do¤ufltan

alt›n, gümüfl veya demir karakterlerden biriyle dünya-ya geldi¤ini savunan Platon, yönetimin alt›n karakter-li filozoflar taraf›ndan üstlenmesini öngörmüfltür. Pla-ton, ailenin ve özel mülkiyetin ortadan kald›r›larakbütün her fleyin devletin kontrolünde olmas›n› savun-mufltur. Modern dünyaya geldi¤imizde faflist ideoloji-ye ilham veren baflka düflünsel temeller de söz konu-su olmufltur. Hükümdar› mutlak bir otorite olarak ka-bul eden Machiavelli, devleti bir canavar gibi toplu-

mu yutup ba¤r›nda hazmetmesi gerekti¤ini düflünenHobbes, otorite ve hiyerarfliye kutsal anlam yükleyen de Maistre, gücün üstünlü-¤üne inanan Friedrich W. Nietzsche, metafiziksel aflk›n bir devlet öngören Hegelgibi düflünürler faflist liderler için önemli ilham kaynaklar› olmufllard›r.

Bu düflünürlerin yan› s›ra, bireycili¤e karfl› ç›kan, insanlar›n eflitli¤ini reddeden,homojen ve yekpare bir toplumu savunan, toplumun devletle kaynaflmas›n›n öne-

mine iflaret eden, otoriter ve mutlak bir devlet anlay›-fl›n› gelifltiren çok say›da düflünürün faflistler için il-ham kayna¤› oluflturdu¤unu söyleyebiliriz. Bunlariçinde 1900’lerin ilk çeyre¤inde yazan ‹talyan düflü-nürler Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca ve GiovanniGentile ile Alman düflünür Robert Michels’in özel biryeri vard›r. Elit (seçkinci) teorinin fikir babalar› olanPareto, Mosca ve Michels, insanlar›n do¤ufltan farkl›olduklar›n›, baz› insanlar›n üstün olarak yarat›ld›¤›n›,yönetimin de do¤al olarak bu insanlar taraf›ndan üst-lenilmesi gerekti¤ini savunmufllard›r. Bunlara göre s›-radan insanlar bir kitle olufltururlar. Bunlar, do¤ufltanüstün olan insanlar› takip etmek zorundad›rlar. Neo-Hegelci olarak bilinen Giovanni Gentile’nin faflist dü-flünce gelene¤inde özel bir yeri vard›r. Kendisini fafliz-

min filozofu olarak tan›mlayan Gentile, Mussolini için Bir Faflizm Doktrini adl› birkitap yazm›fl ve düflüncelerini bu kitapta anlatm›flt›r. Korporatist bir devlet anlay›-fl›n› savunan Gentile, bireycili¤in yok edilmesini, özel ç›karlar›n tasfiye edilmesini,toplumdaki tüm farkl› unsurlar›n devletle bütünlefltirilmesini, hepsinin devlet tara-f›ndan kuflat›lmas›n› savunmufltur. On dokuzuncu yüzy›l›n bireycilik ve liberalizmça¤› oldu¤unu, yirminci yüzy›l›n ise otorite ve devlet ça¤› oldu¤unu savunan Gen-tile, ebedi bir varl›k olarak devletin toplumu çepeçevre kuflatmas›n› ve kendi d›-fl›nda hiçbir fleye hayat hakk› tan›mamas› gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Mussolini’nins›k s›k vurgulad›¤›, “hiçbir fley devletin d›fl›nda veya karfl›s›nda kalmayacak; herfley içinde olacak” ifadelerinin kayna¤› Gentile’nin bu görüflleridir. Gentile, fafliz-mi, “sa¤›n gericili¤ine ve solun y›k›c›l›¤›na” karfl›, ama ikisinin de iyi yanlar›n› alanüçüncü bir yol olarak tan›mlam›flt›r.


Resim 6.20


Alman NasyonalSosyalist Parti’ninamblemi

Resim 6.21

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Gentile

Giovanni Gentile:1875-1944 y›llar›aras›nda yaflam›flve Mussolini’ninFaflist Partisi’ne yolgöstermek üzerefaflist ideolojisininfelsefesini gelifltiren‹talyan düflünür.

Faflizmin Savundu¤u De¤erlerFaflizmin bafllang›ç noktas›, insanlar›n eflitsizli¤i düflüncesidir. Faflistler insanla-r›n tabiatlar› itibariyle farkl› olduklar›n›, baz›lar›n›n üstün olarak yarat›ld›¤›n›,dolay›s›yla do¤al olarak yönetme hakk›n›n bunlara ait olmas› gerekti¤ini savu-nurlar. Faflist ideoloji bununla birlikte bireycili¤e, toplumsal farkl›laflmaya, sos-yal hareketlere, çok partili sisteme karfl› ç›kar. Faflist ideoloji, lider-parti-devlet-toplum dörtlüsüne inan›r. ‹talyan faflizmine göre Mussolini, her fleye mutlak an-lamda gücü yeten, her fleyin üstünde olan, her fleyi en iyi bilen ebedi flef Du-çe’dir. Benzer biçimde Almanya’da da Hitler, en üstün özellikleri flahs›nda top-layan, toplumuna yol gösteren ve toplumunu peflinden sürükleyen bir Füh-rer’dir. Faflizme göre toplumun ve siyâsî yaflam›n en tepe noktas›nda lider bu-lunur. Liderin alt›nda yer alan ve onun ö¤retisi do¤rultusunda hareket eden Fa-flist Parti vard›r. Devlet, tek parti taraf›ndan yönetilir. Gerek Mussolini, gerekHitler, gerekse Franco iktidara geldikten sonra di¤er partileri tasfiye ederek tekpartili sistemler kurmufllard›r. Faflizmde hiyerarfli çok önemlidir. Bir toplumdakihiyerarflik yap› toplum-devlet-parti-lider fleklinde olmal›d›r. Hiyerarflinin en te-pe noktas›nda lider yer al›r.

Faflizm, organik bir toplum yap›s›na inan›r. Organik toplum, farkl›l›klardanar›nd›r›lm›fl, s›n›flar›n ve zümrelerin bulunmad›¤›, kaynaflm›fl, yekvücut olmufl veayn› hedefe kitlenmifl olan bir toplumdur. Latin kökenli olan fasce sözcü¤ü kav-ram olarak dayan›flma, birlik ve beraberlik anlam›na gelir. Mussolini, fasce ad›n›,kendi ideolojisini anlatmak üzere kurdu¤u partiye isimolarak vermifltir. Faflizm böylece Mussolini ile birliktebir ideolojiye ve bir siyâsî harekete isim olarak veril-mifltir. ‹talyan Faflist Partisi’nin sembolü, bir ba¤la bir-birine s›k› s›k›ya ba¤lanm›fl, ortas›na bir balta monteedilmifl bir çubuk demetidir. Roma’da otoriteyi temsiletmek üzere kullan›lan bu simge Faflist Parti’nin sem-bolü olarak seçilmifltir. Birbirine s›k› s›k›ya ba¤lanm›flçubuk demeti faflizmin öngördü¤ü toplumu ifade et-mektedir. Toplum, lider, parti ve devletin alt›nda bir-birine kenetlenmifl bir demet çubuk gibidir. ‹nsanla-r›n farkl› amaçta, düflüncede, inançta olmas› faflistlertaraf›ndan ihanetle eflde¤er olarak kabul edilmifl vefliddetle cezaland›r›lm›flt›r. Çünkü faflizmde haklaryoktur, yükümlülükler vard›r. Herkes devlet taraf›n-dan verilen ödevleri yapmak zorundad›r.

Faflizmin öngördü¤ü devlet, her fleyi kendisiyle bütünlefltiren korporatist birdevlet yap›s›d›r. ‹talyan faflizmi, mülkiyeti sosyalist rejimlerde oldu¤u gibi kamu-laflt›rmam›flt›r. Özel mülkiyetin ve giriflimin oldu¤unu kabul etmifl, ancak özel sek-törün devletle bütünleflmesini ve bürokrasi taraf›ndan s›k› biçimde kontrol alt›naal›nmas›n› öngörmüfltür. Faflist ideolojiler, otoriter bir devletin yan› s›ra, ayn› za-manda totaliter bir devlet de öngörmüfltür. Faflist ideolojiye göre tek bir hakikat,do¤ru ve gerçeklik vard›r. O da liderden bafllayarak parti ve devlet arac›l›¤›yla top-luma kadar inen düflüncedir. Dolay›s›yla tüm toplumun bu düflünce do¤rultusun-da e¤itilip dönüfltürülmesi gerekir. Faflizm bu bak›mdan e¤itime büyük önem ve-rir. E¤itim, insanlar›n farkl› alanlardaki yarat›c› kapasitesini, potansiyelini ortaya ç›-karan bir etkinlik de¤il, esas olarak toplumu tek hakikat çerçevesinde de¤ifltirip


Resim 6.22

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirts

‹talyan NasyonalFaflist Partisi’ninamblemi

dönüfltürmekten ibarettir. Faflist ideolojide devlet, lider alt›ndaki en mutlak otori-tedir. Devlet zor ve fliddet kullanarak yönetir. Devlet, meflruiyetini toplumdan al-mak zorunda de¤ildir. Devlet, hikmeti kendinden menkul bir varl›k olarak her fle-yi s›n›rs›z biçimde yapma hakk›na sahiptir. Faflistler devlet iradesinin yan›lmaz vemutlak oldu¤unu kabul ederler. Devlet ayn› zamanda hukukun alt›nda de¤il, üs-tünde yer al›r. Hukuk devlet taraf›ndan topluma bir lütuf olarak verilir.

Alman faflizmi, ‹talyan faflizminden farkl› olarak ayr›ca üstün ›rk anlay›fl›n› ge-lifltirmifltir. Hitler’in partisi Nasyonal Sosyalist Parti, Almanlar›n ›rk olarak üstün ol-duklar›na inanm›flt›r. Nazilerin, Yahudileri soyk›r›ma tabi tutmas›n›n arkas›nda ya-tan nedenlerden biri, Hitler’in Almanya’n›n Birinci Dünya Savafl›’ndaki yenilgisin-den Yahudileri sorumlu tutmas› ise, di¤er bir neden de Almanlar›n üstün ›rk anla-y›fl›d›r. Naziler, Almanya’da sadece Yahudileri de¤il, ayn› zamanda Çingeneleri desoyk›r›ma tabi tutmufltur. Üstün ›rk anlay›fl›n› ‹talyan Faflist Partisi de ‹talyanlar›nAfrika’daki hegemonyas›n› meflrulaflt›rmak için kullanm›flt›r. Faflistlere göre ‹tal-yanlar Afrikal›lara göre üstün ›rk olduklar› için onlar› yönetme haklar› bulunmak-tad›r. ‹talyanlar bu ideolojiyi özellikle Libya ve Etiyopya’da savunmufltur.

Faflizmi, Do¤u Avrupa ve Asya’da gerçekleflmifl olan sosyalist rejimlerle karfl›laflt›r›n›z. Fa-flizm ile sosyalizm aras›nda ne tür farklar ve benzerlikler vard›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7


Mutlakiyetçi otoriter düflüncenin hangi koflullar-

da geliflti¤ini ve hangi de¤erleri savundu¤unu

aç›klamak.

Mutlakiyetçi otoriter düflünce Avrupa’da on al-t›nc› yüzy›ldan itibaren geliflmeye bafllam›flt›r.Mutlakiyetçi düflünce biçiminin ortaya ç›k›fl›n›nalt›nda yatan nedenler ülkeden ülkeye farkl›l›kgöstermekle birlikte hepsinin genel olarak birbi-rine benzeyen nedenlere dayand›¤› görülür. ‹tal-yan düflünür Machiavelli, ‹talya’daki parçal› güçyap›s›na son verip burada ulus devletin geliflme-si için s›n›rs›z yetkilerle donat›lm›fl mutlakiyetçibir krall›k öngörmüfltür. Thomas Hobbes, ‹ngil-tere’de bafl gösteren sivil savafl› sona erdirmekiçin toplumu çepeçevre kuflatan bir merkezî gü-cü savunmufltur. Bodin ve Rousseau gibi düflü-nürler Fransa’da on alt›nc› ve on yedinci yüzy›lboyunca bafl gösteren dinî savafllar› sona erdir-mek, toplumsal birlik ve beraberli¤i sa¤lamakiçin s›n›rs›z yetkilerle donat›lm›fl bir egemen gü-cün ortaya ç›kmas›n›n önemini vurgulam›fllard›r.Prusya’n›n da¤›lmas›ndan sonra Almanya’da onsekiz ve on dokuzuncu yüzy›l boyunca yeni birdevlet aray›fl› söz konusu olmufltur. Bu aray›fl›sistemli bir felsefi ö¤reti hâline getiren düflünürHegel’dir. Hegel, tüm toplumsal alan› kuflatan vetoplumdaki farkl›l›klara son veren aflk›n ve meta-fiziksel bir devlet öngörmüfltür. Mutlakiyetçi dü-flüncenin savundu¤u de¤erler birkaç noktadaözetlenebilir. Mutlakiyetçi düflünce her fleydenönce özgürlüklerin s›n›rl› oluflunu savunur. ‹kin-ci olarak mutlakiyetçi düflünce, toplumsal birlikve beraberlik düflüncesi üzerinde durur. Toplum-daki farkl›l›¤›n giderilerek türdefl bir toplumunortaya ç›kmas›n› hayal etmifltir. Son olarak damutlakiyetçi düflünce, mutlak bir devlet otoritesiöngörmüfltür. Bu düflünceye mutlakiyetçi düflün-ce denmesinin esas nedeni budur. Bu düflünce-ye göre devlet hukukun, dinin, ekonominim, k›-saca tüm toplumsal güçlerin üzerinde olmal›d›r.Mutlakiyetçi düflüncenin bu bak›mdan bir boyu-tu otoriter devlet anlay›fl›na dayan›r. Yirminciyüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan faflist rejimlerinilham kaynaklar›ndan biri mutlakiyetçi düflünce-nin savundu¤u baz› de¤erler olmufltur.

Liberal düflüncenin geliflimini ve savundu¤u

siyâsî ve iktisadi de¤erleri anlatmak.

Derin tarihsel kaynaklar› olmakla birlikte, liberaldüflünce sanayi sonras› modern toplumunda or-taya ç›k›p geliflen bir ideolojidir. Liberal düflün-ceye on yedi ve on sekizinci yüzy›llarda AdamSmith ile John Locke, on dokuzuncu yüzy›ldaJohn Stuart Mill, yirminci yüzy›lda ise Hayek,Bastiat ve Mises gibi düflünürler katk› sa¤lam›fl-t›r. Liberal düflünce gelene¤i içinde ana hatlar›y-la üç yaklafl›m›n geliflti¤i görülmektedir. Bunlar-dan biri, liberalizmin ana çerçevesini oluflturanve devleti adalet ve güvenlik gibi temel ifllevler-le s›n›rl› tutan klasik liberalizmdir. ‹kincisi, dev-lete bu görevlerin yan›nda e¤itim, sa¤l›k, alt ya-p› gibi alanlarda da görevler yükleyen sosyal li-beralizmdir. Üçüncüsü de, yirminci yüzy›lda ge-liflen ve devletin bir gece bekçisi gibi güvenli¤ind›fl›nda hiçbir fleye kar›flmas›n› istemeyen, s›n›r-s›z özgürlüklerden yana olan liberteryen düflün-cedir. Liberal düflüncenin savundu¤u vazgeçil-mez baz› de¤erler vard›r. Liberal düflünce herfleyden önce bireycili¤i savunur. Devletle bireyaras›ndaki iliflkide birey önceliklidir. ‹kinci ola-rak, liberalizme göre baflkas›n›n özgürlü¤ü sözkonusu olmad›kça bireyler her alanda özgür ol-mal›d›r. Özgürlük ancak baflkas›n›n özgürlü¤ütehlikeye girdi¤i zaman k›s›tlanabilir. Üçüncü ola-rak, liberalizm ço¤ulcu bir toplumdan yanad›r.Liberalizme göre toplum de¤iflik inançlar, görüfl-ler, yaflam biçimleri ve kimlikler üzerinden fark-l›laflm›flt›r. Farkl›l›klar›n bast›r›lmas› de¤il, yaflat›l-mas› gerekir. Zira özgürlük ancak farkl›l›klar›nyaflat›ld›¤› bir toplumda yaflanabilir. Liberalleregöre farkl›l›klar›n yaflat›lmas› için hoflgörü kültü-rüne ihtiyaç vard›r. Dördüncü olarak, liberalizms›n›rl› bir devlet anlay›fl› öngörür. Liberalizm, dev-leti hem hukukla s›n›rland›rm›flt›r hem de faali-yetleri itibariyle. Devletle hukuk aras›ndaki ilifl-kide devlet hukukun alt›nda yer almal›d›r. Bu da“hukukun üstünlü¤ü” ilkesine yol açm›flt›r. Libe-ralizmin son olarak savundu¤u de¤erlerden biride serbest piyasa ekonomisidir. Serbest piyasaekonomisi anlay›fl›na göre devlet ekonomik ya-flama müdahale etmez, sadece firmalar aras›nda-ki rekabetin korunmas›yla ilgilenir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Muhafazakâr düflüncenin nelere tepki gösterdi-

¤ini ve hangi de¤erleri savundu¤unu aç›klamak.

Muhafazakâr düflünce, uzun bir tarihsel arka pla-na sahip olmakla birlikte esas olarak sanayi son-ras› geliflen modern toplumda ortaya ç›kan baz›geliflmelere tepki olarak geliflmifltir. Muhafaza-kârlar, Ayd›nlanma düflünürlerinin her fleyin kay-na¤›n› akla dayand›ran rasyonalizmine, tüm ku-rumlar› de¤ifltirmeyi öngören devrimci sosyalisthareketlere, Fransa’y› istikrars›zl›¤a sürükleyenFrans›z Devrimi’ne ve sanayi sonras›nda bozulankomfluluk ve aile iliflkilerine tepki göstermifltir.Muhafazakâr düflünce genel olarak iki koldangeliflmifltir. Bunlardan biri ‹ngiliz kökenli olanAnglo Sakson muhafazakârl›¤›, di¤eri ise K›ta Av-rupa’s›nda geliflen otoriter muhafazakârl›kt›r.Anglo Sakson muhafazakârl›¤› liberalizmle bir-çok noktada örtüflmektedir. Oysa otoriter muha-fazakârl›k daha çok mutlakiyetçi otoriter düflün-ceye yak›nl›k göstermektedir. Muhafazakâr dü-flüncenin ana hatlar›yla savundu¤u de¤erlere ba-k›ld›¤›nda birkaç nokta ön plana ç›kar. Muhafa-zakârlar her fleyden önce toplumdan ve kültür-den ba¤›ms›z bir birey anlay›fl›na karfl›d›rlar. On-lara göre birey de¤il, belli bir kültür ortam› için-de yetiflen, farkl› uluslara mensup insanlar sözkonusudur. ‹kinci olarak muhafazakârlar, toplu-mu çok önemserler. Onlara göre toplum tarihtengelip gelece¤e uzanan canl› bir organizma gibi-dir. Bu bak›mdan topluma müdahale edilmeme-lidir. Toplum, kendi do¤al evrimi sürecinde ken-dili¤inden de¤iflmelidir. Bu bak›mdan muhafaza-kâr düflünürler de¤iflimin devrim yoluyla de¤il,evrim yoluyla gerçekleflmesini savunurlar. Üçün-cü olarak, muhafazakârlar toplumun ve düzenintemelini gelenek, görenek, örf ve âdetlere da-yand›r›rlar. Onlara göre toplumlar›n gelenek vegörenekleri belli bir tecrübenin sonucunda orta-ya ç›km›fl ve yasalardan daha güçlü ifllevleri var-d›r. Bu bak›mdan bunlar›n korunmas› önemlidir.Son olarak, muhafazakâr düflünürler hiyerarfliyeönem verirler. Onlara göre hiyerarflinin tepe nok-tas›nda devlet bulunur. Devlet toplumunu koru-yan, yönlendiren bir flemsiye görevi görür. Bubak›mdan muhafazakârlar otoriteyi elinde bu-lunduran devletin, birey ve toplum yaflam›ndaetkin biçimde yer almas›n› savunurlar.

Sosyalist düflüncenin sanayi toplumundaki eflit-sizliklere karfl› bir tepki olarak do¤du¤unu ve eflit-lik temelinde bir dünya hayal etti¤ini aç›klamak. Sosyalizm, sanayi toplumunda geliflen sosyal s›-n›flar aras›ndaki dengesiz gelir da¤›l›m›na, eflit-sizli¤e ve emekçi s›n›f›n›n gayri insani çal›flmakoflullar›na tepki olarak do¤mufltur. Sosyalizm,bafllang›çta ‹ngiltere ve Fransa’da ütopik bir dü-flünce olarak geliflmifltir. Saint Simon, Fourier veOwen gibi düflünürler, herkesin eflit oldu¤u, özelmülkiyetin bulunmad›¤› sosyalist bir toplum ha-yal etmekteydiler. Ancak sosyalizme nas›l geçile-ce¤ini aç›klayamam›fllard›. Sosyalizme nas›l geçi-lece¤i düflüncesini gelifltiren düflünür, on doku-zuncu yüzy›lda yazm›fl olan Karl Marx olmufltur.Marx, kapitalist toplumdaki iç çeliflkilerin derin-leflmesi ve bunun yol açaca¤› çat›flman›n sonu-cunda proletaryan›n devrim yapaca¤›n› ve Avru-pa’y› sosyalizme götürece¤ini öngörmüfltür.Marx, buna “bilimsel sosyalizm” ad›n› vermifltir.Marx’›n tarihsel diyalektik yöntemine göre tarih-te meydana gelen her geliflme bir önceki aflama-daki çeliflkiler ve çat›flmalar›n sonucunda ortayaç›kar. Tarihin itici gücünü sosyal s›n›flar olufltu-rur. Sosyal s›n›flar özel mülkiyetin ortaya ç›kma-s›yla birlikte geliflmifl ve sosyalizme var›ncayakadar çat›flma hâlinde olacakt›r. S›n›flardan biriüretim araçlar›n› elinde bulunduran sermaye sa-hiplerinden, biri de eme¤iyle geçinmek zorundakalan emekçilerden oluflur. Emekçi s›n›f ile ser-maye s›n›f› aras›ndaki mesafe kapitalist toplum-da derinleflmifltir. Sosyalizme götürecek olan fleyde iflte budur. Marx’›n bilimsel sosyalizmine gö-re sosyalizm, geliflmifl kapitalist toplumlarda ger-çekleflecekti. Çünkü s›n›f ayr›flmas› ve çat›flmas›kapitalizmin ileri aflamas›nda had safhaya ulafla-cakt›r. Oysa sosyalist devrim, yirminci yüzy›ldaMarx’›n öngördü¤ü geliflmifl kapitalist toplumlar-da de¤il, az geliflmifl Rusya ve Çin gibi tar›m top-lumlar›nda geliflti. Rusya’daki Bolflevik Devrim’inmimar› olan Lenin ile Çin Devrimi’nin mimar›olan Mao, Marx’tan farkl› olarak sosyalizmin ge-liflmifl kapitalist toplumlarda de¤il, az geliflmifl ta-r›m toplumlar›nda geliflece¤ini, bunun için deKomünist Parti’nin öncü rol oynamas› gerekti¤i-ni savunmufllard›r. Sosyalizm, Do¤u Avrupa’daLenin’in, Asya ülkelerinde ise Mao’nun gösterdi-¤i yoldan geliflmifltir. Sosyalist rejimlerde genelolarak iki ortak uygulama hayata geçmifltir. Bun-lardan biri kamu mülkiyeti, di¤eri ise tek partilisistemdir.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Sosyal demokrasi düflüncesinin demokrasi ve ka-

pitalizm içinde kalarak eflitlikçi bir toplum gelifl-

tirmek istedi¤ini anlatmak.

Sosyal demokrasi düflüncesi on dokuzuncu yüz-y›lda sosyalizm düflüncesiyle paralel olarak ge-liflmifltir. Sosyal demokrasi düflüncesinin öncüisimleri olan Bernstein ve Kautsky gibi isimlerbafllang›çta Marx ve Engels gibi devrimci sosya-list bir düflünceye inanmakla birlikte, daha sonragörüfllerini de¤ifltirerek kapitalizm ve demokrasiiçinde kalarak emekçi kesimlerin yaflam flartlar›-n›n iyilefltirilmesini sa¤layacak olan sosyal de-mokrasi düflüncesini gelifltirmifllerdir. Sosyal de-mokrasi düflüncesinin üç önemli kayna¤› bulun-maktad›r: Bunlar eflitlikçi sosyalist düflünce, Fa-bianizm ve H›ristiyan sosyalizmidir. Sosyal de-mokrasi düflüncesinin en önemli ismi Bernste-in’dir. Bernstein, Marx’›n görüfllerini köklü bi-çimde çürütmeye çal›flarak kendi teorisini gelifl-tirmifltir. Bernstein’e göre kapitalist toplumdaMarx’›n öngörüsünün aksine sermaye giderek ta-bana yay›lmakta, orta s›n›f daha çok geliflmekte,proletarya her yerde benzeflmemekte, ekonomikalt yap› ile kültürel üst yap› kurumlar› aras›ndakarfl›l›kl› etkileflimler bulunmaktad›r. Buradanhareketle Bernstein, Marx’›n öngördü¤ü sosyalistdevrimin geliflmifl kapitalist toplumlar›nda geli-flemeyece¤ini vurgulam›flt›r. Bu bak›mdan prole-tarya diktatörlü¤üne dayal› sosyalist bir rejim ye-rine, demokrasi ve kapitalist sistem içinde kala-rak, bu sisteme eflitlik tohumlar›n› ekerek bu sis-temi revize edip insanc›llaflt›rabilece¤imizi sa-vunmufltur. Bu bak›mdan da Bernstein’e reviz-yonist düflünür denmifltir. Sosyal demokrasininsavundu¤u de¤erler iki noktada özetlenebilir:Sosyal demokratlar liberallerin öngördü¤ü de-mokratik bir sistemi kabul ederler. Bu ba¤lamdaçok partili sistem, hukukun üstünlü¤ü, siyasalkat›l›m, örgütlü ve ço¤ulcu toplum gibi de¤erle-ri sosyal demokratlar da savunurlar. ‹kinci ola-rak, sosyal demokratlar da liberaller gibi özgür-lüklerden yanad›rlar. Ancak sosyal demokratla-r›n özgürlük anlay›fl› liberallerinki gibi her alan-da geçerli de¤ildir. Sosyal demokratlar iktisadiözgürlükler konusunda liberallerden ayr›fl›rlar.Sosyal demokratlara göre ekonomi devletin kon-trolü alt›nda olmal›d›r. Devlet ekonomide aktifrol alarak toplumsal kesimler aras›ndaki yaflamstandartlar›n› iyilefltirmelidir.

Faflist ideolojinin Birinci Dünya Savafl› sonra-

s›ndaki geliflmelere karfl› bir tepki olarak do¤du-

¤unu ve organik bir toplum hayal ederek otoriter

bir devlet kurdu¤unu aç›klamak.

Yirminci yüzy›lda ortaya ç›kan faflist rejimlerindüflünsel arka plan› Antik Yunan düflünce gele-ne¤ine kadar uzan›r. Ancak, faflist rejimlerin Bi-rinci Dünya Savafl› sonuçlar› ile ba¤lant›lar› var-d›r. Birinci Dünya Savafl› sonras›nda Almanya’yadayat›lan ve topraklar›n›n komflu ülkelere bölü-flümünü öngören Versay Anlaflmas› Hitler’i orta-ya ç›karan en önemli nedendi. Yine ‹talya’da Bi-rinci Dünya Savafl› sonras›nda gerçekleflen Bol-flevik Devrimi’nin ‹talya üzerindeki tehditleriMussolini’nin Faflist Partisi’ni ortaya ç›karm›flt›r.Faflist rejim, öncelikle ‹talya’da, sonras›nda iseAlmanya, ‹spanya, Fransa, Macaristan ve benzeriAvrupa ülkelerinde geliflmifltir. 1919 y›l›nda Ro-ma döneminde otoritenin sembolü olarak kulla-n›lan fasceyi (ok demeti) kendi partisinin sem-bolü olarak kullanan Mussolini faflizmi, s›n›flar-dan, zümrelerden, farkl›l›klardan ar›nd›r›lm›fl,otoriter bir devletle bütünleflmifl, kaynaflm›fl, ke-netlenmifl bir toplumu ifade etmek üzere kullan-m›flt›r. Faflizme, yirminci yüzy›l öncesinde yafla-m›fl çok say›da düflünür ilham kayna¤› olufltur-mufltur. Ancak faflist düflüncenin esas olarak ge-liflmesine katk›da bulunan üç ‹talyan düflünürMosca, Pareto ve Gentile’dir. Bunlar içinden Gen-tile’nin faflist ideoloji için özel bir yeri vard›r. Zi-ra Gentile, 1932 y›l›nda, Bir Faflizm Doktrini ad›n-da bir kitap yazarak Faflist Parti’nin ilkelerini be-lirlemeye çal›flm›flt›r. Gerek ‹talya, gerekse Avru-pa’n›n di¤er ülkelerinde geliflen faflist ideolojininde¤erleri birkaç noktada özetlenebilir: Her fley-den önce faflist rejimler bireycili¤e, toplumsalfarkl›laflmaya, ço¤ulculu¤a fliddetle karfl›d›rlar.Faflistler aksine kenetlenmifl, kaynaflm›fl, tek vü-cut olmufl bir toplum öngörürler. ‹kinci olarakfaflist rejimlerde özgürlükler de¤il, yükümlülük-ler önemlidir. Birey devletin kendisine verece¤igörevleri yapmakla yükümlüdür. Zira birey içiniyi olan fley de sonuçlar› itibariyle budur. Sonolarak liberalizm fliddet ve zor kullanmay› meflruve gerekli gören otoriter bir devlet anlay›fl›na sa-hiptir. Almanya ve ‹talya örneklerinde görüldü¤ügibi Faflist rejimlerin baz›lar› ayr›ca ›rkç› bir tu-tum gelifltirmifllerdir.

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi mutlakiyetçi düflüncenin sa-vundu¤u de¤erlerden biri de¤ildir?

a. ‹nsanlar s›n›rs›z özgürlüklere sahip olmal›d›r.b. ‹nsan haklar›n›n kayna¤› devlettir.c. Güçlü ve merkezî bir otorite bulunmal›d›r.d. Toplum türdefl ve homojen olmal›d›r.e. Haklarla yükümlülükler el ele gitmelidir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi liberalizmin savundu¤u de-¤erlerden biri de¤ildir?

a. Temel hak ve özgürlükler b. Hukukun üstünlü¤üc. Kamu mülkiyetid. S›n›rl› devlete. Toplumsal farkl›laflma

3. Afla¤›dakilerden hangisi liberal düflünceyi savunandüflünürlerden biridir?

a. Wilhelm Friedrich Hegel b. John Stuart Millc. Nicolo Machiavellid. Joseph de Maistree. Gaetano Mosca

4. Afla¤›dakilerden hangisi gelenek ve görenekleri ya-salar kadar önemseyen ve onlar› toplumsal düzenin te-meli olarak korumay› öneren düflünürdür?

a. Jean Jacques Rousseaub. Robert Nozickc. Givanni Gentiled. Eduard Bernsteine. Edmund Burke

5. Afla¤›dakilerden hangisi liberalizm ile muhafazakâr-l›k için söylenemez?

a. Liberalizm tecrübeye, muhafazakârl›k akla önemverir.

b. Liberalizmin özgürlük anlay›fl› muhafazakârl›k-tan daha genifltir.

c. Liberaller bireye, muhafazakârlar ise topluma veotoriteye önem verirler.

d. Serbest piyasay› hem liberaller hem de muhafa-zakârlar benimserler.

e. ‹ki ideolojide de kendili¤inden de¤iflen do¤albir düzen anlay›fl› vard›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’›n savundu¤u görüfl-lerden biri de¤ildir?

a. Kapitalist toplumdaki çeliflkiler sosyalizmi geti-recektir.

b. Kapitalizm giderek insanlar› daha fazla mutluedecektir.

c. Kapitalist sistemde emekçi s›n›f yabanc›laflmasorunu yaflamaktad›r.

d. Burjuvazi ile proletarya kapitalist sistemde çat›fl-ma hâlindedir.

e. Sosyalist toplumda sosyal s›n›flar ortadan kalka-cakt›r.

7. Afla¤›dakilerden hangisi sosyalist bir lider de¤ildir?a. Vladimir Leninb. Mao Zedongc. Fidel Castrod. Che Guevarae. Vilfredo Pareto

8. Afla¤›dakilerden hangisinin Bernstein’in savundu¤ugörüfller aras›nda yer ald›¤› söylenemez?

a. Kapitalizmde sermaye giderek tabana yay›lmak-tad›r.

b. Kapitalizm ve demokrasi içinde kalarak eflitlikaranmal›d›r.

c. Kapitalist sistem yumuflak bir yolla sosyalizmedönüfltürülmelidir.

d. Proletarya her yerde ayn› özelliklere sahip de-¤ildir.

e. Alt yap› ile üst yap› aras›nda karfl›l›kl› bir etkile-flim vard›r.

9. Afla¤›dakilerden hangisi faflizmin savundu¤u ilkeler-den biri de¤ildir?

a. S›n›rs›z özgürlük b. Organik toplumc. Otoriter devletd. Üstün lidere. Tek partili sistem

10. Afla¤›dakilerden hangisi faflist rejimlerle Do¤u Avru-pa ve Asya’da ortaya ç›kan sosyalist rejimlerin ortaközelli¤i de¤ildir?

a. Totaliter devletb. Tek partili sistemc. Kamu mülkiyetid. Tek bir ideolojinin varl›¤›e. Liderin üstünlü¤ü



Liberalizm” Kelimesinin Mucidi Tabii ki

Avrupa’d›r

Yafll› K›ta’n›n devása fikir birikiminden ve genifl kültürimbi¤inden süzülür.Ne var ki, ayn› “liberalizm” sözcü¤ü hanidir ve hani-dir, orada gerçek anlam›n› yitirdi. En az›ndan, ciddi bir dejeneransa u¤rad›.fiÖYLE ki, “Ayd›nlanma Ça¤›”n›n çocu¤u olan ve fel-sefi - siyasi özgürlükçülü¤ü tan›mlad›¤› için de ilkin“sol” addedilen bu kavram, tüm Avrupa’da baflar›s›zl›k-la sonuçlanan 1848 burjuva devrimlerinden; fakat bil-hassa, 1. Dünya Savafl›’ndan sonra kabuk de¤ifltirdi.Salt serbest piyasa öngören iktisadi tercihler için kulla-n›l›r oldu. “Ekonomikleflti”!Bunda da, ayn› Savafl’› izleyen ve “proletarya dikta-

törlü¤ü” ad› alt›nda devlet sultas› kuran Bolflevik ‹h-tiláli’nin kamulaflt›rma tasallutuna duyulan tepki önem-li rol oynad›.Dolay›s›yla, hem “liberalizm” ve “liberal” sözcükleris›rf iktisatla özdeflleflti, hem de bir anlamda, “sa¤c›laflt›”!OYSA, yukar›daki çok vahim etimolojik yanl›fl bir yana,liberallerin bafl›bozuk ve insafs›z ekonomi politikalarönermifl oldu¤u tezi dahi asla do¤ru de¤ildir! Bu, bilinçli veya bilinçsiz flekilde yap›lan koskoca birdeformasyondur!Nitekim, o pek meflhur “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›-

n›z geçsinler” sözünü telaffuz etmifl olan Adam Smith

dahil, John Locke’den Stuart Mill’e; háttá ça¤dafl›m›zFrederich Hayek’e, belli bafll› liberal teorisyenlerin ki-taplar›n› flöyle bir aç›n.Hepsi, flartlar zorunlu k›ld›¤›nda devletin iktisadi haya-ta müdahil olmas›n› savunurlar.Zaten, sosyal demokrasinin hálá ekonomik program›n›sahiplendi¤i ve 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›na damga vur-mufl olan John Keynes de ‹ngiliz Liberal Partisi’ne üyede¤il miydi?O halde flunu kesinlikle söyleyebiliriz ki, tamamlay›c›-l›klar›na ra¤men, liberal fikriyat serbest iktisattan önceserbest düflünceyi ön plana koyar. Birincisi olmadanikincisi olmaz!Nitekim, kara bayrakl› anarflistlerden kal›n oklaval› fe-ministlere, “s›radan d›fl›”, “kal›p ötesi”, “kural hari-

ci” addedilen ak›mlar ve kifliler için kullan›lan “liber-

ter” kavram› dahi, burada mastar yerine geçen “libe-

ral” kelimesinin türevinden oluflturulmufltur.

Dolay›s›yla, heyhat ve kuflku yok, deyimin piçleflmesi-ne göz yumdu¤u içindir ki, Yafll› K›ta kendi ihtiyarla-mas›na paralel olarak “liberal” sözcü¤ünü de ihtiyar-latm›flt›r.Ama genç Yeni Dünya bunu yapmad› ve deyimin ger-çek anlama sad›k kald›.EVET, Amerikalar, bilhassa da ABD bunu yapmad›.Alexis de Tocqueville’nin flimdi dahi tüm güncelli¤inikoruyan ve Yeni Dünya’daki siyasi oluflumu tahlil edeno “Amerika’da Demokrasiye Dair” baflyap›t›ndakiterminolojiye sad›k kalan Birleflik Devletler “intelli-

gentsia”s›, gerçek “liberal” kavram›n› suland›rmad›.Çünkü, Atlantik ötesinde bu ifadeyle, genel olarak “öz-

gürlükçü demokratlar”; özel olarak da, “sol” veya “so-

lumt›rak” e¤ilim tafl›yan flah›s ve kurumlar kastedilir.“Liberal” denildi¤inde akla, bugün hemen bütün Yafll›K›ta’da oldu¤u gibi kat›, haflin ve insafs›z bir serbest pi-yasa ekonomisinin avukatlar› gelmez. Aksine, toplumdaki eflitsizliklere çare arayan; hür, háttáyukar›daki “liberter” fikirlere aç›k duran ve dünyayada “süper güç” bencilli¤iyle bakmayan kifliler, partiler,yay›nlar gelir.Yani Avrupa lûgatlerinin aksine, kelimedeki esas› de-forme ve dejenere etmemifl olan Amerikanca sözlük “li-

beralizm”i “hümanizma”yla ve onun insaniyetçi kay-g›lar›yla donat›r.

Kaynak: Uluengin, H. (29.10.2008). “Liberalizm Keli-

mesinin Mucidi Tabiiki Avrupa’d›r”. Hürriyet,

Okuma Parças›Bir Ma¤ara Düflün Dostum!

Bir ma¤ara düflün dostum. Girifli boydan boya gün ›fl›-¤›na aç›k bir yeralt› ma¤aras›. ‹nsanlar düflün bu ma¤a-rada. Çocukluktan beri zincire vurulmufl hepsi; ne yer-lerinden k›p›rdamalar›, ne bafllar›n› çevirmeleri kabil,yaln›z karfl›lar›n› görüyorlar. Arkalar›ndan bir ›fl›k geli-yor.. uzaktan, tepede yak›lan bir ateflten. Ateflle arala-r›nda bir yol var, yol boyunca alçak bir duvar. Gözba¤-c›lar› seyircilerden ay›ran setleri bilirsin, üzerlerindekuklalar› sergilerler, öyle bir duvar iflte... Ve insanlardüflün, ellerinde eflyalar: Tahtadan tafltan insan veyahayvan heykelcikleri, boy boy, biçim biçim. Bu insan-lar duvar boyunca yürümektedirler, kimi konuflarak, ki-mi susarak. Garip bir tablo diyeceksin, hele esirler da-


”

“


ha da garip. Do¤ru.. O esirler ki ömür boyu bafllar›n›çeviremeyecek, kendilerini de, arkadafllar›n› da, arkala-r›ndan geçen nesneleri de duvara vuran gölgelerindenizleyecekler. fiimdi de ma¤arada seslerin yank›land›¤›n›düflün.. D›flar›dan biri konufltu mu, esirler gölgelerinkonufltu¤unu san›r, öyle de¤il mi? K›saca onlar için tekgerçek var: Gölgeler.Tutal›m ki zincirlerini çözdük esirlerin, onlar› vehimle-rinden kurtard›k. Ne olurdu dersin, anlatay›m.. Aya¤akalkma¤a, bafl›n› çevirme¤e, yürüme¤e ve ›fl›¤a bakma-¤a zorlanan esir, bunlar› yaparken ac› duyard›. Gözlerikamafl›r, gölgelerini görme¤e al›flt›¤› cisimleri tan›ya-mazd›. Biri, ona: “Ömür boyu gördüklerin hayaldi. Sim-di gerçekle karfl› karfl›yas›n” diyecek olsa, sonrada efl-yalar› bir bir gösterse,”bunlar nedir” diyecek olsa, flafl›-r›p kal›r, ma¤arada gördüklerini, flimdi gösterilenlerdençok daha gerçek san›rd›.Bir de düflün ki tutsa¤› ma¤aradan ç›kar›p dik bir patika-da güneflin ayd›nlatt›¤› bölgelere sürükledik. Ba¤›rd›, ya-n›p yak›ld›, öfkelendi... Kulak asmad›k. Gün ›fl›¤›na yak-laflt›kça gözleri daha çok kamaflt›. Hiçbirini seçemez ol-du gerçek nesnelerin. Sonra, yavafl yavafl al›flt› ayd›nl›¤a.Önce gölgeleri fark etti, arkas›ndan insanlar›n ve cisim-lerin suya vuran akislerini. Akflam olunca gö¤e çevirdibak›fllar›n›, ay› gördü, y›ld›zlar› gördü. Zamanla güneflinsuya vuran akislerine bakabildi. Nihayet gökteki günefleçevirdi gözlerini. Ve düflünme¤e bafllad›. Ona öyle geldiki mevsimleri de, y›llar› da günefl yarat›yor, görünen dün-yan›n yöneticisi o. Esirlerin ma¤arada gördükleri ne var-sa onun eseri. Ve eski günlerini hat›rlad›. Ne kadar yan-l›fl anlam›fllard› bilgeli¤i. Mutluydu flimdi, ma¤arada ka-lan arkadafllar›na ac›yordu. Eski hayat›na, eski vehimleri-ne dönmemek için her çileye katlanabilirdi.Adam›n ma¤araya döndü¤ünü tasavvur et. Karanl›¤akolay kolay al›flabilir mi? Dostlar›na hakikati söylesedinlerler mi onu? A¤z›n› açar açmaz alay ederler: “Send›flar›da gözlerini kaybetmiflsin arkadafl. Saçmal›yorsun.Biz yerimizden çok memnunuz. Bizi d›flar› ç›kma¤a zor-layacaklar›n vay hâline..‹flte böyle aziz dostum. Sana anlatt›¤›m hikâye kendihâlimizin tasviridir. Yer alt›ndaki ma¤ara: Görünürlerdünyas›. Yücelere ç›kan tutsak ise idea’lar alemine yük-selen ruh...

Kaynak: http://www.cemilmeric.net/magaradakiler/magara.htm

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mutlakiyetçi Düflüncede ‹n-san ve Toplum ile Devlet ve Otorite” konular›-n› yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizmde Birey ve Top-lum, Liberalizmin Siyâsî Boyutu ve ‹ktisadi Li-beralizm” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizm” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Muhafazakâr Düflüncede ‹n-san ve Toplum, Düzen ve De¤iflim ile Devlet veOtorite” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberalizm ile Muhafaza-kârl›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marx’a Göre KapitalizmdenSosyalizme Geçifl” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. e Yan›t›n yanl›fl ise “Dünyada Sosyalizm ve So-nuçlar› ile Sosyalist Rejimlerin Özellikleri” ko-nular›n› yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bernstein ve Sosyal De-mokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Faflizmin Savundu¤u De-¤erler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünyada Sosyalizm ve So-nuçlar› ile Faflizmin Savundu¤u De¤erler” ko-nular›n› yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Mutlakiyetçi düflüncenin en fazla ön plana ç›kard›¤› veönemsedi¤i de¤er devlettir. Mutlakiyetçi düflüncenin,devleti bu denli önemsemesinin temel nedeni, toplum-sal ayr›flmalar›n ve çat›flmalar›n üstesinden güçlü, kufla-t›c› bir devletle gelinebilece¤i düflüncesidir. Mutlakiyet-çi düflünce, bununla birlikte, toplumsal birlik ve bera-berli¤i önemsemifl, toplumsal farkl›l›¤›n giderilmesinisavunmufltur. Mutlakiyetçi düflüncenin fikir babas› olanMachiavelli ve Hobbes gibi düflünürler toplumun dev-letle bütünleflmesine büyük önem vermifllerdir. Benzerbiçimde Rousseau ile Hegel de toplumun devletle bü-tünleflerek farkl›l›klardan ar›nmas› gerekti¤inin alt›n›çizmifllerdir. Mutlakiyetçi düflünce, bireylerin hak veözgürlüklerini devlete b›rakm›flt›r. Baflka bir deyiflle,devletin öngördü¤ü kadar bireyler hak ve özgürlükleresahip olabilirler.

S›ra Sizde 2

Mutlakiyetçi düflünce ile liberal düflünce birbirindenköklü biçimde ayr›flmaktad›rlar. ‹ki düflünce gelene¤iaras›ndaki farkl›l›klar üç noktada özetlenebilir. Birinciolarak liberalizmde insan, haklar›n› do¤ufltan berabe-rinde getirir. Yaflam, mülkiyet ve özgürlük gibi temelhaklar do¤ufltan elde edilip bunlar devlet taraf›ndan s›-n›rland›r›lamaz. Oysa mutlakiyetçi düflünceye göre in-san›n do¤ufltan beraberinde getirdi¤i herhangi bir hakyoktur. Haklar› insana devlet bir ba¤›fl olarak verir. Bi-reyler devlet taraf›ndan verilen haklarla yetinmek zo-rundad›rlar. ‹kinci olarak, liberaller, devlet-birey aras›n-daki iliflkide bireyi önemserler. Liberallere göre bireyinç›kar› devletin kolektif ç›karlar›ndan önce gelir. Toplamyarar, tek tek bireylerin yarar›n›n toplam›ndan oluflur.Oysa mutlakiyetçi düflünceye göre devlet bireyden ön-ce gelir. Toplumsal yarar bireyin yarar›ndan daha önem-lidir. Toplum için iyi olan, birey için de iyidir. Liberaldüflünce ile mutlakiyetçi düflünce aras›ndaki son birfark da toplumun nas›l olaca¤› konusuyla ilgilidir. Libe-raller toplumsal farkl›laflmay› ve çeflitlili¤i bir zenginlikve özgürlük için kaç›n›lmaz olarak görürken mutlaki-yetçi düflünürler bunu toplumsal düzen aç›s›ndan birtehdit olarak alg›larlar.

S›ra Sizde 3

Liberalizm ile muhafazakârl›k aras›nda dört ortak nok-ta vard›r. Bunlardan birincisi, ikisinde de bilginin kay-na¤› ak›l de¤il tecrübedir. Bilginin kayna¤› tecrübe olun-

ca toplumlar›n zaman içinde ortaya ç›kard›¤› gelenek-sel de¤erler, inançlar, al›flkanl›klar önem tafl›r. ‹ki dü-flünce biçimi de bunlara karfl› sayg› gösterilmesi gerek-ti¤ini savunurlar. ‹kinci olarak, iki düflünce biçimi dedo¤al düzenden yanad›r. Toplumsal düzenin, toplum-sal mühendislikçi bir tarzda kurgulan›p planlanmas›naiki düflünce de fliddetle karfl› ç›kar. Üçüncü olarak, ikidüflünce de toplumsal de¤iflimin kendili¤inden oluflma-s›n› savunur. Son olarak da iki düflünce de devlet mü-dahalesinin d›fl›nda kalan bir ekonomiden yanad›r. Öteyandan muhafazakârl›kla liberalizm aras›nda baz›önemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda ikiideolojinin haklara bak›fl› gelir. Liberaller, haklar›n do-¤ufltan geldi¤ini savunurken muhafazakârlar sonradanverildi¤ini düflünürler. ‹kinci olarak, liberaller bireyintoplumdan ve devletten önce geldi¤ini savunurken mu-hafazakârlar toplumun ve devletin bireyden daha öncegeldi¤ini ve bireyi belirledi¤ini savunur. Son olarak daliberaller baflkas›n›n özgürlü¤ünü k›s›tlamad›kça herke-sin s›n›rs›z biçimde özgürlü¤ünü savunurken muhafa-zakârlar s›n›rl› özgürlüklerden yanad›rlar.

S›ra Sizde 4

Marx’›n öngördü¤ü sosyalizm “bilimsel sosyalizm” ola-rak tan›mlanm›flt›r. Marx’›n gelifltirdi¤i diyalektik yönte-me göre tarih içindeki her yeni aflama bir önceki afla-man›n içindeki çeliflkiler, z›tl›klar ve çat›flmalar›n sonu-cunda ortaya ç›kacakt›r. Marx’a göre sosyalizm de kapi-talist sistem içindeki çeliflkilerin ve çat›flmalar›n sonu-cunda gelecektir. Marx’a göre, kapitalist toplumda bur-juva s›n›f› ile örgütlü ve s›n›f bilincine varm›fl olan pro-letarya aras›ndaki keskin ayr›flma, kutuplaflma ve çat›fl-man›n sonucunda proletarya üretim araçlar›na el koya-rak kapitalist sistemi sosyalizme götürecekti. Oysa ge-rek Lenin, gerekse Mao, sosyalizmin geliflmifl kapitalistsistemlerde geliflemeyece¤ini savunmufltur. Lenin’in ba-fl›n› çekti¤i Bolflevikler, sosyalizmi bir tar›m toplumuolan Rusya’da gerçeklefltirmifltir. Geliflmifl kapitalist ül-kelerde proletaryan›n yaflam koflullar› iyileflti¤i için pro-letaryan›n buralarda devrim yapamayaca¤›n› düflünenLenin bu nedenden dolay› sosyalizmin az geliflmifl ül-kelere Sovyetler Birli¤i arac›l›¤›yla ihraç edilmesini sa-vunmufltur. Öte yandan Mao, sanayi proletaryas› yerinesosyalist devrime köylü s›n›f› ile var›laca¤›n› savunmuflve köylüleri örgütleyip tar›msal dinamikleri kullanaraksosyalizme geçifli sa¤lam›flt›r.



S›ra Sizde 5

Karl Marx, kapitalist sistemin tümüyle y›k›laca¤›, yerineortak mülkiyete ve üretime dayal› sosyalist bir rejiminkurulaca¤› radikal devrimci bir model öngörmüfltür. Bu-nunla birlikte Marx, kapitalist toplumlarda geliflmifl olançok partili temsilî demokrasinin de y›k›lmas› gerekti¤i-ni savunmufltur. Marx’a göre kapitalist ve demokratikbir toplumda eflitli¤in sa¤lanmas› mümkün de¤ildir.Çünkü özel mülkiyet kurumu varl›¤›n› sürdürdükçe sos-yal s›n›flar da varl›klar›n› sürdüreceklerdir. S›n›flar varoldukça sermaye s›n›f›n›n emekçi s›n›f üzerindeki ta-hakkümü de bitmeyecektir. Oysa Bernstein dört nokta-da Marx’tan ayr›flmaktad›r. Birincisi, Bernstein’e görekapitalizm giderek kendisini yenilemektedir. Marx’›nöngörüsünün aksine kapitalizmde sermaye s›n›rl› bir s›-n›f›n elinde toplanm›yor, tabana yay›l›yor. ‹kinci ola-rak, Bernstein, sermayenin tabana yay›lmas›yla birliktekapitalizmde orta s›n›f›n giderek büyüdü¤ünü ileri sür-müfltür. Oysa Marx, kapitalizmin geliflmesiyle orta s›n›-f›n zaman içinde yok olup gidece¤ini, bunun da prole-tarya ile burjuvazi aras›ndaki kutuplaflmay› derinlefltire-ce¤ini düflünüyordu. Üçüncü olarak, Bernstein’e göreekonomik alt yap› ile kültürel üst yap› kurumlar› birbir-leriyle karfl›l›kl› etkileflim hâlindedirler. Oysa Marx, eko-nominin kültürel de¤erleri belirledi¤ini savunmaktayd›.Son olarak da Bernstein’e göre proletarya homojen, ay-n› kültürel ve ideolojik özellikleri tafl›mamaktad›r. Ayn›maddî koflullar› yaflamalar›na ra¤men proletaryan›nfarkl› düflüncede ve ideolojide olmas›n›n derin tarihselve kültürel nedenleri bulunmaktad›r. Oysa Marx, maddîkoflullar›n, proletaryada her yerde ayn› bilince yol aça-ca¤›n› düflünmekteydi.

S›ra Sizde 6

Liberallerin savundu¤u liberal demokrasi ile sosyal de-mokrasi aras›nda üç noktada farkl›l›k bulunmaktad›r.Bunlardan birincisi, eflitlik konusudur. Liberaller, eflitli-¤i hukuk önünde eflit olmakla s›n›rl› görürken sosyaldemokratlar maddî flartlarda da eflitli¤i öngörmektedir-ler. Sosyal demokratlara göre sosyal refah devlet eliyletoplumsal kesimler aras›nda eflit olacak flekilde da¤›t›l-mal›d›r. ‹kincisi, liberaller adalet, savunma ve güvenlik-le s›n›rl› bir devlet anlay›fl›n› savunurken sosyal demok-ratlar devlete bu görevlerin d›fl›nda baflka yükümlülük-ler de yüklemektedirler. Sosyal demokratlara göre dev-let toplumun alt yap›, sa¤l›k, e¤itim, sosyal güvenlik,konut gibi ihtiyaçlar›n› giderme konusunda da görevüstlenmelidir. Son olarak, liberaller piyasa ekonomisinisavunurken sosyal demokratlar, devletle özel sektörünbirlikte ekonomik faaliyetler içinde yer ald›¤› karma bir

ekonomik modeli savunurlar. ‹ki demokrasi anlay›fl›aras›ndaki benzerlik özgürlükler konusunda ortaya ç›k-maktad›r. ‹kisi de siyâsî özgürlüklerden yanad›r. Bu-nunla birlikte ikisi de demokratik sistemi savunmakta-d›r. Son olarak, hem sosyal demokrasi hem de liberaldemokrasi ço¤ulcu bir toplumdan yanad›r. Sosyal de-mokrat partilerin son y›llarda geçirdi¤i de¤iflimi dikka-te ald›¤›m›zda liberal demokrasi ile sosyal demokrasiaras›ndaki uzakl›¤›n giderek azald›¤›n› söyleyebiliriz.

S›ra Sizde 7

Do¤u Avrupa ile Asya’da gerçekleflen sosyalist rejimler-le faflist rejimler aras›nda baz› yönleriyle benzerlikler,baz› yönleriyle de farkl›l›klar bulunmaktad›r. ‹ki rejimaras›ndaki benzerliklere bak›ld›¤›nda öncelikle ikisindede tek partili sistemler yer alm›flt›r. Sosyalist rejimlerdeKomünist Parti, faflist rejimlerde ise Faflist Parti devletile bütünleflmifltir. ‹kinci olarak, iki rejimde de meflru-iyetin kayna¤› ideoloji olmufltur. Faflist rejimlerde faflistideolojiye uygun olmayan bir yasa veya karar meflrude¤ildir. Benzer biçimde sosyalist rejimlerde de sosya-lizme ayk›r› olan bir yasa meflru olarak kabul görme-mifltir. Üçüncü olarak, iki rejimde de totaliter bir sistemkurulmufltur. ‹ki rejim de bu ba¤lamda tüm toplumu birideoloji do¤rultusunda de¤ifltirip dönüfltürmeye çal›fl-m›flt›r. Dördüncü olarak, iki rejimde de lider sultas› var-d›r. Rusya’da Lenin ve Stalin, Çin’de Mao, Kuzey Ko-re’de ise Kim Jong-‹l ölünceye kadar Devlet Baflkanl›¤›görevini kimseyle paylaflmam›fllard›r. Küba’da Castro50 y›l› aflk›n süredir yönetimi tek bafl›na yürütmektedir.Benzer bir durum faflist rejimler için de söz konusudur.Faflist rejimlerde Hitler, Mussolini ve Franco iktidarlar›-n› kimseyle paylaflmam›fllard›r. Son olarak da iki rejim-de de toplumsal kaynaklar devletin elindedir. Kültür,e¤itim, medya, bilgi kayna¤› iki rejimde de devletin s›-k› kontrolü ve denetimi alt›nda olmufltur. Öte yandanfaflist rejimlerle sosyalist rejimler aras›nda baz› önemlifarkl›l›klar bulunmaktad›r. Her fleyden önce sosyalistrejimlerde mülkiyet kamuya aittir. Mülkiyet kamu ad›nadevletin elindedir. Oysa faflist rejimlerde özel mülkiyetvarl›¤›n› sürdürmüfltür. ‹kinci olarak, sosyalist rejimler-de eflitlik temel politika olmufltur. Sosyalist rejimler tümkesimler aras›nda eflitlik flartlar›n› sa¤lama iddias›nda-d›rlar. Oysa faflist rejimlerin böyle bir iddias› ve amac›yoktur. Son olarak da sosyalist rejimlerde ›rkç› bir yak-lafl›m yoktur. Aksine sosyalist rejimler, “tüm insanlar›nkardeflli¤i” söylemini kullan›rlar. Oysa Almanya ve ‹tal-ya örne¤inde görüldü¤ü gibi faflist rejimlerin bir k›sm›ayn› zamanda ›rkç› rejimlerdir.


A¤ao¤ullar›, M. A. ve Köker, L. (2004). Tanr› Devletin-den Kral-Devlete: Siyâsî Düflünceler. Ankara: ‹m-ge Kitabevi.

Bernstein, E. (1991). Evrimsel Sosyalizm: Bir ElefltiriBir Onaylama. Çev. B. A. Cerit ve E. Bülayc›, ‹stan-bul: Kavram Yay›nlar›.

Burke, E. (1993). Reflections on the Revolution inFrance. Derleyen L.G. Mitchell, Oxford and NewYork: Oxford University Press.

Cem, ‹. (2010). Sosyal Demokrasi Nedir, Ne De¤ildir.‹stanbul: ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Çaha, Ö. (2007). Dört Ak›m, Dört Siyaset. Ankara:Orion Yay›nlar›.

Çaha, Ö. (2008). Siyâsî Düflüncelere Girifl. ‹stanbul:Dem Yay›nlar›.

Çetin, H. (2010). Soylu Totaliter Gelenek. Ankara:Orion Yay›nlar›.

De Maistre, M. C. (1994). Considerations on France.Çev. ve Derleyen R. A. Lebrun, Cambridge and NewYork: Cambridge University Press.

Hampsher-Monk, I. (1992). Modern Siyâsî DüflünceTarihi. Çev. N. Arat ve Di¤erleri, ‹stanbul: Say Ya-y›nlar›.

Hayek, F. A. V. (1993). Kanun, Yasama Faaliyeti veÖzgürlük. Çev. A. Yayla, ‹stanbul: ‹fl Bankas› Ya-y›nlar›.

Hayek, F. A. V. (1995). Kölelik Yolu. Çev. T. Feyzio¤-lu ve Y. Arsan, Ankara: Liberal Düflünce Toplulu¤uYay›nlar›.

Hobbes, T. (1995). Leviathan. Çev. S. Lim, ‹stanbul:Yap› Kredi Yay›nlar›.

Knox, T. M. (Çev.). (1967). Hegel’s Philosophy ofRight. New York, Oxford and London: Oxford Uni-versity Press.

Locke, J. (1988). Two Treatises of Government. Cam-bridge: Cambridge University Press.

Locke, J. (1995). Hoflgörü Üzerine Bir Mektup. Çev.M. Yürüflen, Ankara: Liberal Düflünce Toplulu¤uYay›nlar›.

Machiavelli, N. (1998). Hükümdar. Çev. K. Karabulut,‹stanbul: Sosyal Yay›nlar›.

Marx, K. (1965). Kapital. Çev., R. N. ‹leri, ‹stanbul: Sos-yal Yay›nlar›.

Marx, K. ve F. Engels. (1993). Komünist Partisi Mani-festosu. Çev. A. Sar›, ‹stanbul: Yorum.

Mill, J. S. (2004). Özgürlük Üstüne. Çev. M. Dostel,Ankara: Liberte Yay›nlar›.

Muller, J. Z. (1997). Conservativism: An Anthologyof Social and Political Thought from David Hu-me to the Present. Princeton and New Jersey: Prin-ceton University Press.

Özipek, B. B. (2005). Muhafazakârl›k: Ak›l, Toplum,Siyaset. Ankara: Kadim Yay›nlar›.

Platon. (1999). Devlet. Çev. S. Eyübo¤lu. M.A. Cimcoz,‹stanbul: Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›.

Rousseau, J. J. (1965). Toplum Sözleflmesi. Çev. V.Günyol, ‹stanbul: Çan Yay›nlar›

Sar›ca, M. (1996). 100 Soruda Siyâsî Düflünce Tarihi.‹stanbul: Gerçek Yay›nevi.

Tannenbaum, D. ve Schultz, D. (2005). Siyâsî Düflün-ce Tarihi: Filozoflar ve Fikirleri. Çev. F. Demirci.Ankara: Adres Yay›nlar›.

Thomson, D. (1997). Siyâsî Düflünce Tarihi. Çev. A.Y. Aydo¤an ve di¤erler. ‹stanbul: fiule Yay›nlar›.

Uluengin, H. (2008). “Liberalizm” KelimesininMucidi Tabii ki Avrupa’d›r. Hürriyet.

Yayla, A. (1993). Özgürlük Yolu: Hayek’in Sosyal Te-orisi. Ankara: Turhan Kitabevi.

Yayla, A. (1998). Siyaset Teorisine Girifl. Ankara: Si-yasal Kitabevi.

Yayla, A. (2011). Liberalizm. Ankara: Liberte Yay›nlar›.

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Niccol%C3%B2_Machiavellihttp://tr.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Rousseauhttp://ebooks.adelaide.edu.au/h/hobbes/thomas/index

.htmhttp://www.google.com.tr/search?pqhttp://en.wikipedia.org/wiki/John_Stuart_Millhttp://en.wikipedia.org/wiki/John_Lockehttp://en.wikipedia.org/wiki/Adam_Smithhttp://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_Burkehttp://en.wikipedia.org/wiki/Joseph_de_Maistrehttp://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marxhttp://en.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Engelshttp://www.idefix.com/Kitap/tanim.asphttp://en.wikipedia.org/wiki/File:Leninportrait.jpghttp://tr.wikipedia.org/wiki/Mao_Zedonghttp://en.wikipedia.org/wiki/Fidel_Castrohttp://tr.wikipedia.org/wiki/Eduard_Bernsteinhttp://en.wikipedia.org/wiki/Fascismhttp://en.wikipedia.org/wiki/Blackshirtshttp://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni_Gentilehttp://www.cemilmeric.net/magaradakiler/magara.htm


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Siyasal parti kavram›yla, siyasal partiler hakk›ndaki temel bilgileri ve partisistemlerini anlatabilecek,Kamuoyu kavram› hakk›nda bilgi edinip, kamuoyunun ne olup olmad›¤›hakk›ndaki tart›flmalar› aktarabilecek,Bask› gruplar› kavram›n› ö¤renerek, bask› gruplar›n›n ne gibi fonksiyonlar›yerine getirdiklerini aç›klayabilecek,Bürokrasinin ne oldu¤unu, nas›l bir geliflim gösterdi¤ini aç›klayabilecek,Demokratik rejimlerde bürokrasi siyaset iliflkilerinin nas›l cereyan etti¤inianlatabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Siyasal Partiler• Bürokrasi• Siyasi Partiler• Medya

• Bask› Gruplar›• Sivil Toplum Kurulufllar›• Kamuoyu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

NN

Siyaset Bilimi Siyasal Güçler

• S‹YASAL PART‹LER• KAMUOYU• BASKI GRUPLARI• BÜROKRAS‹• BÜROKRAS‹ VE S‹YASET


S‹YASAL PART‹LERSiyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarak iktidara gelme amac›yla örgütlen-mifl, genellikle belli bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Amaç siyasi iktidarasahip olanlar› etkilemek de¤il, rekabetçi ve hür seçimler yoluyla o pozisyonlaragelebilmektir. Fakat siyasal partiler, iktidar›n bir parças› de¤illerdir. Siyasal partilerdevlet ile toplum aras›ndaki ba¤lant› noktalar›ndan birini temsil ederler ve bir sar-kaç gibi düflünülebilirler. Siyasal partiler iktidar olduklar›nda devletin en üst kararalma mevkilerini iflgal etmifl olurlar. Muhalefette iken ise topluma yak›nlafl›rlar.Anayasal, fleklî ya da resmî olan ile, toplumsal ve resmî ya da fleklî olmayan ara-s›ndaki net bir biçimde belirlenmesi kolay olmayan s›n›rlar üzerinde faaliyet gös-terirler. Toplumsal taleplerin topland›¤› bir havuz olan siyasal partiler bu talepleribirbirleriyle ba¤daflt›rmay› denerler.

Tarihsel olarak siyasal partiler, hükümdarlar›n dan›flmak için düzenli olmayanaral›klarla toplad›klar› parlâmentolarda ç›kar ve ideoloji yak›nlaflmas› temelindeortaya ç›kan gruplaflmalardan do¤mufllard›r. Oy hakk›n›n genifllemesi ile beraber,bu gruplar az ya da çok ortak bir platform ile bir araya gelinirse oy al›nabilece¤i-ni hesaplam›fllard›r. Birleflik Krall›k parlamentosunda, liberaller (Whig) ile muhafa-zakârlar›n (Tory) ayr›flmas› buna bir örnektir. Parlamento içinde do¤an partiler ya-n›nda, Britanya ‹flçi Partisi, Alman Sosyal Demokrat Partisi gibi parlamento d›fl›ndado¤an ve oy hakk›n›n geniflletilmesi temelinde örgütlenmifl partiler de vard›r. Birseçim ve temsil örgütü olarak modern siyasi partiler 1820’lerde ABD’de ortaya ç›k-m›flt›r. 1840’lar›n sonunda Belçika ve ‹sviçre, 1850’lerden itibaren ise, Birleflik Kral-l›k Liberal Partisi ortaya ç›km›flt›r.

Siyasal partilerin geliflimi, temsilî demokrasi ve iktidar›n s›n›rland›r›lmas› olarakanayasac›l›k düflünceleriyle k›saca demokratikleflme süreciyle, yak›ndan ba¤lant›-l›d›r. Modern öncesi dönemlerde de insanlar ortak siyasi amaçlar do¤rultusundabiraraya gelip, hükümdarlar ya da di¤er ufak çapl› yerel yöneticiler üzerinde talep-lerde bulunmaktayd›lar. Fakat bunlar, siyasi partilerden farkl› olarak sürekli bir or-ganizasyon ve üyeli¤e sahip olma anlam›nda kurumsallaflm›fl de¤illerdi.

Siyasal partiler, toplumun, toplumsal kesimlerin siyasete kat›lma taleplerininartt›¤› bir dönemde, bu ihtiyac› karfl›layabilmek için ortaya ç›km›fl oluflumlard›r.Di¤er taraftan, siyasal partilerin geliflimini sadece demokratikleflme ile özdefllefltir-mek de do¤ru de¤ildir. Rekabetçi olmayan sistemlerde var olan örgütlere gerçekanlamda siyasal parti denilemeyece¤i söylenmifltir. Biz de bu görüfle kat›lmakla

Siyasal Güçler

beraber, otoriter rejimlerdeki bu örgütlerin kendilerini parti olarak nitelendirdikle-ri gerçe¤ini de unutmamal›y›z. fiiddet yoluyla iktidara gelmeyi amaçlayan yasa d›-fl› örgütlerin iktidara geldikten sonra parti hâline dönüfltükleri de bir vak›ad›r. Es-ki Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi buna bir örnektir. Keza, iktidar› otoriter me-todlarla elde tutmay› amaçlayan bir grubun parti kurarak bu sürece kurumsall›kkazand›rmay› denemeleri de s›kl›kla görülür. Siyasi partinin var olmas›, baflta Çinolmak üzere, bir çok otoriter rejimde gözlemledi¤imiz gibi o ülkede demokrasininvar oldu¤u anlam›na gelmez.

Bir toplumdaki çat›flma eksenleri ve çat›flan siyasi güçler de¤ifltikçe bu güçlerintemsilcileri olan siyasal partiler de de¤iflirler. Avrupa’da Frans›z Devrimi ve ilk kez‹ngiltere’de gerçekleflen Endüstri Devrimi siyasi partileri ortaya ç›karacak yeni ça-t›flma eksenlerini besleyen iki esasl› dinamiktir. Aristokrasi ile burjuvazi, burjuvaziile iflçi s›n›f›, kiliseyi sorgulayanlar ile onu savunanlar, modernleflmeci milliyetçilerile yerel özerkliklerini korumak isteyen çevre güçleri aras›ndaki güç mücadeleleriAvrupa’da siyasal partileri flekillendiren bafll›ca çat›flma eksenleri olmufltur. Bat› d›-fl› ülkelerde ise siyasal ba¤›ms›zl›k için mücadele eden güçler partileri oluflturabil-mifllerdir. Keza, yine bu ülkelerde, homojen bir millî devlet insaas› ve modernlefl-meyi hedefleyen partiler ile ulus inflaas› sürecinde az›nl›kta kalan gruplar› temsiletme iddias›yla beraber, farkl› modernleflme aray›fllar›n› hayata geçirmeye çal›flanpartiler de rol oynayabilmifllerdir.

Siyasi partiler, çeflitli kesimlerin arzu ve beklentilerini bir ayna gibi aynen yan-s›tmazlar. Toplumsal kesimlerle sürekli bir biçimde karfl›l›kl› etkileflim içindedirler.Ad›na toplumsal dedi¤imiz talepler de bu karmafl›k süreç içinde flekil al›r. Toplum-sal talep ve beklentiler partileri nas›l flekillendirirse partilerin de bir ölçüde, bu ta-lepleri ve daha genel düzlemde toplumsal tabanlar›n› biçimlendirebilme ve yön-lendirebilme güçleri vard›r. Siyasi partiler siyasal kimliklerin inflas›nda da önemlibir rol oynarlar. Partilerin kurumsallaflt›¤› ülkelerde vatandafllar, kendi siyasi or-yantasyonlar›n› parti kimlikleri ile tan›mlarlar. A ya da B partisine taraftar olundu-¤u söylendi¤inde, o kifli kendi siyasi kimli¤ini partilere referans vererek anlatm›flolur. Parti kimli¤i de¤iflen siyasal dünyada, s›radan insan›n süreklilik ve istikrararay›fllar›na yard›mc› olur.

Partiler, toplumsal talepleri dikkate al›r, bunlar› bir siyasi paket hâline dönüfltü-rüp, iktidara gelmeleri hâlinde neler yapacaklar›n› ifade ederek hedefler koyarlar,toplumu bu hedefler etraf›nda harekete geçirmeyi denerler. ‹ktidara gelmeleri hâ-linde, bu politikalar› uygulamaya çal›fl›rlar, durumun de¤iflen gereklerine göre de-¤ifliklikleri de yaparlar. Bu meyanda siyasal gündemin oluflturulmas›nda, ülkeningelece¤ine iliflkin politikalar›n belirlenmesinde partiler baflka hiçbir kifli ya da ku-rumun yerine getiremeyece¤i önemli bir ifllev yerine getirirler.

Siyasi partiler, gelece¤in siyasal elitinin de yetiflti¤i yerlerdir. Siyaset yapmay›ö¤renmenin en iyi yollar›ndan biri, siyaset yapmaya olabildi¤ince erken bir yafltabafllamakt›r. Kuvvetli bir örgüte sahip siyasal partiler, genç ve hevesli isimlere buf›rsat› sunarlar. Keza, aktif siyasette etkili olma hedefi bulunmayan s›radan partiüyelerinin siyasal sosyalleflmesine yard›m eder, partinin savundu¤u de¤erlerin top-luma nüfuz etmesini kolaylaflt›rmaya çal›fl›rlar.

Geleneksel olarak siyasal partiler, kadro partileri ve kitle partileri olarak ikiyeayr›l›rlar. Kadro partileri, genellikle seçim zamanlar› aktif olan dar bir kadro ile fa-aliyet gösteren seçmen taban›n›n geniflletme ve dönüfltürme ifllevine öncelik ver-meyen partilerdir. Üyelerle s›k› iliflkiler sürdürme, üyelerini parti yönetimi ve faali-yetlerine aktif bir biçimde katma gibi amaçlar› yoktur. Amerika Birleflik Devletle-


ri’ndeki Demokrat Parti ve Cumhuriyetçi Parti, kadro partilerinin en önde gelen ör-neklerindendir. Her iki partide de düzenli bir üyelik sistemi olmad›¤› gibi, seçimzamanlar› d›fl›nda aktif bir parti örgütünden söz edebilmek de kolay de¤ildir.

Kitle partileri ise üye say›lar›n› art›rmay› veüyeler ile her zaman s›k› iliflki kurmay› hedefle-yen partilerdir. Parti, üye say›s›n› art›rmaya çal›-fl›r, onlar› aktif tutar. Parti daha çok sivil toplumörgütüne benzer özelliklere sahiptir. S›radan üye-ler, yerel parti kongrelerinde ve ulusal düzlemdeparti içi hiyerarflinin oluflumunda önemli rolleroynarlar. Keza, parti çizgisinin flekillenmesindede üyelerin etkin olmas›na özel gayret gösterilir,parti içi demokrasi yüceltilen bir de¤erdir. Sonzamanlarda kartel partisi de denilen yeni birkategori de gelifltirilmifltir. Daha çok kadro parti-lerini and›rmakla beraber, kartel partilerinin kad-ro partilerine nazaran çok daha profesyonelcehareket ettikleri ve modern pazarlama teknikleri-ni ustal›kla kulland›klar› belirtilmifltir.

Bir baflka ayr›m ise belirli bir toplumsal kesime hitap etmeyi ve k›smen net birideolojiyi yaymaya çal›flan ve uzun dönemde iktidar olmay› amaçlayan ideolojikpartilerle daha belirsiz esnek bir ideolojiye sahip olup tüm toplumsal kesimlere hi-tap etmeyi amaçlayan “hepsini yakala” (catch all) partileri aras›ndad›r. Sosyalistideolojinin gücünü yitirmesi, refah devletlerinin eskisi gibi sürdürülemeyecek ol-mas› gibi sebepler nedeniyle Bat› dünyas›nda kendisini sol olarak tan›mlayan par-tiler ile sa¤ partiler aras›ndaki farkl›l›klar›n azald›¤› gözlemlenmektedir. Di¤er birdeyiflle partilerin ço¤u art›k hepsini yakala partisi hâline gelmifllerdir. Ancak bu,ideoloji a¤›rl›kl› partilerin önemsiz hâle geldi¤i anlam›na gelmez. Yabanc› karfl›tl›-¤› üzerinden siyaset yapan afl›r› sa¤ partilerin güçlendi¤i bir gerçektir.

Siyasal partiler bünyelerinde farkl› ç›karlar ve farkl› görüfller bar›nd›r›rlar. Bufarkl› görüflleri birbiriyle ba¤daflt›rmaya bir sentez yaratmaya, bir parti çizgisi ç›kar-maya çal›fl›rlar. En disiplinli partilerde bile, parti içinde farkl› ç›karlar, kiflilikler yada ideolojiler üzerinden meflrulaflt›r›lan hakim parti çizgisinden bir ölçüde farkl›la-flan çeflitli gruplar vard›r. Bunlara hizipler de denilir. Bir partinin kitleselleflme ora-n›yla, bünyesindeki hiziplerin say›s› ve gücü aras›nda do¤ru bir orant› oldu¤unusöylemek abart›l› olmaz. Bu farkl›l›klara/hiziplere ne ölçüde izin verilece¤i mese-lesi bizi parti içi demokrasi sorununa getirir.

Parti içi demokrasi kavram›yla siyasal partilerin s›radan üyelerinin parti politi-kalar›, parti yöneticileri ve partiyi yasama organ›nda temsil edecek adaylar›n belir-lenmesinde etkili olmas› anlafl›lmaktad›r. Parti içi demokrasi her parti üyesinin si-yasi meselelerde diledi¤i gibi hareket etmesi anlam›na gelmez. Bir partiye üye olankifli, parti program ve tüzü¤üyle belirlenmifl belli s›n›rlar içinde politika yapmay›kabul etmifl demektir. ‹deal olan kararlar al›n›ncaya karar tart›flmalar›n sürmesi, ka-rarlar al›nd›ktan sonra ise üyelerin bu kararlara benimsemeseler bile uymalar› yada partiden uzaklaflmalar›d›r. Araflt›rmalar, ço¤u zaman tart›flma ve de¤erlendirme

1837. Ünite - S iyasal Güçler

Kartel Partisi: Moderndemokrasilerde siyasipartilere ve genel olaraksiyasal kat›l›ma yönelikilginin azalmas›yla berabersiyasi partilerin de kartelpartisi hâline dönüfltükleriiddia edilmifltir. fiirketmant›¤›na sahip olduklar›söylenilen kartel partileriiktidara gelmeyi ve oradakalmay› her fleyin üzerindetutan, üyelerden ziyadedevlete ve devlete tasarrufetmeye yönelen partilerolarak tan›mlanm›fllard›r.Parti devlet kaynaklar›n›iktidarda kalmak içinkullanmaya meyleder. Bolparal› ve reklamc›l›ktanfaydalanan profesyonelseçim kampanyalar› kartelpartilerininözelliklerindendir.

Resim 7.1

1955-1993aras›ndaJaponya’da girdi¤iher seçimdengalibiyetle ayr›lanLiberal DemokratParti’nin amblemi.

Kaynak: http://www.websters-onlinedictionary.org/images/wiki/wikipedia/en/c/ca/Sunkids.png

sürecine kat›l›m›n güdük kald›¤›n›, parti üst yönetiminin sahip oldu¤u güç sayesin-de bu süreci yönlendirebildi¤ini göstermektedir.

Siyasi partilerin di¤er tüm örgütler gibi demokratik olamayacaklar›, yöneticiaz›nl›¤›n kendi liderli¤ine meydan okuyabilecek güçleri püskürtüp kendisini des-tekleyebileceklerin önünü açaca¤› tezleri ilk kez, Alman siyaset bilimci RobertoMichels taraf›ndan dile getirilmiflti. Her bürokratik örgütte oldu¤u gibi, siyasal par-tilerde de kadrolar›n de¤ifltirilmesine yönelik bir direnç oldu¤u söylenebilir. Fakatburadan yola ç›karak partilerin küçük bir grubun elinde kalmaya mahkum oldu¤ugörüflüne varmak abart›l› olabilir. Bat› demokrasilerinde seçim kazand›ramayanparti yönetimlerinin istifa ettikleri ya da istifaya zorland›klar› bir gerçektir. Parti içidemokrasi eksikli¤inin, partilerin kendine has yap›lar›ndan ziyade, o ülkede de-mokratik de¤erlerin ne ölçüde var oldu¤u meselesiyle ilgili oldu¤u söylenmelidir.

Oligarflinin Tunç Kanunu nedir ?

Liberal demokrasilerde partilerin birbirleriyle etkileflimini ifade eden parti sis-temleri de farkl›l›klar gösterir. Hakim parti sisteminde hür ve serbest seçimlere ra¤-men seçimleri a¤›rl›kl› olarak ayn› parti kazan›r ve hükümeti kurar. Japonya’da Li-beral Demokrat Parti (1955-1993), ‹sveç’te Sosyal Demokratik ‹flçi Partisi (1950-1991) hakim parti sisteminin örneklerindendir. Bu sistemde, siyasal mücadele par-tiler aras›nda de¤il, parti-içi hizipler aras›nda cereyan eder. ‹ki partili sistem, seçim-lerin iki parti aras›nda geçti¤i ve bir partinin iktidar›n›n di¤erinin muhalefette ol-mas› anlam›na geldi¤i sistemlerdir. Kazananlar ve kaybedenler bellidir. Bu sistem-de, partiler yapt›klar› ve yapamad›klar› için sorumlu tutulurlar, sorumlulu¤u birbaflka partinin üzerine atamazlar. ‹ngiltere, Almanya ve Amerika Birleflik Devletle-ri iki partili sisteme sahiptir.

Hakim parti sistemi ço¤ulcu parti sistemidir. Bu sistemde ço¤unluk partisi d›fl›ndaki par-tilerin sadece varl›klar›na izin verilmez; ayn› zamanda di¤er partiler hem yasal hem demeflru birer yar›flç›d›rlar.

Il›ml› çok parti sisteminde, genellikle hiç bir parti tek bafl›na hükümet kuracakkadar oy alamaz. Hükümet kurabilmek için koalisyon kurmak zorunluluk hâlinegelir. Koalisyon iki ya da üç parti taraf›ndan kurulabilir. Hükümet kurabilmek içinüç ya da daha fazla partinin ifl birli¤i yapmas› flart ise afl›r› -ya da kutuplaflm›fl- çokpartili sistemden söz etmek mümkün olacakt›r. Koalisyonlar› zorunlu k›ld›¤› için›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemlerin siyasal istikrar› olumsuz etkiledikleri, herpartinin baflar›y› kendilerine baflar›s›zl›¤› ise koaliyon ortaklar›na maletmelerineimkân verdi¤i düflünülür.

Di¤er taraftan, ›l›ml› ya da afl›r› çok partili sistemler her siyasi görüfl ve toplum-sal taleplerin bir biçimde hükümette yer almalar›na imkan verir. Bu nedenle, ›l›m-l› ya da afl›r› çok parti sistemlerinin, sosyolojik anlamda az›nl›kta kalan siyasi hare-ketlerin sistem karfl›t› bir rotaya girmelerine engel oldu¤u ve böylece siyasal istik-rara hizmet etti¤i iddialar› da dile getirilmektedir.

Demokratik rejimin istikrar› aç›s›ndan iki partili sistem her zaman daha m› iyidir ?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Siyasal Kutuplaflma: Enbasit anlam›yla siyasalkutuplaflma siyasi güçlerve/veya kamuoyununbirbirini d›fllayan aralar›ndabüyük mesafe bulunankabaca iki temel siyasigörüfl ya da çizgi etraf›ndabölünmesini ifade eder. ‹kisiyasi çizgi aras›ndakimesafe o kadar büyüktür kitaraflar birbirlerinianlamakta ve ayn› dilikonuflmakta güçlük çekerler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Parti sistemlerinin biçimlenmesinde, o ülkenin tarihi süreç içinde ortaya ç›km›flsiyasal çat›flma eksenleri rol oynad›¤› gibi seçim sistemleri de rol oynar. Kullan›lanoylar›n, nas›l da¤›t›laca¤›n› ya da parlamentoya nas›l yans›yaca¤›n› seçim sistemle-ri vas›tas›yla kararlaflt›r›r›z. Seçim sistemleri, kullan›lan oylarla milletvekili say›lar›aras›nda birebir olmasa da orant›l› bir temsili öngören nispi temsil sistemi ile enfazla oy alan parti ya da adaya avantaj sa¤layan ço¤unluk sistemi olmak üzere iki-ye ayr›l›r. Seçim sistemleri ço¤u zaman her iki sistemden özellikler tafl›r. Birinci sis-tem temsilde adaleti öne ç›kar›rken ikincisi hükümet kurabilecek ço¤unlu¤a sahipparlâmento kompozisyonu yaratmay› amaçlar. Ço¤unluk sisteminin iki partili sis-temi teflvik etti¤i bir vak›ad›r. Nispi temsil sistemi ise ›l›ml› ya da afl›r› çok partilisistemin ortaya ç›k›fl›n› kolaylaflt›r›r.

Günümüzde siyasal partilerin etkisinin azalmakta oldu¤u gözlemlenmektedir.Üye say›lar›n›n düfltü¤ü, seçmenlerin kolayl›kla baflka partilere oy verebildikleri -bu parti ba¤l›l›klar›n›n azald›¤›n›n bir göstergesi olarak da okunabilir- iddialar› di-le getirilmektedir. Siyasal hayatta görselli¤in öne ç›kmas› kaç›n›lmaz olarak liderle-ri öne ç›karmaktad›r. Özü itibar›yla bürokratik bir yap›lanma olan siyasal partilerinbir siyaset s›n›f›n›n ç›karlar›n› gözetti¤i, yeni gruplara ve onlar›n taleplerine yan›tvermedi¤i elefltirileri de yap›lmaktad›r. Siyasi partilerin yeni siyaset yapma biçim-leri karfl›s›nda yetersiz kalarak siyasetin oda¤›n›n siyasi parti karfl›t› gruplar ve ye-ni sosyal hareketlere do¤ru kayd›¤› da ifade edilmekte, partilerin seçmenlerin si-yasi sosyalleflmelerinde oynad›klar› rollerin giderek önemsizleflti¤i de ileri sürül-mektedir. Keza, sosyalist ideolojinin krizi, refah devleti uygulamalar›n›n eskisi gibisürdürülemeyece¤i anlam›na gelen dünya ekonomik sistemindeki de¤iflimler, par-tiler aras›ndaki ideolojik ve siyasi farkl›l›klar›n azalmas›n› gündeme getirmifl bu daparti ba¤l›l›klar›n› zay›flatan bir di¤er etken olmufltur. Bütün bu faktörlere ra¤men,siyasi partilerin önemlerini yitirdiklerini söylemek do¤ru de¤ildir. Liberal demok-rasiler için siyasi partiler vazgeçilmez konumlar›n› devam ettirmektedirler. Partile-rin yerine getirdi¤i fonksiyonlar› daha iyi bir biçimde yerine getirecek di¤er her-hangi bir mekanizma bulunabilmifl de¤ildir.

Siyasi partiler nas›l finanse edilirler?

KAMUOYUKamuoyu kavram› tart›flmal›d›r. Eski dilde “efkar› umumiye” olarak bahsedilenkavram kelime anlam› olarak halk›n kanaatleri anlam›na gelir. Kamuoyu böyle dü-flünüyor denildi¤inde, ortak, herkesi ilgilendiren, kamuya iliflkin meselelerde ha-kim olan fikirler akla gelir. Ancak milyonlarca insan›n benzer fikirde olmas› müm-kün olmad›¤› gibi, bir toplumda yaflayan herkesin o topluma iliflkin sorunlar›n ta-mam› hakk›nda fikir sahibi olmas›n› beklemek de gerçekçi de¤ildir. Yap›lan arafl-t›rmalar, geliflmifl denilen demokratik ülkelerde bile, kamuoyunun bilgilenme dü-zeyinin hiç de yüksek olmad›¤›n› göstermektedir. Özellikle d›fl politikaya iliflkinmeselelerde durum daha da belirgin hâle gelmektedir. O hâlde kamuoyu, dahaçok örgütlü ve sesini duyurabilen kesimlerin önemli gördükleri meseleler hakk›n-da oluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeye çal›flt›klar› fikirler bütünü olarakgörülebilir.

Kamuoyu, 19. yüzy›ldan itibaren önem kazanmaya bafllam›flt›r. Bu noktada üçönemli faktörü belirtebiliriz. Siyasi iktidar›n meflruiyetini halktan almas› gerekti¤i-ni savunan halk egemenli¤i fikrinin yayg›nlaflmas›, okur yazarl›k oran›n›n yüksel-mesi ve nihayet bas›m/yay›n ve iletiflim olanaklar›n›n genifllemesi. Geleneksel top-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Yeni Sosyal Hareketler:Yeni Sosyal hareketler siyasiparti ya da bask› gruplar›n›nhiyerarflik yap›s›ndan uzak,gönüllü kat›l›m› esas alaraksiyasi gündemi etkilemeyeçal›fl›rlar. Sosyal hareketlerkendili¤inden ortaya ç›kankitlesel isyan ya daayaklanmalarlakar›flt›r›lmamal›d›r. YSH’lersosyo-ekonomik menfaatsaikinden ziyade hayatkalitesi ve yaflam tarz› ileilgili meseleleri öneç›kar›rlar ve daha çok genç,iyi e¤itimli ve orta gelirdüzeyine sahip insanlartaraf›ndan yönlendirilirler.YSH’nin siyaset yapma tarz›da siyasi partiler ya dabask› gruplar›n›n siyasetyapma tarzlar›ndan farkl›d›r.Yenilikçi ve dikkat çekenkat›l›m türleri vurgulan›r,hiyerarfli reddedilir. Kad›nhareketleri, çevrecihareketler, gey ve lezbiyenhaklar› savunucular› ilehayvan haklar›savunucular›, küreselleflmekarfl›t› hareketler YSH’lerinen çok göze çarpanörneklerindendir.

lumlarda da idareciler, yönetilenlerin neler düflündüklerini ö¤renmek istemektey-diler. Casusluk, jurnalizm ve hatta bazen idarecilerin k›yafet de¤ifltirerek halk›naras›na kar›flmalar› yönetenlerin nelere tahammül edebileceklerini ö¤renme çaba-s›n›n ne kadar eskiye dayand›¤›n› göstermektedir. Ancak geleneksel toplumlardakamuoyunu biçimlendirme faaliyeti çok güdük kalm›flt›r zira, siyasi iktidar böylebir güçten yoksundur.

Kamuoyu bir meselede flöyle düflünüyor dedi¤imizde, ilgili bütün taraflar›n bi-raraya geldi¤i, ak›lc› bir tart›flma ve diyalog neticesinde neredeyse kendili¤indenortaya ç›kan bir fikirler demeti anlafl›lmamal›d›r. Kamuoyu dedi¤imiz fley hiç deöyle önemli bir ço¤unlu¤un arzular›n›n yans›mas› olmayabilir. Her örgütlü az›nl›kkendi fikirlerini kamunun fikirleriymifl gibi sunma çabas› içine girecektir. Zira, ka-mu böyle düflünüyor ya da istiyor denildi¤inde ço¤unlu¤un böyle istedi¤i söylen-mek istenir, demokrasi de ço¤unlu¤un iradesi ise o hâlde kamuoyu denilen fleyesayg› göstermek gerekir.

E¤er demokrasi halk›n isteklerine uygun yönetim ise halk iradesini yans›tt›¤›düflünülen bir olgu olarak kamuoyu da önemli olacakt›r. Kamuoyuna ters düflenpolitikalar› uygulamak imkâns›z de¤ilse de riskli olabilecektir ya da kamuoyununtaleplerine bir biçimde karfl›l›k verebildi¤i izlenimini yaratan hükümetler seçimler-de daha baflar›l› olabileceklerdir. En otoriter ve bask›c› rejimlerde bile, siyasi ikti-dara iliflkin halk›n ne düflündü¤ünü anlama çabas› söz konusu olmufltur. ‹ktidardakalma süresini uzatman›n baflkaca bir yolu yoktur. Esasen siyaset yapman›n özün-de siyasi iktidar›n performans›na ya da iyilik ya da kötülü¤üne iliflkin fikirleri yay-ma anlam›nda kamuoyu oluflturma faaliyeti oldu¤u bile söylenebilir.

Ancak hükümetlerin, özellikle kendi isteklerini yans›tmad›¤› zamanlarda kamu-oyunu çok ciddiye ald›klar›n› söylemek kolay de¤ildir. Hükümetler, kamuoyununfikri denilerek sunulan düflüncelerin ço¤unlu¤un önemli bir k›sm›n›n iradesini yan-s›tmayabilece¤i ihtimalinin yüksek oldu¤unu bilirler. Kamuoyunun hükümetin neyapaca¤›n› de¤il de neler yapamayaca¤›n› daha fazla etkileme potansiyeline sahipoldu¤u söylenmifltir. Di¤er bir deyiflle, kamuoyu kararlar›n al›nmas›nda fazla etkiliolmasa bile, hükümetlerin neleri yapamayacaklar›n›n belirlenmesinde etkili olur.

Siyasi partiler, bask› gruplar›, fikir adamlar›, ve hatta bürokratlar önemli olduk-lar›n› düflündükleri meselelerde “kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Bilinir kibir mesele kamuoyuna mal edilebilirse o problemin çözümü için gerekli olan po-litikalar o kadar daha az tepki çeker, daha kolay hayata geçirilebilir. Örne¤in, üc-retlerin art›r›lmas› için mücadele eden bir sendika, ücret art›fl›n›n sadece kendiüyelerinin yarar›na olmay›p bütün toplumun yarar›na olaca¤› fikrini ifller.

Medya, kamouyu oluflturma faaliyetinin en önemli unsurlar›ndan biridir. Med-yan›n siyasal hayat üzerindeki etkisinin “gündem belirleme” (agenda setting) üze-rinden infla edildi¤i genel kabul görmektedir. Gündem belirleme derken, medya-n›n hangi meselelerin önemli hangilerinin önemsiz oldu¤u ve hangi meseleye nekadar süreyle ve ne kadar yer verilece¤i üzerindeki etkisi akla gelir. Medya, sosyalsiyasal gerçekli¤i bir ayna gibi yans›tmaz. Bir süzgeç ifllevi görerek onu önemli öl-çülerde yeniden biçimlendirir ve bizlere sunar. Bir haberi manfletten vermek ile or-ta sayfalarda vermek aras›nda yarataca¤› etki aç›s›ndan farklar vard›r. S›radan in-san ülke içi ve d›fl›nda neler olup bitti¤ini a¤›rl›kl› olarak medya kanallar›yla ö¤-renmektedir. Keza, bir çok ciddi mesele, yorumcular vas›tas›yla medyada tart›fl›l›r,fikirler ve siyasi pozisyonlar›n oluflmas›nda medya etkili olur.

Sosyal medya nedir ?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

‹deal olarak medyan›n demokrasilerde iktidar›n kötüye kullan›lmas› ihtimalinekarfl› bir denge unsuru (ya da watchdog) olabilece¤i düflünülür. Medyan›n ço¤uzaman demokratik de¤erleri içsellefltirme seviyesinin yüksek olmamas›, iktidarlar-la kurduklar› özel iliflkiler ve medyan›n kendi içinde fleffaf olmaktan uzak olmas›,bu rolün yerine getirilmesini güçlefltiren faktörler aras›nda say›lmaktad›r. Hüküme-te destek olmay› düflünen bir medya grubu, kötü ekonomik haberleri görmezdengelir ya da onlara çok az yer verir, hükümete yönelik flikayetlerden ya da protes-tolardan bahsetmeyebilir ya da tam tersi, hükümete sempatiyle bakmayan bir med-ya gurubu, olumlu geliflmeleri görmezden gelebilir, hükümete yönelik rahats›zl›k-lar› ifade eden haberleri öne ç›karabilir.

Yirminci yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren, ifl dünyas›n›n medyaya yönelik ilgisin-de büyük art›fl olmufltur. Bir çok gazete ve televizyon, büyük holdingler taraf›ndansat›n al›nm›flt›r. ‹fl dünyas›n›n medyaya giderek daha fazla girmesi ile birlikte, kârgüdüsünün öne ç›kt›¤›, gazete yazar ve editörlerinin, ait olunan holdingin ç›karla-r›n› zedeleyebilecek haberler yapmaktan kaç›nd›klar›na iliflkin elefltiriler bütündünyada giderek artmaktad›r. Siyasi iktidarlar›n medyaya yönelik ilgisi ise yeni de-¤ildir. Diktatörlükler, kendi kontrollerindeki medyay› etkin bir propaganda arac›olarak kullanm›fllard›r. Demokrasilerde de siyasi iktidarlarlar medya üzerinde etki-li olmay› denemekten vazgeçemezler.

Kamuoyunun oluflumu sürecinde medyan›n her kesimi eflit bir biçimde yans›t-t›¤› iddialar› gibi, dar bir zümrenin kontrolündeki bir egemenlik arac› oldu¤unailiflkin iddialar da meselenin karmafl›kl›¤›n› gözden kaç›rmam›za sebep olabilir.Medyada tekelleflme editoryal özerkli¤in mutlak sonu anlam›na gelmemektedir, c›-l›z da olsa farkl› sesler duyulabilmektedir. Bireylerin zaten kendi görüfllerine yak›nolan görüflleri dile getiren medya organlar›n› okuduklar› ya da izledikleri, medya-ya olan güvensizli¤in orada ifade edilenlere karfl› kat› bir güvensizlik yaratt›¤›,medyan›n manipülatif faaliyetlerinin ters tepti¤i gibi iddialar dile getirilebilmekte-dir. Geliflen ‹nternet teknolojisi sayesinde hem sosyal medya hem de alternatifmedya kanallar›n›n ortaya ç›kmas›yla büyük medyan›n gündem belirleme kapasi-tesinin bir ölçüde zay›flad›¤›n› da varsaymak yanl›fl olmasa gerektir.

Kamuoyu oluflturma sürecinde etkili olan bir di¤er güç kamuoyu araflt›rma flir-ketleridir. Siyasi partiler ya da liderlerin ne kadar popüler olup olmad›klar›, hükü-metin belli somut meseleler hakk›ndaki politikalar›n›n be¤enilip be¤enilmedi¤i ka-muoyu araflt›rma flirketleri taraf›ndan belli aral›klarla aç›klanmaktad›r. Hatta gelifl-mifl Bat› ülkelerinde toplumsal ve siyasal de¤iflimi anlamak gayesiyle düzenli veri-ler toplanmas› ve bu verilerin aç›klanmas› rutin bir uygulama hâlini alm›flt›r. Ka-muoyu araflt›rmalar›n›n afla¤›dan yukar›ya fikirlerin yans›t›ld›¤› önemli kanallardanbiri oldu¤unu söylemek abart›l› olmaz.

Seçim dönemlerinde oldu¤u gibi, seçimler d›fl›nda da hangi partinin ne kadaroy alabilece¤ine iliflkin araflt›rmalar yay›nlanmaktad›r. Bu araflt›rmalar›n hükümet-ler ve partilerin kendi performanslar›n›n seçmen kitlesinin en az›ndan bir k›sm› ta-raf›ndan nas›l alg›land›¤›n› -seçimler yap›lmadan- görebilmelerine f›rsat verdikleriiçin olumlu bir ifllev görmektedir. Ancak, kamuoyu araflt›rma flirketlerinin her arafl-t›rman›n do¤as›nda bulunan yan›lma paylar› yan›nda, araflt›rman›n yap›lmas›n› is-teyen sponsorlar›n görmek istedi¤i sonuçlar› ortaya ç›karma e¤iliminde olduklar›elefltirisi de dile getirilmektedir.

Kamuoyunun oluflumu meselesi tart›fl›l›rken ele al›nmas› gereken bir di¤er fak-tör, kanaat önderleri olgusudur. Okur yazarl›k oran›n›n düflük, kitle iletiflim araç-lar›n›n çok s›n›rl› kald›¤› ülkelerde, siyasal fikirlere sahip olma anlam›nda küçük


Propaganda: Propagandabir kifli, kurum ya da grubunkendi siyasi görüflleriniyaymak için kitle iletiflimaraçlar› vas›tas›yla bilinçlibir biçimde hareket etmesiniifade eder. So¤uk savafldöneminde kavram,kamuoyu ya da hedef kitleyiyan›ltma amac›yla yanl›fl,çarp›t›lm›fl ya da aç›kçagerçek olmayandüflüncelerin yay›lmas›çabalar›n› ifade etmek içinkullan›lm›fl, pejoratif (yerici)ve olumsuz bir içerikkazanm›flt›r. Esasen, bilgiak›fl›n›n merkezden kontroledilmesi, bilgilerin siyasiiktidar›n taleplerido¤rultusunda seçilmesi veüretilmesi totaliter rejimlerintemel özellikleri aras›ndad›r.Ancak bu propagandan›nsadece totaliter ya daotoriter rejimlerin bir özelli¤ioldu¤u anlam›na gelmez.Liberal demokrasilerde depropaganda siyasal sürecinayr›lmaz bir parças›d›r.Siyasal güçler, kendiç›karlar› do¤rultusundadi¤er siyasi aktörleri vekamuoyunu etkilemekamac›yla propagandayaparlar. Liberaldemokrasilerde de gerçe¤inbir k›sm›n› söylemek ya dahayati mevzulara hiçgirmemek propagandayapma sürecininvazgeçilemez bir parças›d›r.

topluluklar içinde öne ç›kan, ne dedi¤ine bak›lan kifliler kanaat önderleri olaraknitelendirilmifllerdir. Dinî liderler, ekonomik güç sahipleri, ö¤retmenler ya da köymuhtarlar› bu kategori içinde ele al›nabilirler. fiehirleflme ve kitle iletiflim araçlar›-n›n yayg›nlaflmas› ile beraber, kanaat önderlerinin de say› ve etkilerinin azald›¤›söylenebilir. Ancak bu tespit, kanaat önderleri olgusunun ortadan kalkt›¤› anlam›-na gelmemektedir çünkü di¤erlerinin siyasete bak›fllar›n› etkileme gücüne sahipinsanlar her zaman ve koflulda var olacaklard›r.

BASKI GRUPLARIBask› gruplar› toplumsal kesim ya da gruplar›n taleplerini örgütlü bir biçimde si-yasal alana tafl›may› amaçlarlar. Bu yönleriyle t›pk› siyasal partiler gibi devlet iletoplumu birbirine ba¤layan iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›rlar. Siyasi partilerden fark-l› olarak bask› gruplar›n›n amac› iktidara gelmek de¤il, kendilerini ilgilendiren ko-nularda lehlerine kararlar ald›rmak için iktidardakileri etkilemeye çal›flmakt›r. An-cak flekli olarak örgütlenmemifl daha ziyadesiyle klik hüviyetini tafl›yan gruplar davard›r. E¤er toplumlar çok farkl› siyasi, ekonomik, kültürel ç›karlar› bünyelerindebar›nd›r›yorlarsa bu farkl› ç›karlar›n da temsil edilmeleri özlenilir. Siyasi partiler butemsil için ço¤u zaman yeterli olmazlar. Burada devreye bask› gruplar› girer.

Bask› gruplar› için bazen menfaat ya da ç›kar gruplar› ya da örgütlü bask› grup-lar› da denilir. Bir grup ya da kesimin a¤›rl›kl› olarak maddi ç›karlar›n› korumak vegeniflletmek isteyen gruplara örnek olarak iflçi ve iflveren örgütleri verilebilir. Butürlü örgütler üyelerinin ço¤u zaman maddi menfaatlerini öne ç›kar›rlar. Bir idea-li, bir fikri yaymak için kurulan bask› gruplar›na örnek olarak ise çevre ya da hay-vanlar› koruma gruplar› ile beraber, herhangi bir dinî ya da inanc› yaymak için ku-rulan gruplar verilebilir. Kürtaj karfl›t› gruplar, hemflehri dernekleri, kad›nlara yö-nelik fliddetin önlenmesi ya da yoksullara yard›m etme amac› güden dayan›flmaa¤lar›n› güçlendirmeye yönelik gruplar da bu ikinci gruba girerler.

Kurumsal gruplar altbafll›¤› alt›nda bürokrasinin de bask› grubu olarak nitelen-dirilebilece¤i ifade edilmektedir. Bu anlamda ordu ve üniversiteler de kurumsalbask› grubu olarak görülmektedirler. Biz bu s›n›fland›rman›n bask› grubu katego-risini çok geniflletece¤i gerekçesiyle yerinde olmad›¤›n› düflünüyoruz. Ordu, sivilbürokrasi veya üniversitelerin güç odaklar› olduklar› aç›kt›r. Ancak her güç oda¤›-na bask› grubu denilirse gönüllülük temeline dayal› bask› gruplar›yla gücünü dev-let içindeki belli pozisyonlardan alan güç odaklar›n› ayn› kefeye koymak gibi ha-tal› bir yaklafl›ma gidilmifl olur.

Bask› gruplar› ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için Necdet Aksoy’un (2008). Sivil Toplum veBask› Gruplar› ‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar› isimli kitaba bakabilirsiniz.

Üyelerinin maddi menfaatlerini temsil etmeye yönelik örgütlü gruplar›n ilktemsilcilerinin loncalar oldu¤unu söyleyebiliriz. Orta Ça¤larda meslek gruplar› ör-gütlenmesi olarak loncalar, bir mesle¤e kimlerin girece¤ini, mesle¤e girmek içinhangi özelliklere sahip olunmas› gerekti¤ini belirleyen, k›tl›k ve siyasal istikrars›z-l›k durumlar›nda dayan›flma fonksiyonlar›n› öne ç›karan kurumlard›. Para ekono-misinin geliflmedi¤i bu dönemde loncalar, hammadde ihtiyaçlar› ile birlikte, hangimallar›n ne kadar üretilece¤i konusunda da söz sahibi olabiliyorlard›. Lonca üye-lerinin hareketlerinden lonca liderlerini sorumlu tutan hükümdarlar, loncalar ara-c›l›¤›yla sosyal kontrolü güçlendirmeyi de deniyorlard›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Sanayi Devrimi ve iflçi s›n›f›n›n say›s›n›n artmas›yla beraber, sendikalar geliflti.Sendikalar, çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi ile beraber, siyasal haklar taleplerinide dile getirdiler. ‹flçi s›n›f›n›n siyasal sisteme eklenmesinde önemli roller oynayansendikalar›n güçlenmesi, önceleri hükümdarlar ve meclis üyeleri arac›l›¤›yla etkiliolmaya çal›flan tüccar ve iflverenlerin de örgütlenmelerinin önünü açt›.

Güçlü bask› grubu örgütlenmelerinin ortaya ç›k›fl›, siyasal rejimleri de bu talep-leri dikkate almak zorunda b›rakt›. Di¤er taraftan, devletler bask› grubu örgütlen-meleri arac›l›¤›yla toplum üzerindeki nüfuz ve kontrollerini art›rabileceklerini dekeflfettiler. ‹flçi ve iflverenin -ve di¤er tüm s›n›flar›n- birbirlerine muhtaç olduklar›,arada çat›flma de¤il uyum olmas› gerekti¤ini ve bunun da devletin önderli¤inde ya-p›lmas›n› savunan otoriter korporatist rejimlerde devlet hem iflçi hem de iflverensendikalar›n› mutlak kontrolü alt›nda tutmay› arzulad›. ‹ki Dünya Savafl› aras›ndaki‹talya ve Nazi Almanya’s› otoriter korporatizmin en önde gelen örnekleri oldular.

Demokratik korporatizmde ise devlet zorlay›c› olmadan iflçi ve iflveren örgütle-rini önemli iktisadi karar alma süreçlerine dâhil etmeyi amaçlar. ‹flçi ve iflveren ör-gütleri bir araya getirilir, her iki taraf›n da çat›flma yerine diyalog yoluyla ortak ç›-karlar›n› daha iyi savunabilecekleri belirtilir. Devlet bu noktada kolaylaflt›r›c›, yolgösterici, koordinasyonu sa¤layan, afl›r› talepleri törpüleyici bir arac› konumunda-d›r. Daha çok tavandan tabana do¤ru bir etkilenme söz konusudur. ‹sveç, Alman-ya, Norveç gibi demokratik korporatizmin güçlü oldu¤u ülkelerde bir ya da iki sen-dika, ücretli kesimin çok büyük ço¤unlu¤unu temsil edecek kadar büyüktür. Buflart gerçekleflmedi¤inde demokratik korporatizmden bahsetmek kolay de¤ildir.

Plüralist ya da ço¤ulcu bask› gruplar› siyaset modelinde ise ülke çap›nda büyükbir temsil gücüne sahip büyük örgütler yerine, daha küçük örgütler söz konusu-dur. Korporatizmin tersine, tabandan tavana do¤ru bir etkilenme amaçlan›r. Örgüt-lerin say›s›n›n yüksek olmas›n›n genifl bir temsili sa¤lad›¤› düflünülür. Örgütlerhem kendi aralar›nda rekabet ederler hem de asli ifllevleri olan siyasi iktidar› etki-lemeye çal›fl›rlar. Bu yaklafl›ma göre, serbestçe örgütlenmeyi baflaran gruplar›nhiçbiri bir di¤eri üzerinde hakim olamayaca¤› gibi hiçbir önemli grup da d›flar›dakalmayacakt›r. Hükümetler de farkl› görüflleri dinleyip kararlar› ona göre verecek-lerdir. Amerika Birleflik Devletleri plüralist bask› grubu örgütlenmesi modelinin enönde gelen örne¤idir.

Küreselleflme süreciyle beraber, sendikalar›n zay›flamas› neticesinde, demokra-tik korporatizmin befli¤i olarak görülen ülkelerde bile dengenin iflverenler lehinebozuldu¤undan flikayet edilmektedir. Sendikal hareketin güçlü olmad›¤› ABD ve


Resim 7.2

Güçlü bask›gruplar›ndansendikalar, iflçilerinekonomik ve sosyalhaklar›, çal›flmakoflullar›n›niyilefltirilmesi, siyasalhaklar›n dilegetirilmesi ve iflçis›n›f›n›n siyasalsisteme eklenmesi içinmücadele ederler.

Kaynak: http://www.zaman.com/haber.do?haberno=1238850&title=sendikalar-12-eylul-yasasindan-kurtuluyor.

Thatcher sonras› ‹ngiltere’si için de ayn› durum geçerlidir. Sendikal hareketin za-y›flamas›ndan önce de bask› gruplar›n›n etkilerinin üç afla¤› befl yukar› eflit oldu-¤u tezi kabul görmemekteydi. Zira bask› gruplar›n›n sahip oldu¤u kaynaklar veulaflabildikleri insanlar›n gücü ve say›lar› asla eflit de¤ildi.

Bir kez daha belirtelim, bask› gruplar›ndan bahsetti¤imizde formel flekli/huku-ki olarak örgütlenmifl yap›lardan bahsediyoruz. Ancak bu, türlü yap›lar›n çok zay›foldu¤u geleneksel köylü toplumlar›nda iktidar üzerinde bask› yapan gruplar olma-d›¤› anlam›na gelmemektedir. Böyle toplumlarda, örgütlü yap›lar yerine, siyasi ik-tidar ile s›radan yurttafl aras›nda arac›l›¤a soyunan yerel aristokratlar da diyebilece-¤imiz eflraf, tüccar, toprak sahibi ya da güçlü siyasi ba¤lant›lara sahip kifliler orta-ya ç›kmakta ve iktidarlar üzerinde etkili olmaya çal›flmaktad›rlar. Bu iliflki a¤lar›nahimayecilik/klientelizm de denilir. Himayecilik örgütlenme düzeyi düflük top-lumlarda öne ç›kan kendine has bir ç›kar temsili metodudur.

Siyaset bilimi literatüründe, bask› gruplar› yerine sivil toplum kurulufllar› kavra-m›n›n giderek daha fazla kullan›ld›¤› görülmektedir. Sivil toplum kurulufllar› dev-letten ba¤›ms›z olarak kamusal alan› etkilemek isteyen bireyler taraf›ndan olufltu-rulmufl, gönüllülük esas›na dayal› örgütlenmeler olarak tan›mlanabilirler. Her bas-k› grubu ayn› zamanda bir sivil toplum kurulufludur ya da, bask› gruplar› sivil top-lumun vazgeçilmez unsurlar›d›r. Ancak sivil toplum kurulufllar› denildi¤i zamançok daha genifl bir yelpazeyi kapsayan örgütlenme a¤lar› akla gelir. Örne¤in camiyapt›rma derneklerini ya da Anarflist Düflünce Toplulu¤u’nu siyasi iktidar› etkile-meye yönelik ve ücretli çal›flan nüfusun büyük bir k›sm›n› bünyesinde bar›nd›ranbüyük iflçi sendikalar› ile ayn› kefeye koyarak bask› grubu olarak nitelendirmekyerinde olmayabilir. Ancak her ikisinin de sivil toplum kuruluflu olduklar› tart›flmagötürmez.

Bask› gruplar›n›n faaliyetleri, bürokrasi, parlâmento, siyasi partiler ya da yarg›üzerinde yo¤unlaflabilir. Örne¤in parti disiplininin kuvvetli olmad›¤› Amerika Bir-leflik Devletleri’nde bask› gruplar› yasama organ› üyeleri ve yarg› üzerinde etkiliolmaya öncelik verirler. ‹ngiltere ve Fransa’da ise siyasal partileri ve yürütme orga-n›n› etkileme hedefi öne ç›kar. Do¤ald›r ki bütün ülkelerde bürokrasi bask› grup-lar›n›n etkilemeye çal›flt›klar› temel kurumlardan biridir. Bürokrasi, bask› gruplar›-n›n taleplerini meselenin ayr›nt›lar›na vak›f olmas› çok zor olan siyasetçilere gerekkalmadan da yerine getirebilir. Siyasetçilerin daha az önemsedi¤i bir mesele, bas-k› grubu için çok hayati olabilir.

Bask› gruplar› etkileme faaliyetlerinde bulunurken sahip olduklar› tüm gücükullanmaya gayret gösterirler. Özellikle de eski bürokratlar ve politikac›lar›n iflada-m› örgütlerinde görevler almas›, keza iflçi liderleriyle sol partiler aras›ndaki yak›niliflkiler hükümetlerle bask› gruplar› aras›ndaki iliflki a¤lar›n›n ne kadar önemli ol-du¤unu göstermektedir. Bu iliflkinin tek yönlü oldu¤u düflünülmemelidir. Güçlübask› gruplar›n›n temsilci ve liderlerinin daha sonra siyasal hayatta yer almalar› das›kl›kla rastlan›lan bir durumdur.

Bütün bask› gruplar› ayn› zamanda kamuoyu yaratma faaliyetinin bir parças›olarak medyada da etkili olmaya çal›fl›rlar. Özellikle de bir düflünce ve fikri yay-may› hedefleyen bask› gruplar› için medya temel bir araçt›r. Zira, bask› gruplar›n›nolmas›n› istedikleri fleylerin kamunun da yarar›na oldu¤unun savunulaca¤› asliplatformlardan biri de medyad›r. Bask› gruplar›n›n taleplerine so¤uk bakan hükü-metler, ayn› talepler güçlü bir kamuoyu bask›s› ile yeniden karfl›lar›na geldiklerin-de bir kez daha düflünmek zorunda hissederler. Bazen de medya ile iyi iliflkiler


Himayecilik/Klientelizm:Himayecilik, himaye eden ileedilen aras›ndaki karfl›l›kl›faydalanmaya dayal› vefakat özü itibar›yla eflitsizbir iliflkiyi ya da bu tarziliflkilerin hakim oldu¤u birsiyasal sistemi belirtir.Himaye eden himaye edilenebelli menfaatler sa¤lar vekarfl›l›¤›n› da al›r. Sa¤lananmenfaatler, ifl bulmaktan,bürokrasi ile sorunlar›halletmeye, baflkapatronlardan koruma ya daucuz kredi sa¤lanmas›naarac›l›k etmek gibi çok farkl›sorunlar› içerebilir. Himayeedilen bunun karfl›l›¤›ndapatrona her türlü deste¤isa¤lar. Himayecilik iliflkisigönüllülük temelindecereyan etmekten uzakt›r;zira himaye edileninönündeki seçenekler fazlade¤ildir. Ayr›ca himayecilikyüzyüze iliflkilere dayal›d›rbu da fleffafl›¤›n olmamas›ya da patronun iliflkiyikötüye kullanmas›n›n herzaman yayg›n oldu¤uanlam›na gelir. Himayecilikdaha çok köylü toplumlar› yada henüz tam modernolamam›fl geçifltoplumlar›n›n bir özelli¤iolarak düflünülürdü. Ancak,son zamanlarda moderndenilen toplumlarda dahimayecilik iliflkilerinin hiçde düflünüldü¤ü kadar azolmad›¤› kabul edilmeyebafllanm›flt›r.

kurmak bask› grubuna sa¤lanan ayr›cal›klar›n dile getirilmemesi, ortaya ç›kmama-s› için gerekli olabilir. Yine bir çok bask› grubunun hükümete bask› yapabilecekuluslararas› örgütler ve uluslararas› kamuoyu üzerinde de etkili olmaya çal›flt›¤› birvak›ad›r. Keza Avrupa Adalet Divan› (European Court of Justice), Avrupa Birli¤iüyesi ülkelerdeki bask› gruplar›n›n hükümetler ya da komisyonlar›n kararlar›nakarfl› baflvurduklar› temel örgütlerden biridir.

Bask› gruplar›n›n zaman zaman protestolar, grevler ve yol kapatmalar gibi ya-sall›¤› tart›fl›labilecek eylemleri de kullanabildikleri bir vak›ad›r. Baflta Fransa ol-mak üzere bir çok Avrupa ülkesinde çiftçi örgütlerinin s›kl›kla yol kapatma gibi ey-lemlere baflvurduklar› görülmektedir.

Bask› gruplar› ve sivil toplum kurulufllar›, devletin ezici gücü ile k›yasland›¤›n-da çok zay›f kalan bireylerin sadece kendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendile-rini de devlete karfl› daha iyi korumalar›na da yard›m ederler. Örgütlenme düzeyiyüksek bir toplumda, devlet kaynakl› hak ve hürriyet ihlalllerine karfl› tepki göster-mek daha kolayd›r. Sendikal› bir iflçi, iflflizlik ihtimalinden daha az çekinir. ‹flverensendikas›na üye bir iflveren, kendi iflletmesine yönelebilecek çeflitli siyasi bask›larakarfl› daha güçlü bir biçimde mücadele edebilir. Örnekler ço¤alt›labilir.

Keza, bask› gruplar›n›n genel olarak üyelerinin siyasete olan ilgilerini canl› tuta-rak siyasal kat›l›m› da teflvik ettikleri bir vak›ad›r. Bir ülkede sivil toplum kuruluflla-r›n›n say›s›n›n ya da genel olarak örgütlenme düzeyinin yüksek olmas›n›n, yurttafl-l›k de¤erlerinin de geliflimine olumlu katk›da bulundu¤u genellikle kabul edilir. ‹n-sanlar, örgütler yoluyla siyasete kat›ld›kça tahammül, baflkalar›n› anlama, sorunlar›diyalog yoluyla çözme gibi demokratik de¤erleri içsellefltirme ihtimalleri de artar.

Di¤er taraftan, bask› gruplar›n›n kendi içlerinde ne kadar demokratik ve fleffafolduklar› tart›flmal›d›r. Örgütler, temsiline soyunduklar› kitlelerden ziyade, o kitle-lerin kendilerine üye olan kesimlerine fayda sa¤lamak isteyebilirler. Mancur Ol-son’a göre (1965) ancak kendi üyelerine özel menfaat sa¤lama potansiyeline sahipolan gruplar örgütlenme flans›na sahip olabilecekler, iflflizleri, ev han›mlar›n› ya daemeklileri temsil etmeye çal›flan gruplar, üyelerine özel menfaatler sunamayacak-lar› için örgütlenemeyebileceklerdir. Ayr›ca, örgütlü ve çok kuvvetli bask› grupla-r›n›n zay›f siyasi iktidarlar› etkileri alt›na alarak kendi lehlerine ve fakat kamusal ç›-karlar aleyhine kararlar almaya zorlayabildikleri de bir vak›ad›r.

Lobicilik de denilen ve özellikle Amerika Birleflik Devletleri’nde çok yayg›nolan bir bask› grubu faaliyetinden burada bahsetmek gerekir. Lobi faaliyetleri,alanlar›nda uzmanlaflm›fl flirketler taraf›ndan yürütülür. Ço¤u zaman baflkent Wa-shington’da yo¤unlaflan bu flirketler, kendi ç›karlar›n› daha iyi savunmak isteyengüçler taraf›ndan kiralan›rlar. Kongre üyeleri ve yarg›çlar lobi flirketlerinin as›lhedefleridir. Paras› bol olan bir grup, güçlü lobi flirketlerini kiralayarak siyasi ka-rarlar üzerinde etkili olabilir. Ülkelerin de ABD’de kampanya yapmalar› için lobiflirketleriyle anlaflt›klar› görülmektedir. Lobicilik, faaliyetlerinin ço¤u zaman ka-pal› kap›lar ard›nda cereyan etti¤i de bilinir. Böylece, kaynaklara sahip küçükgruplar sahip olduklar› ayr›cal›klar› koruyabilmekte ve yeni ayr›cal›klar sahibiolabilmektedirler.

Yeni sosyal hareketler geleneksel bask› gruplar›n›n yerini mi al›yor?

Çok say›da etkili bask› grubunun siyasi iktidarlar üzerinde etkili olabildi¤i ül-kelerde, hükümetlerin ekonomik ve sosyal meselelere iliflkin tutarl› politikalargelifltirmelerinin zor oldu¤u da söylenmifltir. Buna göre, her bask› grubu kendi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

sini ilgilendiren konularda ayr›cal›k isteyecek ve e¤er hükümetler bu talepleredirenebilecek kadar güçlü de¤illerse uygulanmaya çal›fl›lan politkalarda tutarl›l›kkalmayabilecektir.

Bütün bu elefltirilerde gerçeklik pay› oldu¤u inkar edilemez. Ancak bask› grup-lar› ve sivil toplum kurulufllar›n›n demokratik rejim için vazgeçilemez oldu¤unu birkez daha belirtmemiz gerekir. Sadece siyasal partiler vatandafllar›n taleplerini siya-sal alana tafl›mada yeterli de¤illerdir. Bu eksikli¤i giderme noktas›nda gönüllülükesas›na dayal› kurulufllar›n alternatifleri bulunamam›flt›r.

BÜROKRAS‹Devlet, üzerine alm›fl bulundu¤u hizmetlerini yerine getirmek, al›nan kararlar› uy-gulamak için memurlara ihtiyaç duyar. Bu yap›lanmaya bürokrasi de denilir. ‹ç ved›fl güvenlikten sorumlu olan ordu ve polis teflkilat›, vergi toplamadan sorumlumaliye teflkilat› ve uyuflmazl›klar› karara ba¤layan yarg› teflkilat› devlet bürokrasi-sinin temelini oluflturur. Bürokrasi, kamu bürokrasisi, kamu yönetimi efl anlaml›olarak kullan›labilmekte ve siyasi iktidar taraf›ndan al›nan kararlar› uygulayarakrutin devlet ifllerini yürüten devasa örgütlenmeyi ifade etmek için kullan›lmaktad›r.Bürokrasi al›nan kararlar› hayata geçirir, uygular. Bürokrasi, bu görevlerinin yan›n-da yasa taslak ve tasar›lar›n›n haz›rlanmas›nda yard›mc› olur, ihtiyaç duyuldu¤un-da siyasetçilere bilgi ve dan›flmanl›k da sa¤lar. Türkçe’de bürokrat denildi¤indedaha çok bürokratik hiyerarflinin üst kademelerinde görev yapanlar anlafl›l›r. Altkademe görevliler için ise bir ifli yapmakla görevlendirilmifl kifli anlam›na gelen“memur” kavram› kullan›l›r.

Bürokrasi kelime anlam›yla bürokratlar›n idaresi (rule by officers) anlam›na gelir.Bürokrasinin di¤er anlamlar› aras›nda “örgüt,” “kamu yönetimi,” “ak›lc› örgütlenme,”“örgütsel verimsizlik” ya da “modern toplum” da vard›r. Bürokrasi günlük kullan›m-da k›rtasiyecilik, flekilcilik, kat›l›k, ifli uzatma ve halka küçümseyici bak›fl ça¤r›fl›mla-r› yapar. Bürokrasiden ve bürokratlardan flikayet siyasete iliflkin günlük konuflmalar-da bolca yer al›r. Devlet d›fl›nda yer alan örgütlerde de bürokrasiden bahsedildi¤ido¤rudur. Burada bürokrasi daha ziyadesiyle örgüt anlam›nda kullan›lmaktad›r.

Alman sosyolog Max Weber’e göre bürokrasi geleneksel ya da karizmatik oto-rite biçimlerine de¤il de ak›lc›/hukuki kurallara dayanan modern toplumlar›n ay›r-dedici özelliklerinden biridir. Bürokratik örgütlenmenin temel özelli¤i ak›lc›l›kt›r.Ak›lc›l›k beraberinde öngörülebilirlik ve verimlili¤i de getirmektedir. Bürokratikorganizasyonlarda görev ve yetkiler takdir yetkisini en aza indirecek flekilde yasa-lar ve yönetmeliklerle aç›kça belirtilmifltir. Örgüt içinde kimlerin kimlere nas›l vene flekilde hesap verebileceklerine dair bir hiyerarfli vard›r. Keza, ifle al›m ve yük-seltilme kurallar› liyakata dayal›d›r, ödüllendirme ve cezaland›rma mekanizmalar›da bellidir. Bürokrat›n otoritesi, kiflili¤inden ya da yetene¤inden de¤il sahip oldu-¤u pozisyondan kaynaklan›r.

19. yüzy›l öncesindeki mutlakiyetçi devletlerde, devlet ifllerini görenler ço¤un-lukla imparatorun kiflisel hizmetlileri statüsündeydiler. Bu görevlileri yetifltirmeküzere özel e¤itimin verildi¤i bilinmekle beraber, son tahlilde imparatorun iradesibelirleyici olmaktayd›. Keza, belli pozisyonlar›n belli bir ücret mukabilinde asillertaraf›ndan sat›n al›nmas› uygulamas› da yayg›nd›. Burada da baz› az›nl›k gruplar›-n›n bu özellikleri nedeniyle belli pozisyonlara geçebilmeleri söz konusuydu. Böy-le olunca da kay›rmac›l›k, verimsizlik ve keyfilik gözleniyordu. Weber, ideal tipolarak bürokrasi kavram›n› bu ve benzeri modernlik öncesi örgütlenme tarz›n›nz›dd› olarak gelifltirmifltir.


Weber, bürokrasinin modern toplumlara hakim olmas›n› kaynaklar›n daha et-kili kullan›m›n› zorlayan büyük ifl örgütlerini teflvik eden kapitalizmin geliflmesi ileiliflkilendirir. Üretim ve ticaret gelifltikçe daha iyi e¤itilmifl, daha iyi organize olabi-len bir toplumun ortaya ç›k›fl› da teflvik edilmifl olur. Daha iyi e¤itimli ve verimliorganizasyonu bilen insanlar ise çok daha fazla mal ve hizmet üretimi yaparlar.Bürokrasi ile kapitalizm aras›nda en az›ndan ilk aflamalarda karfl›l›kl› bir destekiliflkisi vard›r. Keza, devletin demokratikleflme ile artan toplumsal talepleri karfl›la-mak için daha fazla ve iyi örgütlenmifl personele ihtiyaç duymas› da bürokratiklefl-me e¤ilimini desteklemifltir. Bürokrasiyi çelik bir kafese benzeten Weber, modernhayat› besleyen dinamiklerin bürokrasinin büyümesinin kaç›n›lmaz hâle getirdi¤i-ni belirterek karamsar bir tutum tak›nm›flt›r.

Bürokrasiden flikayet her ülkede gözlenmektedir. ‹fllerin gereksiz formalitelerleuzat›ld›¤›, bürokrasinin ifl dünyas›na engeller ç›kard›¤›, reformlar›n önünü kesti¤i,bürokrasinin sürekli geniflledi¤i fleklinde iddialar dile getirilmektedir. Özü itibar›y-la bürokrasinin daha küçük ve verimli hâle getirilmesini amaçlayan reform paket-leri Türkiye de dâhil olmak üzere bir çok ülkenin gündemindedir.

Bürokrasinin sa¤lad›¤› hizmetin ço¤u zaman para ile ölçülemeyecek hizmetlerolmas› verimlilik de¤erlendirmeleri yapabilmeyi zorlaflt›rmaktad›r. Özel sektördebir firma muadilleriyle k›yasland›¤›nda kâr ediyorsa bu orada çal›flanlar›n iflleriniiyi yapt›klar›n› gösterir. Bürokratlar ve memurlar için bu kriteri kullanmak çok zor-dur. Ayr›ca, bürokrasi içinde iflini iyi yapan ile yapmayan aras›nda ayr›m yapabil-mek kolay de¤ildir. Zira çal›flan say›s› çok yüksektir ve ifllerin hangi aflamada tak›l-d›¤›n› tespit etmek zordur. Kald› ki bir çok ülkede bürokratlar› ifllerini verimli yap-mad›klar› gerekçesiyle görevden uzaklaflt›rmak çok zordur. Bürokratlar aras›nda,hizipleflme ve rekabet kadar, birbirine destek olma e¤iliminin güçlü oldu¤u bir va-k›ad›r. Bürokratlar birbirlerini korumak istediklerinde gerek siyasetçilere gerekseyarg› organlar›na kendi istedikleri kadar bilgi verme ya da onlar› yan›ltma yolunagidebilmektedirler.

Bürokrasiye iliflkin bir di¤er flikayet, bürokrasinin sürekli büyüme e¤ilimi için-de olmas›d›r. Kamu Tercihi Okulu’na göre bürokratlar da di¤er bireyler gibi ken-di ç›karlar›n› savunurlar. Ancak bunu yaparken sahip olduklar› ayr›cal›k, kendi ç›-karlar›n› kamu ç›karlar› olarak sunabilmeleridir. William Niskanen’e (1971) göre,bürokratlar hem kendilerine ayr›lan kaynaklar› (bütçelerini) art›rmak hem de ba-fl›nda bulunduklar› örgütü büyütmeyi amaçlarlar. ‹fllerin yo¤unlu¤u gerekçesiyles›f›rdan yeni bir örgütlenme kurulmas›n› istemek de bürokrasinin geniflleme tak-tiklerinden biridir. Bir kez kurulduktan sonra herhangi bir bürokratik örgütü feshetmek çok zordur. Kald› ki örgüt fesh edilse bile, çal›flanlar›n ifline son vermek çokzordur. Ya bu insanlara uygun yeni pozisyonlar yarat›lacak ya da bu insanlar pa-sif görevlere atanacaklard›r. Her iki hâlde de bürokrasi genifllemifl olacakt›r.

BÜROKRAS‹ VE S‹YASETBürokrasi siyasal faaliyetin neresindedir? Bürokratlar ile siyasetçiler aras›nda nas›lbir iliflki olmal›d›r? Bu çetrefilli meseleyi otoriter rejimler ve demokratik rejimler ol-mak üzere ikiye ay›rarak incelemek yerinde olur. Tek bir kifliyi öne ç›karan otori-ter rejimlerde, bürokratlar›n a¤›rl›¤› diktatörün tercihlerine, siyaset yapma tarz›nave gücüne ba¤l›d›r. Bürokrasi tamamen lidere kiflisel olarak ba¤l› isimlerden olu-flan, ganimet da¤›t›m sisteminin parças› hüviyetinde olabilir. Özellikle do¤al kay-naklar zenginli¤ine dayal› devletlerde bir bürokratik yönetim gelene¤inin geliflme-di¤ini görüyoruz. Bir bütün olarak bürokrasinin öne ç›kt›¤›, diktatörün ise k›smen


Kamu Tercihi Okulu: Siyasiolgu, olay ve süreçleri dahaçok mikro iktisadi analizdekullan›lan neo klasikekonominin temellerindenolan kendi ç›kar›n› düflünenbirey varsay›m›ylaaç›klamay› deneyenyaklafl›m. Buna göre,bürokratlar, siyasetçiler veseçmenler de t›pk› piyasadakendi ç›kar›n› azamiyeç›karmaya gayret gösterenal›c› ve sat›c›lar gibi hareketetmektedirler. Kamu tercihiokulu, siyasi aktörlerinmotivasyon aç›s›ndanpiyasa aktörlerinden hiç deöyle iddia edildi¤i gibi farkl›olmad›klar› kamusalç›karlar› savunma motifiylehareket etmeyebilecekleridüflüncesini gelifltirmifl,özellikle de siyasetçi vebürokratlar›n sadecekamuya hizmet amac›n›güttükleri fikrine meydanokumufltur. Bu yönüyle,1980’li y›llarda yükselenyeni sa¤ fikriyat› besleyentemel entelektüeldayanaklardan birihüviyetindedir.

gölge bir figür oldu¤u rejimlerde ise bürokratlar›n perde arkas›nda da olsa iflleriyürüttükleri bir otoriter devlet modeli görebiliyoruz. Esasen otoriter rejimlerde bü-rokrat ile siyasetçi ayr›m›n› yapabilmek de çok zordur. Hele hele askeri rejimlerdebu ayr›m imkâns›zd›r.

Bürokrasi siyaset iliflkisi demokrasiler aç›s›ndan ciddi açmazlar üretme potansi-yeline sahiptir. “Güçlü, ba¤›ms›z ve partizanl›ktan uzak bir bürokrasi demokrasiaç›s›ndan bir tehdit oluflturabilir, ancak ayn› zamanda demokratik rejim, böyle birbürokrasiye de ihtiyaç duyar”. Ayr›ca, demokrasilerde bürokrasiden beklenenlerde bazen çeliflkili olabilmektedir. Bürokratlar›n hem bürokratik özerkliklerini birölçüde korumalar› (siyasi iradenin evrensel kurallar› zorlayan taleplerine nazikçedirenebilmeleri) hem de ayn› zamanda siyasi iradeye tabi olmalar› beklenir. Bubeklentilerin yerine getirilmesi kolay de¤ildir.

Bürokrasi ve siyaset iliflkisine dair daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için Bilal Ery›lmaz (2010).Bürokrasi ve Siyaset. ‹stanbul: Alfa Bas›n Yay›n Da¤›t›m isimli kitaptan yararlanabilirsiniz.

Teorik olarak bürokratlar ya da atanm›fllar seçimlerle gelenlerin belirledi¤i po-litikalar› uygulamakla/hayata geçirmekle yükümlüdürler. Bürokratlar, kendi baflla-r›na siyaset belirleyemezler. Örne¤in; savafla girip girmeme ya da baflka bir ülke-ye asker gönderip göndermeme karar›n› alacak olanlar askerler de¤il, sivil siyasaliradedir. Zira bürokratlar seçmenlere hesap vermek durumunda de¤illerdir. De-mokratik rejimin mant›¤›na göre atanm›fllar seçilmifllere, seçilmifller de seçimlerdemillete hesap verecekler böylece hiç kimse fleffafl›k ve sorumluluktan kaçamaya-cakt›r. Ancak fiili durum ço¤u zaman farkl›d›r.

Bürokrasinin denetim ve kontrolünün çok zor oldu¤u, bürokrasinin siyasetçilertaraf›ndan belirlenen politkalar› uygulamak yerine politikalar›n biçimlenmesindemerkezî rol oynad›¤› elefltirileri s›kl›kla dile getirilmektedir. Bürüokrasiyi azaltmave bürokrasiyi kontrol alt›na alma sözleri her seçimde tekrar tekrar dile getirilmek-tedir. Bu tekrarlar, bu mesele konusunda baflar›s›zl›¤›n da itiraf› gibidir.

Bürokrasinin gücünün kayna¤›nda bürokrat›n hem kendi konusuna hakimiye-ti hem de devletin iflleyifline iliflkin hukuki/teknik bilgiye sahip olmas› önemli roloynar. Seçilmifl otoritelere bilgi sa¤layanlar, uygulamaya iliflkin teknik konulardatavsiyelerde bulunanlar ço¤u zaman bürokratlard›r. Siyasetçiler genellikle kendibakanl›klar›nda çal›flan bürokratlardan gelecek bilgiye ba¤›ml›d›rlar. Bürokratlarsahip olduklar› bilgileri saklayabilirler, geciktirebilirler ya da çarp›tabilirler. Örne-¤in; savunma harcamalar›n› art›rmak isteyen bir ordu, ulusal güvenli¤e yöneliktehditleri oldu¤undan çok daha büyük gösterme e¤ilimi içinde olacakt›r. Ayn› fle-kilde, kendilerine ayr›lan pay›n art›r›lmas›n› arzulayan emniyet güçleri de benzere¤ilimlere yönelebileceklerdir.

Bürokrat be¤enmedi¤i proje ve programlar›n hayata geçirilmesine, eksik bilgiverme, hukuki engel yaratma, ifli uzatma gibi yollarla sekte de vurabilir. Bürokra-t›n bu davran›fl›n›n alt›nda gücün gerçekte kendisinde oldu¤unu siyasetçiye gös-terme motifi rol oynayabilir. Bürokrat bafl›nda bulundu¤u kurumun pazarl›k gücü-nü art›rmak isteyebilir. Bürokrat siyasi çizgisini benimsemedi¤i siyasetçiyi küçüm-seyen bir tutum ve tav›r da tak›nabilir. Demokrasi aç›s›ndan daha da tehlikeli ola-n›, bürokrasinin bir siyasi iktidar› y›pratmak için yasa d›fl› yollar da dâhil olmaküzere harekete geçmesidir. ‹ktidar hakk›nda do¤ru olmayan bilgiler üretmek vebunlar› s›zd›rmak, siyasi muhaliflere destek olmak, hatta kaos yaratmak özelliklesilahl› bürokrasilerin kullanabildikleri yollardand›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ülkemizdeki bürokrat-politikac› iliflkisini anlatan bir “an›-öykü” olan Erhan Bener’in(2002). Bürokratlar. ‹stanbul. Remzi Kitabevi okuyabilirsiniz.

Bürokrasiyi kontrol alt›nda tutabilmenin sihirli bir reçetesi bulunabilmifl de¤il-dir. Ferrel Heady, ideal tip olarak iki tür bürokrasiden bahseder. Klasik bürokrasitiplemesine en çok yaklaflan ülkeler -aralar›ndaki çok önemli farkl›l›klara ra¤men-Almanya ve Fransa’d›r. Klasik bürokrasi, ifle al›m, ilerleme ve hiyerarfli konular›n-da Weber’in ideal tip bürokrasi kavramlaflt›rmas›n› and›r›r. Bürokrasi, hayat›n ada-naca¤› yetenekli insanlar› bünyesine çeken çok cazip bir kariyerdir. Üst düzeydeteknik uzmanl›k söz konusudur. Keza, bürokratlar aras›nda yo¤un bir dayan›flmave biz duygusundan (esprit de corps) söz edebilmek de mümkündür. Klasik bü-rokrasilerde soyut bir devlet anlay›fl› ve o devlete hizmet etme kavram› çok kuv-vetlidir. Zaten köken itibar›yla devlet ile özdefllefltirilen mutlakiyetçi hükümdarla-ra hizmet için bir araya getirilmifl uzmanlar gelene¤inden esinlenme söz konusu-dur. Ba¤l›l›k mutlakiyetçi rejimlerde bile hükümdardan ziyade onun temsil etti¤i si-yasi rejime yönelmifltir.

Klasik bürokrasi gelene¤ine sahip olan ülkelerde bürokratlar›n seçimlerle gelensiyasetçilerin otoritesini küçümseme e¤ilimleri yüksek olabilecektir. Bürokrat yö-netme ifli için sadece kendisinin yeterli donan›ma sahip oldu¤u, politikac›lar›n isemeseleyi bilmedikleri ya da politikan›n do¤as› gere¤i ülke yarar›na kararlar almak-ta zorlanacaklar›n› düflünme e¤ilimi içindedir. Kendisi uzun y›llar bu iflin e¤itiminialm›flt›r, s›k› s›navlardan geçerek bulundu¤u konuma ulaflm›flt›r. Ancak politikac›meseleyi bilmedi¤i gibi, ülke ç›karlar›n›n nerede oldu¤unu da bilmeyen, s›radaninsan›n oylar›n› demagoji yoluyla alabilen bir f›rsatç›d›r. Durum, bürokrasinin aç›kve net bir siyasi çizgiyi benimsemesi -toplumu modernlefltirme gibi- hâlinde dahada olumsuz bir hâl al›r. Bu hâlde bürokrasinin siyasal otoriteye meydan okumayado¤al olarak e¤ilim gösteren yap›s›, ideolojik bir boyut da kazan›r ve daha kesifhâle gelir.

Di¤er taraftan klasik bürokrasi gelene¤i ayn› zamanda bürokrasinin görevininseçimle gelmifl olanlara onlar›n arzu ve talepleri do¤rultusunda hizmet etmek oldu-¤u, bürokratlar›n sadece uygulama ile sorumlu olduklar›, s›n›r›n afl›lmas›n›n bürok-ratik profesyonelli¤e yak›flmayaca¤› vurgusunu da yapar. Profesyonellik anlay›fl› daklasik bürokrasilerde yank› bulabilir. Bu tarz bir profesyonellik anlay›fl› yank› bul-du¤u ölçüde, bürokrat be¤enmedi¤i siyasal otoriteye sayg› gösterme ahlaki sorum-lulu¤unu hissedecek ve kendi yetki s›n›rlar›n› aflma e¤ilimi içine girmeyecektir.

Siyasi bürokrasilerde ise bürokrasinin özerkli¤i yüksek de¤ildir. Her gelen siya-si iktidar, bürokrasinin üst kadrolar›n›n çok önemli bir ço¤unlu¤unu de¤ifltirecek,beraber çal›flmak istedi¤i insanlar› göreve getirecektir. Buna ganimet sistemi de de-nilir. ABD ve çok daha az ölçüde olmak kayd›yla Büyük Britanya siyasi bürokrasi-lerin tipik örne¤i hüviyetindedir. Bürokrasinin üst kademeleri, bu ifli kariyer hâlinegetirmifl olanlardan ziyade, baflka ifller de yapan kifliler taraf›ndan doldurulur. Yenigelen bürokratlar da t›pk› eskiler gibi, görev sürelerinin s›n›rl› oldu¤unu bilirler. Busistemin avantaj›, bürokratlar›n siyasetçiler taraf›ndan seçilmeleri ve pozisyonlar›n›onlara borçlu olduklar›n› bilmeleridir. Keza siyasi bürokrasilerde bürokratlar› gö-revden alman›n kolay olmas› da bürokrat› s›n›rland›ran bir di¤er faktördür.

Sistemin dezavantaj› ise bürokrasinin kalitesinin tamamen siyasetçinin yapaca-¤› seçimlere ba¤l› olmas›d›r. Gelecek seçimleri düflünen siyasetçinin yeteneksizbürokratlar› bu türlü kritik görevlere getirmeyece¤i, bunun kendi bindi¤i dal› kes-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mek anlam›na gelece¤i düflünülebilir ancak siyasetçilerin her zaman uzun dönem-li düflünmedikleri de bir vak›ad›r. Bu hâlde, bürokrasinin üst kademelerinin siya-setçilere de zarar verecek flekilde kendi pozisyonlar›n› korumay› her fleyin önün-de gören amatörler taraf›ndan doldurulma riski artm›fl olacakt›r. Amatör bürokrat-lar siyasi otoriteye meydan okuma e¤ilimi içinde olmayacaklard›r ancak, konular›-n› iyi bilmeleri ihtimalinin de yüksek oldu¤unu varsayamay›z. Görüldü¤ü gibi ge-rek klasik gerekse siyasi bürokrasiler, bürokrasinin kontrolü aç›s›ndan avantajlarve dezavantajlar içerirler. Her ülke kendi bürokratik ve siyasi yap›lanmas›n›n do-¤as›na, kendi siyasi kültür ve geleneklerine göre farkl› biçimler deneme yoluna dagidebilir.

Bu tespitten sonra, kontrolü art›rmaya matuf, her iki bürokrasi yap›lanmas›ndada ortak olan di¤er baz› metotlardan da bahsetmek gerekir. Örne¤in, daha çok kla-sik bürokratik sistemlerde uygulanabilecek olan, bürokrasinin bilgi tekelini k›rmakiçin ayn› konuda en az bürokratlar kadar bilgili siyasi dan›flmanlar›n ya da müste-flarlar›n atanmas› bu yollardan biridir. Bürokrasinin d›fl›ndan gelen bu kiflilerin ge-leneksel bürokrasiye karfl› bir karfl›-bürokrasi oluflturdu¤u söylenebilir. Keza, herbakanl›ktaki en üst düzey bürokratlar›n -ki Türkiye’de bu pozisyon müsteflarl›kt›r-her yeni bakan atand›¤›nda genellikle de¤ifltirilmesi siyasilefltirme yoluyla kontrololarak da adland›r›labilir.

Milletvekilllerinin seçmenlerin bürokrasi ile olaniliflkilerinde ortaya ç›kan t›kan›kl›klar› gidermek için,seçmenlerin talepleri do¤rultusunda devreye girmele-ri de bürokrasinin siyasetçiler taraf›ndan kontrolününbir biçimi olarak görülebilir. Ancak bu çok riskli biryoldur zira milletvekilleri seçmenlerine ayr›cal›k iste-mek gayesiyle yerindeli¤i ve hatta yasall›¤› tart›fl›la-cak taleplerde de bulunabilirler.

Her vatandafl›n kendisiyle ilgili tutulmufl olabile-cek dosyalar da dâhil olmak üzere, genifl anlamda ka-muyu ilgilendiren konularda nelerin nas›l yap›ld›¤›n›kayda geçiren iç yaz›flma belgelerine ulaflabilmesinihedefleyen bilgi edinme hakk›n› hayata geçirmeye yö-

nelik uygulamalar bir di¤er örnektir. Hangi mevzular›n kamusal mevzu say›l›p va-tandafl› ilgilendirdi¤i konusu -ki bu hangi bilgilerin vatandafla gösterilebilece¤i an-lam›na gelmektedir- ülkeden ülkeye de¤iflmektedir. Keza, bu hakk›n kullan›lmas›kimi ülkelerde çok kolay kimilerinde ise daha uzun ve karmafl›k bir prosedürü ge-rektirebilmektedir.

Türkçe’de tam bir karfl›l›¤› olmamakla beraber “Kamu Denetçili¤i” diye çevrilen“Ombudsman” müessesesi ise vatandafllar›n hiç bir arac›ya gerek kalmadan bürok-rasiye yönelik flikayetlerini iletebilecekleri bir örgütlenmedir. ‹lk olarak ‹skandinavülkelerinde ortaya ç›kan bu kurum, daha sonra Birleflik Krall›k ve Fransa gibi ül-kelerde de oluflturulmufltur. ABD’nin baz› eyaletlerinde de bu uygulama bafllat›l-m›flt›r. Vatandafllar, haklar›n›n ihlal edildi¤ini ya da basitçe yeterli hizmet alamad›k-lar›n› ileri sürerek bu kuruma baflvurabilirler. Ombudsman, ilgili flikayetler hakk›n-da kesin kararlar veremez, yarg› ya da yasaman›n ifllevlerini üzerine alamaz. Sade-ce, ilgililerin -ve kamuoyunun- dikkatini çeker ve gerekirse olay›n yarg›ya tafl›nma-s›na yard›mc› olur, ahlaki bir bask› unsuru ifllevi görür. Daha çok az nüfuslu ülke-ler için anlaml› olan bu uygulaman›n iyi iflleyebilmesi, ombudsman›n kalitesi iledo¤rudan iliflkilidir.


Resim 7.3

Finlandiya’dacinsel eflitsizlikleilgili karfl›lafl›lansorunlar›n flikayetmercii olarakkurulanombudsmanmüessesesini temsileden amblem.

Son tahlilde bürokrasi üzerinde kontrolün kurulmas›nda en etkili olacak olanfaktör, ilgili aktörler, vatandafllar ve genel olarak kamuoyunun bürokrasiyi kontrolalt›nda tutma ona hesap sorma konusunda gösterecekleri kararl›l›kt›r. Ço¤u za-man, bürokrasiye hesap sormakla yükümlü siyasetçiler bundan çeflitli saiklerle ka-ç›nabilirler. Bu saikler aras›nda, günün birinde kendilerini de yasalll›¤› tart›flmal›taleplerde bulunabilecekleri düflüncesi, di¤er meselelerin daha acil görünmesi yada bürokratlar›n kendi siyasi çizgilerinden olduklar› fikri yatabilir. Bürokrasiyi si-yasal muhaliflere karfl› bir koz olarak kullanmak da bir di¤er saiktir. Medya için debenzer motifler söz konusu olabilir. Böyle olunca, seçici bir biçimde bürokrasideki usulsüzlükler üzerine gidilmekte ve inand›r›c›l›k zedelenebilmektedir.



Siyasal parti kavram›n›, siyasal partiler hakk›n-

daki temel bilgileri ve parti sistemlerini anlatmak.

Siyasi partiler seçimlerde halk›n oylar›n› alarakiktidara gelme amac›yla örgütlenmifl, genelliklebelli bir ideolojik uyum gösteren örgütlerdir. Dev-let ile toplum aras›ndaki ba¤lant› noktalar›ndanbirini temsil ederler ve bir sarkaç gibi düflünebi-lirler. Siyasi partilerin, toplumsal ç›karlar› ifade et-mek ve ba¤daflt›rmaya çal›flmak, gelece¤in siya-setçilerini yetifltirmek, üyelerin siyasal sosyallefl-mesine katk›da bulunmak gibi ifllevleri vard›r.

Kamuoyu kavram› hakk›nda bilgi edinip, kamu-

oyunun ne olup olmad›¤› hakk›ndaki tart›flmalar›

aktarmak.

Kamuoyu, daha çok örgütlü ve sesini duyurabilenkesimlerin önemli gördükleri meseleler hakk›ndaoluflturduklar› ve di¤erlerine benimsetmeye çal›fl-t›klar› fikirler bütünü olarak görülebilir. Siyasi par-tiler, bask› gruplar›, fikir adamlar› ve hatta bürok-ratlar önemli olduklar›n› düflündükleri meselelerde“kamuoyu” oluflturma çabas› içindedirler. Bir me-sele kamuoyuna mal edilebilirse o problemin çö-zümü için gerekli olan politikalar o kadar daha aztepki çeker, daha kolay hayata geçirilebilir. Medya,kamouyu oluflturma faaliyetinin en önemli unsurla-r›ndan biridir.

Bask› gruplar› kavram›n› ö¤renerek, bask› grup-

lar›n›n ne gibi fonksiyonlar› yerine getirdi¤ini

aç›klamak.

Bask› gruplar› toplumsal kesim ya da gruplar›n ta-leplerini örgütlü bir biçimde siyasal alana tafl›may›amaçlarlar. Siyasal partiler gibi, devlet ile toplumubirbirine ba¤layan iliflkiler a¤›n›n bir parças›d›rlar.Siyasi partilerden farkl› olarak bask› gruplar›n›n ama-c› iktidara gelmek de¤il, iktidardakileri etkilemeyeçal›flmakt›r. Bask› gruplar›n›n faaliyetleri, bürokrasi,parlâmento, siyasi partiler ya da yarg› üzerinde yo-¤unlaflabilir. Bask› gruplar› devletin ezici gücü ilek›yasland›¤›nda çok zay›f kalan bireylerin sadecekendi ç›karlar›n› savunmalar›na de¤il, kendilerinide devlete karfl› daha iyi korumalar›na da yard›mederler. Keza, bask› gruplar›n›n genel olarak üyele-rinin siyasete olan ilgilerini canl› tutarak siyasal ka-t›l›m› da teflvik ettikleri bir vak›ad›r.

Bürokrasinin ne oldu¤unu, nas›l bir geliflim gös-

terdi¤ini aç›klamak.

Bürokrasi, siyasi iktidar taraf›ndan al›nan karar-lar› uygulayarak rutin devlet ifllerini yürüten de-vasa örgütlenmeyi ifade etmek için kullan›lmak-tad›r. Bürokrasi günlük kullan›mda k›rtasiyeci-lik, flekilcilik, kat›l›k, ifli uzatma ve halka küçüm-seyici bak›fl ça¤r›fl›mlar› yapar. Bürokrasinin ge-liflimi kapitalizmin geliflmesi ile iliflkilidir. Üretimve ticaret gelifltikçe daha iyi e¤itilmifl, daha iyiorganize olabilen bir toplumun ortaya ç›k›fl› dateflvik edilmifl olur. Daha iyi e¤itimli ve verimliorganizasyonu bilen insanlar ise çok daha fazlamal ve hizmet üretimi yaparlar. Keza, devletindemokratikleflme ile artan toplumsal taleplerikarfl›lamak için daha fazla ve iyi örgütlenmifl per-sonele ihtiyaç duymas› da bürokratikleflme e¤i-limini desteklemifltir.

Demokratik rejimlerde bürokrasi siyaset iliflkile-

rinin nas›l cereyan etti¤ini anlatmak.

Liberal demokratik rejimlerde bürokratlar ya daatanm›fllar seçimlerle gelenlerin belirledi¤i politi-kalar› uygulamakla/hayata geçirmekle yükümlü-dürler. Buna göre atanm›fllar seçilmifllere, seçil-mifller de seçimlerde millete hesap vereceklerböylece hiç kimse fleffafl›k ve sorumluluktan ka-çamayacakt›r. Ancak fiili durum ço¤u zaman fark-l›d›r. Bürokrasinin gücünün kayna¤›nda bürok-rat›n hem kendi konusuna hakimiyeti hem dedevletin iflleyifline iliflkin hukuki/teknik bilgiyesahip olmas› önemli rol oynar. Bürokrasiyi kon-trol alt›nda tutabilmenin sihirli bir reçetesi bulu-nabilmifl de¤ildir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Kamuoyu hakk›nda söylenilenlerin hangisi yanl›flt›r?

a. Hükümetler kamuoyuna ters düflen bir biçimde dav-ranamazlar.

b. Kamuoyu ço¤unlu¤un görüflü anlam›na gelmez.c. Kamuoyunun oluflumunda bütün siyasi güçler eflit

bir biçimde yer almazlar.d. Medya kamuoyu oluflturulmas›nda etkili bir araçt›r.e. Hükümetler de kamuoyunu biçimlendirmeye

çal›fl›rlar.

2. Afla¤›dakilerden hangisi siyasal partilerin ifllevlerindenbiri de¤ildir?

a. Siyasetçi yetifltirmekb. Farkl› ç›karlar› temsil etmekc. Kamusal meseleler hakk›nda görüfl bildirmekd. Üyelerinin siyasal sosyalleflmesine katk›da

bulunmake. Üyelerine maddi ç›karlar sa¤lamak

3. Afla¤›dakilerden hangisi parti sistemleri hakk›nda do¤rubir bilgi de¤ildir?

a. Hakim parti siteminde hür seçimlere ra¤men ayn›parti seçim kazan›r.

b. Il›ml› çok partili sistemde hükümet kurmak için ikiya da üç partili koalisyon gerekir.

c. ‹ki partili sistemde kazanan ve kaybedenler bellidir.d. Afl›r› çok partili sistemlerde tek parti iktidar olabilir.e. ‹ki partili sistemde koalisyon kurmak gerekli

de¤ildir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi sivil toplum kurulufllar›n›n özel-liklerinden biri de¤ildir?

a. Gönüllülükb. Devletten ba¤›ms›zl›kc. Kamusal meselelere ilgi duymad. Siyasi iktidar› etkilemeye çal›flmae. Siyasi iktidara gelmeyi hedefleme

5. Afla¤›dakilerden hangisi bask› gruplar›n›n özellikle-rinden biridir?

a. ‹ktidara gelmeyi amaçlamakb. Kanun ç›karmakc. Hükümetlere her konuda yard›mc› olmakd. Siyasi partilerin yan kolu gibi çal›flmake. ‹lgilendikleri konular hakk›nda kamuoyu olufl-

turmak

6. Afla¤›dakilerden hangisi hakim parti sisteminin özel-liklerinden biridir?

a. Birden fazla parti vard›r ama bu partilerin seçimkazanmalar›na izin verilmez.

b. Serbest ve rekabetçi seçimler yap›lmakta ancakayn› parti seçimleri kazanmaktad›r.

c. Hükümet kurmak için koalisyon kurmak flartt›r.d. Sadece tek parti vard›r.e. Siyasal kutuplaflma söz konusudur.

7. Afla¤›dakilerden hangisi medya ve kamuoyuhakk›nda do¤ru bir bilgidir?

a. Medya kamuoyunu oluflturan tek unsurdur.b Medya’n›n tek amac› para kazanmakt›r.c. Kamuoyu ço¤unlu¤un kanaatleri anlam›na

gelmez.d. Medya toplumsal/siyasal gerçe¤i bir ayna gibi

yans›t›r.e. Hükümetler kamuoyu oluflturmaya çal›flmazlar.

8. Afla¤›dakilerden hangisi Weberci anlamda bürokra-sinin özelliklerinden biridir?

a. Kay›rmac›l›kb. fiekilcilikc. Siyasete yönelik ilgid. Liyakate dayal› ilerleme e. Keyfilik

9. Sivil toplum kurulufllar› hakk›nda söylenilenlerdenhangisi do¤rudur?

a. Devlet taraf›ndan kurdurulurlar.b. Amaçlar› iktidara gelmektir.c. Üyelik zorunludur.d. Tamamen özel ç›karlar› savunmak için kurulurlar.e. Kamusal alanda faaliyet gösterirler.

10. Bürokrasi ve Siyaset hakk›nda söylenilenlerin han-gisi yanl›flt›r?

a. Bürokratlar siyasetle hiç ilgilenmezler.b. Güçlü siyasi iktidarlar›n bürokrasiyi kontrol et-

me olas›l›klar› daha yüksektir.c. Bürokratlar aras› dayan›flma ne kadar kuvvetliy-

se, siyasi kontrol o kadar zor olur.d. Bürokrasinin siyasi güç kaynaklar› aras›nda sa-

hip olunan teknik uzmanl›k da yer al›r.e. Ba¤›ms›z yarg› ve medya bürokrasinin siyasi

kontrolü aç›s›ndan hayati bir öneme sahiptir.



...1 Ocak 1994’de, Kuzey Amerika Serbest Ticaret An-laflmas›’n›n (NAFTA) yürürlü¤e girdi¤i gün, Ejercito Za-

patista de Liberacion Nacional içinde örgütlü, hafif si-lahl› üç bin erkek ve kad›n, Meksika’n›n güneyindekiChiapas eyaletinde bulunan Lacandon Orman›’n›n ya-k›n›ndaki yerel yönetimlere el koydu: San Cristobal delas Casas, Altamirano, Ocosingo ve Las Margaritas yerelyönetimlerine. Ço¤u farkl› etnik kökenlerden K›z›lderi-lilerdi, aralar›nda mestizo’lar da vard›; baflta sözcüleriSubcomandante Marcos olmak üzere, liderlerinin baz›-lar› kentli entellektüellerdi. Liderlerinin yüzleri kar mas-kelerinin ard›na gizlenmiflti. Meksika Ordusu destekkuvvet gönderdi¤inde gerillalar düzenli bir biçimde ya¤-mur ormanlar›na geri çekildiler. Fakat siviller, birkaçasker ve polisin yan› s›ra onlarca gerilla çat›flmada öl-dü. Gerillalar›n baz›lar› da çat›flma sonras›nda askerlertaraf›ndan infaz edildi.Meksika’daki isyan›n ve Zapatistalar’›n davas›n›n ülke-de ve dünya çap›nda uyand›rd›¤› sempati, Meksika Dev-let Baflkan› Carlos Salinas de Gortari’yi görüflme masa-s›na oturmaya ikna etti. Salinas, 12 Ocak’ta tek tarafl›ateflkes ilan etti ve bir zamanlar muhtemel halefi olarakgörülen, baflkanl›k hayalleri Salinas taraf›ndan y›k›ld›k-tan sonra hükümetten istifa eden sayg›n Meksikal› poli-tikac› Manuel Camacho’yu “bar›fl temsilcili¤i”ne atad›.Manuel Camacho ve güvenilir entellektüel dan›flmas›Alejandro Moreno Toscano, Chiapas’a gittiler, nüfuz sa-hibi katolik baflpiskopos Samuel Ruiz’le görüfltüler veolas› bask› ya da manipülasyonlardan hakl› olarak te-dirginlik duymakla birlikte diyalo¤un samimiyetine ina-nan Zapatistalar’la ciddi bar›fl görüflmelerine girmeyibaflard›lar. Camacho isyanc›lara Tzeltal ve Chol dillerin-de de yay›nlanm›fl olan bir metni Tzotzil dilinde okudu:K›z›lderili dilleri ilk kez önde gelen Meksikal› bir lidertaraf›ndan tan›n›yordu. 27 Ocak’ta ateflkes ilan edilme-sini, her iki taraf›n da esirleri serbest b›rakmas›n›, siya-si reformu, K›z›lderili haklar›n› ve toplumsal talepleriiçeren kapsaml› bir program çerçevesinde görüflme sü-recinin bafllat›lmas›n› öngören bir anlaflma imzaland›. ...

Kaynak: Castells, M. (2006). Enformasyon Ça¤›: Eko-

nomi, Toplum ve Kültür ‹kinci Cilt Kimli¤in Gücü,

çev. Ebru K›l›ç. ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Bürokrasinin Gücü

Ça¤dafl devlet her yerde bürokratikleflmektedir. Amabürokrasinin siyasal toplum içindeki gücünün de heryerde art›p artmad›¤› sorusunu burada aç›k b›rakmakzorunday›z.Bürokratik organizasyonun onu denetleyenlerin elindeteknik yönden en üstün iktidar arac› oldu¤u olgusunu,bürokrasinin belli bir toplumsal yap› içinde elde edebi-lece¤i a¤›rl›¤› belirlemez. Say›s› milyonlara varan bü-rokrasi ordular›n›n giderek artan “vazgeçilmezli¤i” depek belirleyici de¤ildir. En az›ndan, proleterya hareke-tinin kimi temsilcilerinin, proleteryan›n ekonomik vaz-geçilmezli¤inin, toplumsal ve siyasal gücünün ölçüsü-nü de belirledi¤i yönündeki görüflünde ne denli isabetvarsa, bunda da o denli isabet vard›r. “Vazgeçilmezlik”belirleyici olsayd›, köle eme¤inin yayg›n oldu¤u ve öz-gür yurttafllar›n çal›flmay› onursuz bir ifl gibi gördükleriyerlerde “vazgeçilmez” kölelerin iktidar mevkilerindebulunmas› gerekirdi, çünkü onlar da en az›ndan bu-günkü memurlar ve proleterler kadar vazgeçilmezdir-ler. Bürokrasinin gücünün yüksek olup olmad›¤›, bunedenlere dayanarak a priori söylenemez. Ekonomikç›kar gruplar›n›n, gayr› resmi uzmanlar›n, uzman olma-yan halk temsilcilerinin ifle kar›flmas› ya da merkezi par-lamenter meclislerin, yerel ya da bölgeleraras› baflkatemsilci kurullar›n kurulmas›, bütün bunlar do¤rudando¤ruya bürokratik e¤ilimin karfl›s›na ç›kan etmenlergibi görünmektedir. Bu görünümün ne ölçüde gerçe¤itemsil etti¤i, bu tümüyle biçimsel ve tipolojik tart›flmaiçinde de¤il, ayr› bir bölümde ele al›nmal›d›r. Buradaflu genellemelerle yetinebiliriz:Tam geliflmifl bir bürokrasinin gücü ola¤an koflullardahep çok yüksek olmufltur. “Siyasal efendiler”, “uzman-lar”›n ve yönetim iflleri içinde yer alan e¤itilmifl memur-lar›n karfl›s›nda kendilerini bir “diletant” ya da amatörkonumunda bulurlar. Bürokrasinin hizmet etti¤i “efen-di”, “yasa önerme hakk›”, referandum ve memurlara ifl-ten el çektirme yetkisi gibi silahlarla donanm›fl bir “halk”da olsa; güvensizlik oyu verme ya da fiili yetkisine sa-hip ve daha aristokratik ya da daha demokratik bir te-melde seçilmifl bir “parlamento” da olsa, bu sözlerimizgeçerlidir. Bu efendi, hukuki ya da fiili olarak kendikendini seçen aristokratik kollegyal bir kurul da olsa,halkoyuyla seçilmifl bir baflkan ya da babadan o¤ulageçen bir saltanat›n “mutlak” hukümdar› veya “meflruti”bir kral da olsa, yine geçerlidir.

Yaflam›n ‹çinden Okuma Parças›

“

”


Bütün bürokrasiler, bilgilerini ve niyetlerini gizli tuta-rak, meslekten yetiflmifl olanlar›n üstünlü¤ünü artt›rma-ya çal›fl›rlar. Bürokratik yönetim her zaman için “gizlioturumlar” yönetimi olmak e¤ilimindedir; bilgisini veeylemlerini elefltirel gözlerden olabildi¤ince saklamayaözen gösterir. Bugünlerde Prusya kilise yetkilileri, k›na-ma ve di¤er cezaland›rma önlemlerini üçüncü kiflilerinbilgisine açan papazlara karfl› disiplin cezas› uygula-maktad›rlar. Çünkü papaz bu tür bir elefltiriye olanakhaz›rlamakla, kilise yetkililerinin genelde de elefltirile-bilme olas›l›¤›n›, artt›rma suçunu ifllemifl olmaktad›r.‹ran flah›n›n hazine görevlileri bütçe sanat›n› gizli birdoktrin haline getirmifl, hatta flifre kullanm›fllard›r. Prus-ya’n›n resmi istatistikleri de genellikle yaln›z güçlü bü-rokrasinin amaçlar›na zarar vermeyecek fleyleri aç›klar.Belirli yönetsel alanlardaki gizlilik e¤ilimi, maddi ne-denlerden kaynaklan›r: Egemenlik yap›s›n›n iktidar ç›-karlar› d›fla karfl› her yerde tehlikededir. Özel sektörde-ki bir ekonomik rakip de olsa, düflman olabilecek ya-banc› bir devlet de olsa, gizlilik söz konusudur. Diplo-matik uygulamalar›n baflar›l› olmas› isteniyorsa, kamu-oyunun denetimine ancak çok az yer verilebilir. Bir as-keri yönetim en önemli önlemlerinin gizli kalmas›nda›srar etmelidir. Salt teknik konular›n öneminin giderekartmas›, gizlili¤i giderek daha da gerekli hale getirmek-tedir. Katolik kongrelerinin ve parti kurultaylar›n›n gö-rünüflteki tüm aç›kl›¤›na karfl›n siyasal partiler de baflkatürlü hareket etmezler. Parti örgütlerinin artan bürokra-tikli¤i, gizlili¤i yayg›nlaflt›rmaktad›r. Ticaret politikalar›da, örne¤in Almanya’da, üretim istatistiklerinin gizlen-mesini gerektirebilmektedir. Bir toplumsal yap›n›n d›flakarfl› ald›¤› her savaflkan tav›r, iktidardaki grubun gücü-nü ve konumunu pekifltirmek e¤ilimindedir.

Kaynak: Weber, M. (1996). Sosyoloji Yaz›lar›, çev.Taha Parla. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamuoyu” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Partiler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Partiler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz..

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Siyasal Partiler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kamuoyu” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasi” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bask› Gruplar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bürokrasi ve Siyaset” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.


Alman sosyal bilimci Roberto Michels (1876-1936) tara-f›ndan ortaya at›lan tez. Alman Sosyal Demokrat Parti-si’nin örgütlenmesini inceleyen Michels “nerede bir ör-güt varsa orada oligarfli vard›r” der. Michels’e göre, bafl-ta siyasal partiler olmak üzere, bütün organizasyonlardakaç›n›lmaz olarak küçük bir grubun egemenli¤i söz ko-nusudur. Bunun çeflitli sebepleri vard›r. Bu küçük gruphem uzmanl›¤a hem de örgütlenme tecrübesine sahiptir.Üst yönetim kadrosu, kendi pozisyonlar›n› sorgulamaya-cak insanlarla çal›fl›rlar ve ayr›cal›klar›n› koruma yönün-de gayret gösteren uyumlu bir grup olufltururlar. Ve ni-hayet, örgütlerin s›radan üyeleri örgüt içi meselelerle li-derlik kadrosunun ilgilendi¤i kadar ilgilenemezler vekendilerine sunulanlar› kabul etme e¤ilimindedirler.

S›ra Sizde 2

Sosyal medya web temelli iletiflim teknolojilerinin geli-flimi sayesinde ortaya ç›kan yeni iletiflim kanallar›n› ifa-de etmek için kullan›l›r. Sosyal medya denilince, ‹nter-net forumlar›, kiflisel bloglar, twitter, facebook gibi sos-yal iliflki ve paylafl›m a¤lar› ile beraber, vikipedya tarz›ortaklafla oluflturulan paylafl›m a¤lar› akla gelmektedir.Sosyal medyan›n temel özelli¤i bireyler aras›ndaki karfl›-



l›kl› etkileflim ve diyaloga, geleneksel medyan›n hiç ya-pamad›¤› kadar izin vermesidir. Geleneksel medyadanfarkl› olarak sosyal medya merkeziyetçilikten uzakt›r,yereldir, daha az hiyerarfliktir, tek bir merkezden kon-trol edilmesi zordur. Sosyal medyaya katk›da bulunmaks›radan insan için kolayd›r. Keza, sosyal medyada ha-berler an›nda yay›labilirken geleneksel medyada bu bel-li bir zaman almaktad›r. Sosyal medyan›n bilgi kirlili¤ineyol açt›¤›, sesi en çok ç›kanlar›n di¤erlerini bast›rd›¤›,manipülasyonlara geleneksel medyadan daha aç›k ol-du¤u elefltirileri yap›lmaktad›r.

S›ra Sizde 3

Seçim kazanan ve kaybedenin aç›kça belli oldu¤u, tekbafllar›na iktidar olan partilerin baflar›s›zl›k hâlinde so-rumluluktan kaçamad›klar› bir sistem olarak iki partilisistemin demokratik rejimin istikrar› aç›s›ndan tercih edil-mesi gerekti¤i son y›llara kadar genellikle sorgulanma-maktayd›. Ancak bu konudaki bildiklerimizin artmas›ylaberaber, iki partili sistemlerin her zaman demokratik is-tikrara hizmet etmeyebilecekleri görüflü yayg›nl›k kazan-maya bafllad›. ‹ki partili sistemin önemli siyasi güçlerinparlâmentoda temsilinin önünü kesebildi¤i bunun da is-tikrars›zl›¤a davetiye ç›kard›¤› söylendi. Keza, iki partilisistemin siyasal kutuplaflmay› teflvik etme potansiyelininyüksekli¤i de daha iyi takdir edilir oldu.

S›ra Sizde 4

Yeni sosyal hareketlerin siyasi parti ya da bask› gruplar›-n›n hiyerarflik yap›s›ndan uzak, gönüllü kat›l›m› esas alanve genellikle hayat kalitesi ve yaflam tarz› ile ilgili mese-leleri öne ç›karan hareketler oldu¤unu biliyoruz. 1960’lar-da belirginleflen YSH’ler kimilerince endüstri sonras› top-lumuna uygun düflen s›n›f mücadelesini öne ç›karan es-ki siyasetten farkl› olan yeni siyasetin öncüleri olarak al-k›flland›lar. Ancak bu iyimserlik uzun sürmedi bu hare-ketler ya klasik bask› grubuna dönüfltüler ya da sessizceyok oldular. 2000’li y›llardan itibaren sosyal medyan›ngeliflimi YSH’lere yeni bir ivme kazand›rm›fl gibi görünü-yor. Özellikle kapitalizm ve küreselleflme karfl›t› hareket-ler sosyal medyan›n sa¤lad›¤› olanaklarla yeni bir haya-tiyet kazand›lar. Di¤er taraftan, YSH’lerin bilindik bask›gruplar›n› ifllevsiz hâle getirdiklerini ya da onlar›n yeriniald›klar›n›, iddia etmek abart›l› olur. Özellikle de iflverenörgütleri ve sendikalar›n ifllevlerinin YSH’ler taraf›ndanyerine getirilemeyece¤i aç›kt›r. Her iki siyaset yapma bi-çiminin beraber var olabilece¤ini unutmamak gerekir. S›ra Sizde 5

Siyasi partilerin finansman› modern demokrasilerin kar-

fl› karfl›ya kald›klar› temel sorunlardan biridir. Sadeceüyelerinin tamam›n›n sabit aidatlar›yla finanse edilensiyasi parti ideali, olandan ziyade olmas› gerekeni tem-sil eder. Bir çok ülkede siyasi partiler aidatlar yan›nda,üyelerden ya da üye olmayanlardan ba¤›fl kabul eder-ler. Bir kifli ya da kurumun ne kadar ba¤›flta bulunabi-lece¤i önemli tart›flma konular›ndand›r. Tart›fl›lmayanise bu ba¤›fllar›n mutlaka kamuya aç›k olmalar› gerekti-¤idir. Siyasi partileri zengin ve güçlü kifli ve kurumlar-dan destek almak zorunda b›rakmamak amac›yla birçok ülkede siyasi partilere devlet yard›m› öngörülmüfl-tür. Devlet yard›mlar›n›n sak›ncas› ise siyasi partilerüzerinde üyelerin etkisini daha da s›n›rland›rmalar›d›r.Belli bir paray› herhâlûkârda alaca¤›n› bilen parti yöne-ticileri, hazine yard›mlar›n› kendi parti içi iktidarlar›n›sürdürmek için kullanmaya meyledebilirler.

Yararlan›lan KaynaklarAksoy, N. (2008). Sivil Toplum ve Bask› Gruplar›.

‹stanbul: Kaknüs Yay›nlar›.Albrow, M. (1970). Bureaucracy. London: Pall-Mall.Bener, E. (2002). Bürokratlar. ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Castells, M. (2006). Enformasyon Ça¤›: Ekonomi,

Toplum ve Kültür 2 Cilt Kimli¤in Gücü. Çev.Ebru K›l›ç. ‹stanbul: Bilgi. Üniversitesi Yay›nlar›.

Dahl, R. A. (1971). Polyarchy: Participation and Op-

position. New Haven: Yale University Press. Dearing J. W ve E.M. Rogers (1996). Agenda Setting.

London: Sage. Dreyfus, F. (2007). Bürokrasinin ‹cad› -Fransa, Bü-

yük Britanya ve ABD’de Devlete Hizmet Etmek.

Çev. Ifl›k Ergüden, ‹stanbul: ‹letiflim. Duverger, M. (1963). Political Parties: Their Organi-

zations and Activity in the Modern State, Çev.Barbara ve Robert North, New York: Wiley and Sons.

Ery›lmaz, B. (2010). Büroksasi ve Siyaset. ‹stanbul:Alfa Bas›m Yay›n Evi.

Etzioni-Halevy, E. (1985). Bureaucracy and Democ-

racy -A Political Dilemma. London: Routledge Ke-gan Paul.

Rod, H. Harrop, M., Breslin, S. (1992). Comparative

Government and Politics. 3. bas›m, London: Mac-millan.

Ferrel, H. (1991). Public Administration -A Compa-

rative Perspective. 4. bask›, New York: MarcelDekker.


Granados F. J. ve Knoke D. (2005). “Organized InterestGroups and Policy Networks” The Handbook of

Political Sociology. Der. Thomas Janoski ve di¤er-leri, Cambridge: Cambridge University Press,

Katz, R. S. ve Peter, M. (1995). “Changing Models ofParty Organization and Party Democracy: the Emer-gence of Cartel Party,” Party Politics. vol 1, no 1.

Ketll, D. F. (2006). “Public Bureaucracies” The Oxford

Handbook of Political Institutions. D. R.A.W.Rhodes, S. Binder, B. A Rockman, Oxford: OxfordUniversity Press.

Kircheimer, O. (1966). “The Transformation of West Eu-ropean Party Systems” Der. J. Lapalombara M. Wei-ner, Der. Political Partiees and Political Deve-

lopment. Princeton: Princeton University Press. Lipset, S. M. ve Rokkan, S. (1967). “Cleavage structures,

party systems and voter alignments” Lipset, S. M. veS. Rokkan, Der. Party Systems and Voter Align-

ments. New York: Free Press. Qualter, T. H. (1991). “Public Opoinion” The Black-

well Encyclopedia of Political Science. Der. V.Bogdanor, V. Oxford: Blackwell.

Sartori, G. (1976). Parties and Party Systems: A Fra-

mework For Analysis. Cambridge: CambridgeUniversity Press.

Schudson, M. ve S. Waisbord, S. (2005). “Political So-ciology of News Media,” The Handbook of Politi-

cal Sociology. Der. Janoski, T. ve di¤erleri, Cam-bridge: Cambridge University Press.

Schwartz, M. A. ve Lawson, K. (2005). “Political Parties:Social Bases, Organization, and Environment” The

Handbook of Political Sociology. Der. Janoski, T.ve di¤erleri, Cambridge: Cambridge University Press.

Shively, W. P. (1999). Power & Choice - An Introduc-

tion to Political Science. 6. Bask›, McGraw-Hill,College: New York.

Michels, R. (1962). Political Parties: A Sociological

Study of the Oligarchical Tendencies of Modern

Democracy. New York: Collies.Niskanen, W. (1971). Bureaucracy and Representati-

ve Government. Chicago: Aldine-Atherton.Weber, M. (1970). From Max Weber- Essays in

Sociology. Der. Gerth H.H. ve C. W., Mills, KeganR. P London:

Weber, M. 51996) Sosyoloji Yaz›lar›. Çev. Taha Parla‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

http://www.websters-onlinedictionary.org/images/wiki/wikipedia/en/c/ca/Sunkids.png

http://www.zaman.com/haber.do?haberno=1238850&title=sendikalar-12-eylul-yasasindan-kurtuluyor.

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Küresel siyaseti aç›klayabilecek,So¤uk Savafl sonras›nda oluflan dünya düzeninin ana hatlar›n› aç›klayabilecek,Küreselleflmeyi ve bu süreçte karfl›lafl›lan di¤er kavramlar› tan›mlayabilecek,Ulusüstü siyasal örgütlenmelerin dünya siyasetindeki yerlerini aç›klayabilecek,Ulus-devletin gelece¤ine iliflkin farkl› öngörüleri tart›flabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çindekiler

• Uluslararas› ‹liflkiler• Egemenlik• Küreselleflme

• Ulus-Devlet• Ulusüstü Siyasal Örgütlenmeler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Siyaset Bilimi Küresel Siyaset

• KÜRESEL S‹YASET• SO⁄UK SAVAfiIN B‹T‹fi‹ VE

DÜNYADA DE⁄‹fiEN DENGELER• KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE

S‹YASET• ULUSÜSTÜ S‹YASAL

ÖRGÜTLENMELER: AVRUPAB‹RL‹⁄‹ ÖRNE⁄‹

• ULUS-DEVLET‹N GELECE⁄‹


KÜRESEL S‹YASETBu kitab›n di¤er bölümlerinde ele al›nan konular, siyasetin bir devlet çat›s› al-t›nda ortaya ç›kan yüzüyle ilgilidir. Oysa siyasal olgu, süreç ve düzenlemeler,belirli bir ülke içinde yaflanan geliflmeleri aflan, uluslararas› bir boyuta da sahip-tir. Ülkelerin birbirleriyle olan iliflkileri, siyasetin küresel boyutunu görmemizisa¤lar. Siyasetin yaln›zca bir devletin kendi içinde yaflad›¤› geliflmelerle ilgili ol-mad›¤›, bunun d›fl›nda evrensel bir ze-mininin de bulundu¤una iliflkin tart›fl-malar asl›nda oldukça geriye gider. Ör-ne¤in günümüzden yaklafl›k befl yüz y›lönce yaflayan Hollandal› hukukçu Hu-go Grotius (1583-1645), afla¤›da de¤i-nece¤imiz Westphalia Anlaflmalar› ilehukuksal aç›dan ba¤lay›c›l›k kazanacakolan egemen devletler sisteminin ku-ramsal temellerini atan düflünür olarakbilinir. Özellikle yaflad›¤› dönemde ül-keleraras› ticaretin giderek artmas› ne-deniyle bu alan› düzenleyecek bir hu-kuk sisteminin zorunlulu¤unu görenGrotius bu iliflkiyi do¤al hukuktan ç›-kard›¤› ilkelerle aç›klamaya çal›flm›flt›r.Grotius’a göre devletler, di¤er devlet-lerle olan iliflkilerinde diledikleri gibidavranamazlar; belirli hukuksal ilkeleri gözeterek hareket etmek zorundad›rlar.Söz konusu yaklafl›m, devletlerin birbirlerini eflit statüde görmelerini sa¤layanve bu yönüyle bar›flç› bir uluslararas› sistem oluflumuna kaynakl›k eden ilk un-surdur. Ancak ülkeler aras›ndaki iliflkileri aç›klamay› hedefleyen uluslararas›iliflkiler disiplini 1900’lü y›llar ile birlikte ortaya ç›km›flt›r.

Uluslararas› ‹liflkiler Kuramlar›Bu bölümde, ilk olarak küresel siyasal iliflkilerin do¤uflu ve geliflimine iliflkin fark-l› yaklafl›m ve görüfller üzerinde duraca¤›z. Daha sonra ise küresel siyasetin do¤u-flu ve geliflimine iliflkin tarihsel ve siyasal sorunlar üzerine odaklanaca¤›z.

Küresel Siyaset

Resim 8.1

Hugo Grotius,1583-1645 y›llar›aras›nda yaflam›flve do¤al hukukö¤retisiyle ünkazanm›fl olanHollandal›düflünür.

Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotius

‹dealizmFarkl› ülkeler aras›ndaki iliflkileri anlamland›rabilme amac›ndan hareket eden ulus-lararas› iliflkiler disiplini, bar›fla dönük idealist düflüncelerin sonucu olarak ortayaç›km›flt›r. Birinci Dünya Savafl›’n›n meydana getirdi¤i y›k›mdan sonra evrensel an-lamda huzur, bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas› amac›yla hareket eden siyaset ve dü-flünce adamlar›, tüm devletler için ba¤lay›c› ortak bir etik zemin bulma aray›fl›na gi-riflirler. ‹dealizmin özünde savafl›n art›k dünya siyasetine yön vermemesi gerekti¤i,devletleraras›ndaki iliflkilerin karfl›l›kl› diyalog ve uzlaflma yoluyla çözülebilece¤idüflüncesi bulunur. Buna göre, otoriter yönetim anlay›fllar›n›n gerek kendi halklar›-na gerekse dünyan›n geri kalan bölgelerindeki ülkelere karfl› sald›rgan ve tehditkârbir tutum tak›nma ihtimalleri yüksek oldu¤undan tüm dünyan›n demokratik rejim-lere sahip olmas› zorunludur. Evrensel alanda demokratik ve özgürlükçü yönetimanlay›fllar›n›n egemen olabilmesi için ise tüm ülkelerin ifl birli¤i yapmas› gerekir.

RealizmBuna karfl›l›k özellikle ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra güç kazanan realist bak›flaç›s›, “ulusal ç›kar” esas› üzerine oturur. Realizmin temelinde devletleri insan do-¤as› ile özdefllefltirme anlay›fl› vard›r. Realistlere göre nas›l her bir insan›n kendi ha-

yat›na yönelik ç›kar alg›s› varsa vebencil duygularla hareket eden insan-lar kendi ç›karlar›n› en üst düzeye ç›-karmaya çal›fl›yorlarsa ayn› durumdevletler için de söz konusudur. Herdevlet, uluslararas› platformda kendiç›karlar›n› en üst düzeyde gerçeklefl-tirmek için çal›fl›r; bu amaçla, baz› ül-kelerle ç›karlar›n›n gerektirdi¤i ölçü-yü aflmayacak flekilde geçici ittifaklaryapar. Dolay›s›yla devletin tüm faali-yetleri evrensel bar›fl›n sa¤lanmas› gi-bi idealist ilkelere de¤il do¤rudankendisinin ç›karlar›na hizmet eder. Buyaklafl›m, devletlerin kal›c› dostluklar›

ya da düflmanl›klar›n›n olmad›¤› yaln›zca konjonktürel ittifaklar›n bulundu¤u te-ziyle aç›klan›r. Realist yaklafl›mlar›n temeli, Niccolo Machiavelli ve Thomas Hob-bes gibi düflünürlerin yaklafl›mlar›na kadar gider. Zira her iki düflünür de siyasetido¤rudan “güç” unsuru ile aç›klam›fllard›r. Realizmin güç kazanmas›nda özellikleSo¤uk Savafl döneminin meydana getirdi¤i havan›n büyük etkisi bulunur.

MarksizmMarksizm, t›pk› bir ülke içindeki siyasetin dinamikleri gibi uluslararas› alandaki ge-liflmeleri de ekonomik temelli olarak aç›klar. Marksistlere göre varolan uluslararas›iliflkiler, geliflmifl kapitalist devletlerin kendilerinden daha zay›f ekonomilere sahipolan di¤er devletleri sömürmesi ba¤lam›nda ifllemektedir. Burada en önemli kavram-lardan biri, emperyalizm (sömürgecilik) olarak belirir. Yine Marksistler aç›s›ndan yer-yüzünde meydana ç›kacak iflçi s›n›f› devriminden sonra ekonomik farklar ortadankalkaca¤›ndan ulus-devletlerin de sonu gelecektir. Devrimden sonra tüm insanl›¤›kapsayacak, evrensel bir komünist yap›n›n ortaya ç›kaca¤› savunulur. Dolay›s›ylaMarksistler, mevcut uluslararas› düzeni, devletler aras›ndaki eflit iliflki alan› olarak de-¤il güçlü olan›n güçsüz üzerinde kurdu¤u mutlak tahakküm fleklinde alg›larlar.


Resim 8.2

II. Dünya Savafl›1939-1945aras›nda sürenküresel askeri birçat›flmad›r.

Kaynak: http://www.thewallpapers.us/r-askeri-resim-17-2.-dunya-savasi-720-savastan-kalma-goruntuler-4649.htm

Elefltirel KuramÖzellikle 1990’lardan sonra güç kazanmaya bafllayan ve asl›nda temelini Marksist ide-olojide bulan elefltirel kuram ise uluslararas› iliflkilerin yaln›zca devletlerin tekeline b›-rak›lamayaca¤›, bunlar›n yönettikleri halklar›n da mümkün olan en fazla flekilde sü-rece kat›lmas› gerekti¤i anlay›fl›ndan hareket eder. Elefltirel kurama göre uluslararas›iliflkiler, devletler taraf›ndan biçimlendirildi¤i, alt kimlik gruplar› bu sürecin d›fl›nda b›-rak›ld›¤› takdirde özgürlük ve demokrasi ba¤lam›nda bir kay›p yaflan›r. Elefltirel teori-ye mensup düflünürler, var olan sistemin mevcut hâliyle, sorgulanmaks›z›n kabuledilmesinin güçlü devletlerin di¤erleri üzerinde kuraca¤› tahakkümü meflrulaflt›raca-¤›n› zaten amac›n›n da kapitalizmin güçlenmesinden ibaret oldu¤unu savunurlar.

Uluslararas› iliflkiler kuramlar›, farkl› ideolojilerin dünyada yaflanan siyasal olaylar› yo-rumlama tarz›n› yans›t›r. Dolay›s›yla farkl› ideolojik bak›fl aç›lar›n›n evrensel ölçekte mey-dana gelen iliflkilere yükledikleri anlamlar da önemli ölçüde de¤iflir.

Uluslararas› Sistemin Do¤ufluDünya ölçe¤inde tüm devletlerin birbirleriyle etkileflimlerini araflt›ran uluslararas›iliflkilerin tarihi bu konuda ilk normatif düzenlemelerin yap›ld›¤› 1648 tarihli West-phalia Anlaflmalar›na dek gider. Bir bak›ma, bugün oluflan uluslararas› sistemintemellerinin 1648 tarihinde ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. Otuz Y›l Savafllar› sonras›n-da 1648’de Westphalia Anlaflmalar› arac›l›¤›yla co¤rafi aç›dan kendi alanlar›ndaözgürce hareket etmeyi ve birbirlerinin s›n›rlar›na sayg› göstermeyi kabul edenprenslikler, egemenli¤in karfl›l›kl› kabulüne dayanan modern devletler sisteminintemellerini atm›fllard›r. Westphalia Anlaflmalar›n›n modern devletin oluflumu aç›-s›ndan en önemli sonucu, otorite ile toprak aras›nda ba¤ kurulmas›, böylece ken-di co¤rafyas› içerisinde devletin genifl bir özerkli¤e sahip oldu¤unun kabul edilme-sidir. Bu flekilde, devletin toplumdan kesin bir flekilde ayr›ld›¤› ve toplumu olufltu-ran bireylerin yaflamlar› üzerinde son sözü söyleyebilme yetkisiyle donat›ld›¤› gö-rülecektir. Bu noktada, 1648’den sonra sistemin merkezine yerleflen egemenli¤in,iç ve d›fl olmak üzere iki boyutunun oldu¤u söylenebilir. ‹ç egemenlik, devletin yö-netti¤i topraklar, yani ülkesi ve halk› üzerinde her bak›mdan son sözü söyleyebil-me yetkisine sahip oldu¤unu ifade eder. D›fl egemenlik ise devletin baflka devlet-lerle eflit statüde bulundu¤unu ve uluslararas› faaliyetlerinde tam ba¤›ms›z oldu¤u-nu anlat›r. Bu aç›dan Westphaliac› mant›kta, bir devletin ya da uluslararas› oluflu-mun baflka bir devlete yönelik müdahalesi mümkün de¤ildir. Ancak afla¤›da de¤i-nece¤imiz gibi günümüzde egemenlik Westphalia’da öngörülen anlay›fltan olduk-ça farkl› flekilde tan›mlanmaktad›r.

1648 tarihli Westphalia Anlaflmalar› ile devletler karfl›l›kl› olarak birbirlerinin egemen-liklerine sayg› göstermeyi kabul etmifller ve bu flekilde günümüzdeki uluslararas› sistemintemellerini atm›fllard›r.

Egemenlik kuram›n›n siyasal yaflama yans›mas› bak›m›ndan Westphalia Anlaflmalar›n›nnas›l bir etkisi olmufltur?

Westphalia Anlaflmalar› arac›l›¤›yla Avrupal› devletler, kendi hükmettikleri böl-ge içerisinde mutlak bir egemenli¤e sahip olduklar›n› karfl›l›kl› olarak kabul etmifl-lerdir. Ancak evrensel ölçekte ve herkesi ba¤lay›c› bir sistemin oluflturulmas› uzuny›llar boyunca mümkün olmam›flt›r. Zaten Westphalia Anlaflmalar› bir düzenden

2078. Ünite - Küresel S iyaset

Egemenlik: ‹lk kez 1576y›l›nda Frans›z hukukçu JeanBodin taraf›ndan kullan›lanegemenlik kavram›devletlerin bir devletinhükmetti¤i ülke ile halküzerinde kural koyma vebaflka devletlerle eflitstatüde iliflkiye geçmeyetkisini ifade eder.

Otuz Y›l Savafllar›: 1618-1648 y›llar› aras›nda yap›lanAvrupa’daki devletlerinbüyük k›sm›n›n kat›ld›¤›,temel nedeni Katolik-Protestan çat›flmas› olansavafllard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



çok, devletlerin birbirlerinin içifllerinekar›flmad›klar› bir “anarfli” durumunuyans›t›r. Dünya ölçe¤inde düzenin ku-rulmas› amac›yla oluflturulan ilk yap›,Milletler Cemiyeti, di¤er ad›yla Cemiye-ti Akvam’d›r.

20. yüzy›l›n bafllar› denebilecek birsüreçte, 1914 y›l›nda bafllayan BirinciDünya Savafl›, ilerleyen süreçte dünyaölçe¤inde kurulmaya bafllanacak düze-nin de temel nedenlerinden birini olufl-turur. Bu döneme kadar Avrupa’da yeralan ülkelerin büyük k›sm› kendi içya-p›lar›nda bir düzen ve denge sa¤lama-

ya çal›flm›fllard›r. Ulusal birliklerini di-¤er devletlere göre daha erken tarihlerde sa¤layan ‹ngiltere ve Fransa gibi ülkeler,sömürgecili¤in de etkisiyle ekonomik güç ve siyasal etki aç›s›ndan Almanya ve‹talya’n›n oldukça önünde yer alm›fllard›r. Bu durum, savafl öncesindeki süreçte,Avrupa’da, ülkelerin âdeta iki ayr› gruba neden olmas›na yer açm›flt›r. Ayn› süreç,Osmanl› ve Avusturya-Macaristan gibi imparatorluklar›n milliyetçilik hareketlerinedeniyle giderek daha fazla toprak kaybetmesini ve zay›flamas›n› da beraberindegetirmifltir. 1914 y›l›nda bafllayan savafl, Avrupa k›tas›n›n genifl kesimlerini etkile-mifl ve milyonlarca insan›n ölmesine, ülkelerin tahrip olmas›na ve en son olarak daOsmanl› ve Avusturya-Macaristan gibi son büyük imparatorluklar›n da tarih sahne-sinden silinmelerine neden olmufltur. Bu devletlerin ortadan kalkmas›ndan sonra,daha önce hükmettikleri alanlarda pek çok yeni devlet ortaya ç›km›flt›r.

Öte yandan savafl›n y›k›c› etkilerine karfl›, uluslararas› düzeni korumak içintüm devletlerin belirli siyasal ilkeler üzerinde uzlaflacaklar› ve kararlar› savafllade¤il uzlaflmayla alacaklar› kurumlar›n oluflturulmas› düflüncesi ön plana ç›k-maya bafllam›flt›r. Bu amaçla, dönemin ABD Baflkan› Woodrow Wilson’un öne-risiyle 10 Ocak 1920 tarihinde Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) kurulmufl-tur. Milletler Cemiyetinin bafll›ca amac›, ülkeler aras›ndaki sorunlar›n, yeni birsavafla meydan b›rakmadan bar›flç› yollarla çözülmesini sa¤lamakt›r. AncakMilletler Cemiyeti kendisi için belirlenen amaca hiçbir zaman ulaflamam›fl ve‹kinci Dünya Savafl›’n›n ç›kmas›n› engelleyememifltir. Oluflumun fikir babas›Wilson olmas›na ra¤men ABD, Milletler Cemiyetine üye olmam›fl; Almanya veJaponya gibi di¤er baz› ülkeler de k›sa sürede üyelikten ayr›lm›fllard›r. Bu ne-denle, Cemiyet, üyeleri aras›ndaki baz› küçük sorunlar› çözmek d›fl›nda önem-li bir ifllev üstlenememifltir.

Birinci Dünya Savafl›’ndan yenik ayr›lan Almanya’da Nasyonal Sosyalist; ‹tal-ya’da ise faflist rejimler, savafl sonras›nda bu ülkelerde k›r›lan ulusal gururu onar-mak iddias› ve amac›yla k›sa sürede güç kazanm›fllard›r. Buna karfl›l›k, savafl›n ga-libi durumunda bulunan ‹ngiltere ve Fransa gibi ülkeler ise güçlerinde azalma an-lam›na gelebilecek hiçbir ifl birli¤i ya da uzlaflma aray›fl›na girmemifllerdir. 1917 y›-l›nda gerçekleflen Bolflevik Devrimi sonras›nda kurulan Sovyet Sosyalist Cumhu-riyetler Birli¤i (SSCB) ise k›sa sürede Do¤u Avrupa ve Orta Asya baflta olmak üze-re pek çok bölgeyi kendi hegemonyas› alt›na alm›flt›r. SSCB sahip oldu¤u komü-nist ideolojiyi yayma mücadelesi vererek Bat›l› ülkelerin karfl›s›nda ciddi bir rakipolarak belirmifltir.


Bolflevik Devrimi: 1917’deRusya’da gerçekleflen vekomünistler taraf›ndanÇarl›k rejimine son verilendevrimdir.

Resim 8.3

1920'de kurulanMilletlerCemiyeti'nin(League of Nations)amac› ülkeleraras›ndayaflanabileceksorunlar› bar›flç›lyollarla çözümekavuflturmakt›.

Kaynak: http://epochtimestr.com/index.php/13-kasim-1920-milletler-cemiyetinin-cenevredeki-acilisina-41-ulkeden-5-bin-temsilci-katildi/

Söz konusu düflmanca siyasal ortam sonucunda, 1939 y›l›nda ilkine göre çokdaha genifl bir alana yay›lan ve çok daha fazla say›da insan›n yaflam›n› etkileyen‹kinci Dünya Savafl› bafllam›flt›r. ‹kinci Dünya Savafl›, insanl›k tarihinin gördü¤ü enbüyük savafl olmufltur. Savafl sürecinde, tarihte ilk kez nükleer silah kullan›lm›fl,Yahudi soyk›r›m› yaflanm›fl, elli ila yetmifl milyon aras›nda insan ölmüfl ve Avru-pa’da pek çok kent büyük ölçüde tahrip olmufltur. Karfl›lafl›lan bu olumsuz etkiler,henüz savafl s›ras›nda, savafltan sonra dünya ölçe¤inde düzeni ve bar›fl› koruyacakkurumlar›n oluflturulmas›na yönelik tart›flmalar› da bafllatm›flt›r. Nitekim ‹kinciDünya Savafl›’n›n bitiflinden hemen sonra 26 Haziran 1945’te imzalanan BirleflmiflMilletler Anlaflmas›yla bu çabalar ilk sonucuna ulaflm›fl olmaktad›r. Ad› geçen An-laflma ile kurulan BM, dünyada bar›fl› ve güvenli¤i sa¤lamak, farkl› uluslar aras›n-daki toplumsal, kültürel ve ekonomik ifl birli¤i imkânlar›n› gelifltirmek ve bu ide-alleri tüm dünyaya yaymak gibi amaçlar benimsemifltir.

Ayn› süreçte, insan haklar›n›n hukuksal zemine aktar›lmas› için evrensel ölçek-te çabalar da su yüzüne ç›km›flt›r. Bu amaçla, Birleflmifl Milletler Anlaflmas›yla, ev-rensel düzlemde insan haklar› anlay›fl›n›n hukuksal temelleri at›lm›fl ve 10 Aral›k1948 tarihinde BM Genel Kurulu’nca onaylanan ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirisiarac›l›¤›yla da söz konusu anlay›fl, devletlerle uluslararas› toplum aç›s›ndan ba¤la-y›c›l›k tafl›yacak flekilde geniflletilmifltir.

Birleflmifl Milletler Örgütü, ad›ndan da rahatl›kla anlafl›labilece¤i gibi ulus-dev-letlerin oluflturdu¤u bir uluslararas› sistem düflüncesinden yola ç›km›flt›r. Asl›ndaBirleflmifl Milletler, 1648 Westphalia Anlaflmalar› ile ilk kez beliren “egemenli¤e”dayal› sistem anlay›fl›n›n en güçlü ifadesidir. Buna göre, devletler, BM içerisinde“egemen eflitlik” denilen bir hukuksal statü içerisinde var olurlar. Bu anlamda,ad›ndan da anlafl›labilece¤i gibi BM, ulus-devletlerin oluflturdu¤u bir sistem düflün-cesine dayan›r.

BM’nin “ana tart›flma forumu” olan Genel Kurul’a tüm üye ülkeler kat›lmahakk›na sahiptir. Her üyenin bir oyu vard›r. Genel Kurul, BM Anlaflmas› kapsa-m›na giren herhangi bir konuyu ele alabilir ve üye ülkelere tavsiyelerde buluna-bilir. Bir di¤er organ olan Güvenlik Konseyi ise befli daimi (ABD, Rusya, Çin, ‹n-giltere ve Fransa), onu iki y›l için seçilen geçici on befl üye ülkeden oluflur. Kon-sey, üye say›s›n›n beflte üçüyle (yani dokuz oyla) uluslararas› bar›fl ve güvenlikkonular›nda karar alabilir. Ancak daimi üyelerden herhangi biri olumsuz oy kul-lan›rsa yani veto ederse söz konusu karar reddedilmifl say›l›r. Bir di¤er organolan Ekonomik ve Sosyal Konsey, BM’nin ekonomik ve sosyal alanlardaki önce-liklerini belirleyen ve çal›flmalar›n› planlayan ana organd›r. Bu bak›mdan, sözkonusu Konsey’in insan haklar›ndan çevreye, kalk›nmadan göçe kadar uzanançok say›da yetkisi vard›r. BM’nin ana yarg› organ› ise Uluslararas› Adalet Diva-n›’d›r. Divan, her biri farkl› ülkeden gelen toplam on dört yarg›çtan oluflur. Gö-revi ise üye ülkeler aras›ndaki anlaflmazl›klar› uluslararas› hukuka uygun flekildeçözmektir. BM Genel Sekreteri ise Örgütün sekretarya ifllerini yapan birimleri yö-netmekten sorumludur. Genel Sekreter, Güvenlik Konseyi’nin tavsiyesi ile GenelKurul taraf›ndan befl y›l için seçilir.

Öte yandan, bu süreçte, afla¤›da detayl› flekide de¤inece¤imiz yeni dünya dü-zeninin ana hatlar›n›n belirlenmesi aç›s›ndan BM örgütünün daha fazla sorumlu-luk almas› gerekti¤ine yönelik yaklafl›mlar da güç kazanm›flt›r. BM’nin mevcut ya-p›lanmas›n›n al›nan kararlara yönelik veto haklar› bulunan Güvenlik Konseyi’ninbefl daimî üyesinin (ABD, Rusya, Çin, Fransa ve ‹ngiltere) belirleyicili¤inde flekil-lendi¤i aç›kt›r. Birleflmifl Milletler, devletlerin baflka devletlerle eflit statüde iliflkiye


geçmeleri, uluslararas› düzlemde bar›fl ve adalete dayal› bir düzenin sa¤lanmas› veanlaflmazl›klar›n giderilmesi aç›s›ndan ifllevsel bir araç olabilir. Yine BM arac›l›¤›y-la ülkeler aras›ndaki ticari, mali, askeri ve siyasal ifl birli¤i ile dayan›flma da en üstdüzeye ç›kar›labilir. Ancak bu hedeflere ulafl›labilmesi aç›s›ndan her fleyden önceBM’nin demokratik bir tarzda örgütlenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde GüvenlikKonseyi’nin daimî üyesi olan befl büyük ülkenin istedi¤i kararlar›n ç›kmas›, bunla-r›n yaklafl›k k›rk kat› kadar say›ya sahip di¤er ülkelerin görüfllerinin dikkate al›n-mamas› sonucuyla karfl›lafl›lacakt›r. Günümüzde BM yap›s›n›n üretti¤i en önemlisorun, bu adaletsiz karar alma sürecidir. Nitekim bu durum nedeniyle BM taraf›n-dan tüm insanlar›n vicdanlar›na sinen, uygulanabilir ve uluslararas› toplumun bek-lentilerine uygun kararlar›n al›nmas› mümkün olmamaktad›r.

BM’nin oluflumu, yap›s› ve ba¤l› kurumlar› hakk›nda BM Türkiye Temsilcili¤inin resmi si-tesi olan http://www.un.org.tr/ adresinden bilgi alabilirsiniz.

Di¤er taraftan, BM Anlaflmas› ve ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ile üye dev-letler, “Birleflmifl Milletler ile ifl birli¤i yaparak, insan haklar›na ve temel özgürlük-lere evrensel ölçekte sayg› gösterilmesini ve bunlara uyulmas›n›n gelifltirilmesinigerçeklefltirmek hususunda kendilerini ba¤l› k›ld›klar›n›” taahhüt etmifllerdir.

Söz konusu taahhüt, yaflam hakk›, iflkence ve köleli¤in önlenmesine iliflkin hü-kümlerle birleflti¤inde ilgili devletin yurttafllar›na yönelik edim ve eylemlerinde s›-n›rs›z bir hareket özgürlü¤üne sahip olamayaca¤›n›n aç›k bir ifadesidir. Asl›nda busüreçte, ulus-devletlerin geleneksel yetki alanlar› ve ifllevlerinde bir de¤iflim oldu-¤una yönelik ilk iflaretler de ortaya ç›km›flt›r. Bu konuya ilerleyen bölümlerde da-ha detayl› flekilde de¤inece¤iz. Burada belirli bir noktan›n alt›n› çizmekle yetine-lim. BM Anlaflmas›’n›n alt›na imza atan ulus-devletler, bir bak›ma kendi hükmet-tikleri co¤rafi alan içinde s›n›rs›z bir özgürlü¤e sahip olmad›klar›n› ve her fleydenönce evrensel insan haklar› anlay›fl›yla ba¤l› olduklar›n› kabullenmifllerdir. Bu an-lamda, ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, insan haklar›n›n korunmas› bak›m›ndandevletleri “negatif” ve “pozitif” fleklinde ay›rabilece¤imiz iki temel yükümlülük içi-ne sokar. Negatif s›n›r, devletin, bireylerin yaflam, mülkiyet gibi haklar›na sayg›gösterme, bu alanlara girmeme ve kendi istekleri d›fl›nda özel yaflamlar›na müda-hâle etmeme yükümlülü¤üne iflaret etmektedir. Bunun yan›nda devletler, hukuk-sal düzenlemeler arac›l›¤›yla yurttafllar›n›n hak ve özgürlüklerini en genifl flekildeelde edebilmelerinin önünü açmal›d›rlar. ‹çine girdikleri pozitif yükümlülük insanhaklar› konusunda gerekli yasal düzenlemeleri yapma noktas›nda karfl›m›za ç›kar.Bu ba¤lamda Bildirge, taraf devletlerin neler yap›p neler yapamayacaklar›n› orta-ya koymakta ve bunlar›n s›n›rs›z bir yasama ve uygulama yetkisine sahip olmad›-¤›n› ima etmektedir. Yukar›da de¤indi¤imiz gibi bu konuya daha sonra dönece¤iz.fiimdi 20. yüzy›l›n sonunda gerçekleflen ve küresel siyasetin yükseliflinin önemlinedenlerinden biri olan So¤uk Savafl›n sona ermesi üzerinde dural›m.

Birleflmifl Milletler mevcut yap›s›yla dünya ölçe¤inde bar›fla ve güvene dayal› bir düzenoluflturabilir mi?

Befli daimî, onu iki y›l için seçilen toplam on befl üyeden oluflan Güvenlik Konseyi, BM’ninüye ülkeleri aras›nda bar›fl› ve düzeni korumakla yükümlü organ›d›r. Konsey’in gücü, BMGenel Kurulunun aksine kararlar›n›n ba¤lay›c›l›k tafl›mas›ndan kaynaklan›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



SO⁄UK SAVAfiIN B‹T‹fi‹ VE DÜNYADA DE⁄‹fiENDENGELERYukar›da sözünü etti¤imiz ‹kinci Dünya Savafl›’n›n bitifli, dünya ölçe¤inde ülkele-rin iki temel kutba ayr›lmas›na neden olmufltur. Bir tarafta, en güçlü temsilcisininAmerika Birleflik Devletleri (ABD) oldu¤u liberal demokratik ülkeler bulunur. Di-¤er tarafta ise Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i (SSCB) öncülü¤ünde Do¤uBloku tabir edilen sosyalist devletler, bir baflka deyiflle demir perde ülkeleri yeral›r. Ad› geçen ülkeler 14 May›s 1955’te Varflova’da imzalad›klar› bir anlaflma ile iflbirli¤i yapma karar› ald›klar›ndan bunlara Varflova Pakt› ülkeleri de denir. Di¤erkanat ise savunma amac›yla 4 Nisan 1949’da Washington Anlaflmas› arac›l›¤›ylaKuzey Atlantik Anlaflmas› Örgütünü (NATO) oluflturmufllard›r.

So¤uk Savafl, silahl› bir çat›flmaya dönüflmeden, farkl› bloklar aras›nda süreklidevam eden gerilimi anlatmak için kullan›lan bir kavramd›r. Dünya, yaklafl›k yar›myüzy›l boyunca farkl› ülkeler aras›nda fiili bir savafl durumu yaflanmadan yükselengerilime ve bloklar›n karfl›l›kl› olarak birbirlerini tehdit etmelerine tan›k olmufltur.Bu süreçte, devletler, bütçelerinden önemli bir k›sm› savunma harcamalar›na aktar-m›fllar ve bu durumu, di¤er kanad›n kendilerine sald›rma tehdidi bulundu¤uyla ge-rekçelendirmifllerdir. Bloklar›n baflat ülkeleri, ABD ve SSCB kendilerine ba¤l› di¤erdevletler içinde yaflanan siyasal, toplumsal ve ekonomik geliflmeleri, denetim alt›n-da tutmaya, bir anlamda di¤erlerini kendilerine ba¤l› k›lmaya çal›flm›fllard›r. Ancak1980’li y›llar›n sonunda SSCB baflta olmak üzere Do¤u Bloku ülkelerinde yaflanansiyasal de¤iflim bu sürecin sonlanmas›n› beraberinde getirmifltir.

1985 y›l›nda Sovyetler Birli¤i’nin bafl›nageçen Mihail Gorbaçov, glasnost ve peres-troyka politikalar›n› uygulamaya sokmuflve ülkesi içindeki siyasal özgürlükleri ge-niflletmeye çal›flm›flt›r. Farkl› Do¤u Blokuülkelerinde halktan kaynaklanan de¤iflimhareketleri sosyalist ülkeler içinde çatlaklaroluflmas›na neden olmufltur. Sovyetler Birli-¤i, Do¤u Bloku ülkeleri üzerindeki siyasaldenetimini azaltmak durumunda kalm›fl,bunun sonucunda da 1980’lerin sonlar›n-dan itibaren Polonya, Romanya, Çekoslo-vakya gibi ülkelerde halk ayaklanmalar› ç›k-m›fl ve komünist rejimler y›k›lm›flt›r. Bu sü-reçte yaflanan en önemli geliflmelerden biri,iki Almanya’y› birbirinden ay›ran Berlin Du-var›n›n 9 Kas›m 1989’da y›k›lmas›d›r. Böy-lece ‹kinci Dünya Savafl›ndan sonra birbir-lerinden ayr›lan Bat› Almanya ve SosyalistDo¤u Almanya yeniden birleflmifltir.

So¤uk Savafl›n bitiflinin en önemli ne-denlerinden biri ekonomik etmenler olarakgösterilebilir. Gerçekten de So¤uk Savafl y›l-lar›nda ABD ve SSCB, a¤›r askerî harcama-lar yapm›fllar ve bir süre sonra bu harcama-lar karfl›l›kl› olarak birbirlerinin ekonomile-rini zay›flatma hedefine yönelmifltir. 1980’le-


Demir Perde Ülkeleri:Komünist rejimlerin kat›kurallar› nedeniyle bu ülkedeyaflayan insanlar›n seyahatve iletiflim yasaklar›n› ifadeetmek için ilk olarak‹ngiltere eski baflbakan›Winston Churchilltaraf›ndan kullan›lan vezamanla yayg›nlaflan birterimdir.

Glasnost ve Perestroyka:Rusça aç›kl›k anlam›nagelen Glasnost ve yenidenyap›lanma anlam›na gelenperestroyka SSCB’de fleffafbir yönetim kurulmas› vesiyasal ve ekonomiközgürlüklerin geniflletilmesiamac›yla izlenenpolitikalard›r.

Resim 8.4

Mihail Gorbaçov,1985-1991 y›llar›aras›nda SSCB'yiyöneten, uygulad›¤›glastnost veperestroykapolitikalar› ilesiyasal ve ekonomiközgürlüklerigeniflletmeyeçal›flan Rus devletadam›.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mihail_Gorba%C3%A7ov

Resim 8.5

1961 y›l›ndayap›m›na bafllananve 1989’da tümtesisleriyle birliktey›k›lan BerlinDuvar›’n›ny›k›lmadan önceçekilen birgörüntüsü.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_duvar%C4%B1

rin bafllar›nda ABD istihbarat servisleri, SSCB ekonomisinin tehlike sinyalleri verdi-¤ini rapor etmifl; bunun üzerine dönemin baflkan› Ronald Reagan oldukça a¤›r ma-liyet tafl›yan Y›ld›z Savafllar› projesini bafllatm›flt›r. Reagan’›n hedefi, böyle bir yü-kü asl›nda kald›ramayacak olan SSCB’nin siyasal nedenlerle kendisini izlemesinisa¤lamakt›r. Plan baflar›l› olmufl ve SSCB de k›sa süre içinde ayn› tür çaba içine gir-mifltir. ABD’nin bekledi¤i gibi zaten k›r›lgan görünümde olan Sovyet ekonomisi bubask›ya dayanamam›flt›r. Dolay›s›yla SSCB daha önce destek sa¤lad›¤› veya ekono-mik aç›dan kontrol etti¤i Do¤u Bloku ülkeleri üzerindeki etkisini yitirmifltir. Bu du-rumun Varflova Pakt›’n›n da¤›lmas› aç›s›ndan h›zland›r›c› bir etki meydana getirdi¤isöylenebilir. Ancak bunun ötesinde Do¤u Bloku ülkelerinde yaflayan insanlar›n da-ha fazla özgürlük ve demokrasi taleplerinin de bu sürecin oluflmas›nda etkili oldu-¤u gözden kaç›r›lmamal›d›r.

So¤uk savafl s›ras›nda oluflan siyasal iklimin farkl› ülkelerdeki insanlar›n yaflamlar›n› neflekilde etkiledi¤ini tart›fl›n›z.

Yeni Dünya DüzeniVarflova Pakt›n›n da¤›lmas› ve daha önce sosyalist kanatta yer alan pek çok ülke-nin h›zl› bir flekilde liberal demokratik ilkeleri benimsemeleri, bunun yan›nda ser-best piyasa ekonomisine geçmeleri tek kutuplu denilebilecek bir dünya düzenininoluflmas›n› beraberinde getirmifltir. Bu süreçte flekillenecek iliflkileri anlatmak içinyeni dünya düzeni ifadesi kullan›lm›flt›r. ABD’li siyaset bilimci Francis Fukuyama,kaleme ald›¤› Tarihin Sonu isimli çal›flmada, liberal demokrasilerin dünya ölçe¤in-de art›k alternatiflerinin kalmad›¤›n›, bundan sonraki süreçte yeni bir ideolojininegemen olamayaca¤›n› savunmufltur. Bu ba¤lamda, So¤uk Savafl›n sona ermesin-den sonra dünyada kal›c› bir bar›fl ortam›n›n daha kolay flekilde oluflabilece¤ineyönelik beklentiler ortaya ç›km›flt›r. Ancak bunun san›ld›¤› kadar kolay olmayaca-¤› k›sa sürede görülmüfltür. Nitekim 1990’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren özellikle eskiDo¤u Bloku ülkelerinde etnik ve dinsel temelli çat›flmalar ortaya ç›km›flt›r. Bu sü-reçte, en önemli çat›flmalar, Yugoslavya’n›n da¤›lma sürecinde yaflanm›fl; eski or-du içinde a¤›rl›¤› tafl›yan S›rplar, özellikle Bosna Hersek’te yaflayan Müslümanlarüzerinde âdeta katliam yapm›fllard›r. Buna benzer flekilde dünyan›n farkl› yerlerin-de de giderek artan say›da çat›flma ve iç savafl yaflanm›flt›r.

Bu süreçte, ABD’li siyaset bilimci Samuel Huntington, medeniyetler çat›flmas›teziyle So¤uk Savafl sonras›nda komünizmin Bat› dünyas› için tehdit olmaktan ç›k-t›¤›n›, yeni çat›flman›n dünyadaki medeniyetler aras›nda yaflanaca¤›n› savunmufl-tur. Huntington’a göre Bat› medeniyetinin bu süreçteki en önemli rakibi ‹slamdünyas› olacakt›r. Medeniyetler Çat›flmas› tezi, So¤uk Savafl s›ras›nda ekonomik,siyasal ya da konjonktürel nedenlerle farkl› ülkeler aras›nda kurulan ittifaklar›n çö-zülece¤ini konu al›r. Ancak Huntington’›n tezlerinin ilk ortaya at›ld›¤› dönemdenitibaren ciddi tepkiler ald›¤›n› da belirtmek gerekir. Örne¤in Türkiye ve ‹spanya buteze karfl›l›k olarak Bat› ile ‹slam dünyas› aras›ndaki diyalog ve ifl birli¤i imkânla-r›n› art›rmak için Medeniyetler ‹ttifak› projesini bafllatm›fllard›r. Bu proje, BM tara-f›ndan da sahiplenilmifl ve BM çat›s› alt›nda kurulan Medeniyetler ‹ttifak› DostlukGrubuna 88 ülke ve 16 uluslararas› örgüt üye olmufltur. Kurucu iki ülke olan Tür-kiye ve ‹spanya, proje kapsam›nda efl baflkanl›k yapmaktad›r.

Tek rakibi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra dünyadaki tek süper güçolarak kalan ABD farkl› co¤rafyalardaki hegemonyas›n› pekifltirme aray›fllar›na gir-mifltir. Dolay›s›yla So¤uk Savafl›n sona ermesinin dünyada belirli bir bar›fl ve güven


Y›ld›z Savafllar›: ABDtaraf›ndan bafllat›lan Y›ld›zSavafllar› projesi, uzaydakurulacak istasyonlararac›l›¤›yla muhtemel birsavafl durumunda Sovyetfüzelerinin uzaydan imhaedilmesini amaçlayangerçek d›fl› bir stratejidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

ortam› meydana getirece¤ini düflünenlerin yan›ld›klar›n› söylemek yanl›fl olmaz.Ayn› zaman diliminde, Bat› dünyas› için ‹slam ve Müslümanlar âdeta yeni tehditolarak alg›lanm›fl ve önemli ölçüde bir özgürlük daralmas› yaflanm›flt›r. ABD’nin2003 y›l›nda gerçekleflen Irak iflgalinde örneklendi¤i üzere bu durum fiili müdaha-leye dek varm›flt›r. ABD’nin güvenlik paradigmas›ndaki bu de¤iflim, pek çok baflkadevleti de do¤rudan ve dolayl› olarak etkilemifltir. Bu durum, liberal demokratik de-¤erlerin dünya yüzeyindeki en yetkin temsilcileri say›lan Bat›l› ülkelerin özgürlük-lerin korunmas› aç›s›ndan iyi birer s›nav verememelerine yol açm›flt›r. Ancak flunuda belirtmek gerekir ki afla¤›da de¤inece¤imiz küreselleflme sürecinde dünya üze-rindeki dengeler ve siyasetin anlam› sürekli olarak de¤iflmektedir. Bu nedenle, dün-yan›n gelecekte nas›l bir flekil alaca¤›n› kestirmek çok da mümkün de¤ildir.

KÜRESELLEfiME SÜREC‹NDE S‹YASET20. yüzy›l›n sonlar›na damgas›n› vuran en önemli kavramlardan biri küreselleflme-dir. Küreselleflme, en genel flekilde, dünya ölçe¤inde ülkeler ve toplumlar aras›n-da kültürel, siyasal ve ekonomik etkileflimlerinin giderek artmas›, dolay›s›yla insantopluluklar›n›n giderek birbirlerine daha fazla yaklaflmas› anlam›na gelir. ‹lk olarak1980’lerin bafllar›nda kullan›lmaya bafllanan küreselleflme kavram›, bütün insanl›¤›önemli ölçüde etkileyen ve âdeta içine çeken bir görünüm çizer. ABD’li iletiflim bi-limci Marshall McLuhan, bu durumu, küresel köy kavram› arac›l›¤›yla aç›klamak-tad›r. McLuhan bu sözleriyle özellikle iletiflim teknolojileri arac›l›¤›yla dünyan›nfarkl› yerlerinde yaflayan insanlar aras›ndaki iletiflimin artaca¤›n› ve h›zlanaca¤›n›vurgulamaktad›r. Bunun yan› s›ra, küreselleflme süreci, ülkeler aras›ndaki s›n›rlar›tamamen kald›rmasa da büyük ölçüde anlams›z hâle getirmektedir. Örne¤in bilgi-sayarda, ‹nternet üzerinden yap›lan küçük baz› ifllemlerle dünyan›n di¤er ucunaulaflmak, insanlarla iletiflim kurmak, mal al›p satmak ya da para transferi gerçek-lefltirmek mümkün olabilmektedir.

Küreselleflme, ekonomik, siyasal ve kültürel ögeleri olan bir süreçtir. Bu farkl›ögeler, baz› durumlarda iç içe geçmekte ve birbirlerini etkilemektedir. Örne¤in kü-reselleflmenin ekonomik yüzü, ulus-devletlerin ülkelerindeki ekonomik yap› üze-rinde eskisi kadar belirleyici olamamalar›n›, yani ABD’li sosyolog Saskia Sassen’inifadesiyle “kontrolü kaybetmelerini” beraberinde getirmektedir. Bu durum, küre-selleflme sürecinin siyasal boyutuyla yak›ndan iliflkilidir. Zira ekonomik aç›dan es-kisi kadar güçlü olmayan bir devletin siyasal ba¤lamda çok iddial› olmas›n› bekle-mek mümkün de¤ildir.

Sürecin ekonomik boyutu, kapitalizmin dünyan›n hemen her yerinde egemenüretim tarz› olmas› ve serbest piyasa ekonomisinin yayg›nlaflmas›yla yak›ndan ilgi-lidir. ABD’li düflünür Immanuel Wallerstein, kapitalist ekonomik ülkeler ve bölge-ler aras› mal, sermaye ve insan gücü ak›fl›n›n, ulusal farkl›l›klar› ortadan kald›rd›¤›-n› savunmaktad›r. Wallerstein’a göre, bu süreçte de¤iflik insan topluluklar›na men-sup bireylerin gündelik yaflamlar› ile giyim tarzlar› dahi birbirine benzemektedir.

Ekonomik etki aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, insanl›k tarihinden günümüze dekuzanan çizgi içinde üç temel küreselleflme dalgas› oldu¤undan söz edilebilir. Ül-keler aras›ndaki ekonomik etkileflimin artmas› anlam›nda küreselleflmenin tarihi-nin kapitalizmin do¤ufl y›llar›na dek gitti¤i görülmektedir. ‹lk küreselleflme süre-ci, kapitalist temellere dayal› bir dünya sistemin ortaya ç›kt›¤› 1450-1650 y›llar›aras›ndaki döneme uzan›r. Kapitalizmin ortaya ç›kt›¤› ve yükselmeye bafllad›¤›bu dönemde, ülkeler aras›ndaki ticaret geçmiflle oranland›¤›nda önemli boyutla-ra varm›flt›r.


Küresel Köy: MarshallMcLuhan taraf›ndan ortayaat›lan küresel köy kavram›,dünyada ülkeler vetoplumlar aras›ndakimesafenin azald›¤›n›, yani“dünyan›n küçüldü¤ü”anlatmak için kullan›l›r.

‹kinci dalga, emperyalizmin dünya ölçe¤inde belirleyici bir konumu elde etti¤i1650-1900 y›llar› aras›n› içine al›r. Bu süreçte, zengin emperyalist ülkeler dünyan›ngeri kalan›n› kendi ç›karlar› do¤rultusunda kontrol etme e¤ilimine girmifllerdir.

Son ve en büyük küreselleflme dalgas› ise 1970’lerde bafllayan ve hâlen dünya-n›n neredeyse her taraf›na ulaflan ve ekonomik iliflkileri büyük ölçüde dönüfltürenüçüncüsüdür. Dolay›s›yla uluslararas› ticaretin de ülkeler aras›ndaki sermaye ak›fl›-n›n da çok yeni olgular olmad›¤›n› belirtmek gerekir. Ancak üçüncü küreselleflmedalgas›, tüm dünyaya yay›lmas› ve bugüne kadar egemen olan siyasal ve ekono-mik iliflkileri büyük ölçüde de¤ifltirmesi nedeniyle di¤erlerini aflan bir boyuta sa-hiptir. Bu süreci, liberal ekonomik yaklafl›m›n tüm dünya üzerinde etkili olmas›fleklinde de¤erlendirmek mümkündür. K›sacas› bu küreselleflme sürecinde, ülke-lerin ekonomileri birbirlerine ve uluslararas› ekonomik kurulufllara daha fazla ba¤-l› olmaya bafllam›flt›r. Örne¤in; herhangi bir ülkede iç dinamikler nedeniyle yafla-nan bir ekonomik kriz, baflka ülkeleri ve hatta dünyan›n neredeyse tamam›n› daciddi flekilde etkileyebilmektedir.

Bu süreçte, küresel kapitalizm fleklinde nitelenebilecek baflka bir olguyla da kar-fl›lafl›lmaktad›r. Küresel kapitalizm dinamikleri, devletlerden daha çok dünyan›nfarkl› yerlerinde faaliyet gösteren çok uluslu flirketlerin belirleyicili¤inde flekillen-mektedir. Ço¤unun merkezleri geliflmifl Bat›l› ülkelerde bulunan çok uluslu flirket-lerin dünyay› âdeta bir küresel pazar hâline getirdikleri ve ulus-devletlerin kendile-rine çeflitli k›s›tlamalar getirmesini engellemek için ad›mlar att›klar› bilinmektedir.

Küreselleflmenin kültürel boyutu, farkl› ülkelerin kültürlerinin giderek daha fazlaflekilde birbirine benzemesidir. Bu duruma, en belirgin örnek olarak ‹nternet tekno-lojisi verilebilir. ‹nternet’in yayg›nlaflmas›yla birlikte farkl› ülkelerde yaflayan insanlar,birbirlerinin kültürünü daha fazla tan›r hâle gelmifllerdir. Ayr›ca sinema ve televizyonfilmleri, bilgisayar oyunlar› vb. unsurlar arac›l›¤›yla insanlar âdeta ortak yaflam kal›p-lar› içine girmektedir. Söz konusu etkileflimin tüm insanl›¤›n ortak de¤erlerini kapsa-yacak evrensel bir kültür meydana getirece¤i yönünde beklentiler oluflmufltur. An-cak ayn› süreçte, yerel kültürel unsurlara ait ilgi de giderek yükselmekte ve ço¤ulcutoplum yap›s› giderek güçlenmektedir. Roland Robertson, bu süreci anlatmak üzereküreselleflme ve yerelleflme sözcüklerini birlefltirerek küyerelleflme kavram›n› kulla-n›r. Buna göre, dünya ölçe¤inde yerel kültürel unsurlara yönelik ilginin artmas›, as-l›nda küreselleflmenin do¤urdu¤u bir olgudur.

Küreselleflmenin gündelik yaflam›m›za etkileri konusunda neler söyleyebiliriz?

Öte yandan küreselleflmenin siyasal boyutunun da alt› çizilmelidir. Daha öncede de¤inildi¤i gibi siyasete yönelik geleneksel alg›, siyasal faaliyetlerin devletlerinçat›s› alt›nda yap›lmas›n› beraberinde getirmifltir. Küreselleflme sürecinde ulus-dev-letler, kendilerini giderek daha fazla flekilde uluslararas› sistemin parçalar›ndan biriolarak görme e¤ilimi içine girmektedir. Günümüzde devletler, kendi içyap›lar›ndabir karar al›rken dahi daha önce imza koyduklar› uluslararas› mevzuata ayk›r› düfl-memek için dikkatli davranmak zorundad›r. Bu durum, ulus-devletlerin dayand›k-lar› temsilî demokrasi anlay›fl›n›n genel mant›¤›na da ayk›r›d›r. Zira devlet yönetici-leri, kendilerini belirli kararlar al›rken kendi vatandafllar› kadar baz› uluslararas› si-yasal ve ekonomik kurulufllar›n yöneticilerine de hesap verme yükümlülü¤ündegörmektedir. Ayr›ca, bu süreçte, toplumsal ve siyasal yaflam› yönlendirmek içindevletin tek bafl›na yeterli olmayaca¤›na, vatandafllar›n karar alma süreçlerinde da-ha fazla söz sahibi olmalar›na yönelik yaklafl›mlar güçlenmifltir. Bu süreçte, yöneti-


Yönetiflim: ‹lk kez 1990’l›y›llarda kullan›lmayabafllayan yönetiflim kavram›,belirli kararlar›n al›nmas›veya uygulanmas›ndayöneticilerle karardanetkilenen kiflilerin birliktehareket etmesi anlam›nagelir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

flim gibi kavramlar arac›l›¤›yla vatandafllar›n kendileriyle ilgili kararlar›n al›nmas›aç›s›ndan devlet yönetimini daha fazla etkileyebilmeleri söz konusudur.

Yönetiflim kavram›, halk›n siyasal süreçlere giderek daha fazla kat›lmas› anlam›-na gelmektedir ve bu durumu en fazla sa¤layacak oluflumlar da sivil toplum kuru-lufllar› (STK’lar) olarak belirmektedir. STK’lar, siyasal otoriteden ba¤›ms›z flekilde,belirli amaçlara ulaflmak için kâr amac› gütmeden çal›flan oluflumlard›r. Bu neden-le, hükümet d›fl› örgütler fleklinde de an›l›rlar. Bunlar›n faaliyet alanlar›, amaçlar›,izledikleri yöntemler birbirlerinden farkl›lafl›r; bu ba¤lamda türdefl yap›lanmalarde¤illerdir. Gerçekten de birbirlerinden tamamen farkl›, hatta taban tabana z›tamaçlar do¤rultusunda çal›flmalar yürüten STK’lar›n efl zamanl› olarak ayn› siyasalyap› içinde yer alabilmeleri ola¤an bir durumdur.

Günümüzde demokratik ideallerin yaflama geçmesi bak›m›ndan iktidarlar›nSTK’lar›n görüfl ve önerilerini daha fazla dikkate almalar› gerekti¤ini savunan yak-lafl›mlar oldukça güç kazanm›flt›r. Bir devletin demokratik olmas›n›n göstergelerin-den biri de örgütlenme özgürlü¤ünün ve siyasal kararlara STK’lar›n kat›l›m›n›nsa¤lanmas›d›r. Ancak konumuz için as›l önemli olan nokta, STK’lar›n faaliyetleriniart›k yaln›zca tek bir devletin çat›s› alt›nda yürütmemeleri ve dünyan›n genelineyayma yönünde çaba harcamalar›d›r. Bar›fl, insan haklar›, çevre sorunlar›, sa¤l›kvb. konularda dünyan›n farkl› yerlerinde çal›flmalar yürüten pek çok STK devletle-rin ve uluslararas› kurulufllar›n kendi amaçlar› do¤rultusunda düzenlemeler yap-mas› yönünde çal›flma yapmaktad›r. Dolay›s›yla küreselleflme sürecinde STK’lar›ngüç ve etkililiklerinin art›r›lmas› yönünde bir uzlaflma sa¤lanm›fl gibi görünmekte-dir. Bu ba¤lamda, STK’lar›n faaliyetlerini dünya genelinde farkl› ülkelere tafl›yabil-meleri BM taraf›ndan da desteklenen bir durumdur. K›sacas›, uluslararas› iliflkiler,yaln›zca devletler taraf›ndan de¤il, ayn› zamanda farkl› halklar eliyle de yürütülme-ye bafllanm›flt›r.

Küreselleflme, tek bir durum ya da geliflmeyle aç›klanabilecek bir olgu de¤ildir. Bu süreç-te, ekonomik, kültürel ve siyasal etkiler, ayn› anda ortaya ç›kabilmektedir.

Size göre sivil toplum kurulufllar›n›n dünya ölçe¤inde demokrasinin geliflmesi aç›s›ndannas›l bir etkileri olabilir?

Bu süreçte ön plana ç›kan kavramlardan bir di¤eri de uluslararas› toplum ol-maktad›r. Uluslararas› toplum kavram›n›n ortaya ç›k›fl›, farkl› uluslar aras›ndakiekonomik, kültürel ve entelektüel etkileflimin artmas› ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r.Söz konusu kavram ile özellikle insan haklar› ihlalleri söz konusu oldu¤unda yal-n›zca devletlerin belirleyici olamayaca¤›, bunun yan›nda, tüm insanl›¤›n devreyegirebilece¤i vurgulanmaktad›r. Hükmetti¤i insanlara karfl› sistematik flekilde hakihlalleri gerçeklefltiren devletlere karfl› uluslararas› toplum taraf›ndan müdahaleedilebilece¤i anlay›fl› da bu kavramla ba¤lant›l› flekilde ortaya ç›km›flt›r. Bu anlam-da, insanî müdahale kavram› arac›l›¤›yla bir devlete evrensel ve ahlakî ilkelerdo¤rultusunda silahl› güç kullan›labilmesinin önü aç›lm›fl olmaktad›r. Ancak flunuda belirtmek gerekir ki henüz hukuk düzeni içinde tam olarak yer almayan insanîmüdahale kötüye kullan›lmaya elveriflli bir görünüm de sergilemektedir. Zira butür bir giriflim, güçlü devletlerin zay›flar› kendi tahakkümleri alt›na almalar›n› be-raberinde getirme riski tafl›maktad›r.


‹nsanî Müdahale: Kendivatandafllar›na karfl› süreklive sistematik insan haklar›ihlalleri gerçeklefltirilendevletlere karfl› silahl› güçkullan›larak yap›lanmüdahaledir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

ULUSÜSTÜ S‹YASAL ÖRGÜTLENMELER: AVRUPAB‹RL‹⁄‹ ÖRNE⁄‹Bir önceki bölümde de¤indi¤imiz küreselleflme süreci, ülkeler aras›ndaki ifl birli¤ive dayan›flma aray›fllar›n› da önemli ölçüde art›rm›flt›r. Bu süreçte, ekonomik, siya-sal veya kültürel aç›lardan ülkelerin beraberce hareket etmesini sa¤layacak yenioluflumlar meydana getirilmifl veya mevcut kurumlar güçlendirilmifltir. Ayr›ca yenisiyasal örgütlenmeler de bu dönemin ürünü olarak ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla ül-keler, ayn› anda farkl› amaçlara hizmet eden uluslararas› kurulufllar›n üyesi olabil-mektedir. Örne¤in; Türkiye, BM, Avrupa Konseyi, G20, D8, NATO gibi de¤iflik he-deflerle yola ç›kan çok say›da uluslararas› örgütün üyesi durumundad›r. Ancak bu

süreçte en fazla dikkat çeken geliflme,ulusüstü s›fat›yla tan›mlanan yenioluflumlar›n tarih sahnesinde belir-mesidir. Söz konusu oluflumlar›n enönemlisi Avrupa Birli¤i’dir (AB).

Yukar›da aktar›ld›¤› gibi dünya-n›n büyük k›sm›na yay›lan ‹kinciDünya Savafl›, özellikle Avrupa k›tas›üzerinde y›k›c› etkiler meydana ge-tirmifltir. Bu nedenle, henüz savafl de-vam ederken savafl sonras›nda kal›c›bir bar›fl ve istikrar ortam› oluflturul-mas› yönünde çabalara giriflilmifltir.Bunun yan›nda Avrupa ülkelerininkarfl›laflt›klar› baflka ciddi bir sorundaha bulunmaktad›r. Uzun y›llar bo-yunca devam eden savafl, Avrupa ül-

kelerinin ekonomilerinde oldukça ciddi sorunlar meydana getirmifltir. Dolay›s›ylasavafltan k›sa bir süre sonra Avrupal› devletler ekonomilerini düzeltmek ve h›zl› biryat›r›m hamlesine giriflmek için ifl birli¤i aray›fl›na girmifllerdir. Ancak Avrupa halk-lar› aras›ndaki ekonomik ifl birli¤inin aralar›ndaki sorunlar› tam olarak çözmedenyaflama geçirilmesi çok da mümkün olmayacakt›r. Zira birlikte hareket edebilmekiçin farkl› aç›lardan, toplumlar aras›ndaki ifl birli¤i ve dayan›flma duygular›n›n dagüçlendirilmesi önem tafl›maktad›r. Bu nedenle, ekonomik ifl birli¤i, zaman içindesiyasal unsurlar› da kapsayacak flekilde geniflletilmifl, ayr›ca ülkeler aras› dengesiz-likleri azaltmay› hedefleyen sosyal hedeflerle desteklenmifltir. Ancak bu konudadetaylara geçmeden öncelikle AB’nin kurulufl sürecine bakal›m.

‹kinci Dünya Savafl›, en olumsuz etkilerini K›ta’n›n en büyük ve en güçlü ikiülkesi Fransa ve Almanya üzerinde göstermifltir. Zira Savafl’›n en kanl› çat›flmala-r› bu ülkelerin topraklar› üzerinde yaflanm›flt›r. Ayr›ca Almanya’n›n savafltan yenil-giyle ayr›lmas› savafl sonras›nda birtak›m a¤›r yükümlülükler alt›na girmesine ne-den olmufltur. Fransa ise galip tarafta yer almas›na ra¤men ülkesinin önemli birbölümünün uzunca süreler iflgal alt›nda kalmas› nedeniyle ciddi sorunlarla bafl et-mek zorunda kalm›flt›r. Dolay›s›yla savafl sonras›nda s›n›r komflusu olan iki ülke-nin ekonomileri çökme noktas›na gelmifltir. Ancak belki de bundan daha önem-lisi her iki devletin de ABD hegemonyas›na girme tehdidiyle karfl›laflmalar›d›r.Zira kendi ülkesinde savafl yaflanmayan ve ekonomisi di¤er devletlere göre büyükolan ABD savafltan nispeten daha az zararla ç›km›flt›r. ABD hegemonyas› ihtima-


Hegemonya: Ayn› sistemiçinde bulunan unsurlardanbirinin fliddete ya da zorabaflvurmadan baflka birunsuru kontrol edebilmesianlam›na gelir.

Resim 8.6

Avrupa Birli¤i(AB), yirmi yediüye ülkeden oluflanve topraklar› büyükölçüde Avrupak›tas›nda bulunansiyasi ve ekonomikbir örgütlenmedir.

Kaynak:http://en.wikipedia.org/wiki/Member_state_of_the_European_Union

line karfl› Avrupa’n›n yaklafl›k yar›s›n› kontrol alt›nda tutan SSCB’nin meydana ge-tirdi¤i “komünizm tehdidi” özellikle Fransa ve Almanya’n›n birlikte hareket etme-lerini âdeta zorunlu k›lm›flt›r. Bu nedenle, 1951 y›l›nda Almanya ve Fransa, arala-r›na ‹talya, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’u alarak ‹talya’n›n baflkenti Roma’daAvrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤u (AKÇT) Anlaflmas›n› imzalam›fllard›r. ‹fl birli¤i-nin kömür ve çelik ile bafllamas›, kendi mant›¤› içinde bak›ld›¤›nda oldukça an-lafl›labilir bir harekettir. Zira savafltan sonra bu ülkelerin yeniden h›zl› bir kalk›n-maya ihtiyaçlar› vard›r ve kömür ile çelik sanayi hammaddesi olmak aç›s›ndanönemli bir iflleve sahiptir. Dolay›s›yla Birli¤in ilk ortaya ç›k›fl amac›, h›zl› bir sana-yileflme ve kalk›nma sa¤lamak için üye devletler aras›nda ticaret imkânlar›n›n ko-laylaflt›r›lmas› ve gelifltirilmesidir.

1957 y›l›nda ad› geçen ülkeler taraf›ndan gümrük birli¤i yönünde düzenleme-ler yapan Avrupa Ekonomik Toplulu¤u ve nükleer enerji konusunda çal›flan Avru-pa Atom Enerjisi Toplulu¤u kurulur. Bu flekilde ifl birli¤i daha ileri aflamalara tafl›n-m›flt›r. 1967 y›l›nda imzalanan Brüksel Anlaflmas› ile de daha önce oluflturulan üçayr› topluluk Avrupa Toplulu¤u (AT) ad›yla tek çat› alt›nda toplanm›flt›r. 1973 y›-l›nda ‹ngiltere, ‹rlanda ve Danimarka, 1981’de Yunanistan, 1986’da Portekiz ve ‹s-panya, 1995’de Finlandiya, ‹sveç ve Avusturya AT’ye kat›lm›fllard›r. En genifl kat›-l›m ise 2005 y›l› May›s ay›nda gerçekleflmifl, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaris-tan, Polonya, H›rvatistan, K›br›s Rum Kesimi, Malta, Slovenya, Letonya, Litvanya veEstonya bu tarihte -son ad›yla- AB üyesi olmufllard›r. Romanya ve Bulgaristan’›nüyeli¤i ise 2007 y›l› içinde gerçekleflmifltir. 2013 y›l›nda da H›rvatistan’›n Birli¤eüye olmas› beklenmektedir. Bunun d›fl›nda aralar›nda Türkiye’nin de bulundu¤uyaklafl›k on ülke, üyelik için müzakere süreci yürütmektedir.

Bafllang›çta ekonomik kayg›larla yolan ç›kan AT zaman içinde ifl birli¤inin ge-nel çerçevesini önemli ölçüde geniflletmifltir. Örne¤in, 1985 tarihli Schengen Anlafl-mas›’yla üye devletler aras›nda pasaportsuz geçifl ve yolculuk yapabilme imkân›sa¤lanm›flt›r. 1986 y›l›nda Avrupa Tek Senedi imzalanm›fl ve yap›lanman›n ilerleyensüreçte daha genifl bir boyut kazanmas›n›n önü aç›lm›flt›r. Ayn› y›l Avrupa bayra¤›da kullan›lmaya bafllanm›flt›r. 1990’l› y›llar›n bafl›nda Do¤u Bloku’nun da¤›lmas›,AT için önemli dönüm noktalar›ndan biri olmufltur. Zira üyelik yönünde özellikleeski komünist ülkelerin sürekli artan talepleri olmufltur. Bu nedenle, üyelik baflvu-rusunda bulunan devletlerin karfl›lamalar› gereken Kopenhag Kriterleri yay›m-lanm›flt›r. 7 fiubat 1992’de imzalanan Maastrich Anlaflmas› arac›l›¤›yla AT ad› yeri-ne Avrupa Birli¤i ad›n›n kullan›lmas› benimsenmifltir. 2002 y›l›nda da Birlik üyesiülkelerin ortak para birimi olan avro (euro) kullan›lmaya bafllanm›flt›r. ‹ngiltere veDanimarka avro’ya geçifli reddetmifl; di¤er baz› ülkelerin ise ekonomilerinin yete-rince güçlü olmamas› nedeniyle ortak para birimini kullanmalar› AB taraf›ndan en-gellenmifltir.

AB’nin temellerini oluflturan Roma Anlaflmas›’n›n amac›ndan da anlafl›labilece-¤i gibi kurulufl döneminde devletlerin ilk amac› ekonomiktir. Farkl› ülkelerin ihti-yaç duyduklar›, pazar, hammadde, tar›msal ve endüstriyel ihracat ve ithalat ihtiyaç-lar›n›n karfl›lanmas› devletler aç›s›ndan öncelikli amaçt›r. Ancak daha en baflta,flimdiki gibi siyasal birlik aray›fllar›n›n da mevcut oldu¤u söylenebilir. Nitekim eko-nomik iflbirli¤inin farkl› aflamalar›nda kazan›lan baflar›, zaman içinde siyasal bü-tünleflmeye yönelik yaklafl›mlar› da güçlendirmifltir.

Öte yandan Avrupa Birli¤i projesinin as›l önemi, uluslararas› de¤il, ulusüstü flek-linde nitelendirilebilecek bir oluflum olmas›ndan kaynaklan›r. BM örne¤inde görül-dü¤ü gibi uluslararas› kurulufllara üye devletler, insan haklar› gibi evrensel amaçla-


Kopenhag Kriterleri: AvrupaBirli¤i’ne üye olmak isteyendevletlerin kendi içyap›lar›nda sa¤lamalar›gereken siyasal özgürlükler,demokratik haklar›benimseme, piyasaekonomisine geçifl ve Birlikmevzuat›na uyumsa¤lamayla ilgili ölçütlerdir.

ra uygun davranmak kayd›yla diledikleri gibi karar alma özgürlü¤üne sahiptirler.Yani uluslararas› kurulufllar›n devletlerin iç hukuklar›na kar›flma aç›s›ndan s›n›rl› biryetkileri bulunur. Ayr›ca bu tür kurulufllar kendilerini devletlerin yerine koyup on-lar ad›na karar alamazlar. Oysa bir ulusüstü kurulufl olarak AB kendi karar alma me-kanizmalar›na sahiptir. Dolay›s›yla AB’nin yetkili organlar› taraf›ndan al›nan karar-lar üye devletler için ba¤lay›c›l›k tafl›r. AB, üye devletleri kapsayan bir ortak hukuksistemi oluflturmufltur. ‹lgili devletin hukuku ile AB taraf›ndan yap›lan düzenleme-ler çat›flt›¤›nda üyelerin Birlik hukukunu uygulamalar› zorunludur. Bu aç›dan,AB’nin t›pk› ulus-devletler gibi çeflitli kurumlar oluflturdu¤u ve bunlar arac›l›¤›ylahukuksal, siyasal ve ekonomik düzenlemeler yapt›¤› ifade edilebilir.

AB’nin yasama ifllevi, Avrupa Parlamentosu taraf›ndan yerine getirilir. Avru-pa Parlâmentosu, her ülkenin belirli say›da temsilci göndermeleriyle oluflur. Par-lâmento yasama ifllevini Avrupa Birli¤i Konseyi ile birlikte yürütür. Birli¤in tümüye ülkeleri alt› ayl›k süreler için dönüflümlü olarak Konsey Baflkanl›¤›n› yapar-lar. Daha önce belirtti¤imiz gibi, devletlerin yasa yapma yetkisi egemenliklerin-den kaynaklan›r. Dolay›s›yla kuramsal olarak hukuksal düzenlemeler yapmak is-teyen herhangi bir oluflumun da egemenlikten kaynaklanan yetkilere ihtiyac›vard›r. Bu nedenle, üye devletlerin her biri sahip olduklar› ulusal egemenli¤inbir k›sm›n› AB’ye devrederler. Böylece oluflan ortak egemenlik havuzu Birli¤eyasama yetkisi verir. Yürütme görevi ise Avrupa Komisyonu’nun görevleri ara-s›nda yer al›r. Komisyon, Birli¤in bütçesini haz›rlar, bürokratik kurumlar› yönetirve Parlamentoya yasa tasar›lar› sunar. Yarg› ise temel hak ve özgürlüklerin ko-runmas›n› sa¤layan Avrupa Adalet Divan›’n›n elindedir. Bu ba¤lamda, Birli¤inyarg›sal yetkilerinin yürütme ve yasama aç›s›ndan sahip olduklar›na göre dahas›n›rl› bir görünüm çizdi¤i söylenebilir.

Ad›n› bas›nda s›kça duydu¤unuz Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi Avrupa Birli¤i’ne de¤il,Avrupa Konseyi’ne ba¤l› bir organd›r. Avrupa’da bulunan ve demokrasiyle yönetilen ülke-lerin kat›labilecekleri Avrupa Konseyi’ne Türkiye de üyedir.

Görüldü¤ü gibi, Avrupa Birli¤i, oluflturdu¤u kurumlar ve sahip oldu¤u yetkiler-le âdeta bir ulus-devlete benzemektedir. Afla¤›da de¤inece¤imiz gibi bu yönüyle,AB, ulus-devletlerin yak›n gelecekte geleneksel görünümlerinden uzaklaflacaklar›yönündeki tezlerin en önemli örneklerinden birini oluflturur. Tekrar alt›n› çizmekgerekirse ulusüstü bir oluflum olarak AB benzer uluslararas› oluflumlardan dahagenifl yetkilere sahiptir. Bu anlamda, AB’nin gelecekte tüm Avrupa’y› tek çat› alt›n-da toplayacak bir ulus-devlet görünümü kazanaca¤›na yönelik tezler mevcuttur.Ancak bu durumun san›landan çok daha zor olaca¤› aç›kt›r. Zira belirli sorunlarkarfl›s›nda hemen üye ülkelerin ulusal reflekslerinin devreye girdi¤i ve Birli¤in pekçok konuda ortak bir politika gelifltiremedi¤i görülmektedir. Bu anlamda, Birliküyesi ülkelerin kendi ulusal ç›karlar›n› ortak ç›kar›n daha üstünde tuttuklar› söyle-nebilir. Ayr›ca AB üyesi olmayan ülkelerle iliflkiler ba¤lam›nda her devletin yakla-fl›m›n›n farkl›laflt›¤› da görülmektedir. Örne¤in; ‹ngiltere, Birlik üyesi di¤er devlet-lerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda ABD ile çok daha yak›n iliflkiler kurmakta ve pek çok aç›-dan birlikte hareket etmektedir. Dolay›s›yla AB’nin nas›l bir gelece¤e sahip olaca-¤›na yönelik tahminlerde bulunmak oldukça zordur.

Avrupa Birli¤i’nin yap›s›, kurumlar› ve Türkiye-AB iliflkileri konusunda www.abgs.gov.tradresinde detayl› bilgi bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ULUS-DEVLET‹N GELECE⁄‹Günümüzde dünyan›n hemen yer yerinde alternatifi olmayan bir gerçeklik gi-bi görünen modern devletin yaklafl›k befl yüz y›ll›k bir geçmifli vard›r. Bu aç›-dan, modern devletin, Avrupa k›tas›nda yaflanan siyasal, ekonomik ve toplum-sal hareketlerin sonucunda ortaya ç›kt›¤› ifade edilebilir. Özellikle Frans›z Dev-rimi’nden sonra bu yap›lanma, ulus-devlet biçimine dönüflmüfl ve buradandünyan›n geri kalan k›sm›na yay›lm›flt›r. Buna karfl›l›k, özellikle küreselleflmesüreciyle birlikte ulus-devletin geleneksel ifllevlerinde büyük bir de¤ifliklik ol-du¤u görülmektedir.

Ulus-devletin güç afl›n›m›na girmesinin henüz 19. yüzy›lda bafllad›¤› söyle-nebilir. Devletler aras›ndaki iliflkilerin genel çerçevesini belirleyen uluslararas›hukukun güçlenmesiyle birlikte, Westphalia Anlaflmalar› sonras› ortaya ç›kanmutlak egemenlik anlay›fl› etkisini kaybetmeye bafllam›flt›r. Zira uluslararas› hu-kuk ile birlikte devletler, dünya ölçe¤inde düzenin sa¤lanmas› için belirli ortakilkeler çerçevesinde uzlaflmay› kabullenmifl olmaktad›r. Bu durum, devletlerinönceden kendilerine âdeta s›n›rs›z bir hükmetme yetkisi veren egemenliklerinik›s›tlamay› kabullendikleri anlam›na gelir. Ancak ulus-devletlerin güçlerindekias›l azalman›n küreselleflme süreci ile ortaya ç›kt›¤› söylenebilir. Burada, ulus-devletlerin güç kayb›n› gösteren çok say›da somut örnekten bir bölümü üzerin-de durulacakt›r.

Bir devletin üniter veya federal olmas›, monarfli ya da cumhuriyetle yönetilmesi ulus-dev-let olma özelli¤ini de¤ifltirmez. Ulus-devletlerde devlet ile birey aras›nda vatandafll›¤a da-yal› bir hukuksal iliflki kurulmaktad›r.

‹lk olarak devletlerin, art›k yönettikleri topraklar ve halk üzerinde s›n›rs›z birhükmetme yetkisine ve gücüne sahip olmad›klar› aç›kt›r. Bu konudaki ilk k›s›tla-y›c› etmen, insan haklar› anlay›fl›n›n geliflimidir. ‹nsanlar›n do¤ufltan gelen baz›haklara sahip olduklar› anlay›fl›, devletlerin bunlara müdahale edemeyece¤i dü-flüncesini beraberinde getirir. 20. yüzy›l boyunca insan haklar› kuram›n›n giderekgüçlenmesi, devletlerin bu haklar› herhangi bir flekilde ortadan kald›racak ve k›s›t-layacak düzenlemeler yapamamas› sonucunu do¤urur. Kuflkusuz insan haklar›,çok daha uzun bir geçmifle sahip olan bir idealdir. Ancak sözünü etti¤imiz süreç-te insan haklar›n›n korunmas› tek tek devletlerin sorumlulu¤undan çok, uluslara-ras› siyasetin unsurlar›ndan biri durumuna gelmifltir. Örne¤in kendi halk›na yöne-lik insan haklar› ihlalleri gerçeklefltiren devletlere karfl› uluslararas› toplumun mü-dahale edebilmesi düflüncesi bu süreçte ortaya ç›km›flt›r. Dolay›s›yla bu durum,devletlere daha dikkatli ve sorumlu davranma yükümlülü¤ü verir.

‹kinci olarak küresel kapitalizmin yükselifli, ulus-devletlerin geleneksel ifllevle-rini s›n›rlayan bir baflka nokta olarak belirir. Günümüzde devletler, ekonomik aç›-dan bir karar al›rken alt›na imza koyduklar› uluslararas› ekonomik anlaflmalar› da-ha fazla dikkate almak zorunda kal›rlar. Bu durum, tüm ülkeler için belirli f›rsatlarsa¤layan küresel ekonomik sistemden kopmama aray›fllar›n›n bir sonucu olarakbelirir. Ayr›ca devletlerin kendi inisiyatifleri ile benimsedikleri bu düzenlemelerinyan›nda küresel kapitalizmin meydana getirdi¤i etkiyi de göz ard› etmemek gere-kir. Daha önce de de¤indi¤imiz gibi farkl› ülkelerde faaliyet gösteren çok ulusluflirketlerin devletlerin ekonomi politikalar›n› belirleme noktas›nda belirli etkilerinin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bulundu¤u aç›kt›r. Bunlar›n yan›ndaDünya Bankas› ve Uluslararas› ParaFonu (IMF) gibi kurulufllar da özel-likle ekonomisi nispeten zay›f olandevletleri belirli ekonomik kararlar›almaya ya da baz› politikalar› uygula-maya zorlamaktad›r.

Ulus-devletlerin güçlerinde azal-maya neden olan baflka bir etmende yeni bir örgütlenme tarz› olarakAvrupa Birli¤i’ne benzer ulusüstüoluflumlar›n uluslararas› sisteme gir-mesidir. Daha önceki süreçlerdeulus-devletler, kendi iç iflleri konu-

sunda diledikleri gibi karar alma özgürlü¤üne sahipken Avrupa Birli¤i oluflturu-lan birtak›m ortak normlar arac›l›¤›yla devletleri bu aç›dan s›n›rland›rmaktad›r.Ayr›ca Avrupa Birli¤i kendi yetkili organlar› arac›l›¤›yla ortaya ç›kar›lan birtak›mhukuksal düzenlemelere üyesi olan devletlerinin tamam›n›n uymas›n› zorunluk›lar. Bu anlamda AB’nin t›pk› devletler gibi “yasalar” ç›kard›¤› görülür. K›sacas›yasa yapma tekeli, önceki dönemlerde yaln›zca devlete ait bir hak olarak görü-lürken günümüzde ulusüstü oluflumlar›n da bu konuda belirli yetkilerinin oldu-¤u görülmektedir.

Bu noktada, ulus-devletlerin geleneksel ifllevlerini kaybetmelerine bir di¤er ör-nek olarak da küresel sivil toplum anlay›fl›n›n yükselmesini verebiliriz. Demokra-sinin içine girdi¤i aflamada, ülke içinde belirli kararlar›n al›nmas› aç›s›ndan devletyöneticilerinin yaln›z bafllar›na hareket edemeyecekleri, halk›n istek, talep ve bek-lentilerini sürekli olarak göz önünde bulundurmalar› gerekti¤i anlay›fl› güç kazan-m›flt›r. Bu anlamda, söz konusu anlay›fl, yaln›zca belirli bir ülkenin co¤rafi kapsa-m›yla s›n›rl› kalmaz. Ayn› flekilde, ülkeler aras›ndaki iliflkilerin de yaln›zca devlet-ler taraf›ndan yürütülmesi anlay›fl› geride kalm›flt›r. Kurumsal olarak devletlerin ya-n›nda halklar›n da birbirleriyle iliflkiye geçebilecekleri veya kendi siyasal iktidarla-r› üzerinde daha fazla etkide bulunabilecekleri anlay›fl› öne ç›km›flt›r.

Tüm bu etmenler bir araya geldi¤inde ulus-devletlerin hükmetme yetkisi aç›s›n-dan ilk ortaya ç›kt›klar› dönemin gerisine düfltükleri söylenebilir. Bu aç›dan, ulus-lararas› hukukun merkezinde yer alan egemenlik kavram› da ciddi anlamda dönü-flüme u¤ram›flt›r. Bafllang›çta devletlerin kendi topraklar› üzerinde sonsuz ve s›n›r-s›z bir hükmetme yetkisine sahip olduklar› anlay›fl›ndan hareket eden egemenlikart›k anlam de¤ifltirmifltir. Yeni anlam›yla egemenlik, uluslararas› düzlemin sayg›nbir aktörü olarak kalmak isteyen bir devletin belirli evrensel kurallara uymas›n› zo-runlu k›lmaktad›r.

‹ktidar olgusu evrensel bir gerçekliktir ve ilk insan topluluklar›ndan itibarenbulunmaktad›r. Bu aç›dan, dünyan›n her yerinde ve her zaman insanlar aras›ndayöneten-yönetilen ayr›flmas› mevcut olmufltur. Ayr›ca toplum olman›n önkofluluinsanlar›n tamam›n›n belirli ortak kurallara uymay› kabullenmeleridir. Dolay›s›ylabelirli bir “düzen”in oluflmas›, herkesin uydu¤u kurallar arac›l›¤›yla mümkün olur.Yani insanlar yaflamlar›n›n her aflamas›nda baz› kurallarla karfl›lafl›rlar ve beraberyaflamak istiyorlarsa bu kurallara uyarlar. Toplum içindeki en üst otorite olan dev-let, toplumsal yaflam›n sürmesi için di¤er kural koyucu güç merkezleriyle k›yaslan-


Resim 8.7

1945 y›l›ndaUluslararas›Yeniden Yap›lanmave Kalk›nmaBankas› ad›ylakurulan DünyaBankas›, geliflmekteolan ülkelerinkamu sektörüneaçt›¤› kredilerleyoksulluklamücadele edenönemli uluslararas›örgütlerden biridir.

Kaynak: http://www.emtiafiyatlari.com/?Syf=18&Hbr=274918

d›¤›nda daha kapsaml› düzenlemeler yapma hakk›na sahiptir. Dünyan›n hemenher yerinde en güçlü siyasal örgütlenme olan ulus-devlet formu, bu anlamda gele-neksel olarak pek çok yetkiye sahip olmufltur. Ancak yukar›da sayd›¤›m›z etmen-lerin her biri, ulus-devletlerin ilk ortaya ç›kt›klar› döneme göre çok daha az yetki-ye sahip olduklar›n› göstermektedir.

Ulus-devletlerin güçlerinde meydana gelen afl›nma, baz› isimler taraf›ndan ta-rihsel olarak ifllevlerinin ortadan kalkt›¤›, dolay›s›yla k›sa süre içinde yerlerini bafl-ka bir modele b›rakacaklar› fleklinde yorumlanm›flt›r. Bu yönde yaklafl›m geliflti-renlerin bir k›sm›, ulus-devletlerin yerini AB gibi bölgesel birliklerin alaca¤›n› iddi-a etmifltir. Di¤er baz› düflünürler, bundan sonra devlet de¤il, birey merkezli siya-sal mekanizmalar meydana gelece¤ini savunmaktad›r. Bunlara göre devletlerin te-mel geleneksel ifllevleri olan güvenlik ve adalet hizmetleri bile bireyler taraf›ndanfarkl› yöntemler arac›l›¤›yla karfl›lanabilir. Ancak bu yaklafl›mlar›n çok güçlü olma-d›¤›n› söylemek gerekir. Dolay›s›yla güçlerindeki azalmaya ra¤men ulus-devletle-rin gelecekte de en etkili siyasal birimler olarak kalmaya devam edecekleri tahminedilebilir.

‹çinde bulundu¤umuz aflamada ulus-devletin sonunun geldi¤ini söylemek siya-sal gerçekliklerle ba¤daflmamaktad›r. Üstelik bu modele karfl› ç›kanlar onun yeri-ne geçecek ciddi ve gerçekçi bir alternatif de gösterememektedirler. Buna karfl›l›k,ulus-devletin ifllev ve görevlerinin bu modelin ilk ortaya ç›kt›¤› döneme göre ol-dukça farkl› bir görünüm kazand›¤› da aç›kt›r. Art›k ulus-devletler, sahip olduklar›yönetme yetkilerini daha esnek, toplum içindeki farkl›l›klar› kapsayan ve uluslara-ras› sistemin bir parças› olduklar›n› unutmadan kullanmak zorundad›r. Bu durum,devletleri birey haklar›n› daha fazla dikkate alan, demokratik ve özgürlükçü bir yö-netim anlay›fl›na götürmektedir. Buradan da anlafl›labilece¤i gibi ulus-devlet mo-deli insanl›k tarihi için tafl›d›¤› anlam› devam ettirecektir. Ancak bundan sonrakisüreçte ulus-devletler sahip olduklar› egemenli¤i daha sorumlu bir flekilde kullan-mak durumundad›r.

Size göre gelece¤in dünyas›nda ulus-devletlerin nas›l bir yeri olacakt›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Küresel siyaseti aç›klamak.

Uluslararas› iliflkileri aç›klayan farkl› kuramsalyaklafl›mlar bulunur. Bunlardan idealizm, bar›flve uzlaflmay› temel alarak dünya ölçe¤inde birdüzen kurulabilece¤ini söyler. Realizm, güç ilifl-kileri üzerinde durur ve bir bak›ma uluslararas›siyasete ahlaki ilkeler çerçevesinde de¤il ve so-mut gerçeklikler ekseninde bakmak gerekti¤inisavunur. Marksizm, güçlü devletlerin zay›flar üze-rinde bask› uygulayarak onlar› kendi güdümleri-ne ald›klar› görüflündedir. Elefltirel kuram ise dev-letler kadar halklar›n da uluslararas› iliflkilerinöznesi olduklar› düflüncesini benimser.

So¤uk Savafl sonras›nda oluflan dünya düzeni-

nin ana hatlar›n› aç›klamak.

So¤uk Savafl döneminde dünya iki kutba ayr›l-m›flt›r. 1990’l› y›llar ile birlikte ise dünyada yenibir düzen oluflmaya bafllam›flt›r. Bu süreçte bafltaBirleflmifl Milletler olmak üzere baz› düzenleyicikurumlar dünya ölçe¤inde bar›fl›n ve güvenli¤insa¤lanmas› yönünde çaba harcamaktad›r. Ancakbu çabalar›n henüz baflar›l› bir sonuca ulaflmad›-¤› ve dünyan›n farkl› yerlerinde etnik, dinsel vb.nedenli çat›flmalar›n oldu¤u görülür.

Küreselleflmeyi ve bu süreçte karfl›lafl›lan di¤er

kavramlar› tan›mlamak.

Küreselleflme, son y›llara damgas›n› vuran enönemli kavramlardan birisidir. Bu süreçte, ülke-ler ve toplumlar giderek daha fazla birbirlerineyaklaflmaktad›r. En genel flekilde, küreselleflme-nin ekonomik, kültürel ve siyasal boyutlar› oldu-¤u söylenebilir. Küreselleflmenin ekonomik bo-yutu, ülkelerin ekonomilerinin birbirlerine gide-rek daha fazla yaklaflmas› yönünde ifllemektedir.Kültürel boyutunda farkl› halklar›n birbirlerinidaha fazla tan›malar› ve aralar›ndaki etkilefliminartmas› bulunur. Küreselleflmenin siyasal boyutuise ulus-devletlerin geleneksel yönetim anlay›fl-lar›n›n de¤iflmesini ve toplumlar›n yönetim sü-reçlerine daha fazla kat›lmas›n› ifade eder.

Ulusüstü siyasal örgütlenmelerin dünya siyase-

tindeki yerlerini aç›klamak.

Günümüzde “ulusüstü” nitelemesiyle an›lan yenisiyasal birimlerin ortaya ç›kt›¤› görülmektedir.Uluslararas› kurulufllar›n devletler üzerinde s›n›r-l› yetkileri vard›r. Bunlar kendilerini devlet yeri-ne koyup karar alamaz ya da herhangi bir devle-te ne yap›p ne yapamayaca¤›n› söyleyemezler.Oysa ulusütü örgütlenmeler t›pk› devletler gibikendi karar alma mekanizmalar›na sahiptir. Bun-lar›n alacaklar› kararlara üyelerinin uyma zorun-luluklar› da vard›r. Bu modelin en önemli örne¤iAvrupa Birli¤i’dir.

Ulus-devletin gelece¤ine iliflkin farkl› öngörüleri

tart›flmak.

Ulus-devletler uzun dönem boyunca “ulusal ege-menli¤in” temsilcileri olarak çok önemli bir iflle-ve sahip olmufllard›r. Uzunca bir dönem boyun-ca ulus-devletleri s›n›rland›ran bir güç merkeziolmamas› dünya savafllar› baflta olmak üzere pekçok sorunun yaflanmas›n› beraberinde getirmifl-tir. Ancak günümüzde ulus-devlet modelinin da-ha demokratik ve özgürlükçü bir tarzda örgüt-lenmesine yönelik yaklafl›mlar güçlenmifltir. Ya-k›n gelecekte de ulus-devletlerin varl›¤› devamedecektir. Buna karfl›l›k, ulus-devletlerin bar›fl›ve düzeni korumay› amaçlayan bir anlay›fla sa-hip olmalar› zorunludur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi devletler aras›ndaki iliflkile-rin karfl›l›kl› diyalog ve uzlaflma yoluyla çözülebilece¤i-ni savunan uluslararas› iliflkiler kuram›d›r?

a. ‹dealizmb. Realizmc. Marksizmd. Elefltirel Kurame. Faflizm

2. Afla¤›daki kavramlardan hangisi bir devletin ülkesive halk› üzerinde hukuksal kural koyabilme yetkisiniifade eder?

a. Meflruiyetb. Hukuksall›kc. Toplumsal Sözleflmed. Egemenlike. Anlaflma

3. Afla¤›dakilerden hangisi egemenlik kavram›n›n orta-ya ç›kt›¤› ilk uluslararas› anlaflma olarak kabul edilir?

a. Birleflmifl Milletler Anlaflmas›b. Roma Anlaflmas›c. Westphalia Anlaflmalar›d. Maastrich Anlaflmas›e. Paris Anlaflmas›

4. Afla¤›daki oluflumlardan hangisi taraf›ndan ‹nsanHaklar› Evrensel Bildirgesi haz›rlanm›flt›r?

a. Milletler Cemiyetib. Birleflmifl Milletlerc. Avrupa Birli¤id. Varflova Pakt›e. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi

5. Afla¤›daki kavramlardan hangisi belirli siyasal karar-lar›n al›nmas› sürecine karardan etkilenenlerin de kat›l-malar›n› ifade eder?

a. Uzlaflmab. Oydaflmac. Etkileflim d. ‹letiflime. Yönetiflim

6. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Avrupa Birli¤i’nin üye-si de¤ildir?

a. ‹ngiltereb. Norveçc. Almanyad. ‹talyae. Danimarka

7. Kendi vatandafllar›na karfl› sürekli ve sistematik in-san haklar› ihlalleri gerçeklefltiren devletlere karfl› silah-l› güç kullan›larak yap›lacak harekete ne ad verilir?

a. So¤uk Savaflb. Hakl› savaflc. ‹nsanî müdahaled. Terörle mücadelee. Fiilî engelleme

8. Afla¤›daki Birleflmifl Milletler organlar›ndan hangi-sinde daimî üyelerin al›nan herhangi bir karar› veto et-me yetkisi bulunmaktad›r?

a. Genel Kurulb. Güvenlik Konseyic. Uluslararas› Adalet Divan›d. Ekonomik ve Sosyal Konseye. Genel Sekreterlik

9. Afla¤›daki oluflumlardan hangisi Avrupa Birli¤i’ninyap›s› içinde yer almaz?

a. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesib. Avrupa Adalet Divan›c. Avrupa Birli¤i Konseyid. Avrupa Parlamentosue. Avrupa Komisyonu

10. Afla¤›dakilerden hangisi ulus-devletlerin gelenekselifllevlerinde de¤ifliklik yaflanmas›n›n nedenleri aras›ndayer almaz?

a. Küresel kapitalizmb. ‹nsan haklar› c. Ulusüstü siyasal oluflumlard. Dünya savafllar›e. Küresel sivil toplum



Küreselleflme ve YönetiflimKüreselleflmenin yararlar› aç›kt›r: daha h›zl› büyüme,daha yüksek yaflam standartlar›, yeni f›rsatlar– Ne varki, bu nimetler son derece dengesiz da¤›lmakta ve kü-resel piyasa hala ortak toplumsal hedeflere dayal› ku-rallardan yoksun ifllemekte oldu¤u için sürecin ötekiyüzü de kendini göstermeye bafllam›flt›r. 1945'te BM kurucular› aç›k, iflbirli¤ine dayal› ve ulusla-raras› bir dünyaya yönelik bir sistem oluflturmufllard›r.Sistem çal›flm›fl ve küreselleflmenin ortaya ç›kmas›naolanak vermifltir. Bunun sonucudur ki bugün küreselbir dünyada yafl›yoruz. Söz konusu de¤iflime uyum sa¤-lanmas› bugün tüm dünya liderlerinin ortak sorunudur. Bu yeni dünyada bireyler ve gruplar giderek artan bi-çimde, devletleri d›fllayarak, do¤rudan iletiflim kurmak-tad›rlar. Bunun belirli sak›ncalar› vard›r. Suç, uyuflturu-cular, terörizm, kirlenme, hastal›k, silah ve mülteciler:bunlar›n tümü eskiye oranla çok daha büyük bir h›zlave çok daha genifl hacimlerde hareket etmektedirler.‹nsanlar çok uzaklar›nda meydana gelen olaylardan ür-küntü duymaktad›rlar. Baflka ülkelerdeki adaletsizlik vefliddeti giderek daha yak›ndan tan›makta ve devletlerinbu konuda bir fleyler yapmalar›n› beklemektedirler.Ama yeni teknolojiler ayn› zamanda ortak bir anlay›fl veortak eylem için de yeni olanaklar sunmaktad›r. Küre-selleflmenin en iyi yanlar›n› al›p en kötülerinden uzakduracaksak, daha iyi yönetmeyi ve birlikte daha iyi yö-netmeyi ö¤renmemiz gerekecektir. Bu, bir dünya hükümeti gerekti¤i ya da ulus-devletinsonunun geldi¤i anlam›na gelmez. Tersine, devletleringüçlendirilmesi gerekmektedir. Bunun için de ortak ku-rumlar bünyesinde, ortak kural ve de¤erler çerçevesin-de birlikte hareket ederek birbirlerinden güç alabilirler.Söz konusu kurumlar, iktidar›n paylafl›m› dahil, gününgerçeklerini yans›tmal›d›rlar. Dahas›, devletlerin, küre-sel ölçekli flirketler dahil, devlet-d›fl› aktörlerle iflbirli¤iyapmalar›na olanak verecek bir yap›da olmal›d›rlar. Ço-¤u durumda, de¤iflen dünya gündemine daha h›zl›uyum sa¤layabilecek olan yar› resmi politika a¤lar›ylada desteklenmelidirler. Günümüz dünyas›nda gelir da¤›l›m›nda görülen büyükadaletsizlikler, en az bir milyar insan›n içinde yaflad›¤›sefil koflullar, kimi bölgelerde süren kronik çat›flmalarve do¤al çevrenin h›zla bozulmas›: bir araya geldiklerin-de bunlar, ortak bir anlay›flla gerekli önlemlerin al›nma-mas› durumunda, mevcut kalk›nma modelinin sürdürül-mesini olanaks›z k›lmaktad›r. K›sa süre önce alt› k›tadagerçeklefltirilen bugüne kadarki en büyük kamuoyu yok-lamas› dünyan›n her yan›nda insanlar›n bu tür önlemle-rin beklentisi içinde olduklar›n› kan›tlam›flt›r.

Birleflmifl Milletler'in yenilenmesiTüm bu tehditlerle bafledilmesi güçlü bir BM'nin yoklu-¤unda daha da zor olacakt›r. BM'nin güçlendirilmesi isehükümetlere ve özellikle onlar›n ortak çözümler aramasürecinde baflka unsurlarla -özel sektör, sivil toplumkurulufllar› ve çoktarafl› kurulufllar- birlikte çal›flma ira-desine ba¤l›d›r. BM, ilgili taraflar› harekete geçirmekiçin bir katalizör görevi görmelidir. BM ayr›ca baflta bil-gi teknolojisi olmak üzere yeni teknolojilerden en geniflbiçimde yararlanmal›d›r. Genel Sekreter afla¤›daki alan-larda yo¤unlafl›lmas›n› tavsiye etmektedir: Güçlü yanlar›m›z›n belirlenmesi: BM'nin nüfuzu gü-cünden de¤il, temsil etti¤i de¤erlerden, küresel normla-r›n oluflturulmas› ve sürdürülmesinde oynad›¤› rolden,küresel ilgiyi sorunlara çekme ve küresel eylemi hare-kete geçirme yetene¤inden ve insanlar›n hayatlar›n› iyi-lefltirme çabalar›n›n yaratt›¤› güven duygusundan kay-naklanmaktad›r. Özellikle hukukun üstünlü¤ünün öne-mini her zaman vurgulayarak bu güçlü yanlar›m›z› da-ha da pekifltirmeliyiz. Ama ayn› zamanda da, hem etkinbir iflleyifl göstermesi hem de tart›fl›lmaz bir meflruiyetesahip olmas› için öncelikle Güvenlik Konseyi reformu-nu gerçeklefltirerek BM kendini uyarlamal›d›r. Öte yan-dan da BM sivil toplum kurulufllar›, özel sektör ve va-k›flarla iliflkilerini güçlendirmelidir. De¤iflim için dan›flma a¤› oluflturulmas›: Uluslara-ras› kurulufllar, sivil toplum ve özel sektör örgütleri ilehükümetleri bir araya getirerek, ortak hedefler do¤rul-tusunda resmi kurumlar› gayr›resmi politika a¤lar› iledesteklemeliyiz. Dijital ba¤lant›lar kurulmas›: BM'nin verimlili¤ininart›r›lmas› ve dünya ile etkilefliminin güçlendirilmesiiçin yeni bilgi teknolojilerinden yararlanmal›y›z. Ancakbunu gerçeklefltirebilmek için önce de¤iflime kapal› birkültürü alt etmemiz gerekmektedir. Genel Sekreter bukonuda yard›mc› olmas› için bilgi teknolojisi sanayiin-den destek isteyecektir. Sessiz devrimin güçlendirilmesi: 21. Yüzy›l›n ihtiyaç-lar›na cevap verebilmek için gerçek anlamda bir yap›salreform; üye ülkeler aras›nda öncelikler konusunda dahanet bir görüfl birli¤i; ve günlük iflleyiflin daha az müdaha-leci bir biçimde denetimi gerekmektedir. Genel Kurul'unda, örne¤in, örgüte verilecek yeni görevlerde gerekli es-nekli¤e yer vermesi ve sonuca yönelik bütçe uygulama-lar› gibi alanlarda kararlar almas› gereklidir.

Kaynak: http://www.belgenet.com/arsiv/binyilzir-ve_01.html. Birleflmifl Milletler Eski Genel SekreteriKofi Annan taraf›ndan haz›rlanan “21. Yüzy›lda Bir-leflmifl Milletler” bafll›kl› rapordan özetlenmifltir.


”

“


...Önümüzdeki birkaç ony›l içinde belirli bir post-Vesfal-yen dönem senaryosunun flekillenmesi art›k mümkünhale gelmifltir ve bu nedenle ileriki y›llarda küresellefl-menin yap›s›nda ve dinamiklerindeki geliflmelerle, or-taya ç›kmakta olan yeni dünya düzeninin çerçevesininde çarp›c› biçimde de¤iflmesi muhtemeldi –elbette böy-le bir fley küresel imparatorluk seçene¤i baflar›yla uygu-lanamad›¤› takdirde gerçekleflecektir. Küresel ortam ku-rals›zlaflt›r›lm›fl dünya ekonomisi içinde büyük teknolo-jik de¤iflimler ve piyasa güçlerinin de¤iflkenli¤inin ya-ratt›¤› etki nedeniyle çok istikrars›zd›r. Bu bak›mdan fluandaki durum, yukar›da tan›mlanan türden bir neo-Vestfalyen dünya düzeni ile daha ileride ortaya ç›kacakve olumlu ya da olumsuz yönlere hareket edebilecek(insani yönetiflim perspektifinden de¤erlendirildi¤inde)post-Vestfalyen bir dünya düzeninde oluflan çifte ger-çekli¤i kabul etmemiz gerekmektedir. Vestfalyen anlay›fl›n biçimlendirdi¤i klasik uluslararas›iliflkiler çerçevesinin gelecekte politika üreticileri veakademik çevreler için tatmin edici bir rehberlik yapa-ca¤›n› düflünmek pek mümkün de¤ildir (…)Pozitif de¤iflimin failleri oluflum sürecindedir. Arka plan-da insan haklar› (özellikle sivil özgürlükler, apartheid

[›rk ayr›mc›l›¤›] ve cinsiyet konular›nda) ve çevre aç›s›n-dan aktif ve etkili olan yerlefliklik kazanm›fl ulusötesiSTK’lar bulunmaktad›r. Ön plandakiler ise, ister yereldüzeyde büyük barajlar ve enerji santrallerine karfl› ye-rel muhalefet biçiminde, ister G-8 ya da Dünya Ekono-mik Forumu’nun toplant› yerleri gibi küresel politikaüretim arenalar›nda sesini yükseltmek biçiminde olsun,flirket küreselleflmesinin muhtelif tezahürlerine karfl›mücadelenin ön saflar›nda yer alan daha flekilsiz siviltoplum aktörleridir. Bu aktivizmin gücü ve etkinli¤i fluanda aç›k flekilde fark edilmeyebilir. Bu çabalar›n bafla-r›s› esas olarak insani küresel yönetiflimin kurulmas› ta-ahhüdünü paylaflan hükümetlerle iflbirli¤i yapma ve ka-l›c› iliflkiler kurabilme kabiliyetine ba¤l› olacakt›r. Ayn›zamanda, kendini demokratikleflmeye ve fliddet içer-meyen politikaya adam›fl olan küresel sivil toplum için-de bir mutabakat flekillendirme yetene¤ine de ihtiyaçduyulacakt›r.Demokratik uygulamalar› ve usulleri derinlefltirip yay-g›nlaflt›rma mücadelesi çeflitli formatlar içinde devamedecek gibi görünmektedir. Bu mücadelenin devlet,pazar, bölge ve dünyan›n birbirleriyle özgün etkileflimi-ni içeren, birbirinden oldukça farkl› bir dizi bölgesel ve

küresel giriflim ve deneyime dayanmas› muhtemeldir.Söz konusu farkl›l›klar çeflitli kültürel, ekonomik ve si-yasal koflullar› yans›tacakt›r. Bu koflullar bir dizi tarihselan›n›n yükünü tafl›yacak, ço¤unlukla milliyetçi ve me-deniyetçi uyan›flla yak›ndan ba¤lant›l› görülen farkl›kisveler içindeki dini etkilerin canlan›fl›yla giderek da-ha fazla tahrik edilecektir. Ayn› zamanda çevreye iliflkine¤ilimlerin ve teknolojik ataklar›n, özellikle hüküm sü-ren düzenleyici çerçevenin k›sa ve orta vadeli insansa¤l›¤› ve refah› ile insanl›¤› s›n›rlayan koflullar›n (örn.klonlama ve robotlar arac›l›¤›yla) tan›mlanmas› aç›s›n-dan alg›lanan etkileri de önem tafl›maktad›r (…)Gelecekteki dünya düzeni konusundaki aray›fllar, 11Eylül’e verilen yan›t› daha pozitif yönelimlere do¤ru çe-virecek, dünya halklar›n›n hakl› flikâyetlerini dikkatealacak ve güvenlik anlay›fl›n› insani küresel yönetifliminde¤erleri ile kurumlar› etraf›nda infla edebilecek kadargüçlü demokratik enerjilerin yükselmesine ba¤l› olacak-t›r (…) [G]elecek, ya egemen devletlerin oluflturdu¤uesasen Vestfalen dünyan›n yeni bir aflamas› olarak, yada bölgecilik ve küreselleflmecili¤in siyasal topluluklarasa¤lad›¤› güvenlik ve kimliklerin yeni gerçekli¤e post-Vestfalyen damgas› vurulmas›n› hak edecek dereceyeulaflt›¤› “moment” olarak pozitif biçimde geliflebilir.

Kaynak: Falk, R. A. (2004). Dünya Düzeni Nereye?:

Amerikan Emperyal Jeopolitikas›: çev. Neflenur Do-maniç, Nusret Arhan. ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.

Okuma Parças›


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› ‹liflkiler Ku-ramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do-¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do-¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do-¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “So¤uk Savafl›n Bitifli veDünyada De¤iflen Dengeler” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusüstü Siyasal Örgütlen-meler: Avrupa Birli¤i Örne¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Küreselleflme SürecindeSiyaset” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Uluslararas› Sistemin Do-¤uflu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulusüstü Siyasal Örgütlen-meler: Avrupa Birli¤i Örne¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ulus-Devletin Gelece¤i”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Egemenlik kavram› ilk kez, 1576 y›l›nda Frans›z hukuk-çu Jean Bodin taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Ancak kavra-m›n devletler sistemine yans›mas›, 1648 y›l›nda döne-min Avrupal› devletleri aras›nda imzalanan WestphaliaAnlaflmalar› arac›l›¤›yla olmufltur. Bu Anlaflmalar arac›-¤›yla Avrupal› devletler karfl›l›kl› olarak birbirlerininegemenliklerini kabul etmifllerdir. Böylece devletler,kendi hükmettikleri alan üzerinde hukuk koyma yetki-sini tek bafllar›na ellerine alm›fllard›r. Ayr›ca, devletler,birbirlerinin içifllerine kar›flmamay› da karfl›l›kl› olaraktaahhüt etmifllerdir.

S›ra Sizde 2

Günümüzde Birleflmifl Milletler’e yönelik en önemlielefltiri, bu Örgütün, Güvenlik Konseyi’nin daimî üye-lerinin güdümünde olmas›d›r. Buna göre, 200’e yak›ndevlet BM üyesi olmas›na ra¤men bunlar›n büyük ço-¤unlu¤u karar alma süreçlerinde etkili de¤ildir. OysaGüvenlik Konseyi’nin daimî üyelerinden yaln›zca biribile herhangi bir karar›n al›nmas›n› engelleyebilmek-tedir. Bu nedenle, BM yap›s›n›n demokratiklefltirilme-si yönünde giderek daha fazla tez üretilmektedir.BM’de karar alma süreçlerinin üye ülkelerin görüfl vetaleplerini daha fazla öne ç›karacak flekilde düzenlen-mesi dünyada bar›fl›n sa¤lanmas› aç›s›ndan önemli kat-k› sa¤layacakt›r.

S›ra Sizde 3

So¤uk Savafl s›ras›nda dünya adeta iki farkl› kutba ay-r›lm›flt›r. Bu durum, farkl› ülkeler aras›nda sürekli ola-rak bir çekiflme yaflanmas›na neden olmufltur. Her ikikutupta yer alan ülkeler de sürekli olarak bir “d›fl teh-dit” olgusunu canl› tutmufllard›r. Bu nedenle, So¤uk Sa-vafl y›llar›nda temel özgürlüklerin ve demokrasinin ger-çek anlamda yaflanmas› bak›m›ndan çok say›da sorunç›kt›¤› söylenebilir. Zira devletler, özgürlüklerin genifl-letilmesinin ülkenin gücünde bir zaafa yol açaca¤›n›ileri sürebilmifllerdir.

S›ra Sizde 4

Küreselleflmenin en önemli sonuçlar›ndan biri dünyadatoplumlar›n giderek daha fazla flekilde birbirlerine yak-laflmalar›d›r. Özellikle iletiflim teknolojilerinin geliflme-siyle art›k farkl› ülkeler aras›ndaki insanlar aras›nda et-kileflim artm›flt›r. Örne¤in, Internet arac›l›¤›yla co¤rafiaç›dan çok uzakta bulunan bir ülkede yaflayan insanlar-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


la iletiflim kurmak, ticaret yapmak ve düflünce paylafl›-m›nda bulunmak mümkün olmaktad›r. Bu durum, fark-l› ülkelerde yaflayan insanlar›n birbirlerini daha iyi tan›-malar›n› sa¤lamaktad›r.

S›ra Sizde 5

Sivil toplum kurulufllar›, ça¤›m›zda demokratik idealle-rin yaflama geçmesi aç›s›ndan çok önemli bir iflleve sa-hiptir. Yaflad›¤›m›z ça¤da STK’lar faaliyet alanlar›n› fark-l› ülkeleri kapsayacak flekilde geniflletmifl ve güçlendir-mifllerdir. Ayr›ca BM baflta olmak üzere uluslararas› ku-rulufllar STK etkinliklerini daha fazla ciddiye almakta-d›r. Bu nedenle, demokrasinin geliflmesi için çal›flanSTK’lar›n taleplerinin devletler taraf›ndan daha fazlaciddiye al›nma zorunlulu¤u bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 6

Ulus-devletlerin gerek insanlar gerekse ülkeler aras›n-daki iliflkiler ba¤lam›nda çok önemli ifllevleri vard›r.Frans›z Devrimi’nden günümüze insanl›k tarihi aç›s›n-dan en gerçekçi yönetim modeli ulus-devlettir. Ancakulus-devletlerin sahip olduklar› egemenli¤i sorumlu birflekilde kullanmalar› ve uluslararas› hukuk kurallar›nauymalar› büyük önem tafl›maktad›r. Günümüzde ulus-devlete yönelik pek çok elefltiri, hatta bu modelin orta-dan kalkaca¤›na yönelik görüfller bulunmaktad›r. An-cak bu yaklafl›m› benimseyenlerin ulus-devletin yerinialacak bir model öneremedikleri de görülmektedir. Do-lay›s›yla yak›n gelecekte de ulus-devlet modeli insanl›ktarihindeki yerini koruyacakt›r.

Berifl, H. E. (2006). Küreselleflme Sürecinde Egemen-

lik: Ulusal Egemenli¤in Yeni S›n›rlar›. Ankara:Lotus Yay›nevi.

Dursun, D. (2010). Siyaset Bilimi. ‹stanbul: Beta Yay›-nevi.

Falk, R. A. (2004). Dünya Düzeni Nereye?: Amerikan

Emperyal Deopolitikas›. Çev. Neflenur Domaniçve Nusret Arhan, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.

Fukuyama, F. (2011). Tarihin Sonu ve Son ‹nsan.Çev. Zülfü Dicleli, ‹stanbul: Profil Yay›nlar›.

Giddens, A. (2008). Ulus Devlet ve fiiddet. Çev. Cum-hur Atay, ‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›.

Heywood, A. (2007). Siyaset. Çev. B. Berat Özipek vedi¤erleri. Ankara: Liberte Yay›nevi.

Huntington, S. P. (2006). Medeniyetler Çat›flmas› ve

Dünya Düzeninin Yeniden Kurulmas›. Çev. CemSoydemir ve Mehmet Turhan, ‹stanbul: Okuyan UsYay›nlar›.

Karluk, R. (2011). Avrupa Birli¤i. 10. Bask›, ‹stanbul:Beta Yay›nlar›.

Pierson, C. (2011). Modern Devlet. Çev. Neflet Kutlu¤ve Burcu Erdo¤an, ‹stanbul: Chiviyaz›lar› Yay›nevi.

Türköne, M. (Der). (2003). Siyaset. Ankara: Lotus Yay›-nevi.

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp://en.wikipedia.org/wiki/Hugo_Grotiushttp://www.thewallpapers.us/r-askeri-resim-17-2.-

dunya-savasi-720-savastan-kalma-goruntuler-4649.htm

http://epochtimestr.com/index.php/13-kasim-1920-milletler-cemiyetinin-cenevredeki-acilisina-41-ulkeden-5-bin-temsilci-katildi/

http://www.un.org.tr/http://tr.wikipedia.org/wiki/Mihail_Gorba%C3%A7ovhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Berlin_duvar%C4%B1http://en.wikipedia.org/wiki/Member_state_of_the_Eu

ropean_Unionwww.abgs.gov.trhttp://www.emtiafiyatlari.com/?Syf=18&Hbr=274918http://www.belgenet.com/arsiv/binyilzirve_01.html.


Documents

Siyaset Bilimi