Watt-Mutezile Ve Siyaset (1)

8/18/2019 Watt-Mutezile Ve Siyaset (1)

1/20

Dini A r a ş t ı r m a l a r ,Ocak-Nisan 2007, Cilt:9 s. 27, ss. 323-342. ·

Mu tezile nin Siyasi T u t u m l a r ı · ~ >

W MONTGOMERYWATT

Çeviri: üleyman K K U Ş1

• 3 3

A ş a ğ ı d a k iç a l ı ş m a ,kendi t a r a f t a r l a r ı n ı nsiyasi tutumlanna bakarakMu'tezile k e l a m ıh a k k ı n d adaha köklü bir n l a y ı ş ıelde etme g i r i ş i m i d i r .Bu konuda H. S. Nyberg'in öncüç a l ı ş m a s ıözellikle İ s l a mAnsiklopedisinde a y ı n l a n m ı şMu'tezile maddesi veh a z ı r l a d ı ğ ı K i t a b u Z - i n t i s d rn e şrine oldukçam i n n e t t a r ı m .Burada f a r k l ısonuçlarau l a ş ı l m ı ş s a ,bu, onunç a l ı ş m a s ı n ı nkaynaklar a k k ı n d adaha a ğ l a mbir e ğ e r l e n d i r m e d ebulunabilmemizis a ğ m a m a s ınedeniyledir.

I Cehmiyye ye Dair Rivayetlerde Ortaya o n d u ğ uŞ e k l i y l eK a y n a k l a r ı nMahiyeti

Cehmiyye mezhebi a k k ı n d abilinmeyen bir çok husus a r d ı r .B a ğ d -adi (ö. 429/1038) veŞ e h r i s t a n i(ö. 548/1153) gibi sonraki döneme ait

mezhepler tarihi a z a r l a r ı n ı nç a l ı ş m a l a r ı n d açok az yer y r ı l m a s ı n ar a ğmen, ilk döneme ait belirli kaynaklarda Cehmiyye önemli mezheplerdenbiri olarak yer l m ı ş t ı r .Bu E ş a d n i ne Z - İ b d n e s i n d eönemli bir yere sahiptir. Malati hadisci H u ş e y ş t e n(ö. 253/867 naklen 71 sayfadan 7'siniMürcie, 8'ini Rafizi, 9'u Kaderiye ve 7'sini Hariciler'ea y ı r ı r k e n ,35'iniCehmiyye'yea y ı r m ı ş t ı r .2 Hatta daha da ilginç l a n ıbu mezhebin kurucu-

The political Attitudesof the Mu'tazilah ,Journal Royal Asiatic Society ı 963, s. 35-57.ı 9 4 7 d e nı 9 7 9 d aemekli oluncayakadar Edinburgh Üniversite'sinde Arapça veİ s l f u n lA r a ş t ı r m a l a rBölümü a ş k a n l ı ğ ı n ıyürüten a t t ı n ,bir ı s m ıdilimize çevrilen çok a y ıda i t a b ıve d e ğ i ş i kdergilerde a y ı n l a n ı n ı şmakalesi u l ı ı n m a k t a d ı r .Yazann türkçeyeçevrilenlerle birlikte belli a ş l ıeserlerinin bir listesi için bkz.W. MontgomeryWatt,Dinlerde Hakikat çev. A. Vahap T a ş t a n -Ali K u ş a t ,İ z Y a y ı n c ı l ı kİ s t a n b u l2002.

ı Yrd. Doç. Dr. SAÜ. ilahiyat Fakültesi2 K r ş .Free Will and Predestination in arly Islam London ı 948, s. ı o o .


2/20

324 • D İ N İA R A Ş T I R M A L A R

sunun d ı ş ı n d ahiç bir üyesinin i s m i r ı iveremiyor o l m a m ı z d ı r .K u r a n ı ny a r a t ı l m ı ş l ı ğ ı n ıinkar t t i ğ iiçin a k l a ş ı k231/846 ı l l a n n d amahkum edilen ve hapishanede ölen Nuaym b. Hammad d ı n d abirisi/ muhtemelend i ğ e rg ö r ü ş l e r ia r a s ı n d aK u r a n ı nm a l ı l u ko l d u ğ u g ö r ü ş ü n üde benimsed i ğ i n iima ederek, bir zamanlar Cehmiyye mezhebine mensup o l d u ğ u n us ö y l e m i ş t i r . B i ş rel-Merisi (ö. 218/833 ya da bundan ı s abir süre sonra)ve k u ş a ğ ı n ı n"Cehmiyye doktrini"rii 4 y a y d ı k l a r ıs ö y l e n m i ş ,ancak Cehmiyye mezhebi üyeleri o l d u l d a r ıs ö y l e n m e m i ş t i r .Genellilde d i ğ e rmez

heplere atfedilen i ş i l e r i nd ı ş ı n d a( ş i m d is u n a c a ğ ı m ı zlistede l d u ğ ugibi)b a ş k ahiçbir kimsenin Cehmiyye'ye nispet e d i l d i ğ i n d e nsöz e d i l m i ş g ö ~zükmemektedir.

Cehmiyye haklandaki bilgilerimizin ç o ğ uHanbeliler ya da benzerg ö r ü ş üp a y l a ş a n l a r d a ngelir. Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), K u r a n ı nl a f z ı n ı nm a l ı l u ko l d u ğ u n usöyleyen ya da l l a h ı nilmini inkar eden kimseyi Cehmiyye'den s a y m ı ş t ı r .5 E ş a r i n i n(ö. 324/936; b nHanbel'in a ç ı kbir takipçisi) e l - İ b c l n eve İ b nHuzeyme'nin (ö. 313/923) Kitabu t-tevhfd'inde Cehmiyye'ye k a r ş ıileri sürülen bir t a k ı margümanlar yer almakla.birlikte, Ahmed b. Hanbel, İ b nKuteybe (ö.884 veya 889), ( y u k a r ı d akayd e d i l d i ğ igibi) H u ş e y şAbdullah b. Ahmed (ö. 903) 6 Osman b. Said edDarimi (ö. 282/895)7 , Abdurrahman b. Ebi Hatim (muhaddis ö. 328/939) 8 ve İ b nMende (muhaddis ö. 395/1105) 9 t a r a f ı n d a nCehmiye'yereddiyeler y a z ı l m ı ş t ı r .Hanbelilerce t a n ı m l a n d ı ğ ıve e l e ş t i r i l d i ğ iş e k l i y l eCehmiyye'nin g ö r ü ş l e r iEbu'l-Huzeyl gibi bir Mu'tezilinin ö r ü ş l e r i n eçok

y a k ı n d ı r .Bu nedenle fiilen Hanbeli yazarlar t a r a f ı n d a nCehm olarakisimlendirilen birçok ö r ü şnormalde Mu'tezili olarak a d l a n d ı r ı l a n l a r ı ng ö r ü ş l e r i y d i .Bu durum bazen Mu'tezili, bazen Mürcii, bazen de b a ş k a

mezhepler içinde e ğ e r l e n d i r i l e nB i ş rel-Merisi ve B e r g ı l s u nd ı ş ı n d aCehmiyye'ye mensup ya da ona sempati d uyanlara ait b nB a t t a h ı nlistesiyleteyid e d i l m i ş t i r .Bu listede t a n ı m l a n a b i l e nbütün ş a h ı s l a ry a y g ı nolarakMu'tezile'den s a y ı l m ı ş l a r d ı r .1 0

3 İ b nA s f ı k i r ,Tebyfnu kezibi l-müfterf, s.383 vd.4 İ b nTeymiyye,Akfdetü l-Hamaviyye, k r ş .M. Schreiner, ZDMG liii, 72 vd.5 GAL Suppl., I 310, no, 7; H. Laoust, Essai sur .. hmad b Taimfya, 172, 261, K r ş .

Zehebl, Tezkiretü l-Huffdz, Haydarabad, 1956, II, 414 (Humeydi)6 G A L . S ı ı p p l . ,İ 186, 16; 348, no. 7a (el-Malati); 310, no. 3a.7 G.Vitestam t a r a f ı n d a nb a s t ı r ı l m ı ş t ı r .Lund, 19608 Sübki,.Tabakdt, II, 238; İ b nEbi'l-Vefa, el-Ceviihir ul-mudf ah, I 52.9 GALS., I 281.10 H. Laoust, La Profession de Foi d Ibn Batta, metin 91, ter. 167-9.


3/20

W. MONTGOMERYW lT • 3 5

Öyleyse buraya kadar l a ş ı l a nsonuç, Cehmiyye'nin, Hanbeliler taraf ı n d a nsuistimal edilen bir kavramo l d u ğ u d u r .Bu terim, Marksist vefaş i s tk a v r a m l a n n ı ng e l i ş i g ü z e lsuistimal edilmesi gibig e l i ş i g ü z e lk u l l a n ı lm ı şolabilir. Esas itibariyle Cehmi olarak suçlanang ö r ü ş l e r i n ,(Kur'an ı pifade t t i ğ iş e k i l d e )K u r a n ı nm a l ı l u ko l d u ğ uA l l a h ı nMusa'yla o n u ş -m a d ı ğ ıve kelfun s ı f a t ı n ı no l m a d ı ğ ıa n l a ş ı l m a k t a d ı i .1 1 Daha sonralanAll a h ı ns ı f a t l a r ı n ı ntoptan inkar edilmesi ve yukanda ima edilenK u r a n ı nmecazi bir ş e k i l d etefsir edilmesi de Cehmiyye'nina y ı r tedici özelliklerikabul e d i l m i ş t i r YMu'tezile'den dönme bir isim olanİ b nRavendi (ö.

297 910?) eski a r k a d a ş l a r ı n ak a r ş ıçok kaba, a ş a ğ ı l a y ı c ı ,küfürle s u ç l a y ıc ı bir kitap y a z m ı ş(Kitab ul-intisar da Hayyat a r a f ı n d a nr e d d e d i l m i ş t i r )ve Hayyat bu_kitapta Cehm'den Mu'tezili birisi olarak sözt m i ş t i r .Hayyatlmnu inkar ederken,y a y g ı nbir e k i l d eböyle s a n ı l d ı ğ ı n ıitiraf t m i ş t i r .1 3Hatta daha ilginç o l a n ı ,D ı d l . r ı ny a y g ı nbir ş e k i l d eMu'tezile'ye nispete d i l i ş i n ireddeden, onun Cehmina r a f t a r ıo l d u ğ u n uve Cehm'in taraftarl a r ı n ı nAmr ( İ b nUbeyd), yani Mu'tezileyle hiçbira l a k a s ı n ı no l m a d ı ğ ı n ısöyleyen i ş r ibn Mu'temir'den (ö.210/825)a l ı n a nbir dizi a l ı n t ı d ı r .1 4

Bu noktada daha da a r m a ş ı kbir durumdan bahsedilebilir. Cehmiyye terimi Ebu Hanife'nin ö.lS0/767) takipçilerince dek u l l a n ı l m ı ş t ı r .F ı k h u l - e k b e rTin onuncu makruesi Cehmiyyet a r a f t a r l a r ı n ıkabir a z a b ı n ı(ölümle ba'sa r a s ı n d abir ceza- Kur'anda yer l m a m a s ı n ar a ğ m e n ,İ s l a md ü ş ü n c e s i n d ehalk i n a n c ı n ı nbir p a r ç a s ı )inkar etmekle suçlar.A. J. We-·insick'e göre, her ne kadar i ş i nfiili formu -ve d o l a y ı s ı y l aCehmi kelimesinin ortayaç ı k m a s ı -daha sonra olsa da, bu akidenin Ebu Hanife'ninbizzat kendisine15 kadar uzanabilmektedir. Horasan'da birf ı k ı h ç ıolanve Ebu Hanife'yle r t i b a t ı n ı na ç ı ko l m a m a s ı n ar a ğ m e nHanefi olarak isimlendirilen b nT a h m a n ı n(ö.164/780),a t e ş l ibir Cehmiyye a r ş ı t ıo l d u ğ usöylenir. Ancak bu durum onun sadece Cehmiyye'yek a r ş ımücadele ettiğ i a n l a m ı n agelebilir ya da bu rivayet Ahmedb. Hanbel'deng e l d i ğ iiçinCehmiyye terimi ikinci anlamdau l l a n ı l m ı şolabilir.16 İ b r a h i mb. Yusuf

Belhi (ö. 239/854) Cehmi terimini,K u r a n ı nm a l ı l u ko l d u ğ u n usöyleyenleri kafir olarak itharn etmede tereddüt gösterenler içink u l l a n m ı ş -

11 Akide Laoustt a r a f ı n d a niktihas e d i l m i ş t i r .Profession s. SO 2.12 Malati, et-tenbfh, s. 75-77.13 H a y y a t , İ n t i s d ı ;s.126.14 H a y y a t , İ n t i s d ı ;s.134.15 The Muslim Creed s.104, 122-124.16 b nE b u l - V e f f ı ,Cevahir I 23,


4/20


t ı r . ı7 Cehm'i fikirleri yayan i ş rel-Merisi Hanefi l d u ğ uiçin, her ne kadarbir k ı s ı mHanefi illimler akl veya felsefi kelama ş i d d e t l ek a r ş ı ç ı k s ada,bir ı s m ı n ı nda ilgi d u y d u k l r ıa n l a ş ı l m a k t a d ı r .Bununla birlikte Hanefiler r a s ı n d a"Cehmi" kelimesinin u l l a m l m a s ıikinci derecede öneme sahipti ve bu kelime K u r a n ı nm a h l u k l u ğ udoktrinine k a r ş ıolan s a l d ı r ı l a nnedeniyle Hanbelilere t e ş b i hedildi.

Burada bir araya getirilen hakikatiere tatminkar izah verir gözükentek g ö r ü şş u d u r : ."Cehmiyye" ismi Hadis Taraftan çevrelerde muhtemelen SOO den önce, o ana kadar ü s l ü m a n l a r ı nbüyük ç o ğ u n l u ğ ut a r a f ı ndan kabul edilen belli g ö r ü ş l e r ireddedenleri ifade etmek için kullamlm ı ş t ı r .Cehm'in d ı n ı nniçin çirkin bir ı f a to l u ş t u r d u ğ ua ç ı kd e ğ i l d i r ;onungrubunun bazen d i ğ e rMüslümanlara k a r ş ıTürklerle bizzat ittifak o l u şt u r m a s ı n ı nd ı ş ı n d a ,Cehm d i ğ e rihtilalcilerdeJ?. daha kötü d e ğ i l d i ;ı s ş ü phe nedeniyle k ı r kgün boyunca ibadet e t m e d i ğ i n edair rivayet de dahasonra u y d u r o l m u şgibi gözükmektedir. B i ş rel-Mu'temir, Cehm ile olan

bütünr t i b a t ı n ır e d d e t t i ğ i

için Mu'tezile onun ölümünden önce( y a k l a ş ı k

210/825 Cehmiyye olarak s i m l e n d i r i l m i şo l m a l ı d ı r .Bu dönem, muhtemelen Ahmed b. Hanbel ve t a r a f t a r l a r ı n ı ni k t i d a r ı nresmi ö r ü ş l e r i n itoptan ifade etmek için "Cehm " tabirini u l l a n d ı k l a nmihne (218-234/833-849) dönemindeydi.1 9 Bir ı s m ıs ı c a ki l i ş k i l e riçinde olan Mu'tezile mens u p l a r ı ,k u ş k u l uihtilalin takipçileri olarak d l a n d ı r ı l m a k t a nr a h a t s ı zolup,bu terimi u r a n ı nm a h l u k l u ğ u n ainanan, ancak i ğ e rMu'tezili g ö r ü ş l e r ip a y l a ş m a y a nküçük bir gruba hasretmeye ç a l ı ş t ı l a rve bunda da büyükölçüde b a ş a r ı l ıoldular. Çünkü f ı r a ky a z a r l a r ı n ı nbüyük bir ı s m ıya Mu'teziliydi ya da Mu'tezili kaynaklan dikkate a l m a k t a y d ı . .

Mezhepler tarihiyle ilgili kaynaklardaki Cehmiyye'yle ilgili a y r ı n t ı l ı

notlara r a ğ m e no zamanda, böyle bir mezhep asla mevcut o l m a m ı ş t ı r .B a ğ d a d it a r a f ı n d a nson zamanlarda Tirmiz'de o l a n l a r ı nE ş a r i l i ğ egeçtikleri söylenen bu ş a h ı s l a rDirar ya da Neccar gibi ş a l u s l a n ng ö r ü ş l e r i n i n

garip bir o s i l l e ş m e m i şhali o l m a l ı y d ı .2 ° Cehm'in kendisi h a k k ı n d akesin

olarak i m d içok az ş e ybilinebilir. Cehm'in takipçilerine (ya da kendisine

17 b n E b u l - V e f a ,Cevdhir, I, 61.18 K r ş . , E 2 ,' : T a l ı m .Bir a ğ l a n t ıo l m a m a s ıihtimaline a ğ m e n ,Ebü'l-Huzeyl'in Muhammed

b. Cehm el-Barmek ile irt ibat u r m u şo l a b i l e c e ğ igöz önünde u l u n d u r u l m a l ı d ı r . İ b nKuteybe, Te vilu muhtelifi l-hadis, s. 53, 60 vd. K r ş .Pellat, MillieuBasrien, s. 67.

19 W. M. Patton, hmed b Hanbal and the Mihna. Leiden, 1897; A. J. Wensinck, "Mihna",EI. I

20 B a ğ d a d i ,el-Fark beynel-firak, s. 200.

~


5/20

W MONTGOMERYWKIT •327

bile) isnat edilen ve daha sonra reddedilenö r ü ş l e rbizce bilinmeyen a z ı

Cehmllerin ö r ü ş l e r id e ğ i l ,bizim zaten evvelce i l d i ğ i m i z ,ancak kendilerine Cehrniyye'den çok Mute'zile yada Cehmiyye'nind ı ş ı n d ab a ş k aisimlerin a t f e d i l d i ğ ik i ş i l e r i ng ö r ü ş l e r i d i LBöylece Cehm ve Ebu'l-HuzeyF1a r a s ı n d a k ii l i ş k i ç ö z ü l m e m i şbir problem olmaktanç ı k m a k t a d ı r .Budurumda problem,a r k a d a ş l a nt a r a f ı n d a na n l a t ı l a nEbu'l-Huzeyl'in gör ü ş l e r i n i n ,onun ve d ü ş m a n l a r ıt a r a f ı n d a na n l a t ı l a nbenzer ö r ü ş l e r l eirt i b a t l a n d ı r ı l m a s ıproblemidir..

Bu durum Mu'tezile'ninV a s ı lt a r a f ı n d a nk u r u l d u ğ u n adair bilinenrivayetlerin kabul edilipe d i l e r n e y e c e ğ iya da onun bir e h : n ı lo l d u ğ uidd i a s ı n ıçürütmek için i ş rİ b nel-Mu'temir a r a f u ı d a nuydurulup uydumlm a d ı ğ ısorusunu gündeme getirir.Bu soru üzerinde durmadan önce, kaynaklar a k k ı n d aş u ana kadar ö ğ r e n d i ğ i m i zbirikime ve önde gelenb a z ıMu'tezililerin siyasit u t u m l a r ı n ı ntarihi a ğ l a r n m abir göz a t a l ı m .Bu konuda dört hususai ş a r e tedilebilir:

1 Mezheplerin erken dönemi, kelami erken dönems l a msiyasi tarihinin e t k i l e n d i ğ igibi sonraki döneme ait polemiklerden çokça etkilenı n i ş t i r .ifadelerher zaman objektif yada b j e k t i f e y a k ı nolarak kabul edilemese de, bir sözün kimina r a f ı n d a ns ö y l e n d i ğ idaima dikkatea l ı n m a l ıd ı r .Özellikle mezheplerin isimleriher zaman söyleyen iley a k ı na l a k a l ıd ı r .Amr İ b nUbeyd er-Redd ala l-kaderiyye yi y a z d ı ğ ı n d aMu'tezile'ninhür irade o k t r i r ı i n eh ücum etmiyordu; kaderi kelimesi iki grup insamnbirbirleri içink u l l a n d ı k l a r ıyergi (kötüleme) ifadesiydi23 ve Amr'a görebu özgür iradeyi inkar edenleri ifade ediyordu.

2 Tarihleri h a k k ı n d abir parça e y bilinen belliş a h ı s l a rh a k k ı n d a k ikesin bilgiler, mezheplerle ilgili genela n ı m l a m a l a r d a ndaha güvenilir vedaha e ğ e r l i d i r .

3 l krivayetler genel olarak daha sonraki rivayetlerden dahae ğ e rlidir. Bununla birliktey a y g ı nbir ş e k i l d ebenimsenen g ö r ü ş l e r l e(yani,M u t e z i l e - E ş a r ig ö r ü ş l e r l e )ç e l i ş k i l iolan sonraki rivayetlerb a z ıorijinalbilgileri a n n d ı r m ı şolabilir.

4 G e ç m i ş l eilgili, özellikle (örnekleri birazdana r t ı ş ı l a c a kolan) Ali

Talha, Osman ve benzerlerih a k k ı n d a k iifadeler a s ı lolarak tarihe olan

21 S. Pines, Beitrage zur islamisehen Atomenlehre, 124-33; G. Vitestam, op. Cit., 15.22 İ b nH a l l i k f u ı ,Vefeyatu l-ayan, s. 514. -23 E l - E ş a n , e l - İ b d n ean u s ı 1 l i d - d i y a n e ,s.73 vd. Free Will and Predestination, s. 49 vd'da

t a r t ı ş ı l m ı ş t ı r . ) ;Kitabu l-lu ma (thk. Mc. Carthy), s. 120 vd; Ş e h r i s t f u ı i ,el-Milel ve nnihal, Kahire, s.37 vd. (Mu'tezile'yle ilgili notunb a ş l a n g ı c ı n d a ) .


6/20


akademik bir ilgiden d o l a y ıd e ğ i l ,b a z ıç a ğ d a şsiyasi ihtiyaçlardan d o l a y ı

ortaya k o n ' u l m u ş t u r .Bu nedenle bu ifadeler, ifadeyi kullanan a h s ı ntarihiş a r t l a r _ ıdikkate a l ı n a r a kd e ğ e r l e n d i r i l m e l i d i r .V a s ı l ,B i ş rel-Mu'temir veCübbm'nin a ş a d ı k l a r ıdönemin a r t l a r ıçok a r k l ı y d ıve hatta y n ıifadelerik u l l a n m ı şolsalar bile, bu ifadelerin a ğ r ı ş t ı r d ı ğ ıf a r k l ıa n l a m l a r ıo l m a l ı d ı r .

l l . ~ n d eGelen B a z ıMu tezililerin Siyasi T a v ı r l a r ı

Mu'tezile'yi m e ş h u r l a ş t ı r a nfelsefi, kelami s p e k ü l a s y o n l a r ıb a ş l a t a n -lar, özellikle Ebü'l-Huzeyl, Nazzam ve B i ş rb. el-Mu'temir, Harun R e ş i d(170-193/786-809) ve Me'mun (198-224/813-839) dönemlerinde faald u r u m d a y d ı l a r .Bu nedenle y a k l a ş ı k163 780 y ı l ı n d a n235 850 y ı l ı n akadar olan dönemde bu ş a h ı s l a r ı nve takipçilerinin siyasi t u t u m l a n n ı narka p l a n ı n ıbuluruz.

Abbasi halifeleri ilk b a ş l a r d a ,hem F a r s l ıasillerin ve hem de Irak vedaha o ğ u y ay e r l e ş m i şolan Arap liderlerinin d e s t e ğ i n ielde ederek etkili

bir.devlet yönetimini o l u ş t u r d u l a r .A y n ızamanda Emeviler dönemindedindar muhalefet olarak d l a n d ı r ı l a nfakat a r t ı kbasit bir tahminle ha

dis t a r a f t a r l a r ıolarak isirnlendirilebilecek kesimin d e s t e ğ i n esahiptiler.Ç e ş i t l iyerlerde halk e s t e ğ i n ede sahiptiler, an cal d e ğ i ş i kbölgelerdeki buhalk d e s t e ğ i n i nderecesini belirlemek zordur. Bu dönemin siyasi ve sosyal faktörleri, gerçekten, daha ileri düzeyde bir a l ı ş m a y ıgerektirir. Burada söylenilenler kesin o l m a y ı pancak belki Mu'tezile a l < k ı n d ay a p ı l a c a k

bira l ı ş m a

için yeterlio l a c a k t ı r .

Ab b asi rejiminin u r u l m a s ı n d a nk ı s abir süre sonra a y a n d ı ğ ıkuvvetdengelerinin e n d i ş everici o l d u ğ uortaya ç ı k t ı 162 779 y ı l ı n d a n170786 ı l ı n akadar, Abbasileri kabullenmeye a z ı r l ı l d ıolmayan nesillerin bub a ş a r ı s ı za y a k l a n m a l a r ı nd ı ş ı n d a ,Z ı n c l ı l d a r ı nve Maniheistlerin idam edilmesi, yönetirnde d u y u l a n . h u z u r s u z l u ğ ugösterir. B a s k ıa l t ı n d atutulanManiheizm, bürokrasi veya devlet hizmeti s ı n ı f ı n d a k i r a h a t s ı z l ı ğ ı nentelektüel bir ifadesiydi. Bu e n d i ş e n i nnedeni e l i ş m e y e b a ş l a y a nb a ş l ı c ayenigelenekçi hareketin kendi yerlerine alabilecekleri korkusuydu. 2 4 Bermekilerin hakimiyeti süresince (187 8 0 3 ' y ı l ı n akadar) güç dengesi Fars soyunun ve d o l a y ı s ı y l ada otokratik blok olarak i s i m l e n d i r e c e ğ i mdaha gen i şbir grubun lehine dönüyordu. Bu isim m u ğ l a kve tam o ğ r ubir isim-

24 Islam and the Integration o societ;y 121 vd. Partilerin takip eden farklan için k r ş LMassignon, Passion s.204.


7/20

l

W MONTGOMERYW TI • 3 9

lendirme e ğ i l d i r .Ancak bunun için daha sonraa z ıgerekçeler gösterilecektir. Sermekilerind ü ş ü ş übir Arap ve benim a n a y a s a c ıblok olaraka d l a n d ı r a c a ğ ı mmuhalefet grubunun temsilcisi olan Fadlb. Rebi'in güçlenmesi demekti. Ölümünden önce HarunR e ş i diki o ğ l u a r a s ı n d afiili®larak i m p a r a t o r l u ğ utaksim edecek birt a k ı mdüzenlemeler yapu.Dü-zenleme, Romai m p a r a t o r l u ğ utarihinin g ö s t e r d i ğ igibi, iki a r d e şve tar a f t a r l a r ıbir birlerinin a k l a r ı n as a y g ıgöstermeyeh a z ı rbir durumdaol-s a l a r d ıiyi i ş l e y e b i l i r d i .Me'mun otakratik blok'un büyük bir farkla dahagüçlü o l d u ğ ui m p a r a t o r l u ğ u nd o ğ u s u n aEmin ise, a n a y a s a c ıtaraftarlar ı niyi muhafazae d i l m i şmerkezine ve kontrole d e b i l d i ğ i n c eb a u n ı nçoğ u n asahip durumdao l a c a k t ı

İ m p a r a t o r l u ğ u ntaksimi 193/809 ı l ı n d a n198/813 ı l ı n akadar sürdü. Emin a r a f t a r l a r ıtaksimi kabul etmeye isteklie ğ i l l e r d ive Me'mun'un mukadder a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ıönlemek için güç kullanmayat e ş e b b ü settiler. Sonuç Me'mun'un ve hakim blok'un zaferiydi. Ama bununla birlikte bu durum, bir dengeyeu l a ş a m a d ı .201/816 ı l ı n d aMe'mun m a m i y -

yeŞ i a s ı ' n ı n

henüz sekizincim a ı n ı

olarak kabuld i l m e m i ş o l m a s ı n ar a ğ -

men, o dönemdeAli a h f a d ı n ı nb a ş ıolan Ali R ı z a ' y ıbu zamanda kendisinin halifesi olarak atamaklaa n a y a s a c ıbloktan daha da ileria d ı matm ı şoldu. Bu mutedil Ş i i l e r iu z l a ş t ı r m at e ş e b b ü s ü y d üve Me'mun'unHorasan bölgesindenb a ş l a y a r a kh a l i f e l i ğ i nt a m a m ı n ıyönetimi a l t ı n aalmadaki a ç ı kniyetiyle b i r l e ş i n c eİ b r a h i mb. Mehdi (202/817)a d ı n d aIrak'ta yeni bir halifeo l u ş t u r a r a k ,rakip bir halifeo l u ş t u r m a kiçin anay a s a c ıbir e ş e b b ü s ütahrik etti. AncakAli ı z a203/818 ı l ı n d aölünce,204/819 ı l ı n d aMe'mun Irak'a döndü veİ b r a h i mMehdi kontrolündekiisyan b a s t ı r ı l d ı .

Me'mun, döneminin sonunda 218/833ı l ı n d a ,otokratik blokla anay a s a c ıblok a r a s ı n d adenge kurmak için yeni birg i r i ş i m d ebulundu. Bumihn ya da takibat alunaa l m a y d ı .Vilayetlerde ve B a ğ d a t ' t ay a ş a y a nnüfuzlu i ş i l e rA l l a h ' ı n k e l f u n ıolan u r ' a n ' ı nm a l ı l u kolup o l m a d ı ğ ıdaktrinine t a r a f t a r l ı k l a r ı n ıa ç ı k ç agöstermeleri istendi. Teolojinin bu bölümünün siyasetlei r t i b a t ıa ç ı kd e ğ i l s ede ortada mutlaka bir a ğ l a nu o l m a l ı y -d ı .A n a y a s a c ıblokun önemli bir bölümü hadisçiler hareketiydi ve hadisçilerin ç o ğ uda s l a mtoplumunun hayat yolunun Kur'andaki mucizevi vahiyle ve hadislerdeş e k i l l e n d i ğ i n ikabul e u n i ş l e r d i .K u r ' a n ' ı nm a l ı l u kol-d u ğ u n usöylemek onu ilahi olmaktan dahaa ş a ğ ıbir mertebeye koymak

. ve bunun neticesi olarak, toplumun ilahi kurallarlao l u ş t u r u l m a s ıfikrinireddeunek ve o n l a r ı nk o n u m l a r ı n ıdaha da z a y ı f t a t m a ka n l a m ı n ageli-

_ _. : . . . : : : . .= . : . .


8/20


yordu.25 Bu durum buna paralel olarak kendilerine yol göstermesi içinkutsal bir k i t a b ıd e ğ i l ,imam ya da karizmatik bir lider bekleyenŞ i i l e r igüçlendirdi. Doktrined a y a l ıtestierin u y g u l a n m a s ık ı s asüreli a r a l ı k l a r l ag e r ç e k l e ş i r k e n ,bu genel siyaset a k l a ş ı k234 849 ı l ı n a ;halife Mütevek-.kil (232-247/847-861) dönemininb a ş l a n g ı c ı n d a nk ı s abir süre s o n r a s ı -na; a n a y a s a c ıtaraftarianna daha büyük bir güvenin gerid ö n d ü ğ üzamana kadar devam etti. Bu a s r ı ngeri kalan dönemih a k k ı n d as ö y l e n ı n e s igereken çok azş e yv a r d ı r .Y a k l a ş ı k205 820 ı l l a n n d aMe'munun gene

rallerinden biri olan Tahir, fiilen Horasan'da kendia ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ıilan ettive d i ğ e r l e r ide b a ş k ayerlerde onu takip etmeyeb a ş l a d ı l a r .Ş e h i rmerkezinde halife kendi özel korumalan ved i ğ e rsaray birliklerine daha a ğ ı m -l ı hale geldi ve i t i b a r ıkorunurken iktidaro l m a n ı ntezahürleri h ı z l ıbir'ş e k i l d eelinden kaymayab a ş l a d ı .

Bu büyük Mu' tezile önderlerinina ş a d ı ğ ıdönemde ortaya ı k a nolaylar ana h a t l a r ı y l aböyleydi. Siyasi ve sosyal faktörlerin bir nebzea l t ı n ıçizmek için, farazi birş e k i l d e ,ancak iki h a z ı r l a y ı c ınoktaya dikkat edilmelidir. Birinci olarak, siyasi aktif elit kesiming ö r ü ş l e r i ,siyasi yöndensessiz. ı ğ ı n l a r ı ng ö r ü ş l e r i n d e ndaha fazla önemlidir.S ı r a d a nhalk kesiminin bellib a ş l ısiyasi önemi, s a v a ş ç ıya da isyankar bir halkt o p l u l u ğ uo l m a l a r ı y d ı .Özellikle B a ğ d a th a l k ıihmal edilebilecek bir faktörd e ğ i l d iO zamana kadar,h a l k ı nkuwetli d e s t e ğ iya da t a a t ıgerekli o l d u ğ uiçin,onlar uygun siyasi bir faktördü, ancak genel olarak sadece, biraz güç ves o r u m l u l u ğ uo l a n l a r ı ng ö r ü ş l e r ihesaba a t ı l m a l ı y d ı .İ k i n c iolarak, burada otokratik ve a n a y a s a c ıblok diye a d l a n d ı r ı l a ng r u p l a ş m a l a rhomojenbir a p ıo l u ş t u r m a k t a nu z a k t ı l a r .B u n l a r ı nher biri bir ı s m ı n ı nbir taraftan d i ğ e r i n ed e ğ i ş i k l i karz e t t i ğ ibir çok elementlerin bir kompleksiydi.Eski tarihçiler n l a r ıs ı r a s ı y l aFars ve Arap gruplar olarak tasvirt m i ş l e r -dir, ancak bu kaba bir tahminden ibaret bire ğ e r l e n d i r m e d i r6 A y n ızamanda bu dönemdeF a r s l ı J : a rve A r a p l a r ı nmilli duyguyua n d ı r a nbir gerekçeyle hareket edip etmedikleri deş ü p h e l i d i r .

Eldeki mevcut materyaller üzerindekiı s abir inceleme gösteriyorkia n a y a s a c ıblok Sünnie ğ i l i m l iiken, otokratik grupŞ i ibir ğ i l i m esahipti.İ k igrup· r a s ı n d ad e v a m l ıolarak denge kurmayaç a l ı ş a nR e ş d ,bu dö-

25 A.g.e özellikle s. 204-206; The Canceptionof the Charismatic communityin Islam ,Numen,VII (1960 ), 77-90.

26 E Gabrieli, La successione di Harun ar-Rasid ... , RSO.,XI. 341-397, özellikle s. 395 vd.;Al-Ma mun e gli Alidi, Leibzig, 1929,s. 29vd.


9/20

W. MONTGOMERYWAlT ~ 3 3

nemde Rafiziler olarak bilinen Ş i i l e r i nana grubunu h a p s e t r r ı i ş t iHapsea t ı l a n l a ra r a s ı n d aB i ş rel-Mu'temir ve B i ş rel-Meris de v a r d ı PB i ş relMeris İ b r a h i m z a m a n ı n d a ,a n a y a s a c ıblokun d e s t e ğ i y l eİ b r a h i m ' i nB a ğd a t ' ı nkontrolünü ele g e ç i r d i ğ ik ı s adönemde B i ş rel-Meris 'yle ilgili yeniş ü p h e l e rmeydana g e l r r ı i ş t i 2 Me'mun, daha önce d e ğ i n i l d i ğ igibi, AliR ı z a ' y ıhalef tayin etti ve daha sonra mihne döneminde bir Mu'tezili grupi ş l e r i nyönetiminde, bizzat onlar a r a c ı l ı ğ ı y l ay a y ı l m ı şolan mihnede oldukça söz sahibiydi. Bu Mu'tezile mensuplan Ş i lolmamalanna r a ğ m e nAli'nin d a v a s ı n ıd e s t e k l i y o r l a r d ı .Bu k grubun genel tavn iken, o zamanorada bir çok istisnalar da a r d ı .Me'mun bizzat kendisini gelenekçileriniçinde e t i ş t i r i r k e n ,Emin ise b a b a s ı t a r a f ı n d a n h a p s e d i l m i şbir Ş i desteğ i n ielde e t m i ş t i - 29

Me'mun ve s o n r a s ıdönemin önde gelen Mu'tezile mensuplan büyük· ölçüde mevô.Zf yani Arap kabileleriyle b a ğ l ıolan ve muhtemelen I r a k ' ı neski k u ş a kkasaba sakinleriydi. Onlar benim gelenekçi/hadisçi hareketolarak, i s i m l e n d i r d i ğ i m ,yani Kur'an tefsiri ve İ s l a mhukukunun ana ko

n u l a r ı n aç a l ı ş a n ,t a r t ı ş a nve idealist dindar t o p l u l u ğ uo l u ş t u r a ngrubamensuptular. Ş a f i i ' n i n(ö.186/802) etkisiyle Peygamberin sünneti kavram ı n ı nb i l l u r l a ş t ı ğ ı850 y ı l ı n d a nönce onlan "hadisçiler'' olarak d l a n d ı rmak belki de o ğ r ud e ğ i l d i r .Ancak, ilk merhalelerinde daha sonra olduklanndan daha az homojen bir a p ı d aolsa bile bu dindar kitle, 82 700 ı l ıöncesine kadar erken bir dönemde mevcuttu. Bu kitle a y n ızamanda "ulema" kitlesi olarak da isimlendirilebilir. Bu İ s i m l e n d i r m e İ s l a mhukukunda e t i ş m i şherkesi a p s a m a k t a y d ıve bir hukuki karlyere giden ana cad

deydi. Me'mun ve onun halefierinin yönetimi a l t ı n d abir çok Mu'tezillk a d ıkonumuna e l m i ş l e r d i .Bu Mu'tezile e n s u p l a r ıa y n ızamanda gelenekçi hareketin bürokratik s ı n ı f ak a r ş ıgelenekçi hadisçi d ü ş m a n l ı ğ ı n ıp a y l a ş ı y o r d uve ş i d d e t l ibir ş e k i l d eİ s l a m iu Z e m a n ı ny ü k s e l i ş ik a r ş ı s ı n d abu ı n ı f ı nemniyetsizlik hissinin entelektüel ifadesi olan Maniheist ö r ü ş

lere ş i d d e t l ihücumlarda b u l u n m u ş l a r d ı r .3

G e l i ş m e k t eolan gelenekçi hadisçi hareketin bir bölümü11ün nedenYunan d ü ş ü n c e s i n eilgi duymaya b a ş l a m ı şo l m a s ıbelirsizdir. Bu durumo n l a r ı nk o n u ş m a d a nönce b a z ıHelenistik türünden yüksek bir ğ i t i mal-

27 EJ

28 İ b ~Ebu'l-Vefa, C e v a h i ıI 1146.29 Gabrieli, RSO. XI 354 vd.30 K r ş Integration s. 122.


10/20

33 • D İ N İ A R A Ş T I R M A L A R

m ı şolan g e l i ş m i şailelerden g e l m i şo l m a l a r ı ,bürokratlara a r ş ıt a r t ı ş m a -da Yunan felsefesinin m e t o t l a r ı n ıö ğ r e n m e y eihtiyaç duymalan; ya dabelki de bizim fark d e m e d i ğ i m i zb a z ıgenel m u a s ı rbir ilgi l m u şolabilir.Nedeni ne olursa olsun Mu'tezile, Me'münun a l i f e l i ğ i n d eYunan felsefesi ve biliminin tercüme edilmesi hareketin en önde gelen temsilcileri aras ı n d a y d ı . 3 1Y a k l a ş ı kbu zamanda Arap dilindeki Yunan felsefesinin öndegelen temsilcilerinden biri olan Kindi, bir çok noktalarda Mu'tezililerey a k ı ng ö r ü ş l e r esahipti.

Mu'tezill k e l a m ı n ı na s ı lkurucusu durumunda olan Ebu'l-Huzeyl'iny a k l a ş ı k134/752'de ya da daha erken bir dönemde B a ğ d a t ' t ad o ğ d u ğ uve 225/840'de ya da daha sonra ö l d ü ğ üsöylenir. V a s ı l ' l ai r t i b a t l a n d ı r ı l -m a s ıiçin d o ğ u m uileri bir tarihle k a y d e d i l m i şolabilir. D i ğ e rtaraftan,ö l d ü ğ ü n d eçok y a ş l a n m ı şda olabilir. 209/830 ı l ı n d ahatta 213/825 y ı -l ı n d a nsonra onun aktif bir durumda l d u ğ u n ugösteren a ş k ahiçbir bilgi yoktur. Yahya el-Bermeki'nin evindeki bir t a r t ı ş m a d ab u l u n m u ş t uvebu 803 y ı l ı n d a nönce o l m a l ı d ı r .3 2 203/818 y ı l ı n d aB a ğ d a t ay e r l e ş e r e kMe'munun yer l d ı ğ ıt a r t ı ş m a l a r ak a t ı l m ı ş t ı rki bu 204/819 ı l ı n d a nsonra) ve hatta a r t ı ş m a l a r ab a ş k a n l ı kda a p m ı ş t ı r . Bundan o l a y ıo yakl a ş ı k179/795'den 213/825'e kadar gücünün zirvesinde o l m u şo l m a l ı d ı r .

Muhtemelen buradaki ilk Mu'tezill l m a m a s ı n ar a ğ m e n ,B a ğ d a tek o-l ünün ilk lideri konumunda olan i ş rel-Mu'temir, B a ğ d a t ' t ad o ğ m u ş ,ancak tahsilini Basra'da s ü r d ü r m ü ş t ü r .Halife Harun R e ş ddöneminde oR a f ı z ig ö r ü ş l e r i n d e nd o l a y ıhapse a t ı l m ı ş t ı r .Hapishanede a z m ı şo l d u ğ u

ş i i r l e r l ekamuoyunun dikkatini ç e k t i ğ isöylenir. Genellikle kabul edilenölüm tarihi 213/825'dir. r ı c a k ,e ğ e rhayatta ve faaliyette o l m u şo l s a y d ı ,Me'mun B a ğ d a t ad ö n d ü ğ ü n d ebiraz olsun dikkatini ç e k m i şo l a c a ğ ıgerç e ğ i n er a ğ m e n ,193/809'lu ı l l a r d a nsonra onun herhangi bir faaliyetinden a ç ı k ç asöz edilmemektedir. A r ı c a k ,aktif l d u ğ uesas dönem muhtemelen Ebü'l-Huzeyl'den önceki a k l a ş ı kon ya da on e ş y ı l l ı kz a m a n d ı r .

Bu iki ş a h s ı nsiyasi g ö r ü ş l e r ikonusunda bize çok az ş e yn a k l e d i l m i ş -

tir. Ebü'l-Huzeyl'in Cemels a v a ş ı n ak a t ı l a n

iki gruptan (bir tarafta Ali diğ e rtarafta Talha ve a r k a d a ş l a r ı )birisinin a k l ıd i ğ e r i n i nise h a k s ı zolduğ u n ai n a n m ı ş ,ancak hangisinin h a k l ıo l d u ğ u n ub i l e m e m i ş t i r .Buna mukabil B i ş r ,Ali'nin a k l ı ,T a l h a ' n ı n h a k s ı zve Ali'nin hal


11/20

W MONTGOMERYW TI •

o l d u ğ u n u ,fakat hakemierin kitaba görehüküm

e r ı n e d eh a t a l ı

davrand ı k l a r ı n ıkabul e t m i ş t i r .3 4 Ebü'l-Huzeyl döneminde Basra'da birb a ş k aönemli Mu'teziliş a h s i y e tolan Nazzam'daAli ve Talha konusundaB i ş relMu'temir'inkine benzer ö r ü ş l e r i b e n i m s e m i ş t i r .Bu ö r ü ş l e r i nt a m a m ıbizeİ ı a k l e d i l m i ş t i r .Biz bunu a z ıözel a r t l a r ıt a ş ı d ı ğ ıv a r s a y ı m ı n ıhesaba katarak, dönemin siyasiş a r t l a r ı n ı nı ş ı ğ ı n d an a s ı lyorumlamak o r u n d a y ı z ?.

Mesudi ve b a ş k a.kaynaklarda tasvir edilen ilmimünazaralarda Mutezilenin b a şrakiplerinin Rafizilero l d u ğ u n adikkat çekmesi-Mesudi Ra

fizilerle ilgili İ m a m l l e rterimini tercihederken Cahiz, Hayyat ve Nevbahti Rdfizf teriminik u l l a n m a k t a d ı r -bu konuda bize biraz a r d ı m c ıolabilir. R a f ı z l l e r i na y ı r tedici ö z e l l i ğ i ,Ebu Bekir ve Ömer'in m a m l ı ğ ı n ıreddetmeleri; yani,daha a ş t a nitibaren m a m l ı ğ aAli'ninhak sahibi l d u ğ una, d i ğ e r l e r i n i nbunu gasp e t t i ğ ig ö r ü ş ü n d eo l m a l a n y d ı .B i ş rel-Merisi'nin g ö r ü ş l e r iolarak bahsedilen hususlarR a f ı z l l e r i nb a ş k ahususlardaf a r k l ı l ı kt a ş ı s abile) a r ı l a y ı ş l a n y l a a y n ı y d ı .Bundan o l a y ıR e ş i donu hapsettirecek b a z ıgerekçelere sahipti.R a f ı z i l e r i ndurumuyla ilgili mevcutsiyasi ilgi neydi? Buradaherhangi bir zamanda isyana a z ı r a ş ı r ıfikirleridestekleyenler (gulat)o l m u şolabilir; ancak halka a ç ı k t o p l a n t ı l a r d avet a r t ı ş m a l a r d aEbü'l-Huzeyl'in kendilerinek a r ş ıç ı k t ı ğ ıB a ğ d a tve BasraR a f ı z i l e r ihiçbir isyan ü ş ü n c e s i n esahip l m a m ı ş l a r d ı .Hatta i l g e l e n e ğ ibile Ali ailesinin8 6 ı l ı n d aAli R ı z a ' n ı niktidar varisi olarak gösterilmesinden önce siyasetle hiçbir ilgilerinino l m a d ı ğ ı n ıgöstermektedir. 8 6y ı l ı n d a nönce a r ı ma s ı r l ı kbir dönemde Ali ailesinin imamete a y ı kolmas ı t a r z ı n d a k idaha sonraki, sürekli il d d i a s ı n ıifade eden ö r ü ş .temelsizdir ve bu ö r ü ş ü netkisi daima ilgili a y n a k l a r ı nd e ğ e r i n id ü ş ü r m eş e k l i n -de o l m u ş t u r .Ancak, Harun R e ş i dve Memun dönemi R i l f ı z i l e r iherhangibir Ali t a r a f t a n n ı ni s y a n ı n ıistemediyselerne s t e m i şolabilirler?

Bu noktada dönemin siyasi t a r t ı ş m a l a n n ı n ,Ali, Talha, hakemler,Muaviye ve a ş k a l a r ı e t r a f ı n d ad ö n d ü ğ ü n üyeniden a t ı r l a m a kdurumund a y ı z .K ı s abir süre sonra Cahiz, Osman a r a f t a d a n n ı niçinde yer l m ı ş t ı r .A ç ı k ç abelli olmayanbir a k ı msebeplerden o l a y ı ,bu dönemin n s a n ı n ı n

kendi siyasia r t ı ş m a l a r ı n ı

bir buçuks ı r

öncesi meydanae l m i ş

olaylaragöre yürütmesi uygundu. Bui ş i nsadece zahiri yönüydü. Bununla birliktebu, t a r t ı ş m a l a r ı nç a ğ d a şöneminin bizden gizlik a l m a s ı n aizin vermemeliydi. Bu nedenle, Osmant a r a f t a r l a r ı n ı nüçüncü halifenin isminia l m ı ş

34 E ş a n ,M a k a l a t ü l - İ s l a m i y y f n ,s 456 vd., 453; Nevbahti,Ş i a h ,s 13 vd.


12/20


o l m a l a r ı n d a nb a z ıEmevi y a n ı ş ı n ıs i m g e l e d i ğ id ü ş ü n ü l m e m e l i d i r .OnlarAbbas h a n e d a n l ı ğ ı n ı ns a d ı kt a r a f t a r l a n y d ı .3 5 Meseleleri bu ş e k i l d eelealma, Ali için t r t ı ş m yk a t ı l a n l a n n ,muhakkak Ali t a r a f t a r l a r ıo l d u ğ usonucunu ı k a r m a z .201 816 ı l ı n akadar ve ondan sonraki a n ı na s ı r l ı kbir dönemde R a f ı z i l e rolarak a d l a n d ı r ı l a n l a r d a nb a z ı l a r ı ,en a z ı n d a n ,

Abbas a n e d a n ı n ı nyerine bir Ali t a r a f t a n n ı ngetirilmesi için entrika çev i r m i y o r l a r d ı .O taktirde R f ı z i l e rAli taraftan bir grup d e ğ i l s e ,a m a ç l a r ı

ne 9 l m u şolabilir?Bu soruya cevap olarak burada teklif edilen öneri; genel hilafet l g ı -

l a m a s ı n ı ntehlikede o l m a s ı y d ı .Problem hangi ai] e ya da i ş i n i nyönetimde o l m a s ıd e ğ i lancak, ne tür bir yöneticinin a r a n ı y o ro l m a s ı y d ı .Halifenin yönetim için "ilahi yetki"ye sahip birisi ve bu nedenle devletteki bütün a n u n l a r ı nilk k a y n a ğ ım ı o l m a s ıgerekir? Yoksa sadece Kur'an'da vePeygamberin sünnetinde yer alan ş e r ' ikurallara boyun e ğ e nbir k i ş imio l m a l ı d ı r ?(Sünnet ş a ğ ıy u k a r ıbu dönemde Ş a f i i ' n i nç a l ı ş m a s ısayesin

de ş e k i l l e n e nbir a v r a m d ıHalifenin t a b i a t ıh a k k ı n d a k ibu g ö r ü şa y r ı l ı -ğ ı ,sadece teorik bir durum e ğ i l ,a y n ızamanda pratik bir siyasi meseleydi. Bu problem, halifenin emri a l t ı n d a k itemel gücün yeni "ulema" s ı n ı f ı -n ı ne l l e r i ~de mi yoksa eski idareciler, bürokratlar ve a ş k a l a r ı n ıkapsayanmuhtemel rakiplerinin ellerinde mi o l m a s ı y d ı .Bir y r ı l ı kolarak anayasac ı blokla otokratik blok a r a s ı n d ao zamana kadar o n u ş u l m a k t aolan ayr ı l ı ka y n ı d ı rve her il


13/20

W. MONTGOMERYWAIT • 335

b i r l i ğ i n d ebulunur. Böylece o Ali'nin tamamen a k l ıo l d u ğ u n ubenimseyen RMizilerle a y n ı g ö r ü ş t ed e ğ i l d i r .Bu nedenle ilahi vahyin e h b e r l i ğ i ndeki imam a v r a m ı n ak a r ş ıç ı k a rve h a k l ıhalifenin böylesi bir a h ı solmas ı n d aı s r a retmez. Bu y a k l a ş ı m ,g e l i ş m e y e b a ş l a y a nulema ya da gelenekf;i kitlenin bir üyesi o l d u ğ ug e r ç e ğ i y l euyum içimdedir. i ğ e rtaraftan oAli'nin muhalifleriyle de uyum halinde o l m a m ı ş t ı r .Çünkü, Muaviye'ninh a t a l ıo l d u ğ u n uitiraf etmesi bir yana, K u r a n ı ng a y r - ım a l ı l u ko l d u ğ ug ö r ü ş ü n ükabul eden hadisçilecin eksenyetinin a n l a y ı ş ı n ı ntam aksine,

K u r a n ı nm a l ı l u ko l d u ğ u g ö r ü ş ü n üb e n i m s e m i ş t i r .K ı s a c a s ı ,etkili bir uzl a ş m a y aç a l ı ş t ı ğ ı ,ve halifelik a d ı a l t ı n d az ı t b l o k l a r ıb a r ı ş t ı r m a y aç a l ı ş t ığ ı ; isyancilara k a r ş ıAbbasileri s a v u n m a d ı ğ ıa r a l a r ı n d aAbbasileri kabuledenlerin de b u l u n d u ğ uç e ş i t l igruplar r a s ı n d abir z l a ş : r n aölçütü meydana getirmeye ç a l ı ş t ı ğ ıa n l a ş ı l m a k t a d ı r .A y n ızamanda o -iki ş e ybirbirinden tam olarak a y r ıd e ğ i l d i r -İ s l a mtoplumunun entelektüel temellerinde a k ı lile vahyi u z l a ş t ı r m a y agayret ediyordu.

B i ş rel-Mu'temir de bir z l a ş m a s a ğ l a m a y aç a l ı ş ı y o r d u ,ama a r k l ıbir

noktada. O R M ı z i l e r i nAli'nin h a k l ı l ı ğ ı ,muhaliflerinin h a k s ı zo l d u ğ u n ad a i r i d d i a l a r ı n ıkabul ediyor, ancak önemli a r s a y ı m l a r ıred d ediyor. Ali'nin h a k l ıo l d u ğ u n ubenimserken, sonuçta i m a r n ı niyi lider o l a b i l e c e ğ i n ivurguluyor; belki de gerçek i m a r n ı nvahiyle y ö n l e n d i r i l d i ğ i n ikabul ediyordu. Ancak bununla, vahiyle gelen k u r a l l a r ı nönemi konusundaki biri n a n c ıb i r l e ş t i r m e k t e d i r .Ö r n e ğ i n ,bu onun, hakemlerin a k s ı zo l d u k l a r ı ,çünkü o n l a r ı nA l l a h ı nk i t a b ı n agöre hüküm vermediklen g ö r ü ş ü n d eimaedilir . Onun g ö r ü ş ü ,kutsal metinler ve i m a m l a r ı nher ikisi de önemliolsalar da hiç biri, b a ş k a l a r ı n ı nd ı ş l a n m a s ıiçin toplumun temeli olamay a c a k l a r ış e k l i n d e ,formüle edilebilir. Böyle bir g ö r ü şgerginlikleri azaltı n a y ıtemin t m i şve ş ü p h e s i zbundan o l a y ıMe'mun t a r a f ı n d a nsiyasetinin temeli a p ı l m ı ş t ı r .Bir s ü r e l i ğ i n eb a şk a d ıİ b nEbi Du' ad B i ş r i ntakipçisi o l m u ş t u r .

Mu'tezile'nin siyasi u t u m l a r ı n ı ng e l i ş i m i n d e k ibir sonraki safha Es amve Cahiz'de görülebilir. 3 8 Esam, M u t a s ı r n ı n(218-227 833-842) emrinde bir a d ı y d ı ,ancak onun a k k ı n d a b a ş k abir kaç biyografik detaylar dav a r d ı r .Bir e d e b i y a t ç ıolarak m e ş h u rolan Cahiz 255 869 y ı l ı n d avefate t m i ş t i r .Her ikisi de bir müddet Osmaniyye olarak bilinen bir grubunt a r a f t a r ıoldular. Ancak C a h i z ı nd e ğ i ş i k g ö r ü ş l e r esahip o l d u ğ u ,bazen

38 İ s k t it a r a f ı n d a nbirlikte s r n f u ı i y y edaktir ini taraftarlan olarak ifade d i l m i ş l e r d i r .İ b nbf Hadfd, Ş e r hu n e h c i l - b e l a ğ a ,Cahiz, Osmani Y.Ye Kahire, 1955, s. 305.


14/20

336 • D İ N İA R A Ş T i r u v r A L A R

R a f ı z i l e r ekan Osmaniyye lehine

ö r ü ş l e r e

sahip, bazen de Osmaniyye veEhl-i sünnete itiraz ederek Zeydiyye lehineö r ü ş l e r i n i no l d u ğ usöylenir.39Böylesine birg ö r ü şf a r k l ı l ı ğ ıdönemin siyasi olaylanı ş ı ğ ı n d a-özelliklemihne ve mihne nin terk edilmesi siyaseti 234/849 civan)- sürprizd e ğ i l -dir. C i l l ı i z i nOsmaniyye dönemi( e ğ e rbu habere güvenebilirsek)239/854 ı l ı n d a k ionun Mu'tezile tenkitçisis k a f ı n i nölümünden önceo l m a s ı·gerekir; muhtemelen sonrakiı l l a r ı n d aZeyd ö r ü ş l e r em e y l e t m i şve Ali'- ·nin imametini kabule t m i ş t i r .

Esam'a atfedilen temel siyasig ö r ü ş l e rikidir: Birincisi,Ali Talha ~ eMuaviye'nin hareketlerine göre hüküm vermek.Yani, M ü s l ü m a n l a r ı niyil i ğ i n imi yoksa kendiiç güdülerine göre hareket edip kendi isteklerini mielde etmeyeç a l ı ş t ı k l a r ı n akarar vermek.40 Çünkü insanlarm istek ve arzulan t e f t i ş ea ç ı kd e ğ i l d i r .Bu durum bu adarnlar a k k ı n d akarar vermeden a ç ı n m a n ı nbir yolu olabilir. İ k i n c i s i ;herhangi birş a h s ı nimam olarak konumu Müslümaniann c m a s ı n ad a y a n m a l ı d ı r .Bundan o l a y ıMua

viye gerçek m a m d ı ,fakat Ali böyled e ğ i l d i r .4 1

Bu bir a ş k ayerde Ali'nini m a m l ı ğ ı n ıreddetmeye r a z ıolan Osmaniyyeh a k k ı n d asöylenene oldukça uygundur.42 Çünkü C i l l ı i z ,Ebu bekir' e a r ş ıdile getirilen Ali'nin üstünl ü ğ ü n üe l e ş t i r m e k t e ndaha ziyade O s m a n ı nfaziletlerini desteklemekzorunda e ğ i l d i .Öyle görünüyorki "Osmaniyye" ismi muhalifleria r a f ı n -dan e r i l m i şhakaretamiz bir a k a p t ı .Onlara verilen bu "Osmaniyye" ismi,ne özellikle Osman'la vene de Emev tarftarlanyla ilgilie r i l m i ş t i ,ancakonun h a k k ı n d abir tahrik a r d ı .Dakttinin a m a c ımuhtemelen otakratikblokun g ö r ü ş l e r i n d e n a n a y a s a c ıblok'a uzanan bir yelpazeyei ş a r e tedenM ü s l ü m a n l a r ı ni c m a s ı n ad a y a l ıolarak Abbas ailesinin a l i f e l i ğ i n im e ş r ugöstermekti. Ancak birç o ğ u ,hatta ı l ı m l ı l a r ,otakratik blok gruplan bile,siyasetçiler için çok fazla önemli olmayan bu doktrin yüzündenı z d ı r ı l -m ı şo l m a l ı d ı r .Bu a y n ı t a r t ı ş m a n ı nbir sonraki s a f h a s ıOsman h a k k ı n d aCübbru'ye (ö.302/915) atfedileng ö r ü ş t egörülür. O, O s m a n ı nm ıyoksaAli'nin midaha faziletli o l d u ğ u n ubilmiyordu, ancak s m a n ı ndaha fazi

letli o l a b i l e c e ğ i n ikabul e t m i ş t i .4 3

39jbn u t e y b ~ ,Te vilu ~ u h t e l i f i l - h a d i s ,s.71; Osmdni.}Ye de (s.176) "Osman taraftarlan"ç o ğ u n l u k l af ı k ı h ç ı l a rve hadisçiler olarak ifadee d i l m i ş t i r .

40 E ş a r i ,Makalat, II, 453, 457.41 E ş a r i ,a.g.e., II, 456, 460.42 Cahiz, Osmaniyye, s. 174, 176.43 E ş a r i ,Makalat, II, 459. o a y n ızamanda (a.g.e. s.463.)B a ğ d a t ı ndar ul-küfr o l d u ğ u

g ö r ü ş ü n d e d i r .


15/20

W MONTGOMERYW TI • 7

Mu'tezile'yle Zeydiyye a r a s ı n d a k ii l i ş k i l e rmeselesi göz önünde bulundurulan noktalada ilgilidir. Ancak mevcut ş a r t l a r d atam f a y d a l ıbirt a r t ı ş m ao l u ş t u r m a kiçin çok fazla belirsizlik a r d ı r .Bunun için Mu'teziliHayyat, Ca'fer b. ü b e ş ş i r i nZeydi Süleyman b. Cer r'in a z ıt a r a f t a r l a r ı -

'111l Mu'tezile'ye d ö n } i ş ü n d e nsorumlu o l d u ğ u n usöyler, oysa sonraki dönem ş 'ari mezhebine mensup mezhepler tarihçisi Ş e h r i s t a r u ,Süleyman b.Cer r'in siyasi g ö r ü ş l e r i n itakip eden Mu'tezile a r a s ı n d abu Ca'fer ve Ca'ferb. Harb'in 44 b u l u n d u ğ u n ukaydeder. Süleyman "Ali'nin daha faziletli olduğ u n u

ancak mefdCt lun( E b f ı b e k i r

vd.)i m a m l ı ğ ı n ı n

mümküno l a b i l e c e ğ i " n e

kabul eder. Bu iddialar güvenilir gözükmektedir. Mu'tezile'yle benzerliklergösteren Zeydller Ali, Ebu Bekir ve d i ğ e r l e r ihatdandaki a y g ı nt a r t ı ş m a l a

ra a t ı l a ndokuzuncu s ı r d a(veya sekizinci s r ı nsonlan) a ş a y a nbir gruptu. Bu t a r t ı ş m a l a n no zaman için u a s ı rbir e f e r a n s ıv a r d ıve Zeydi konumu z l a ş m aiçin bir e ş i th a k l ıbir mazeretti. Ancak a r k l ış a h ı s l a rt a r a f ı n d a nvef a r k l ız a m a n l a İ d aismin verilmesinde önemsiz bir a k ı ma y n l ı k l a rv a r d ı r .

Zeydllerin durumu tarihi olarak Zeyd b. Ali'nin tarihiyle benzerlik göster

mekteydi, ancak o ğ r u d a nçok az bir t k i l e ş i mv a r d ı .Mu'tezile v a r l ı ğ ı n ıen a z ı n d a niki a s ı rd ı ; ı . h asürdürdü. B a z ı l a nk a d ı

o l d u k l a r ı n d a n ,halifenin ve s u l t a n ı n g e n e ltaraftarlan l m u şo l m a l ı d ı r l a r .Onlann u z l a ş m aformu olarak temel siyasi kavramlan, i m p a r a t o r l u ğ u n

gerginliklerine hiçbir çözüm s a ğ l a m a m ı ş t ı .338 950 ı l ı n d a nsonra ortaya ı k a nyeni durumlara yapacaklan hiçbir a t k ı l a r ıo l m a d ı ğ ıgibi, tedricen ortadan a l k m ı ş l a r d ı r .Mu'tezile'nin siyasi tutumlan, empoze d i l m i şk e l ı 1 m iu z l a ş m a l a r l asiyasi olarak ülkelerini h a n ş t ı r m a y aç a l ı ş a nBizansi m p a r a t o r l a n n ı nt e ş e b b ü s l e r i n i h a t ı r l a t m a k t a d ı r .Böylesine u z l a ş m a l a rg ö r ü n ü ş t ecaziptir -ve siyasetçiler· ekseriya mevcut problemleri d ü ş ü n -

mektedirler-ancak her iki t a r a f ı ndaha derin dini hislerini ikna etmedeb a ş a n s ı z d ı r l a rve bu yüzden en sonunda etkisiz o l m a y ıtecrübe ile anlarlar. Mu'tezile d ü ş ü n c e s i n i nen e ğ e r l ik ı s m ıa k ı l l avahiy a r a s ı n ıu z l a ş t ı r -

maya yönelik g i r i ş i m i y d i .Bununla beraber burada bile onlar uygun birformül bulmada, vahyi a s ı lkabul edip, akla ikinci dereceden önem veripvahye b a ğ ı m l ık ı l a nE ş ' a rkadar a ş a r ı l ıd e ğ i l d i l e r .Siyasi olarak bu (kamuoyu siyasette dikkate almaya devam t t i ğ iölçüde) Kur'an ve sünnet 'inen yüksek konumda o l m a s ıdemekti. Bu ise a n a y a s a c ıblok'un ya da diniterminolojideki ifadesiyle Sünnilerin zaferiydi.

44 Hayyat, e l - İ n t i s d rs. 89; Ş e h r i s t f u ı lel-Milel I, 259 vd.; k r ş .L Massignon, Der Islam, III(1912), 409.


16/20

338 e D İ N İ A R A Ş T I R M A L A R

I Mu tezilenin Kökenieri

Ya M u t e z i l l - E ş a r ig e l e n e ğ eya da büyük ç o ğ u n l u ğ uona b a ğ l ıolandaha sonraki mezhepler tarihçileri Mu'tezile mezhebinden V a s ı lb. Atat a r a f ı n d a nkurulan ve ondan itibaren b o z u l m a m ı şçizgisine devam edenbir mezhep olarak söz ederler. Erken dönem dokuzuncu yüz y ı lmuhaliflerinin, ç a ğ d a şMu'tezilenin a s ı l l abu l i ş k i s ikonusunda ç ı kbir z a h l a r ıyoktur ve ilk kaynaklardaki bilgilerin ç o ğ ubu bilgiyle f a r k l ı d ı r .V a s ı l ı nAmr ibn Ubeyd'le olan i l i ş k i s ia ç ı kd e ğ i l d i r .Sonraki miltat kabul edileng ö r ü ş ,A m r ı nV a s ı l ı nbir ğ r e n c i s io l d u ğ u d u r .Ancak, bazen sanki neredeyse ikisi de e ş i t m i şgibi zikredilirler ve ara ı r aAmr tek a ş ı n amezhebin kurucusu ve Mu'tezile m e n s u p l a r ı n ı nlideri olarak d l a n d ı r ı l ı r .4 5

Mu'tezile'nin kökenleri olarak söz edilen, V a s ı l ,Amr ve üçüncü birk i ş i n i n ;D i r a r ı nyer a l d ı ğ ı ,meseleyi k a r m a ş ı khale getiren bir ibare vard ı r . 4 6Bununla birlikte m r ı ng ö r ü ş l e r i B i ş ribn el-Mu'temir'inkilere benzerken, V a s ı lve D i r a r ı nbu ibarede, Huzeyl'inkilere benzemeyen siyasig ö r ü ş l e r esahip l d u ğ ukaydedilmektedir. Dirar felsefi kelamda lk teorikt a r t ı ş m a c ıolarak bilinir ve E b f ı l - H u z e y l d e nönce a s r a n ı nen büyük üst a d ıo l d u ğ usöylenirY O Allah i n s a n ı nfiilierini y a r a t ı rve insan o n l a r ı

kesb eder ş e k l i n d e k ig ö r ü ş l eE ş a r i l e r i nbilinen u z l a ş m a s ı n ıs a ğ l a y a nki-ş i d i r .Buna göre o muhtemelen b f ı l - H u z e y l i ng e l i ş t i r d i ğ ifelsefiharekete kuvvet a z a n d ı r m ı ş t ı r .Kitabu l-intisô.r da İ b nRavendi'den a l ı n m ı şiktibaslar, o ve d i ğ e rpek çok c i h s ı npopiller bir e k i l d e ,Hayyat ve mezhebinsonraki üyelerinin inkar etmelerine ve D i r a r ı nV a s ı lve A ı ı ı rt a r a f ı n d a n :e t k i l e n d i ğ i n edair hiç bir i m a n ı no l m a m a s ı n ar a ğ m e n ,Mu'tezill olarakkabul e d i l d i ğ i n igöstermektedir.

Bütün bunlardan, dokuzuncu a s r ı no r t a l a r ı n akadar a ç ı k ç aV a s ı lveA m r ı ntakipçileri olarak t a n ı m l a n m ı şbir grubun b u l u n m a d ı ğ ısonucu ç ı -

kar. Bir grubun s ı n ı r l a r ı n ıç i ~ m e n i nbir a ş l a n g ı c ı , B i ş rel-Mu'temir'in kendisinin m r ıtakip e t t i ğ i n ive muhtemelen Cehm' i takip eden (belki i r a r ık a p s a m a k t a d ı r )ve isimleri bilinmeyen i ğ e rk i ş i l e r l ei ş i n i no l m a d ı ğ ı n ısöyl e d i ğ is a t ı r l a rda görülmektedir. H u d u t l a r ıbelirleme.sürecinin i t i ş i ,Hayya t ı nkendisinin e l i r l e d i ğ ib e şe s a s ıkabul eden birisini Mu'tezill olarak ta-

45 Hayyat,Jntisdr, s. 134; Ciihiz, Osmaniyye, s. 210, 265. Heresiografik kaynaklar için bkz.H. Ritter Der Islam, XVIII 34 vd.

46 Nevbahti, s. l l 16.47 Mala u et-Tenbfh s. 30; L Massignon, Essai ... Lexique Technique s. 167.


17/20

11

W MONTGOMERYW ATT • 9

n ı m l a d ı ğ ıbir ibarede görülür. 48 O zamandan beri Mu'tezile nin eski yayg ı n k u l l a n ı m ıgözden k a y b o l m u şve dahili f a r k l ı l ı k l a ro l m a m ı şolsa bileMu'tezile ç ı k ç at a n ı m l a n m ı şküçük ve güçlü bir kitleye a J : ı i po l m u ş t u r .Birkere bu o k t a n ı nB i ş rve i ğ e r l e r i n i nV a s ı lve m r ı ntakipçileri l m a s ıiddi

~ a s ıolarak görülmesi Cehmiyye ithamma k a r ş ıbir savunma kabul edilir.Böylesi bir u ç l a m a y ısadece i r ı k a retmek yeterli e ğ i l d i r ,olumlu herhangibir a r ş ıiddia da l m a l ı d ı r .Bu nedenle biz, B i ş r i nkendisinin a ğ l a n a c a ğ ı

bir k i ş i y ia r a d ı ğ ı n ıve siyasi g ö r ü ş l e r i n i nkendisine y a k ı no l d u ğ u ,uygun,h a t ı r ıs a y ı l ı r ,

gelenekçi bira h ı s

olan Amr ibn Umeyd'iu l d u ğ u n u

farz ediyoruz. D i ğ e r l e r iV a s ı l ıtercih ettiler ve muhtemelen bu seçim ve onun nihais a y g ı nkonumu daha az Ali taraftan olma ü p h e s ia l t ı n d ao l m a s ı n d a n d ı .

G ö r ü ş l e r i n i nne o l d u ğ ukonusunda a s ı lve Amr h a k k ı n d ayeterli vegüvenilir bilgiye sahip o l d u ğ u m u zd ü ş ü n ü l ü r s e ,b a z ıbenzerlikler v a r d ı r .V a s ı lel-menzile beyne l-menzileteyn ya da orta bir konum fikrinin mucidis a y ı l a b i l i r .Onun g ö r ü ş ü ,k ı s a c aş u d u r :İ s l a mtoplumunda a k s ı z l ı kyapanya da büyük günah ş l e y e nbir kimse (Mürcie'lerin e d i ğ igibi) ne mü'min

dir, ne de (Haridlerin e d i ğ igibi) kafirdir, ancak ikisinin r a s ı n d aorta birkonumda ı r . Bu tarz ö r ü ş l e r i npratik sonuçlan l m u ş t u r .A ş ı r ıHarldleregöre büyük günah ş l e y e ntoplumdan ı ş l a n ı rve a n e t l e n ı neksizin öldürülür. Hariciler Emevi'ler sülalesini büyük günah sahipleri· olarak gördükleriiçin bu, onlara a r ş ıisyan etmenin caiz o l d u ğ uve hatta bu a ş ı r ıHaricileregöre, vacip o l d u ğ u a n l a m ı n ageliyordu. Mürci'i g ö r ü ş üEmevileri tam destekleme fikrine g ö t ü r m ü ş t ü r .Büyük günah i ş l e m e l e r i n ih o şgörmeksizinEmevi yönetimi a l t ı n d ay a ş a m a y ıpratik bir zamret olarak gören, ı l ı m l ı

Hariciler de a r d ı .V a s ı l ı ny ı l d ı z ıH i ş a m ı nh a l i f e l i ğ idöneminde a r i a r n ı ş t ı r

ve bu yüzden g ö r ü ş l e r iincelenirken Emevi dönemindeki a r t l a r ab a k ı l m a -l ı d ı r .A s l ı n d aonlar l ı m l ıHancilerin ö r ü ş l e r i n d e nçok da uzak e ğ i l l e r d i r .V a s ı lgünah i ş l e r n e y ih o şgörmez ve günah ş l e y e n emü'mindir demez; diğ e rtaraftan, günah ş l e y e nkafir l m a d ı ğ ıiçin, ona a r ş ıs a v a ş m az o r u r ı l u -l u ğ uyoktur (her ne kadar bunu böyle yapabilme gücüne sahip olanlar içinonu c e z a l a n d ı r m akonusunda gerekçeleri olsa da). 49

V a s ı l a ,Ali ya da muhaliflerinden hangisinin h a k l ıoldugu konusunda kararvermeme ö r ü ş üde izafe d i l m i ş t i r .5 Bu el-Menzilebeyn el-men-

48 Hayyat,Jntisar, s 126.49 Mu'teziüler genellikle a ş a n l ıolmalan muhtemel i l a h l ıoperasyonlan uygun g ö r m ü ş -

lerdir. e l - E ş f u i ,Makalat, II, 451. Menzile k a v r a m ı n ı nilk ifadeleri İ n t i s a r d a d ı r ,s 164vd.; E ş a r i ,Makalat, ı , 270-271.

so Nevbahti, a.g.e. vd.; Hayyat, a.g;e. s.97 vd.


18/20


zileteyn g ö r ü ş ü y l ea y n ıd e ğ i l d i r ,ancak her ikisi t a r a f s ı z l ı ksiyaseti olarakt a n ı m l a n a b i l i r .E ğ e rAli ve muhalifleri a k k ı i ı d a k i g ö r ü ş l e r i narka l a n ı n ıEbü'l- Huzeyl'in e ğ i lde gerçekten V s ı l ı ng ö r ü ş l e r i n i y a n s ı t ı y o r s a ,o takdirde bir i 1 ya da Harid konumu reddenneyi ifade eder ve bütün benzertecrübelere sahip daha sonraki Sünru kabulü öngörürler. Hem V a s ı lvehem sonraki Mu'tezilllerin siyasi olarak, b a ş k adönemlerde f a k l ıuygulam a l a r ısöz konusu olsa da, t a r a f s ı zo l d u k l a r ıölçüde, o ı ı l a r ıV a s ı l i ntakipçileri olarak nitelendirmek için h a k l ıbir gerekçe v a r d ı r .

Ancak bu Mu'tezile'nin k a y n a ğ ı y l ailgili sonraki rivayetlerin d o ğ r uol-d u ğ ua ı ı l a m ı n agelmez. 184 800 belki de 235 850 ı l ı n akadar ç ı k ç atan ı m l a n m ı ŞMu'tezile kitlesi yoktur. V a s ı lve mr daha sonra g e l i ş e nulemakitlesi ve hadisçilerin ı ş ı n d a ,g e n i şheterojen grubun üyeleriydiler. Bu büyük grubun bir bölümü y a k l a ş ı k780 ya da 790 ı l l a r ı n d a -b a ş k a l a r ıfelsefikelam s a h a s ı n d a k it a r t ı ş m a l a r ıuygun görmezken o ı ı l a r ,dini i n a n ç l a r ı n ı

kapsayan felsefi problemlerle ilgilendiler. Sonunda Hayyat t a r a f ı n d a nifa

de edilen b e şprensip üzerinde g ö r ü şb i r l i ğ i n e .varan bu felsefi k e l a m c ı l a rbirbirlerini t a n ı m ı ş l a rve grubun ı ş ı n d a k i l e r c e ,f a r k l ıbir kitleyi o l u ş t u r a n

bir grup yani; Mu'tezile olarak a n ı n ı n ı ş l a r d ı r .Genel olarak büyük heterojen gruplar üzerindeki etkileri bir tarafa ı r a k ı l a c a kolursa, V a s ı lve m r ı nsonraki Mu'tezile üzerinde herhangi bir özel etldsi görülmemektedir. H SNyberg'in e ğ i n d i ğ igibi, Ebu Müslim'den a r k l ıg ö r ü ş l e r inedeniyle, bu yenih a n e d a l ı l ı ğ ı np r o p a g a n d a c i l a r ıo ~m a l a r ımuhtemel gözükmemekle .birlik

te,ilk a n ı d ı k l a r ı n d a

Abbas hareketinint a r a f ı n ıt u t ı n u ş l a r d ı r .

Ancak, Ny-berg'in tahmini, a s ı lve onun özel görevli m e m u r l a r ıh a k k ı n d a k ib a z ıs ı r l ıs a t ı r l a ra ç ı k l a n a n akadar tam olarak reddedilemez. 51

V İ t i z a lve i rd i

Mu'tezile ve Mürcie isi Jlleri r a s ı n d a k iparalellik, özellikle bu ild mezhebin d o k t r i ı ı l e r i n i n ,birbirine benzeyen fiil isimleri; i tizal ve i r d ı y aatfed i l d i ğ i n d edikkat çekmektedir. Bu durum n l a r ı nzaman a k ı m ı n d a nka

baca birbirlerine paralel l d u k l a r ı n ıve (muhalifler olarak) birbirlerini tam a m l a d ı k l a r ı n ıı n ıgösterir? Bu sorunun ikin i ı s m ı n averilecek cevap,o ı ı l a r ı nbirbirini tamamlayan muhalifler l d u ğ ua ç ı kd e ğ i l d i r .Zorluk dahaçok birini i ğ e r i n e na y ı r te t ı n e d e d i r .Bir çok durumda bir a h s ı nMu'te-

s ı Nyberg, "Mu'tezile", İ A l.bsk.; C.Pellat, Le Milieu Basrien, s.175. Nyberg'in BordeauxSempozyumundaki Classicisme et ı : e c l i nCulturel, Paris, 1957, 125-136, özellikle s.127)Amr ibn Umeyd'i ele l ı ş t a r z ıteorisini ) ayetlerin yorumuna a ğ l ıo l d u ğ u n udaha ç ı k

hale getirir.


19/20

W MONTGOMERYW TT • 34

zili mi yoksa bir Mürcii mi kabul edilmesindek u ş k uv a r d ı r ;b a z ış a h ı s l a rMu tezili olarak isimlendirilir, ancak irdi ya aitg ö r ü ş l e r esahip olduklansöylenir5 • Böylesi ifadeler bazen sonraki tarihlere aittir vebu ifadelerkelimeleri sonraki anlamlarda kullanabilirler. Bizim problemimiz ise temel a r k ı nne o l d u ğ u n usöylemeyeç a l ı ş m a k t ı r .

Hem Mürcie vehem de Mu tezile,Ş i a y l aHariciler a r a s ı n d aorta biryol bulmayaç a l ı ş ı y o r l a r d ı .Mürcie isimlerini toplumdaki günahkadarlailgili k a r a r ıertelemeleri ercea) g e r ç e ğ i n d e n ,yani, bu a r a r ık ı y a m e tgü

nünde Allah a havale etmelerindenl d ı l a r ;bu

dünyada ise onlara mürninolarak a v r a n d ı l a r .Bu g ö r ü ş egöre onlar n a n c ıya da m a n ıfikri kabuldedoktrinleri meydana getirici (bazen sevgiyle refakat eden bire y l e -T a n r ısevgisiyle) ve bunua ç ı k ç abeyan edecekş e k i l d e t a n ı m l a d ı l a r .Mu tezileAllah t a r a f ı n d a nemredilen fiilieriny a p ı l m a s ı n adaha fazla vurguda bul u n m u şve yer v e r m i ş l e r d i r .5 3 Emevi yönetimia l t ı n d abu, Mürcie nin,Erneviierin günahkar, zalimo l d u k l a r ı n ıi r ı k a re t ı n e m e l e r i n er a ğ m e nonl a r ımürnin olarak kabul etmeye ve desteklemeyea z ı rolduklan n l a m ı -

na gelmekteydi. Oysa,V a s ı l agöre onlar o durumda halag ü n a l ı k a r d ı l a rve genel olarak desteldenmemeleri gerekiyordu.Abbasiler yönetiminde bu fark, siyasi olarak önemlio l m u şolamaz,

çünkü yöneticiler zalim veya günahkarlar olarak kabule d i l m e m i ş l e r d i r .Mu tezileniny a p t ı ğ ıen fazla olsa olsa, zalimlerek a r ş ıMürcieden dahaş i d d e t l io l m a l a n y d ı .Muhtemelen, ş a h s inedenlerden d o l a y ıb a z ı l a nrekabetin üzerinde deı s r a r l ad u r m u ş t u r .Mürcieler a r a s ı n d am e ş h u ro l a n ıEbu Hanife (hiçbir e k i l d eb i d a t ç ıolmasa da) ve onun a z ıtakipçileriydi.B a z ıHanefilerin yeni felsefi kelam disiplinini kabul ettikleri, ancak onlarbunu kendi ı k ı husulü a n l a y ı ş l a r ıçerçevesindeg e l i ş t i r d i i d e r igözüJ.smek-tedir. Onlarak a r ş ıMu tezile kendia y ı r tedici doktrinlerinis a v u n m u şveMürcie nin rey ve ı y a s adair ı k h iprensiplerini l e ş t i r ı r t i ş t i r .54 Daha sonra (büyük ölçüdeŞ a f i i d e nsonra) E ş a r i l e rMu tezilenin a n t ı k imetotlar ı n ıu y a r l a m ı ş l a rve kendilerini bir mezhep halinee t i r m i ş l e r ,o n l a r ıneredeyse tamamen Hanefilerden ibaret olan Matüridilerin kelam mezhebinez ı tgelecek bir e k i l d ek o n u m l a n d ı r m ı ş l a r d ı r .Muhtemelen Abbasilerinilkdönemlerinde Mu tezileyle Mürcielera r a s ı n d abölünme konusundab a şl a n g ı ç t ad ü ş ü n ü l e n d e ndaha çokg ö r ü şa y r ı l ı ğ ıv a r d ı r .

52 Ö r n e ğ i n . ,Gaylan; k r ş .Münye thk. Amold, s.33.5, 14; 35; 69; Nevbaht:l,53 Örnek olanak bkz.E ş a r i ,Makc ilc it, I 132-141, 266-270.54 K r ş .Hayyat,e l - İ n t i s c i ı ;s.89.


20/20


Nyberg'in Ş a r e te t t i ğ igibi, İ s l a möncesii tizal in n l a m ıbir a t ı ş m a d a ngeri durma ve t a r a f s ı zbir konumda l ı n a k t ı .5 5 Emeviler dönemindeki politikalardan biri olan t a r a f s ı z l ı kp o l i t i k a s ıd e ğ i ş i kş e k i l l e r l eyorumlanabilii:-.O n l a r ı nbir ı s m ıhemen hemen ktif bir propaganda olmasa da Abbasil er' eyönelik güçlü tercihe uygun olabilir. Bununla birlikte, dokuzuncu a s ı r d a

Hayyat a m a n ı n d a ,siyasi e ğ i ş i k l i k l e r i t i z a Z i n o r j i n a la n l a m ı n ıbelirsiz haleg e t i r m i şve a ç ı kbir ş e k i l d et a r a f s ı z l ı ksiyaseti ç a ğ d a şproblemlere hiçbiralaka duymamaya b a ş l a m ı ş t ı r .Bu sebeple i tizal kelimesinin a r t ı kt a r a f s ı z -l ı ğ areferansta u l u n m a m a s ıve bunun yerine Mu'tezilenin inanç sistemine

· ( b e şprensibi) u y g u l a n m ı şo l m a s ı mgörmek garip e ğ i l d i r .5 6 Belli bir siyasib a k ı şa ç ı s ı n ad e ğ i l ,sadece bu e ş prensibin kabul edilmesi bir a h s ıMu'tezili yapar: Biz İ s k a f i ' n i nOsman t a r a f t a r l ı ğ ı n d a nd o l a y ıCahiz'e yönelike l e ş t i r i s i n edaha önceden dikkat ç e k m i ş t i k .Hem Mu'tezililerin kendileriiçin ve hem de a y g ı nolma a k ı m ı n d a nbu e ş prensipten en belirgin olam, siyasetle en az alakah olan adalet ve tevhid prensipleridir. Mu'tezile

kendi siyasi tutumuna sahip o l m a s ı n ar a ğ m e n ,bu siyasi tutum Mu'tezilid ü ş ü n c e n i ng e l i ş i m i n is a ğ l a y a nd e ğ i l ,yeni din İ s l a mile M ü s l ü m a n l a r ı nf e t h e t t i ğ itopraklardaki eski kültürler r a s ı n d a k itansiyonu a l d ı r m a y aduyulan derin i h t i y a c ık a r ş ı l a y a nbir siyasettir.

Bizim elde e t t i ğ i m i zson resim, Emeviler döneminin s o n l a r ı n ad o ğ r u

Basra'da entelektüel çevrelerdeki ı s m e nbelirsiz siyasi l a r ~t a r a f s ı zbirhareketin resmidir. Bu hareket, daha sonra, Basra u l e m a s ı n ı nbir ı s m ı -n ı nYunan felsefesine ilgi duymaya b a ş l a d ı k l a r ı n d ave Cehmiyye olaral<isimlendirildiklerinde, Amr ibn Ubeyd ve V a s ı l ı n t a r a f t a r l a r ıolduklan

. i d d i a s ıve bu i tizal e kelami a r n ı n l a m ayapmakla tepki ö s t e r d i l e r . İ ' t i z a l

isminin, V a s ı lb. A t a n ı nHasan el-Basri'nin h a l l m s ı n d a na y n l m a s ı n d a ng e l d i ğ i n igösteren bu hikaye hiç ü p h e s i zu y d u r : r l : ı a d ı r .Ancak, Mu 'tezile'nin, dokuzuncu a s ı r d aor:taya ç ı k a nulema ve hadisçilerin geri kalanlanndan a y r ı l ı ş l a r ı n ıuygun bir e k i l d eifade etmektedir.

Bu makalede ortaya konulan s o r u l a r ı nyeterli a r a ş t ı r m a l a r ı m ny a p ı -

labilmesi daha çok yer y ı r ı n a y ıgerektirecektir; ancak a p ı l a nönerileriribir k ı s m ılk a k ı ş t ad i ğ e rbilim a d a m l a r ı n ı n d ü ş ü n m e l e r i n i s a ğ lş e k i l d etakdim etmek için yeterlidir.

SS Nyberg, L Mu'tezile ; Bir b a ş k aörnek için k r ş .et-Tibrizi, Ş e r h ' u l - h a m d s a h ,Bulak,1296, II, 36.

S Hayyat, a.g.e., s l26

Documents

Watt-Mutezile Ve Siyaset (1)