KOCIEWSKI MAGAZYN REGIONALNYKwartalnik spoeczno-kulturalnyNr 3 (54) lipiec sierpie wrzesie 2006 PL ISSN 0860-1917 WYDANO ZE RODKW BUDETU MIASTA TCZEWA RADA PROGRAMOWA Kazimierz Ickiewicz - przewodniczcy oraz Irena Brucka, Czesaw Glinkowski, Jzef Golicki, Andrzej Grzyb, prof. Maria Pajkowska-Kensik, Jzef Zikowski. REDAKCJA Roman Landowski Wanda Koucka Magdalena Pawowska Halina Rudko

W NUMERZE 2 Od redaktora ZACHANNI, NIEOMYLNI I JADOWICI 3 WOK III KONGRESU KOCIEWSKIEGO 4 Czesaw Glinkowski TCZEW WSZYSTKIM BLISKI (dokoczenie) 8 Seweryn Pauch TCZEW WIELOKULTUROWY 9 Magorzata Kruk YDZI W MIDZYWOJENNYM TCZEWIE 14 Z KSIGI MYLI POLSKIEJ 15 Wolfram Dirksen tumaczenie Mariusz led SPOJRZENIE NA NIZIN WALICHNOWSK 20 Boena Ronowska DZIECI Z KRAJNY UCZ SI KOCIEWIA 22 Tadeusz Magdziarz NA POUDNIU REGIONU 24 DNI ZIEMI TCZEWSKIEJ 26 Zdzisaw Erdman, Krystyna Zbielska UROK CZARCICH GR 30 TCZEW OTRZYMA ZAOG 31 Andrzej Wdzik 6. RYCERZE EPOKI BRZU Pradzieje Kociewia 34 Stefan Raszeja DZIAALNO PARTYZANCKA GRYFA POMORSKIEGO I ARMII KRAJOWEJ NA POMORZU 38 Piotr Szumiski ALEKSANDER KARCZYSKI KOMPOZYTOR POLSKI CZY POLONIJNY? Konterfekty 41 Katarzyna Kotowska FRCA I OKOLICE W LATACH KONSOLIDACJI WADZY LUDOWEJ" 46 Dorota Spikowska MOJE WIDZENIE Nasze promocje 47 Micha Pomorski MIE NADZIEJ I TRWA 48 Czesaw Glinkowski SPOTKANIE Z KRAWCEM 48 Jan Kulas ALBUM TCZEWSKI 1945-2000. POCZTEK I KONIEC (sprostowanie)

redaktor sekretarz skad amanie

naczelny

PRZEDSTAWICIELE TERENOWI Andrzej Solecki (Gniew), Marek liwa (Nowe) WYDAWCA Kociewski Kantor Edytorski Sekcja Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Aleksandra Skulteta w Tczewie dyrektor Urszula Wierycho ADRES REDAKCJI I WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. J. Dbrowskiego 6, tel. (058) 531 35 50 e-mail: kketczew@tlen.pl Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania skrtw, zmiany tytuw oraz poprawek stylistyczno-jzykowych w nadesanych tekstach. Teksty oraz zdjcia zamieszczone w niniejszym numerze zostay przekazane przez autorw nieodpatnie. NAWIETLENIE, MONTA I DRUK Drukarnia W&P Waszkiewicz Edward, Elbieta Panter Spka jawna Malbork, ul. Akacjowa 29 Nakad: 1000 egz. Objto: 6 ark. druk. NA OKADCE Zachd soca w Szpgawie koo Tczewa fot. Stanisaw Zaczyski

KMR

Od redaktoraZachanni, nieomylni i jadowiciRozwj zdarze politycznych i spoecznych ostatnich miesicy wskazuje, e jeste my chyba wiadkami wykluwania w Polsce nowego systemu pastwowego. A za czo si zupenie niewinnie, od zapewnie o naprawie, budowie nowego porzd ku, subie spoeczestwu i innych szczytnych obietnic. Wyszydzano partyjniactwo, chwalono demokracj - wszystko w imi prawa i sprawiedliwoci. Niebawem si okazao, e partyjniactwo nie ustpio - wrcz przeciwnie - znacz nie si natyo, stajc si przepustk do sfery twrcw odnowionej ojczyzny. Restauracj zaczto od zawaszczania wadzy. Brano wszystko, co stanowio o sile - stanowiska, wpywy, miejsca decyzyjne. Wszystko po to, by w pozorach zmian na lepsze obj strategiczne pozycje, w myl cwanej zasady: Miejsca zajte przez swo ich lub ewentualnie oswojonych nie bd rdem zagroe. Robiono wszystko, by koniecznie pozosta u wadzy. Kiedy zapewniono sobie absolutn hegemoni na szczytach, a take w publicz nych mediach, organach centralnych i wojewdzkich, poczyniono zamach na samo rzdy, take te terytorialne - zgodnie z hasem: caa wadza w jednej rce! oraz: nic bez nas! I znowu przy wtrze nieomylnych elit. Po drodze zmieniano prawo dla wasnych potrzeb albo poddawano je interpretacyjnym przerbkom., by posuszny ludek kamstwa uzna za prawd. I tak si zacz czas wszechwadztwa dla jedno stronnie rozumianego dobra. Demonstrowanie nieomylnoci dziwnym si wydaje ju nawet osobom o ograni czonych zdolnociach kojarzenia, co znaczy, e nawet gupi nie da si na to na bra". A caej tej maskaradzie przewodz partyjni liderzy, ktrzy do perfekcji opano wali sztuk gania z umiechem na ustach i gb pen jadu. A kiedy wszystkie upy zostan ju wzite - wcznie do sotysw i portierw- nastpi powszechny dobrobyt: powstanie pastwo o strukturach elitaryzmu z rz dami monopartyjnymi. Najnowsza historia znowu zatoczy koo.

KMR

Poniej przytaczamy tekst homilii ks. Stanisawa Grunta wygoszonej podczas III Kongresu Kociewskiego

Wok III Kongresu KociewskiegoCzcigodni Bracia w Kapastwie z Ksidzem Praatem Dziekanem na czele! Szanowni Przedstawiciele Wadz Centralnych Najjaniejszej Rzeczypospolitej oraz Samorzdw Pomorskiego i Kujawsko-Pomorskiego! Szanowni Delegaci Starostwa Powiatowego i Urzdu Miejskiego w Starogardzie Gdaskim, Wis oraz w Tczewie! Panie Prezesie Federacji Stowarzysze i Zwizkw Kociewska Wiba! Drodzy Mieszkacy Kociewia i nasi Gocie! Bracia i Siostry! Wojewdztwa wieciu nad

Kociewskie siedliskoGromadzi nas w starogardzkiej farze III Kongres Kociewski, a zarazem pierwszy w nowym ty sicleciu. Kongres to zebranie, to zjazd, to jakby powrt do swego domowego siedliska", pod dach kociewskiej wiby". A nasze siedlisko - serce Nadwila skiego Pomorza - to cae Kociewie w swych etnicznych granicach: to nasze pola, parki krajobrazowe i lasy sigaj ce po Bory Tucholskie, to polodowcowe gbokie rynno we jeziora, to meandry rzek Kociewia - Wierzycy z Piesienic i Wietcis oraz Wdy, czyli Czarnej Wody z Prusin i Sobin. To nasze zwoanie pod dach kociewskiej wiby - to spotkanie z bogat histori tej ziemi zapisanej szlakiem mi syjnym w. Wojciecha, dziejami ksit pomorskich - to zatrzymanie si w grodziskach, miastach warownych i krzy ackich zamkach od Tczewa i Gniewa po Nowe i wiecie - to nawiedzenie gotyckich wity z monumentaln cyster sk katedr w Pelplinie - to zadumanie nad duchow i mate rialn histori Zakonu Rycerskiego, skarszewskich joannitw, pracowitych cystersw z Pogdek i Pelplina, ktrych poprzedzili w tym miejscu Rycerze z Callatrawy - to wspo mnienie dziaalnoci biaych ojcw paulinw z Topolna i rozmodlonych bernardynw z Nowego i wiecia. Pod dachem kociewskiej wiby dotykamy historii ka dej naszej wsi i osady, i kadego miasta, a ja osobicie jestem pod urokiem dziejw mojej wioski - Nowej Cerkwi koo Pelplina, gdy w szczenicych latach biegaem do borkowskiego lasu" na szwedzkie okopy"- prasowia skie usypisko. W kociewskim siedlisku zasmuca nas historia pisana w nekropoliach i miejscach strace z pobliskim Szpgawskiem, Mniszkiem koo Grnej Grupy i Pelplisk Jesieni" na czele, ale tu wanie odwiedzamy naszych m czennikw i wyznawcw. Pod dachem kociewskiej wiby odywaj burzliwe dzie je tej ziemi zawsze wiernej Polsce - Ojczynie jak matce, ktr si kocha zawsze i cauje jej spracowane rce. W ko ciewskim siedlisku suchamy naszych legend, poezji, pro zy i zbieramy owoce rodzimej dziaalnoci naukowej. Kociewie - to nasze Sanktuaria z Piaseck Matk Bo sk i Jasnogrsk Madonn ze starej fary w wieciu, to Pelplin - stolica biskupw chemiskich i pelpliskich, to pelpliskie Seminarium Duchowne i Collegium Marianum i to wreszcie Gra Jana Pawa II w Pelplinie, gdzie Suga

Boy Ojciec wity Jan Pawe II Wielki mwi nam na Kociewiu i do nas Kociewiakw, e mamy budowa na skale, a ska jest Chrystus.

Siedlisko wiaryFundamentem tego kociewskiego siedliska jest siedlisko wiary. Tak oto, po tej refleksji, mwi do nas - uczestnikw III Kongresu Kociewskiego - Sowo Boe dzisiejszych czyta, e Gdzie s dwaj albo trzej zebrani w imi moje, tam jestem pord nich (Mt 18,20). Zebrani w przepiknej Mateuszowej starogardzkiej fa rze stanowimy wsplnot wiary i mioci. Jestemy Ko cioem, Ludem Boym. Wib Kocioa budujemy za na szych dni - to s nasze dni, innych dla nas nie bdzie - budujemy sub prawdzie, o czym tak wiele mwi nam Jan Pawe II Wielki, budujemy odpowiedzialnoci za sie bie, za naszych wspbraci, za swoje rodziny i otoczenie. Wib Kocioa budujemy obecnoci Boga i Jego przy kaza w yciu spoecznym oraz modlitw, bo Jeli dwaj z was.na ziemi zgodnie o co prosi bd, to wszystkiego uyczy im mj Ojciec, ktry jest w niebie (Mt 18,19). To wszystko zapewnia czysto sumienia i nadaje gboki sens naszemu posugiwaniu, ktre ma by mioci, czyli sub. Bg jest z nami. Jest w nas przez Najwitsz Euchary sti, jest blisko nas w swoim Sowie. Mwi do nas Mojesz w dzisiejszym pierwszym czytaniu z Ksigi Powtrzonego Prawa: Bdziesz sucha gosu Pana, Boga twego, bdziesz przestrzega Jego polece i postanowie zapisanych w Ksidze Prawa i wrcisz do Pana, Boga swego, z cae go serca swego i z caej swej duszy... Polecenie bowiem to, ktre ja ci dzisiaj daj, nie przekracza twych moliwo ci i nie jest poza twoim zasigiem... Gdy sowo to jest bardzo blisko ciebie: w twych ustach i w twoim sercu, by je mg wypeni (Pwt 30,10-14). Daj nam, Panie, w dniach Kongresu lepiej usysze i zro zumie Twoje sowa, by byy na naszych ustach i w na szych sercach! Bogaty jest program Kongresu rozoony w tercecie na poszczeglne miasta Kociewia, zawarty w tematyce go spodarki, edukacji i kultury oraz ekologii i turystyki na Kociewiu. Niech to posuy prawdzie, ktra ma swe rdo w Bogu, ubogaci nasz region nowymi dowiadczeniami, jeszcze bardziej go zintegruje. Amen. Szcz Boe!

KMR

3

Tczew wszystkim bliski(dokoczenie)III. Uwaszczenie stao si podstaw zmian w yciu gospodarczym Tczewajak trafny wybr kompetent nych osb do Rady Miejskiej w czterech dotychczasowych kadencjach gwarantowa kontrol re alizacji zada spoeczno-gospodarczych, tak mienie miejskie stanowio fundament zarzdzania publicznego. Warto w tym miejscu odnotowa fakt, e miasto to klasyczna triada, na ktr skada si spoeczno, obszar ze zna czcym mieniem i wadza. Dokonano wic w 1990 roku komunalizacji znacz nej czci mienia oglnonarodowego. Do tego roku miasto dysponowao mieniem w ramach scentralizowanej gospodarki socjalistycznej. Sztucznie poprzez ustawy lokowano je na szcze blu pastwa, a nawet wojewdztwa. Miastu pozostawiano odpowiedzial no za jego funkcjonowanie. Nasze mienie powikszyo si o 957 ha ziemi, dotychczas bdce w admi nistracji Zjednoczenia Gospodarstw Rolnych, a take o Tczewsk Stocz ni Rzeczn, Zakad ProdukcyjnoNaprawczy Mechanizacji Rolnictwa, Zakad Wyrobw Metalowych, Przed sibiorstwo Budownictwa Komunal nego, Przedsibiorstwo Budownictwa Rolnego, o nalece do okrgowych przedsibiorstw: Zakad Wodocigw i Kanalizacji, Zakad Energetyki Cieplnej, a take o obiekty po zlikwi dowanej Fabryce Domw. Istniay tak e i mniejsze firmy. Nie by to aden prezent rzdu, tylko doposaenie tczewskiej spoecznoci w zasoby ma jtkowe, pozwalajce Radzie Miejskiej zarzdza wasnymi sprawami. Dziki temu radni Rady Miejskiej w przeci wiestwie do czonkw Miejskiej Rady Narodowej mogli prawidowo za rzdza. Tak oto miasto otrzymao szans, aby sta si aktywnym. Miao moliwo kupowania, sprzedawania i inwestowania. Sprbuj owo mienie pogrupowa w cztery kategorie, przedstawiajc rwnoczenie sposb jego zagospo darowania. Kategoria pierwsza obej mowaa grunty, lokale i budynki uyt kowe, a take przedsibiorstwa. Pisa em, e miasto uzyskao 957 ha grun tw, ktre czciowo oddano w wie czyste uytkowanie lub wydzierawio no. Na cele rolne i ogrodnicze zawarto 464 umowy o cznej powierzchni 252 ha, w tym trzy hektary dzierawy bez patnej dla bezrobotnych i podopiecz nych Miejskiego Orodka Pomocy Spoecznej. Na dziaalno handlow Tak zawarto 147 umw, ktre obejmoway 5 ha gruntw. Przedsibiorstwo Go spodarki Komunalnej i Mieszkaniowej administrowao 379 budynkami, w tym mieszkalnymi, ktre sukcesywnie sprzedawano ich dotychczasowym uytkownikom. Take administracja miejska przeja lokale uytkowe od jednostek gospodarki uspoecznionej. Przedsibiorstwa do czasu komunali zacji mienia pastwowego przekszta cono w spki i uwaszczono. Majtek zlikwidowanych przedsibiorstwzosta podzielony na wyodrbnione cz ci i sprzedany. Z omawianych przed sibiorstw jedynie w Stoczni Tczew Sp. z.o.o. miasto ma udziay w wyso koci 56,7%. W dniu 22.09.2004 roku zostaa ogoszona upado, obejmu jca likwidacj majtku dunika. Sp ka od 1991 roku miaa trudnoci z po zyskaniem nowych zamwie, co w efekcie zakoczyo si jej upado ci. Syndyk utrzymuje produkcj na poziomie umoliwiajcym zatrudnienie 110 osb. Wadze miejskie postpiy susznie prywatyzujc lub dzierawic mienie zaliczone do pierwszej gru py, to znaczy mienia prostego, po niewa nie mog angaowa si w dzia alno komercyjn, konkurujc na rynku z obywatelami. Przechodzc do omwienia sposo bu zarzdzania mieniem kategorii dru giej i trzeciej musz cofn si do sta nu wyjciowego, to znaczy do roku 1990. Przedsibiorstwa komunalne wiadczce usugi, dzi w formie jed nostek budetowych, spek lub przedsibiorstw prywatnych, musia y przej proces restrukturyzacji. Omawianie rozpoczn od Przedsi biorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej, ktrego likwidacja przez podzia na zakady budetowe odbya si w 1991 roku. Powoano wte dy Zakad Usug Komunalnych i Za kad Gospodarki Mieszkaniowej. Na szczeblu wojewdzkim dokonano po dziau okrgowych przedsibiorstw, w wyniku czego wspomniane ju zaka dy przeksztacono w jednostki bude towe. Takim samym przeksztaceniom uleg Zakad Komunikacji Miejskiej. Na koniec pierwszej kadencji Rady Miejskiej (1990-1994) sfera gospodar ki komunalnej miaa ju jednolity i na owe czasy sprawny system organiza cyjno-prawny, co pozwolio w sposb bezkolizyjny i naturalny ni zarzdza. Zakadano wtedy, e struktury zaka dw budetowych s przejciowe. I tak si te stao. Powstay spki i w kolej nym etapie nastpia prywatyzacja cz ci tych spek, ale o szczegach na pisz w dalszej czci.. Druga kategoria to bardzo szcze glny rodzaj mienia gospodarczego, mianowicie substancja mieszkaniowa. Do 1993 roku zasobami mieszkaniowy mi, ktrych wacicielem byo miasto administrowao PGKiM (do dzi na wielu budynkach jest taki napis). W wyniku restrukturyzacji wadze miejskie utworzyy pocztkowo zakad budetowy Zakad Gospodarki Mieszkaniowej, ktry po wielu prze mianach organizacyjnych sta si spk z.o.o. i administrowa miej skim zasobem mieszkaniowym. By to podmiot posiadajcy zabezpie czenie wiarygodnoci na rynku. Majtek zakadu z czasem poprzez czynnoci organizacyjne zacz przynosi zyski, ktre przeznacza no na popraw stanu technicznego mieszka. Tak podwyszajcy si standard mieszka komunalnych utwierdza najemcw, e kupno lo kali z bonifikat jest dobr inwesty cj na przyszo. Zaczto nabywa mieszkania, powstaway wsplnoty mieszkaniowe, ktre te potrzebo way administratora. Na pocztku t rol zacz peni ZGM, ale wadze miejskie, zobligowane ustaw o ochronie praw lokatorw oraz zmianami w kodeksie cywilnym, podjy decyzj o wyczeniu miesz ka komunalnych z tego zakadu. W roku 2003 w celu administrowa nia komunalnym mieniem mieszka niowym powoano zakad budeto wy pod nazw Zakad Gospodarki Komunalnym Zasobem Mieszka niowym, ktry rozpocz dziaalno od 1 stycznia 2004 roku. Nastpio wic rozdzielenie funkcji waciciel skich nad zasobem nieruchomoci od roli zarzdcy i administratora tymi nieruchomociami. Na rynku mieszka kupionych z zasobw ko munalnych (wsplnot) jest Zakad Gospodarki Mieszkaniowej Sp. z.o.o, ktry na koniec 2005 roku ad ministrowa 202 wsplnotami. Wy mieniany wyej ZGKZM na koniec 2004 roku zarzdza i administrowa 779 mieszkaniami komunalnymi. Od 2000 roku na rynku mieszkaniowym coraz wiksz rol zaczo odgrywa Towarzystwo Budownictwa Spo-

CZESAW GLINKOWSKI

4

KMR

ecznego Sp. z.o.o. Zarzd spki rozpocz swoj dziaalno od bu dowy mieszka czynszowych, kt rych powstao 158. Do koca 2006 roku wybuduj kolejnych 56 mieszka, a zainteresowanie t form budownic twa jest wci due. Spka dysponuje terenem pod dalsze budownictwo, wic nic nie stoi na przeszkodzie dalszemu rozwojowi tej formy budownictwa. Jest wic TBS spk, ktra zleca budow mieszka i nimi administruje. W latach 1993-2005 sprzedano 169 lokali, tak ko munalnych, jak i przekazanych miastu przez zakady pracy. Wedug Spisu Po wszechnego z 2002 roku, mieszka miej skich byo 946 z 3427 lokalami. Koczc omawianie drugiej grupy wasnoci miejskiej, nasuwa si wnio sek, i miasto chtnie sprzedaje miesz kania, poniewa spada tym samym z administracji miejskiej obowizek ich utrzymania. Nie jest to jednak takie proste, gdy wasno to nie tylko uprawnienia, przede wszystkim jest to obowizek. Nasz mieszkaniec staje si bogatszy, lecz aby utrzyma maj tek, trzeba mie rodki. Nie mona powiedzie, e tym wacicielom miasto nie pomaga. Umoliwia im zlecanie administrowania wyspecja lizowanym spkom. Jednak miesz kaniec musi si nim zajmowa, utrzyma, ponoszc nakady. Nie moe by obojtne wadzom miejskim to, gdy waciciele byej wasnoci miejskiej nie polepszaj stanu substan cji mieszkaniowej, a co gorsze, pogar szaj j. Dlatego wanie mieszkania dla miasta to trudne mienie, gdy nieatwo nim zarzdza, a prywaty zacja na rzecz lokatorw nie zawsze przynosi oczekiwane rezultaty. Z trzeci grup mienia komunalne go spotyka si na co dzie kady miesz kaniec. S to ulice, skwery i parki, za opatrzenie w wod, oczyszczanie cie kw i wd opadowych, ogrzewanie i ciepa woda, wywz i unieszkodliwia nie odpadw staych. Wadze miejskie zlecaj administrowanie usugami dla mieszkacw wiadczonymi w opar ciu o to mienie i zgromadzony przez lata majtek uytecznoci publicznej, wyspecjalizowanym zakadom gospo darki komunalnej. Od ponad 100 lat usugi zwizane z zaopatrzeniem w wo d i odbiorem ciekw i wd opado wych wiadczy Zakad Wodocigw i Kanalizacji Sp. z.o.o. Jeeli pisze si o zakadzie ze stuletni tradycj, to ko nieczne wydaje si poda kilka faktw i odnie je do dzisiejszych czasw. Pierwsze ujcie wody majce suy tczewianom wybudowano w Parku Miejskim. Dzi po modernizacji ma osiem studzien, zrezygnowano z usug ssiadujcej z parkiem Wiey Cinie na rzecz nowoczesnych pomp tocz cych. Rozbudowujce si miasto po trzebowao dalszych hektolitrw wody. Drugie ujcie zlokalizowano w dolinie rzeki Motawy, na ktrym pracuje jedenacie studzien. Pobr wody w obu ujciach odbywa si tyl-

I ko z pokadw trzeciorzdowych (92 m) oraz warstw kredowych (180 m). Stale | poprawia si zaopatrzenie, mierzc je dugoci sieci wynoszc 159 km i obejmuje 100% mieszkacw i od biorcw przemysowych. Warto pod kreli, e zakad dba o jako wody, mimo e woda u rda jest czysta i po siada fluor, ktry zapewnia zapotrze bowanie organizmu na ten pierwiastek; zawiera te cenne sole mineralne. Mimo tych zalet woda od rde trafia do nowoczesnego systemu uzdatnia nia, aby wyeliminowa z niej spore ilo ci elaza i siarkowodoru. Ju w latach 60-tych wczesne wadze miejskie zgosiy piln potrze b budowy oczyszczalni ciekw, jed nake zawsze brakowao na ten cel rodkw finansowych. Dopiero deter minacja wadz miejskich i dyrektora Drodowni" ostatnich 20 lat, dopro wadzia do powoania Spki Wodnociekowej i w 1977 roku oddano do uytku Oczyszczalni ciekw Sanitarnych, ktra w 2004 roku oczycia 3.900 mln m3 ciekw pyncych sie ci liczc 138 km. Nie znaczy to, e usugi wiadczone przez wodocigi", nie napotykaj na trudnoci np. z twar dymi biznesmenami. Obok firm prze mysowych stali si mieszkacami, j a wiadczy o tym taka cyfra: jeeli w 1996 roku produkowano 4.3 mln m3 wody, to w 2004 roku ju 3 mln m3. Istnieje pilna potrzeba dalszego rozwoju kanalizacji sanitarnej wzdu rzeki Wisy, w kierunku Czyykowa i Badowa, poniewa to przyszy kie runek rozbudowy Tczewa. Moemy by dumni z naszej stulatki", ktra si stale modernizuje, od uj wody po sieci przesyowe, nowoczesne laboratoria i procesy technologiczne stero wane elektronicznie. W taki wanie sposb modernizowana jest oczysz czalnia ciekw. Pozostae spki zo stay sprywatyzowane na zasadzie sprzeday udziaw. Stao si tak dla tego, e Rada Miejska przyja posta w prorynkow wobec usug komu nalnych. wiadomo rynkowego charakteru dziaalnoci komunalnej pozwalaa na tworzenie solidarnych podstaw do realizacji naoonych zada, zgodnie z oczekiwaniami spoecz noci miejskiej. Prywatyzacja tczewskich spek komunalnych poparta bya dobrze przeprowadzon restruk turyzacj owych spek pod wzgl dem organizacyjnym, finansowym, majtkowym i kadrowym. Kocowym etapem przygotowa prywatyzacyj nych byo pytanie o cel. Odpowied bya jedna - prywatyzacja niezbdna jest dla pozyskania kapitau na kolej ne etapy rozwoju, to znaczy na inwe stycje w rozbudow i unowoczenia nie rynku usug. A oto etapy przebie gu tego procesu w naszych spkach \ komunalnych. Przedsibiorstwo Usugowe Wy wozu Nieczystoci Staych Sp. z.o.o. \ jako pierwsze w brany komunalnej Tczewa zostao w 100% sprzedane

Przedsibiorstwu Wielobranowemu Asma" Sp. z.o.o w Warszawie. Dzi, nie tylko na rynku tczewskim, z wy wozu nieczystoci staych znana jest pod nazw Sita Tczew. A co skonio wadze miejskie do tej sprzeday, jeli spka wykonywaa dobrze usugi, wy kazywaa si konkretnymi wynikami ekonomicznymi? Ot, program dalsze go rozwoju sta si przestarzay, a maj tek nie by zasilany finansowo od lat. Wyjcia dla wadz byy dwa: znalezie nie w budecie rodkw na odtworze nie majtku trwaego albo korzystna prywatyzacja. Proces prywatyzacyjny rozpoczto w 1998 roku, a zakoczono w 2000. Moim zdaniem, warto poda na przykadzie tej firmy korzystne warunki zawarte w umowie sprzeday. S to: pit nastoletnia gwarancja wiadczenia usug, dofinansowanie przez okres trzech lat majtku trwaego w wysoko ci 3 mln zotych w formie pakietu in westycyjnego i socjalnego dla pracow nikw. Pod wzgldem ekonomicznym efekt sprzeday by pozytywny. Odtwo rzono specjalistyczny tabor samocho dowy, zakupiono pojemniki do groma dzenia nieczystoci, rozszerzono zakres wiadczonych usug o zimowe utrzy manie ulic, selektywn zbirk odpa dw. Umowa w 2003 roku zostaa zreali zowana w 100 procentach. Na podobnych zasadach Rada Miejska podja decyzj o prywa tyzacji Zakadu Energetyki Ciepl nej Sp. z.o.o. Zakad ten ju we wcze snych latach 90-tych otrzyma ofer t restrukturyzacji ze strony francu skiej firmy Szocher. Miaa powsta spka finansowana przez Francu zw, wiadczca usugi ciepowni cze przez 30 lat. W tamtych czasach nie samorzd, a pracownicy nie mieli zaufania do tych propozycji, dlate go te oferta nie zostaa przyjta. Trud noci finansowe z roku na rok pog| biay si. Wadze miejskie w 1996 roku dokonay restrukturyzacji i powstaa spka z.o.o, ktra zacza uzy skiwa prawidowe relacje ekonomiczne. Poprawiono organizacj pracy i jej efektywno. Przeprowadzana jednak analiza moliwoci roz wojowych wskazaa na potrzeb po szukiwania inwestora strategicznego. i Okaza si nim Stadtwerke Leipzig GMBTL Lipsk, ktry w 2001 roku j| naby cay pakiet udziaw. Trzeba j w tym miejscu podkreli, e tylko i prowadzona od 1996 roku gruntowna restrukturyzacja pozwolia komplek sowo przygotowa warunki prywa tyzacji. Wynegocjowano moliwo wszechstronnego rozwoju, kierujc rodki na unowoczenienie infraI struktury technicznej. Jest to waru nek wiadczenia usug na wysokim poziomie. W opinii mieszkacw, ZEC poprawi jako wiadczonych usug. Zmniejszya si awaryjno dostaw ciepa i ciepej wody. Za uwaalna jest pynno przechodze nia z czasu letniego na jesienno-zimowy oraz natychmiastowe reakcje

K R M

5

na reklamacje odbiorcw. W tczew skim systemie ciepowniczym pro gram finansowania i inwestycyjny w zakresie dziaa modernizacyjnych zosta zrealizowany bez udziau rod kw budetowych. Inwestor strate giczny woy znaczce rodki w ma jtek ZEC. Inwestowano w infrastruk tur, modernizacj. ZEC jest aktualnie gotw podczy do sieci kadego no wego odbiorc. Kolejn spk - Ziele Miejsk - .powoano w 2000 roku w oparciu o wydzielone skadniki majtkowe z Za kadu Usug Komunalnych. Zakres jej dziaania to szeroko pojta gospodarka zieleni miejsk. Rada Miejska uzasad nia swoj decyzj nastpujco: sp ka z ograniczon odpowiedzialnoci pogodzi usugi uytecznoci publicz nej z ekonomiczn efektywnoci. Miasto zachowao prawo wasnoci nad wszystkimi dotychczasowymi te renami zieleni, powierzajc je w wyni ku przetargu spce w zarzd. Ozna cza to, e ziele pozostaje majtkiem miasta. Dalszy etap przeksztace zmie rza do poszukiwania inwestora stra tegicznego. Z pocztkiem 2002 roku przyjto ofert inwestora prywatnego, ktry zobowiza si podnie kapita zakadowy i zapewni pakiet socjalny zaodze oraz systematycznie kupowa specjalistyczny sprzt. W 2003 roku wadze miejskie przyjy ofert spki na utrzymanie zieleni i zapewniy front robt do koca 2006 roku. Kolejna decyzja prywatyzacyjna spenia ocze kiwania mieszkacw i wadz. Dziaal no gospodarcza jest rentowna, a ja-

ko wiadczonych usug sukcesyw nie wzrasta. Zakad Komunikacji Miejskiej Sp. z.o.o do 1999 roku funkcjonowa jako zakad budetowy. Jednak ta for ma organizacyjna, prawna i ekonomicz na z roku na rok stawaa si nieopacal na lub staa na granicy rentownoci. Wszystko to wpyno na starzenie si taboru autobusowego. Stan finansw nie pozwala na jego odtworzenie. Na przykad rok 2000 zamkn si strat. Zle cono wic analiz techniczno-ekono miczn, ktra wskazaa na potrzeb utworzenia spki prawa handlowego i tak te si stao. Zaczto poszukiwa inwestora strategicznego, ktrym zo staa firma Connex". Otrzymaa ona 5 1 % udziaw. Uzyskane rodki prze kazano na zakup autobusw. W latach 2002-2003 zakupiono 9 autobusw, a dalszych 11 zostanie zakupionych do 2008 roku. Te, ktre ju s pozwoliy ustabilizowa na koniec 2004 roku red ni wiek autobusw na 8 lat. Zakad ob suguje 11 linii w miecie i dwie poza miastem: do Gdaska i Subkw. Inwe stor strategiczny zakupi na drodze prze targu wszystkie udziay miasta. W ten sposb proces prywatyzacji ZKM Connex Tczew" Sp. z.o.o, rozpoczty w roku 2001, zosta zakoczony. Zakad Unieszkodliwiania Odpa dw Staych Sp. z.o.o powoano pod koniec 2000 roku. Dziaalno zwizana ze skadowaniem odpadw na eksplo atowanym od wczesnych lat 70-tych wysypisku mieci przy ulicy Rokickiej rozpoczto 1 stycznia 2001 roku. W okresie piciu lat eksploatacji wy

sypiska przez wyspecjalizowany za kad, obiekt ten zosta ogrodzony, mo nitorowany, odpady za s waone i kodowane. Firmy dostarczajce od pady rozpoczy ich selekcj.Wysy pisku grozi zamknicie. W zwizku z tym nastpuje jego wypenianie z jednoczesn odbudow otaczajce go wysypisko krajobrazu. Podpisano umow na odgazowanie skadowiska, gdy tak dalej nie mona gromadzi odpadw, nawet bardzo starannie wyselekcjonowanych. Nie m o n a wic nie zada pytania: Co dalej? Poszukujc najlepszych rozwiza problemu gospodarki odpadami zo ony zosta wniosek do Funduszu Spjnoci Unii Europejskiej w celu pozyskania wsparcia finansowego i znalezienia najlepszej dostpnej techniki. Wszystko wskazuje na to, e finansowanie zostanie urucho mione w latach 2007-2013 i bdzie szans rozwizania problemu miasta na okres minimum 50-letni, przy mak symalnej ochronie terenw. Mimo obaw, ktre wywoaa lokal na prasa w latach 90, e samorzd za bezcen wyprzeda otrzymany majtek, nie stao si tak. Nie stwierdzono, eby wadze miejskie rozday, zabray albo rozkrady otrzymane mienie. Obrt nim pozosta pod nadzorem administracji miejskiej i sdu, a przede wszystkim pod kontrol Rady Miejskiej. Aktyw na rola wadz i samorzdu miejskiego w spkach pozwala zachowa funk cje kontrolne, niezbdne dla wywi zania si z obowizkw wynikajcych z ustawy o samorzdzie.

y. Miasto z perspektyw

W

e wstpie napisaem, e przybli czytelnikom wi zje programowe i strate giczne, ktre zamieni si w miar szyb ko, w wartoci zaspokajajce rosnce potrzeby mieszkacw. Moim zdaniem, Program strategicznego rozwoju miasta Tczewa na lata 2003-2015 i Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospo darowania Przestrzennego s doku mentami przybliajcymi mieszkacom Tczew przyszoci. Biecej realizacji wizji wynikajcych z tych dokumentw su operacyjne i miejscowe plany za gospodarowania przestrzennego. O wielu celach zapisanych w cytowa nych dokumentach ju pisaem. Te przy szociowe postaram si przybliy, roz patrujc je szczegowo. Bd stara si ukaza, co si robi, jakie pyn z tego korzyci, na co trzeba poczeka. Ma rzenia natomiast niech nimi pozostan. Tczew, nie zmieniajc swoich funkcji miejskich, zasadniczo zmieni i wierz, e wci bdzie zmienia swj wizeru nek. Z miasta robotniczo-kolejarskiego i zagroonego w latach PRL rol sy pialni" Trjmiasta, staje si atrakcyjnym miastem z rewaloryzowan Starwk, mocno zwizanym z Wis. Jeszcze w ro ku 2001 piszc ksik Tczew na prze omie XX i XXI wieku", mogem jedy-

nie zaznaczy, e przygotowywana re witalizacja i rewaloryzacja Starego Miasta musi by podjta. Jest to spo wodowane tym, i wygld miasta de cyduje o pozytywnym lub negatyw nym postrzeganiu caej miejscowoci, zarwno przez mieszkacw, jak i przyjezdnych. Starwka oczekuje pomocy, ponie wa z przeprowadzonych bada stanu technicznego budynkw znajdujcych si w administracji miasta wynika, e w zym stanie jest 21%, dostatecznym 60%, zadowalajcym 19%, a jedynie trzynacie budynkw jest w dobrym stanie technicznym. Stare Miasto du gie lata podlega jeszcze bdzie zabie gom wynikajcym z rewitalizacji i rewa loryzacji urbanistycznej. Suy temu Program Rewitalizacji Miasta Tczewa" jako metoda odwracania procesw de gradacji rodowiska oraz pobudzania ekonomicznego i spoeczno-kulturalnego. Dlatego te ten program sta si prio rytetem. Podam jedynie wybrane kie runki dziaa wadz miejskich. W miecie jest trzynacie obiektw zabytkowych zapisanych w rejestrze wojewdztwa pomorskiego. Wszystkie wymagaj szczeglnej ochrony i bie cej konserwacji. Dokumentem, ktry temu suy jest Program Ochrony Za-

bytkw". Pomorski Wojewdzki Kon serwator Zabytkw pisze o nim do pre zydenta tak: Opracowanie wypenia wszystkie dyspozycje ustawy o ochro nie zabytkw i opiece nad zabytkami i jest wykonane kompetentnie. Pod kreli wypada, e jest to pierwszy taki dokument w wojewdztwie pomor skim, opracowany na wysokim pozio mie. Poniewa Stare Miasto, gdzie mieszcz si te zabytki, postrzegane jest w wiadomoci Tczewian, jako wy odrbniona przestrze o wysokich walorach kulturowych, jako dobro wsplne mieszkacw. Ten dokument wychodzi naprzeciw ich oczekiwa niom. Na lata 2006-2007 zaplanowano dziaania zwizane z rozpoznaniem przebiegu murw obronnych, podzie mi nieistniejcego ju Ratusza, lokali zacji Zamku Krzyackiego i prb od tworzenia jego fragmentw. Wydany zosta folder promujcy ukad urbani styczny Starego Miasta Miejski szlak turystyczny", a w miesicu czerwcu ukaza si Przewodnik po Tczewie i oko licy", na ktrego szlakach spacerowych znalazy si zabytki wpisane do rejestru. Obok ukadu urbanistycznego Starego Miasta jest tam: Koci p.w. w. Krzy a, Koci p.w. w. Stanisawa Kostki,

6

KMR

budynek Klasztoru Zakonu ebracze go Dominikanw, zesp obwarowa miejskich, Wiatrak Holenderski, budy nek dawnego browaru, domy miesz kalne przy ulicy Mickiewicza 17, Woj ska Polskiego 15 i 27, Westerplatte 10, Cmentarz Austriacki, zesp dawnej Fabryki Wyrobw Metalowych, trzy rodkowe przsa wraz z filarami Mo stu Drogowego na Wile. Jest jeszcze w miecie 85 obiektw proponowa nych do wpisu w rejestr zabytkw. W rejestrze zabytkw odnalezionych na terenie Tczewa znajduje si 156 obiektw. Szczegowe opisy zamiesz czone zostay w Muzeum Archeolo gicznym w Gdasku. Taki bogaty stan posiadania kae wadzom miejskim, a take mieszka com (s obiekty prywatne) stale aktu alizowa baz danych, prowadzi nie zbdne prace w celu zabezpieczenia, utrzymania oraz korzystania z zabyt ku, a take szerzy edukacj w zakre sie ochrony dziedzictwa kulturowego. W tym miejscu o d w o a m si do wszystkich, ktrym Tczew jest bliski: Dbajcie o zabytki! Zachoway si trzy cigi fragmen tw redniowiecznych murw obron nych. Zlokalizowano je przy ulicach: Krtkiej, Podmurnej i Wodnej. Odre staurowano dotychczas 100 metrw murw obronnych przy ulicy Krtkiej. Aktualne wadze miejskie czyni stara nia, aby uzyska rodki finansowe na projekt pt. Odnowa redniowiecznych murw obronnych Tczewa - historycz nego przystanku na drodze wodnej Berlin-Kaliningrad-Kajpeda". W obiek tach Muzeum Wisy powstaje Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Wisy. W nowej przebudowanej wersji projekt zakada wzbogacenie oferty tu rystycznej i lepsze wykorzystanie obiektu. Nowy ukad funkcjonalny stworzy moliwo korzystania z niego przez dwie odrbne instytucje: Muzeum Wisy i Muzeum Miasta Tczewa. B dzie punkt informacji turystycznej i ga stronomiczny, a take swoje siedziby znajd tu stowarzyszenia i organizacje, zajmujce si krzewieniem kultury re gionalnej. Placwka ta bdzie dosko naym miejscem prezentacji tczewskich zabytkw, a take roli i znaczenia rzeki Wisy. Pooenie placwki na Starym Miecie stawia j w pierwszym rzdzie miejsc do odwiedzania. Nie ma wtpliwoci, e nad Wis schodzi Tczew. Tak napisaem w fol derze pt. Bulwar Nadwilaski". Pro ponuj wyobrazi sobie rekreacyjny powrt nad Wis. Przedstawiem pro jektow koncepcj pierwszego etapu zagospodarowania brzegu na caej dugoci ulicy Nad Wis, z projek tow wizj kontynuacji w dalszych la tach wzdu ulicy Nadbrzenej do uj cia Strugi Subkowskiej. W ostatnich dwch latach aktualnie obowizujca koncepcja projektowa jest czciowo realizowana. Przewiduje ona wyodrb nienie przestrzeni eglarskiej, punktw widokowych wraz z czasowymi miej scami gastronomicznymi i jarmarkowy-

mi. Na placu przy ulicy Jana z Kolna projektowane jest plenerowe centrum zabaw dla dzieci, scena plenerowa na imprezy lokalne. Tu prace wykonawcze ju si rozpoczy. Bdzie take parking i cig spacerowy ze ciekami, awecz kami i zieleni. Maj tu rwnie przebie ga trasy rowerowe: ulic Nadbrzen - Bursztynowa Trasa Rowerowa, ulic Jana z Kolna - Trasa Zamkw Polski Pnocnej, nie liczc miejscowej cie ki rowerowej. Na wysokoci ulic Wod nej i Fryderyka Chopina wybudowa no przeciwpowodziowe way umocnie nia brzegu Wisy. Take tutaj wykona no 312-metrow ciank z elementw metalowych w miejscu, gdzie bdzie bu dowana przysta. Brzeg Wisy umoc niono na caej projektowanej dugoci - ponad 1 km od ulicy Nad Wis do Nadbrzenej. Mosty Tczewskie cz co wicej ni tylko brzegi Wisy. cz wok powrotu nad Wis spoeczno tczewsk. Niech wic swoj dostojno ci i kunsztownoci zdobi krajobraz Grodu Sambora. Dnia 24 wrzenia 2004 roku odsonito tablic pamitkow z okazji nadania Mostom Tczewa ho norowego tytuu i wpisu do ksigi Mi dzynarodowych Zabytkw Inynierii Budowlanej. Odsaniajcy tablic pa mitkow prof. dr hab. in. Janusz Ra do powiedzia: Szanowni Pastwo, Powd, dla ktrego spotykamy si tu dzisiaj jest wyjtkowy, chocia przedmiot to obrazujcy jest raczej nie wielki zaledwie 30 x 40 cm - ot tablica pamitkowa z brzu. Ale ob wieszcza ona wielk spraw, majc ponadto wiele wymiarw, e wspomn o dwch: lokalnym i midzynarodo wym, a nawet wiatowym. Fundator tej tablicy - Amerykaskie Stowarzy szenie Inynierw Budownictwa ASCE, powstae w 1852 roku jest po niekd rwienikiem starego mostu przez Wis w Tczewie. Skupia dzi ono ponad 133 tys. czonkw z caego wiata. Od 1964 roku dziaa Komitet Historii i Dziedzictwa Inynierii tego stowarzyszenia, ktry prowadzi List Zabytkw Inynierii Budowlanej za wierajc ponad 230 wpisw. W tym roku wpisano na ni pierwszy obiekt z Europy Centralnej i Wschodniej nasz Most Lisewski, dziki czemu znalaz si on pord dwudziestu in nych europejskich arcydzie, takich jak np. Wiea Eiffla w Paryu, Hagia So phia w Istambule, tunel pod Tamiz w Londynie, czy Akwedukt Trajana w Rzymie. Uznano, i te wanie obiek ty stanowi manifestacj moliwoci techniki swoich czasw oraz trwaj jak kamienie milowe rozwoju cywili zacji, godne zachowania dla przy szych pokole, jako wiadectwo kul tury materialnej ludzkoci. I tak ran g ma nasz Most w Tczewie. Stanlimy na czele tych miast i gmin, ktre podejmuj dziaania, aby rzeki na ich terenie stay si czci szla ku wodnego czcego Berlin z Kali ningradem, a nawet sigajcym jesz cze dalej na Litw. Mie perspektyw - oznacza w peni wykorzystanie wa

runkw, jakimi miasto dysponuje. Ko rzyci z pooenia nad Wis sprbo waem przedstawi. Kolejna szansa to sprzyjajce po oenie geograficzne na skrzyowaniu gwnych szlakw komunikacyjnych, sie telekomunikacyjna, kolejowa i drogowa, a wic istniejca ju droga pastwowa Al i przebiegajca na obrzeach miasta autostrada PnocPoudnie. Miasto ma w peni uzbrojo ne tereny, wolne obiekty do zagospo darowania i co bardzo wane - kadr. Niech o tym, e Tczew jest otwarty na inicjatywy gospodarcze i na inwesto wanie, wiadcz zadania ju zrealizo wane. Najwikszym organizatorem in westowania jest Pomorska Specjal na Strefa Ekonomiczna, utworzona rozporzdzeniem Rady Ministrw we wrzeniu 1997 roku. W Tczewie znaj duj si dwa obszary SSE. Teren Czatkowy obejmujcy obszar 66,34 ha i ob szar 38,95 ha, znajdujcy si na grani cy Tczewa i gminy Tczew zwany Ro kitki. Wybudowano na tych terenach 7 zakadw, zatrudniajcych okoo 4000 osb. Inwestycj niezbdn do racjonalnego wykorzystania terenw jest oczyszczalnia ciekw, pracujca w ramach Zakadu Wodocigw i Ka nalizacji Sp. z.o.o. Uporzdkowaniu ruchu drogowego w miecie suyo wybudowanie wiaduktu 800-lecia, skrzyowania Jana Pawa II i wcze niu do Al Alei Kociewskiej, przebu dowa Ronda Pisudskiego i budowa nowych ulic uatwiajcych komunika cj wewntrzosiedlow. Moim zdaniem, miasto ma w mia r dogodn sie handlow, bo obok maych sklepw z artykuami pierw szej p o t r z e b y s p o t y k a m y sklepy wielobranowe i centra handlowe. Znaczce inwestycje, ktre zmie niy Tczew na lepsze, to nowo wybu dowana szkoa podstawowa na Osie dlu Staszica, adoptowany na nowo czesn placwk owiaty dorosych zabytkowy ju obiekt owiatowy przy ulicy 30 Stycznia. Budynek pamita jcy Hal Miejsk i kolejno DK Kole jarz", w wyniku kapitalnego remontu, zosta najwikszym obiektem kultural nym o nazwie Tczewski Dom Kultury. Nowe obiekty sportowo-rekreacyjne to kompleks odkrytych basenw k pielowych i przygotowanych do dal szego inwestowania terenu Kanonki. Przy II Liceum Oglnoksztaccym wy budowana zostaa penowymiarowa hala sportowa. Kluby sportowe Unia" i Wisa" otrzymay boiska do gry w pik non. Realizowane i planowane inwesty cje, liczne modernizacje oraz rozbudo wa infrastruktury na przewidzianych do inwestowania terenach to jedyna suszna polityka umoliwiajca dalszy rozwj gospodarczy. Celowi temu su y stworzenie gwnego ukadu komu nikacyjnego miasta, na ktry skada si Rondo Pisudskiego, skrzyowa nie przy Wiey Cinie, modernizacja ulicy 30 Stycznia, a take przebudowa wiaduktw w cigu ulic: 30 Stycznia,

KMR

7

Wojska Polskiego, Mostowej i 1 Maja. Przebudowa ne bd ulice: Nowoprzemysowa, Kazimierza Wiel kiego, ciegiennego i Rokicka. Budowane bd nowe ulice: Nowosuchostrzycka, Nowozamkowa, Ksinicz ki Dobrawy, Jasia i Magosi, witopeka i Czerwone go Kapturka, a take 11 ulic wewntrz osiedli. Remon tu wymaga bdzie ponad 14 ulic, uzbrajane bdzie przysze osiedle przy ulicy Czatkowskiej. Program budownictwa mieszkaniowego do 2020 roku jest planem operacyjnym, ktry wskazuje tereny wielopowierzchniowe i miejsca w osiedlach, ktre mona wykorzysta jako tak zwane dogszczenia te renu. Przy prognozie demograficznej szacujcej liczb mieszkacw na 65 tys. ma zosta wybudowanych 6100 nowych mieszka. Tereny budowlane ju moe my oglda przy ulicy Armii Krajowej. Przyszociowe budownictwo bdzie realizowane na 100 ha przy ul. Sowackiego (Grki) i w sadzie przy drodze do Badowa. cilej rozbudowane bdzie osiedle Bajkowe, ko lejnym terenem bdzie Stare Miasto, ul. Zamkowa. Oby znaleli si chtni, ktrzy bd wspomaga te inwe stycje. Oczekiwane s przedsiwzicia o znaczeniu regionalnym, midzy innymi omawiana ju utylizacja mieci, a take zagospodarowanie obszaru w rejonie dworca kolejowego i stworzenie Regionalnego Wza Komunikacyjnego Ruchu Pasaerskiego zintegrowa nego z aglomeracj trjmiejsk. Dla realizacji tego za dania niezbdne jest uporzdkowanie i zagospodaro wanie caego tego rejonu. Teren ma by tak zaprojek towany, aby harmonijnie poczy istniejcy dworzec PKP z dworcem autobusowym, przystankami autobu sw miejskich i postojem takswek, miejscami parkin gowymi dla samochodw osobowych, centrum han dlowym i oczywicie naley mie na wzgldzie bezko lizyjny trakt autobusw i poruszanie si podrnych. Na terenach inwestycyjnych Pomorskiej Specjal nej Strefy Ekonomicznej nie ma ju wolnych dziaek do zainwestowania. W Czatkowach koczy si budo wa zakadu firmy Cartondruck Polska i przewiduje si dalsza rozbudowa Flextronics, za na Rokitkach nowe firmy to: Pebrex Sp. z.o.o, Press Glas S.A. Pozostajce do zainwestowania dziaki zostay sprzedane. Warto podkreli duy wpyw firm PSSE na ycie w miecie. Wraz z powstaniem ulic Malinowskiej i Skarszewskiej zostaa wybudowana caa sie komunalna i usugi ko munalne. W otoczeniu dziaa wiele firm, a take usu gowcy z brany hotelarskiej, gastronomicznej, trans portowej, budowlano-remontowej i inne. Szacuje si, e obecnie zatrudnionych jest ok. 4100 pracownikw. Przygotowane tereny pod inwestycje, a take zwi zana z tym budowa infrastruktury komunalnej i dro gowej, bdzie nastpowaa w powizaniu z budow obiektw i zielonych terenw rekreacyjnych na os. Suchostrzygi III pomidzy ulic Rokick i Jagiello sk. Dla zaktywizowania Starego Miasta pod ktem penienia funkcji yjcego" miejsca publicznego planuje si zadaszenie amfiteatru, powstan parkin gi na Bulwarze Nadwilaskim i przy ulicy Ogrodo wej, a take wielopoziomowy przy ulicach Ogrodo wej i Wskiej. W dalszych latach wadze chc utwo rzy plany zwizane z rekonstruowanymi murami obronnymi, o ktrych ju pisaem. Restaurowany jest budynek dawnego Muzeum Wisy. I ju na koniec chc ustosunkowa si do podno szonej od lat kwestii poszerzenia granic miasta. Pro stuj, Tczew nie dusi si w dotychczasowych grani cach. Obserwuj sta rozbudow wsi Badowo, Czarlin i Rokitki. Za kilka lat bd musiay by wczone do systemu infrastruktury komunalnej i komunikacyjnej miasta. Czy nie warto ju dzi bez poszerzania granic, wsplnie projektowa miejscowe plany zagospoda rowania przestrzennego miasta? Bez wsplnych dzia a miasta i gminy zabudowa tych wsi moe kolido wa z przyszym rozwojem miasta. Tczew wszystkim bliski - kiedy bdzie?!! Jednake przedstawiem fakty, uzasadniajce, e Tczew moe by wszystkim bliski.

D

zie 19 maja biecego roku przynis ze sob interesu jce wydarzenie, nawizujce do przeszoci Tczewa. Tego dnia w budynku Urzdu Miejskiego zorganizowa no sesj popularnonaukow pt. Tczew miastem wielokulturo wym w dwudziestoleciu midzywojennych". Pomysodawcami spotkania byli: Oddzia Kociewski Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Tczewie oraz Miejska Biblioteka Publiczna w Tcze wie. Imprezie patronowa prezydent miasta Tczewa. Spotkanie zainaugurowa Jan Kulas, ktry powita zgromadzonych. Pierwszy referat pt. Katolicy tczewscy w latach 1920-1939" wygosi Krzysztof Korda. Skupi si m.in. na organizacjach katolickich funkcjonujcych w Tczewie we wspomnianym okre sie; mwi te o rozwoju miejscowych parafii. Kolejny tekst, autorstwa Magorzaty Kruk, zosta zatytuo wany Mniejszoci wyznaniowe na ziemi tczewskiej w I poowie XX wieku". (Obok prezentujemy fragment pracy magisterskiej, na bazie ktrej powsta w referat). Prelegentka przedstawia wiele interesujcych faktw z ycia protestantw i ydw w naszej okolicy. Swoje wypowiedzi opara na bogatym mate riale rdowym, jak dokumenty archiwalne i kwerenda prasy midzywojennej (dziki temu zbadaa stosunek niektrych grup

spoeczestwa polskiego do ydw). Ostatni, trzeci odczyt, przedstawi prof. dr hab. Tadeusz Stegner - dyrektor Insytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego, ktry mwi o Prote stantach na Pomorzu w dwudziestoleciu midzywojennym". Referat ten wzbudzi u niektrych suchaczy szczeglne za ciekawienie, czego wyrazem byy pytania zadawane w czci kocowej spotkania. Ostatni postaci, ktra wystpia w roli mwcy na wspomnianej sesji by pastor kocioa ewangelicko-augsburskiego w Tczewie - Krzysztof Cielar. Odpowia da on na pytania zgromadzonych dotyczce m.in. dziaalno ci zboru tczewskiego. Po czci oficjalnej nastpi skromny poczstunek, podczas ktrego mona byo wymieni pogldy i porozmawia z referen tami. Warto zaznaczy, i frekwencja na spotkaniu wyniosa okoo 45 osb, co jest pokanym wynikiem. Rwnie niezwy kle istotne jest to, e w grupie tej znalaz si nie tylko wspomnia ny ju K. Cielar, a take pastor zboru chrzecijan baptystw w Tczewie - Sawomir Biliski. Obecno tych osb wskazuje, e zorganizowane spotkanie nie byo tylko odwieaniem historii, ale miao charakter jak najbardziej ywy i traktowao o sprawach cigle aktualnych. Niezaprzeczalnie - Tczew by w przeszoci miastem wielo kulturowym. Sytuacja ta ulega zmianie po 1945 roku. Jednak, jak wida, pewne elementy owej mozaiki, funkcjonuj do dzi. Tym samym sesj Tczew miastem wielokulturowym w dwu dziestoleciu midzywojennym" naley uzna za owocn.

8

KMR

Prezentujemy Czytelnikom rozdzia czwarty pracy magisterskiej Magorzaty Kruk: Zycie religijne Tczewa w dwudziestoleciu midzywojennym", napisanej na Wydziale Filologiczno-Historycznym Uni wersytetu Gdaskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Stegnera, a obronionej 21 stycznia 2005 roku.

ydzi w midzywojennym Tczewieydzi zaczli osiedla si w okolicach Tczewa od drugiej poowy XV wieku, zajmujc folwark Czyykowo. Ze zwolenie na osiedlenie si w samym miecie uzyskali 1 dopiero w 1772 roku . Cho Edmund Raduski podaje za Franzem Schultzem, e w roku 1772 nie byo w miecie ani jednego 2 yda, 10 lat pniej byo ich ju 23 . ydzi byli ju wtedy po strzegani jako konkurencja dla dotychczasowych handlarzy. Dowodem na to jest pewne zdarzenie. Ot w 1787 roku wa dze miasta usuny dwch ydw, zajmujcych si sprzeda skr szewcom. Decyzj t podjto za namow waciciela gar barni - Sengera. Wzrost liczebny ydw nastpi po wojnach napoleoskich i wiza si z zuboeniem dotychczasowych mieszkacw. Wedug E. Raduskiego wykorzystali oni z kon dycj finansow tczewian i starali si przej w swe rce handel. Spotkao si to z kontrakcj ze strony polskich kupcw. Autor przedstawia systematyczne zwikszanie si liczby ydw w Tczewie w XIX stuleciu: 1782-23; 1800-150; 1820-276; 1825-366; 1828-366; 1843-409; 1846-415; 1858 - 4 3 3 ; 1867-495; 1887-515 3 . Od 1845 roku posiadali wasn synagog przy ulicy Podgr nej oraz cmentarz przy szosie Badowskiej. Przy synagodze otwarto szko, zwan jeszyba, ktra dziaaa w latach 181918744. Na czele gminy sta rabin, ze rde znany jest tylko jeden - dr Jakub Caro. ydzi w XIX wieku nie stanowili zwartej grupy. Byli oni rozwarstwieni ze wzgldu na stan posiadania. Biedniejsi zamieszkiwali okolice bonicy, a bogaci posiadali domy na Rynku. Najbardziej znanymi rodzinami ydowskimi w tamtym okresie byli: Goldschmidtowie, Goetzowie i Eisenstaedtowie5. Osabienie liczebne ludnoci ydowskiej nastpio na prze omie XIX i XX wieku i stanowio nastpstwo wzmoonej mi gracji do Niemiec lub innych krajw. W 1905 roku byo prawie o poow mniej ydw w Tczewie anieli w 1887 roku, a w 1910 roku tylko 195 izraelitw zamieszkiwao w tym miecie6.

MAGORZATA KRUK

D

1. Dzieje ydw w Tczewie do 1920 roku

po bardzo niskich cenach. Rwnie handel tekstyliami i obu wiem przejli kupcy polscy. Jednoczenie po 1925 roku mamy do czynienia z napywem ydw z byych zaborw: rosyjskiego i austriackiego. W czerwcu 1926 roku napywa jcych ydw byo 40, a autochtonicznych - 37. Wedug E. Raduskiego przybywajcy pochodzili na og z odzi i okolic i zajmowali si handlem tekstyliami. Pierwszym z nich by Mejer Manela, ktry osiad przy ulicy Krtkiej, a nastpnie kupi na Rynku plac po spalonym w czasie woj ny kinie i wybudowa pierwszy powojenny dwupitrowy 8 dom . O tym, e przybywajcy ydzi stali si konkurencj dla polskich tczewian wiadcz raporty wysyane ze Staro stwa Powiatowego do wojewody pomorskiego. Pierwsi przy bysze wyznania mojeszowego dotarli ju w 1921 roku i wwczas s podawane informacje o napywie ydw z by ej Kongreswki i Galicji, ale ju w listopadzie 1926 roku zamiast sowa imigracja" uywa si zwrotu wpychanie si ydw do Tczewa. Podkrela si, e sprzyjaj oni Niemcom - hakatystom i wzmacniaj element niemiecki 9 . A wic wida, e stosunek wadz polskich do wyznawcw religii mojeszowej nie by zbyt przychylny. Wizao si to na pewno z faktem, i ydzi stanowili konkurencj dla tczewskich kupcw, a przypisywanie im tego, e sprzyjaj Niemcom, rzuto wao negatywnie na ich wizerunek. Naley mie wiadomo, i jednym z gwnych problemw Tczewa po I wojnie wiatowej bya walka z pozostaociami kultury niemieckiej. Wiele lat zabo ru pruskiego poczynio swoje. Ludzie przyzwyczaili si do nie mieckich nazw ulic, uywania jzyka niemieckiego nie tylko w urz dach. Dlatego tak bardzo w midzywojniu tpio si wszelkie prze jawy niemieckoci, na przykad mwienie po niemiecku. Ujm dla kadego prawowitego obywatela miao by czytanie niemieckich gazet, kupowanie niemieckich produktw, powiedzenie choby jednego sowa po niemiecku. Z tego wzgldu ydzi sprzyjajcy Niemcom byli postrzegani za wrogw odrodzonej Polski. Zbi gniew Hubert Nowak wskazuje ponadto na istnienie przepaci midzy ydami napywajcymi a tutejszymi", wytworzya si konfrontacja na zasadzie swoi - obcy"10. ydzi w Tczewie stanowili niewielk ilociowo grup lud nociow, bowiem ich liczba w midzywojniu nie przekraczaa 1% oglnej liczby mieszkacw (1921 - 0,57%; 1927 - 0,83%; 1928 - 0,44%; 1931 - 0,45%; 1936 - 0,5%)". Struktura zawodowa tczewskich ydw przedstawiaa si nastpujco. Wedug spisu czonkw tczewskiej gminy ydow skiej z grudnia 1926 roku na 32 osoby przypada 17 kupcw, 5 handlarzy (to okrelenie przypisywane jest na og kobietom); s te czapnicy, kapelusznicy, kamasznicy; jedna kobieta nie posiadaa zawodu12. Za w wykazie czonkw uprawnionych do wyboru rabina gminy zjednoczonej z siedzib w Starogardzie z 1936 roku figuruj 23 osoby z Tczewa i s to gwnie kupcy oraz jeden lekarz13. Na licie patnikw skadek na rzecz gminy starogardzkiej wrd dwudziestu tczewian dominuj kup cy (jest ich pitnastu), wystpuje po dwch rzemielnikw i urzdnikw oraz jeden krawiec14.

2. Migracja po I wojnie wiatowej2.1. Struktura narodowociowa i zawodowa tczewskich ydw Wanym momentem w dziejach tczewskich ydw bya I wojna wiatowa i zwizane z ni przeobra enia polityczno-terytorialne. Po przyczeniu pro wincji Prusy Zachodnie do Polski na mocy traktatu wersalskie go, intensyfikacji ulego zjawisko emigracji. Spowodowane byo gwnie tym, e wikszo pomorskich ydw czua si Niem cami i nie widziaa moliwoci zamieszkiwania na terytorium pastwa polskiego oraz przyjcia obywatelstwa polskiego 7 . Jak podaje E. Raduski, w Tczewie pozostali biedni ydzi; z warstwy kupieckiej zostay rodziny Hirschfeldw i Goldschmidtw. Rwnolegle ze zmian zaludnienia przebiegaa zmiana w stanie posiadania. W latach 1920-1923 znaczna cz ydowskich nieruchomoci przesza w rce polskie

KMR

3. Dziaalno tczewskiej gminy. CmentarzePrzyczenie Pomorza do Polski wywoao nie tylko emigracj i osabienie liczebne ydw, ale przyczynio si si rwnie do reorganizacji tczewskiej gminy. W 1920 roku zabrako rabina i funkcje przywdcy religijnego przej kantor. Ze 14 rde wiadomo, e od 1925 roku by nim E. F. Szlamowicz . Poza tym istnia zarzd. Jego skad musia by niejednokrotnie uzupeniany przedterminowo ze wzgldu na emigracj jego czon 15 kw z Tczewa . Na mocy Reskryptu z 25 sierpnia 1920 roku (Nr dz. 228/20) Komisji ds. Wyznaniowych i Szkolnych przy Wojewodzie Pomorskim w Toruniu zostao udzielone kademu tczewskiemu burmistrzowi penomocnictwo do uczestniczenia w wyborach zarzdu gminy ydowskiej w charakterze komisarza wojewody, odpowiedzialnego za przeprowadzenie i nadzorowa 16 nie wyborw . Prby reaktywowania rabinatu w Tczewie poja wiy si w 1926 roku, ale zakoczyy si fiaskiem. W grudniu tego roku miao miejsce spotkanie aktywniejszych dziaaczy tczewskiej gminy z kandydatem na rabina tczewskiego z Wo cawka. Zaproponowano mu 200 zotych miesicznej pensji i miesz kanie u yda Maneli. Dano mu czas do namysu, ale ostatecznie nie powoano adnego rabina. Przypuszczam, e rabin z Wocaw 17 ka odmwi ze wzgldu na niskie zarobki . Funkcjonowanie tczew skiej gminy ydowskiej nie zostao prawie wcale udokumentowa ne w znanych mi rdach. Dysponujemy rocznym planem bu detu od kwietnia 1922 roku. Wydatki wynosiy cznie 400 000 marek polskich. Pienidze przeznaczano midzy innymi na po mocnika przy synagodze, utrzymanie cmentarzy, opa, wiece 18 i inne pomoce mszalne, remonty . Tczewscy ydzi posiadali murowan synagog, ktra bya wasnoci gminy. To kaplica publiczna, wzniesiona w stylu staroniemieckim ze rodkw gminy izraelickiej. Wszelkie remon ty byy moliwe dziki funduszom pochodzcym od emigran tw - byych tczewskich ydw 19 . W dwudziestoleciu mi dzywojennym czynne byy dwa cmentarze ydowskie. Jeden, niezachowany do czasw wspczesnych, a zamknity w 1971 roku, usytuowany by przy ulicy Skarszewskiej (obecna ul. Woj ska Polskiego). Kirkut zajmowa powierzchni 0,3 ha i by po dzielony na trzy rwnolege kwatery alejami kasztanowcw, z kt rych jedna jest jeszcze dzi. Cmentarz zosta w duym stopniu zniszczony w II wojnie wiatowej. Drugi, powstay w XIX wie ku przy drodze do wsi Badowo, zajmowa 0,23 ha. Usytuowany by na niewielkim wzniesieniu, na rzucie zblionym do prostokta i otoczony by od strony pnocnej i zachodniej rowem, za od dwch pozostaych skarpami. Zamknito go urzdowo w 1972 roku. Obecnie po cmentarzu ydowskim pozostaa jedna macewa, znajdujca si w swym pierwotnym miejscu tzn. na wzgrku. Za z drugiej zachowanej macewy i ocalaych resztek nagrobkw stworzono lapidarium w rodzaju ciany Paczu. W midzywojniu powsta projekt trzeciego cmentarza, ale nie zosta on zrealizowa ny20. Oprcz cmentarzy i synagogi, ydzi posiadali, wedug da nych z 1930 roku, cztery morgi ziemi. Te dobra zostay wycenio ne na 25 tysicy zotych. Mieli te 500 zotych gotwki z dziera wy pl i dobrowolnych skadek czonkw gminy21.

Gmina tczewska przestaa istnie. Wedug projektu Ministra Wy zna Religijnych i Owiecenia Publicznego z 1932 roku, Kartuzy, Kocierzyna, Puck, Skarszewy, Wejherowo, Tczew miay po czy si w jedn gmin z siedzib w Kartuzach. Za Gniew, Nowe i Starogard zostayby wczone do gminy w wieciu. Przeciwko temu planowi protesty skadali: wojewoda pomorski i bezpored nio zainteresowani, czyli ydzi z tych miejscowoci. Wojewoda argumentowa, e niewskazana jest tak dua odlego midzy Starogardem i Tczewem a ich nowymi komrkami macierzystymi. By on za utrzymaniem w dalszym cigu gminy starogardzkiej, do ktrej zostaaby wczona dawna gmina tczewska. Aktywni byli te ydzi ze Starogardu, ktrzy wysyali petycje do ministerstwa majce na celu zdyskredytowanie gminy wieckiej. Donosili o za niedbaniach ze strony ydw w wieciu, na przykad o nieustalonymjeszcze budecie. W argumentacji pojawi si te wtek naro dowociowy. Ot gmina w wieciu zdominowana jest przez ydw niemieckich, a starogardzcy ydzi przyznaj si do naro dowoci polskiej i wadaj jzykiem polskim. Proszono te o szyb kie rozpatrzenie sprawy, gdy zblia si termin wyborw do za rzdu i trzeba si do nich naleycie przygotowa, a nierozwizana kwestia prawna uniemoliwia to. Ostatecznie Ministerstwo Wy zna Religijnych i Owiecenia Publicznego wydao 10 lutego 1933 roku nowe rozporzdzenie, na mocy ktrego Tczew i Skarszewy wraz ze Starogardem tworzyy now gmin z siedzib w Starogar 23 dzie . 4.2. Majtek i budet gminy zieje ydw w Tczewie od 1933 roku naley rozpatry wa pod ktem gminy starogardzkiej. Zachowa si w miar bogaty obraz planw budetowych zjedno czonej gminy starogardzkiej. W planach gospodarczych ujmo wano przychody, na ktre skaday si midzy innymi: skadki czonkw gminy, opaty za ubj rytualny, opaty za miejsca na cmentarzach w Starogardzie, Skarszewach i Tczewie oraz sta wianie tam pomnikw, przy czym wielko tych ostatnich opat miaa by adekwatna do sytuacji finansowej patnika. Wydatki gminy obejmoway miedzy innymi uposaenie dla kantora, rzenika i posugacza synagogi, skadki ubezpieczeniowe oraz nie kiedy zasiki dla najuboszych24. Dokadniejsze dane ilustruje tabela 1. Obrazuje ona dochody i przychody, jakie z Tczewa miaa gmina starogardzka. Tab. 1: Wybirczy bilans finansowy gminy starogardz kiej za 1937 rok, uwzgldniajcy tylko dane dot. Tczewa.Dochd Skadki czonkw Opaty za ubj drobiu Komorne od: Goldschmidta i Kaca - Platta Dzierawa za rol cmentarn Opaty za: miejsce cmentarne - pomniki, grobowce Rozchd Pobory sekretarza i skarbnika Koszta portyjne i kancelaryjne Koszta podry [subowej] Utrzymanie: kantora i posugacza Opaty za: wiato i ogrzewanie synagogi - czyszczenie kominw, - wywz mieci Reparacje synagog, budynkowi potw Opaty za utrzymanie grobw Zutermarma Opacenie podatkw [+zalegoci] Opaty za ubezpieczenie: od ognia i odpowiedz, cywilnej - dla pracownikw i Funduszu Pracown. Inne wydatki (umorzenie niecigalnych wzgldnie obnienie skadek) 120 20 25 1020 240 90 28 15 150 50 220 98 224 554 Warto [z] 1764 300 240 360 170 10 10

4. Funkcjonowanie zjednoczonej gminy starogardzkiej4.1. Reorganizacja gmin ydowskich w 1932 roku Zmian w sytuacji prawnej tczewskiej gminy ydow skiej przynioso rozporzdzenie prezydenta RP z 14 padziernika 1927 roku - Przepisy o organizacji gmin wyznaniowych ydowskich na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej z wyjtkiem wojewdztwa lskiego. Zostay uregulowane kwe stie wewntrznej struktury gmin, finansowania ich dziaalnoci, przedstawicielstwa gminy, ich kompetencji i zalenoci od wadz pastwowych. Zmiany te przyniosy w 1932 roku nowy podzia terytorialny gmin, polegajcy na ich drastycznym zmniejszeniu22.

rda: APG, sygn. 1632/261, s. 30-31.

10

KMR

Coroczny plan budetowy musia uzyska zatwierdze nie wojewody pomorskiego. Gmina przesyaa plan bude towy do wojewdztwa za porednictwem starosty, ktry nieraz podpowiada" wojewodzie, na ktre punkty planu ma on si zgodzi, a w jakich kwestiach ma wyrazi sprze ciw. Plan budetowy czasem musia ulec korekcie. W 1934 roku starosta wyrazi dezaprobat wobec, jego zdaniem, za wysokiej pensji dla sekretarki - S. Braunowej. Wedug niego powinna ona zarabia 120 zotych na rok, a nie jak dotychczas 720 zotych. Gmina zoya zaalenie za porednictwem wojewody do Ministerstwa Wyzna Reli gijnych i Owiecenia Publicznego. Szczegowo przedsta wiono jej prac, podajc w liczbach, ile pism dziennie musi ona przyj itp. W kocu starosta uzna, e sekretarka po winna mie pensj wysz ni wczeniej zaproponowane 120 zotych, a mianowicie - 240 zotych rocznie. Ten po mys zaakceptowao te ministerstwo. Rwnie na 1936 rok planowany budet musia ulec zmianie, bowiem wojewoda wskaza na pewne braki. We dug niego pominito w rubryce dochody" opaty za ubj rytualny w Tczewie, poza tym za wysokie s pensje dla kantora i rzenika w Starogardzie oraz posugacza synagogi w Tczewie, ktry zarabia wicej od posugacza w Starogar dzie. Wojewoda uwaa za bezpodstawne utrzymywanie grobw Hirschfelda w Starogardzie i utermana w Tczewie, 25 bo to naley do obowizkw rodziny . Kontrowersje wok planw budetowych miay miej sce rwnie w obrbie samej gminy. Przedstawiciele byej gminy tczewskiej zoyli zaalenie wobec planu gospodar czego na 1937 rok. Ich zastrzeenia budzi fakt, e gmina starogardzka nie zaprosia na posiedzenia w sprawie bude tu specjalnie do tego celu powoanej komisji budetowej z Tczewa. Gmina starogardzka, w zwizku z tym prote stem, zwrcia si do starosty starogardzkiego z prob o oddalenie go. Argumentowaa, e komisja tczewska ma tylko gos doradczy i plan budetowy nie musi mie jej akceptacji. Poza tym protest wpyn za pno, tj. 27 grudnia 1936 roku. I w tym przypadku gmina podaa nieprawd, bo na skardze widnieje data - 24 grudzie 1936 rok. Ostatecznie wojewoda pomorski odrzuci wniosek tczewskich ydw 26 . Gmina naliczaa skadki, jakie musieli uiszcza jej czonko wie; miay by one adekwatne do stanu majtkowego danej osoby. Ich wielko wywoywaa nieraz kontrowersje u sa mych zainteresowanych. Dlatego pisali oni odwoania do sa mej gminy, a jeli to nie skutkowao, to wystosowywali skargi do starosty powiatowego. Przytocz jedn ze skarg dotyczcej wielkoci naliczonej skadki27. W 1936 roku Szlama Gursztadt z Tczewa napisa podanie do starosty starogardzkiego, w ktrym za porednic twem starosty prosi o obnienie mu skadki. Poza tym skary si na gmin w Starogardzie, e ta go szykanuje. Starosta staro gardzki zainteresowa si jego sytuacj finansow i poprosi o jej zbadanie starost tczewskiego. Okazao si, e Gursztadt ma dwa skady galanteryjne, ktre dobrze prosperuj. Mimo to uiszczenie skadki w wysokoci 180 zotych mogo by dla niego kopotliwe. W midzyczasie starosta starogardzki dowiedzia si, e gmina obniya Gursztadtowi skadk na 72 zote. W odpo wiedzi na pismo yda, starosta napisa m.in., e zgodnie z ust. 2 par. 24 rozporzdzenia Ministerstwa Wyzna Reli gijnych i Owiecenia Publicznego z 9 wrzenia 1931 roku, gospodarka finansowa jest wewntrzn spraw gminy. Rok pniej Gursztadt rwnie napisa skarg do starosty odno nie naliczenia skadki. Nie znamy jednak zakoczenia tej sprawy. Dziki scaleniu gmina w Starogardzie dysponowaa do bogatym majtkiem, szacowanym na 66 650 zotych, co ilustru je ponisza tabela.

Tab. 2: Stan majtkowy gminy starogardzkiej w 1939 rokuNieruchomoci przeznaczone do kultu religijnego Synagoga w Starogardzie Dom mieszkalny w Starogardzie Dom przy cmentarzu w Starogardzie Hala przy cmentarzu w Starogardzie Synagoga w Tczewie Dom mieszkalny w Badowie Synagoga w Skarszewach Nieruchomoci bdce lokat gminy (nie przeznaczone do kultu relig.) Parcela o powierzchni 1 ha w Starogardzie Dom mieszkalny w Tczewie Parcela o powierzchni 1 ha w Tczewie 1 200 9 000 2 500 Przybliona warto [z] 22 500 8 000 3 750 2 250 15 000 1 850 600

rda: APB, UWP, Wydzia Spoeczno-Polityczny, [Odwoa nia od orzecze w spr. Skadki na rzecz gminy wyznaniowej; liczba czonkw i stan majtkowy gmin wyzn. yd. na ter. Woj. pom. - wykazy] 1939, sygn. 4482, s. 221. M. Wojciechowski podaje, e gmina dysponowaa jeszcze lokatami w Gwnym Urzdzie Hipotecznym w Berlinie w wy 28 sokoci 39 800 zotych, wedug stanu z 1 lipca 1931 roku . 4.3. Wadze gminy - zarzd i rabin racami gminy kierowa wyoniony w wyborach zarzd. W 1936 roku w jego skad wszed przedstawiciel Tcze wa - Majer Manela, przy czym naley doda, e pozo stali czonkowie pochodzili ze Starogardu. Z inicjatywy tego za rzdu, 8 lipca 1936 roku, dokonano wyboru nowego rabina - Moj esza Zubermana. Powoano specjaln komisj wyborcz w ska dzie ktrej znaleli si tczewianie: Majer Manela, czapnik yberger, kupiec Kornberg, Widzyski, Kac29. Zanim jednak dokonano wyboru, zosta on dokadnie sprawdzony przez gmin starogardzk. Na rce przewodniczcego komisji wyborczej Majera Maneli prze syano opini o kandydacie z jego rodowiska. Potrzebne te byy zawiadczenia o jego moralnoci, sytuacji finansowej i obywatel stwie polskim. Gmina ydowska w Midzyrzeczu powiadczy a, e kandydat jest mem crki bogatego kupca, a wic ma zabez pieczony byt. Zuberman mg pochwali si szeregiem pozytyw nych opinii, na przykad z Fabryki Wyrobw Metalowych, Sp dzielczej Kasy Udziaowej, Spdzielczej Kasy Dyskontowej w Midzyrzeczu30. Ale chyba najbardziej jego superlatywy odda waa opinia redakcji midzyrzeckiego czasopisma Podlasier Cajtung", do ktrego pisywa. Oto jej fragment: ...wybitne zdolnoci, niezwyka inteligencja, twrcza energia, zdrowy duch obywatelski i pastwowo-twrczy, szlachetno charakteru i w ogle najwysze cnoty ludzkie cz si harmonijnie w tej nieskazitelnej postaci, czynic z niej chlub naszego miasta i dajc nam pewno, e zaj mie w przyszoci stanowisko wybitnie przewodnie..31. Zuberman mia pozytywn opini w formie tradycyjnej nominacji na rabina od znanych warszawskich rabinw. Kandydat na rabina przedsta wia te swj yciorys, w ktrym czytamy, e by on celujcym absolwentem seminarium rabinackiego Tachkemoni". Ukoczy Szko Podchorych Rezerwy Piechoty w Zambrowie, a nastp nie dwukrotnie odby wiczenia rezerwy w Tarnowie. By na uczycielem religii mojeszowej w szkole powszechnej i redniej. Wybr rabina przez gmin musia by zatwierdzony przez Mini sterstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Dlatego w zachowanej dokumentacji mona znale zawiadczenia o nie karalnoci Zubermana, wydane z urzdw wojewdzkich w Pole siu i Lublinie, ktre otrzyma wojewoda pomorski. Aby wybr by prawomocny, rabin musia podpisa w obecnoci starosty od powiedni deklaracj lojalnoci wobec pastwa, a nastpnie otrzy ma dekret nominacyjny. Zuberman zoy 10 maja 1937 roku podpis, wiadczcy o tym, e odebra dekret32.

skiego mowa jest o nieskutecznym bojkocie sklepw ydow 39 skich . Inicjatorem tych poczyna bya miejscowa endecja. Jej antysemityzm widoczny by na amach prasy i podczas zebra 40 komrek organizacyjnych . Nasilenie propagandy antyydow skiej nastpio w drugiej poowie lat trzydziestych. Wida to na amach miejscowej prasy. Aktywici miejscowej endecji organi zowali akcje propagandowe, na przykad tzw. Tygodnie bez ydw, ktre polegay na wywieszaniu plakatw, nawouj 41 cych treci do umieszczenia ydw w gettach . I w tym momencie naley podkreli, e wrogiem numer jeden na Pomo rzu dla Zwizku Ludowo - Narodowego, a potem Stronnictwa 5. Organizacje ydowskie w Tczewie Narodowego bya mniejszo niemiecka. Dua jej aktywno organizacyjna, bezporednie ssiedztwo z Rzesz i blisko nane mi rda niewiele mwi o aktywnoci politycz terytorialna Wolnego Miasta Gdaska oraz dowiadczenia z okre nej tczewskich ydw, o ile taka w ogle bya. Na pew su zaborw i niedawnej wojny, wywoyway poczucie zagroe no dziaaa Organizacja Syjonistyczna w Tczewie. nia wrd Polakw, przez co kwestia ydowska uzyskiwaa W Zagadnieniach mniejszociowych na Pomorzu..." odnoto 42 rang drugoplanow . wuje si brak ydowskich organizacji zawodowych, gospodar Potwierdzenie tego mona znale, analizujc endecki organ czych, modzieowych, kulturalno - owiatowych, dobroczyn 34 prasowy - Dziennik Tczewski" wydawany od 1920 roku. Ani nych, samopomocowych i skupiajcych byych wojskowych . mozjom polsko - niemieckim powica si znacznie wicej uwa Jednak w innej teczce Urzdu Wojewody Pomorskiego w Toru niu natknam si na informacj, e cz ydw bya zrzeszona, gi anieli kwestii ydowskiej. Z tej gazety dowiadujemy si o istnieniu Antyydowskiej Ligi Obrony Ojczyzny i Wiary. w Zwizku Kupcw, powstaym 8 maja 1927 roku. Celem zwiz Oddzia w Tczewie powsta 22 wrzenia 1924 roku. W skad ku byo zrzeszenie wszystkich kupcw ydowskich w Tczewie, zarzdu weszli: Danielewski, Tysarczyk, Skocki, Warczak. Na udzielanie im informacji w sprawach handlowych i podatkowych pocztku dziaalnoci zebrania odbyway si regularnie w Sali oraz obrona ich interesw. W 1930 roku organizacja liczya dwa Grand Hotelu. Organizowano przedstawienia amatorskie, od dziecia osb. Prezesem by Majer Manela, sekretarzem - Huna czyty. Na jednym z wiecw antyydowskich zosta wygoszo Cyngler, a skarbnikiem - Max Kornberg. Kady czonek musia zapaci wpisowe w wysokoci 10 zotych oraz miesicznie uisz ny referat prezesa pt.: Z historii ydw w Polsce". Nie mona cza skadk w wysokoci 3 zotych. Z punktu widzenia intere w nim znale adnych informacji faktograficznych, tylko sze sw pastwa nie zaliczano zarwno Zwizku, jak i samej gminy reg argumentw majcych udowodni, e dziaanie ydw mia do szkodliwych" organizacji, bowiem adne grupy spoeczne ani o, ma i zawsze bdzie miao charakter antypolski, antychrzeciinne instytucje nie wywieray na nie wpywu35. jaski i antypastwowy. Wida z tego, e w propagandzie anty ydowskiej odwoywano si nie tylko do uczu religijnych, ale te pastwowych. Liga wydawaa take ulotki agitacyjne na 6. Antysemityzm w Tczewie przykad z wizerunkiem zamordowanego przez ydw w Bolszewii ks. praata Budkiewicza. Sporzdzano te statystyki, we 6.1. Prawne ograniczenie uboju rytualnego dle ktrych w 1923 roku byo 53 ydw, rok pniej - 75, a w 1925 - 96.I na tej podstawie wskazuje si na gwatowne zaydzenie" Analizujc histori ydw w dwudziestoleciu midzymiasta. Mwio si, e z byej Kongreswki i Galicji przyjedaj wojennym, nie sposb pomin zjawiska antysemityrozmaite pijawki spoeczne w postaci Moskw, Abrahamw i Sruli zmu. Na mocy traktatu mniejszociowego ydzi w Pol itp. Izraelitw43. Liga Obrony Ojczyzny i Wiary zajmowaa si te sce mieli zagwarantowan swobod wyznania i rwno wzgl sporzdzaniem czarnych list" publikowanych w Dzienniku dem innych wyzna, moliwo posugiwania si jzykiem oj Tczewskim. Umieszczano na nich nazwiska osb - wysokich urzd czystym. Prawa te znalazy potwierdzenie w konstytucji mar nikw, lekarzy, adwokatw, ktrzy zaopatruj si w sklepach cowej z 1921 roku. Za konstytucja kwietniowa z 1935 roku ydw. Pomimo nawoywa do bojkotu, zjawisko to byo po znosia prawne ograniczenia wszystkich wyzna. Jednake, wszednie. Dziennikarze pisali, e karygodny jest fakt, by polski w rzeczywistoci sytuacja mniejszoci ydowskiej wygldaa urzdnik kupowa u yda i to w dodatku w biay dzie, a przecie inaczej. W kwietniu 1936 roku wesza w ycie ustawa, ktra na jego pensj o polscy tczewianie. W zwizku ze sporzdza ograniczaa ubj rytualny do nader rygorystycznie obliczonych niem czarnych list" mia miejsce pewien incydent. Ot prezes rozmiarw spoycia misa przez ludno ydowsk, muzu Danielewski, ktry mieszka w Tczewie i pracowa na kolei w Gdyni mask i karaimsk36. Zarzd Miejski w Starogardzie wyda na zosta z powodu sporzdzania czarnych list" przeniesiony do mocy tej ustawy odpowiednie rozporzdzenie, zakazujce ubo Iawy oraz oskarony o naruszanie dobrego imienia osb umiesz ju. Dziewi gmin ydowskich, rwnie gmina starogardzka zo czanych na nich. W wyniku procesu, ktry mia miejsce w sierp ya w starostwie prob do wojewody o cofnicie zakazu i wy niu 1925 roku, zosta uniewinniony, ale musia zapaci 3 zote znaczenie kontyngentu zwierzt rzenych przeznaczonych do grzywny. Dwaj wiadkowie - posterunkowi umieszczeni na czar uboju rytualnego. Wtedy starosta starogardzki przedstawi wo nych listach" - wzburzyli si po usyszeniu wyroku i chcieli opu jewodzie pomorskiemu odpowiednie wyjanienie, w ktrym ci sal rozpraw. Za nieprzyzwoite zachowanie zapacili 30 podkrela, i ludno chrzecijaska nieprzychylnie odebraa zotych grzywny44. by udzielenie przez wojewod zgody na ubj rytualny37. Z po wodu braku rde nie znamy dalszego przebiegu tej sprawy. W Dzienniku Tczewskim" pojawiay si sensacje, majce na celu zdyskredytowanie osoby yda. Na przykad w artykule ydki w Tczewie wojujcy" jest przedstawiona relacja z pobi 6.2. Dziaalno miejscowej endecji cia si dwch ydw. W innym znw artykule mowa jest o y dzie, ktry oszuka na targu w Tczewie swojego ssiada podczas Przejawy antysemityzmu dostrzec mona byo w samym rozmieniania pienidzy. W kolejnym artykule czytamy, e w jedTczewie. Wyraay si one w malowaniu antyydownej z fabryk pracownicy ydowscy parodiowali msz wit. skich hase na chodnikach i domach, zamalowywaniu wystaw i szyldw w sklepach ydw, wybijaniu im szyb38. Jeden yd naoy na siebie worek i chodzi ze szczotk, inni Jednak nie byy to dziaania o dugotrwaym i masowym nasile klkali i rozbierali si. Zastraszyli te polskich robotnikw, kt niu. W raportach starosty tczewskiego do wojewody pomor rzy zamierzali o tym incydencie powiadomi kierownika zaka-

w zarzd ma na swoim koncie zarzut o naduycia finanso we. Starostwo Powiatowe w Starogardzie w lutym 1937 roku zawiesio dziaalno dotychczasowego zarzdu gminy ydow skiej, powoujc na jego miejsce komisarycznego zarzdc- Leona Wohlgemutha, ktry mia peni t funkcj nieodpatnie. Zarzdo wi zarzucano bdy formalne w ksigach finansowych i dowodach kasowych. Zaistniay te podejrzenia co do ukrywania niektrych dochodw gminy. Powysze zarzuty miay by przedmiotem 33 dalszych dochodze , ale brak materiaw na ten temat.

12

KMR

du (nie podano miejsca zdarzenia - M. K.). W kronice miejsco wej, w numerze sierpniowym z 1928 roku, napisano o pobiciu chopca przez czterech modocianych ydw. I co ciekawe, pod krela si gwnie wtek narodowociowy: szajka modych Machabeuszy, w tym potomek znanego dziaacza judaistycznego i kupca - Maneli contra dziewicioletni chopczyk chrzecija 45 ski, ktry jecha na rowerze z obiadem dla swego ojca . Z tego wynika, e wszdzie tam, gdzie pojawia si wyznawca juda izmu, dochodzi do oszustw, bjek itp. W gazecie drukowano te antyreklamy w stylu: Nie kupuj u yda! Bo nie tylko sprzeda ci tandet, ale ci okpi na cenie. 46 Dlatego winiene pamita o hale: swj do swego . W innej antyydowskiej odezwie starano si przemwi do poczucia solidaryzmu Polakw: Bdmy solidarni i dajmy zarobi tylko swojemu koledze ideowemu, a nigdy ydowi lub jego przyjacio 47 om . Przed witami Boego Narodzenia w 1938 roku pojawi a si w gazecie odezwa: Ani grosza do kieszeni yda, w ktrej apelowano do Polakw, by na stole, pod choink, w szafie nie 48 byo niczego, co ydowskie . Poza tym podkrelano, e nieprawd jest jakoby towary w sklepach ydowskich byy tasze. Po prostu ydzi nie mo gc reklamowa si w Dzienniku Tczewskim", maj tzw. yw reklam, czyli pac ludziom za rozgaszanie faszywych wieci o tym, e ich sklepy s tasze. A wedug Dziennika Tczewskie go" wcale tak nie jest. Ponadto ydzi prowadz nieuczciw konkurencj. Si wcigaj przechodniw do swoich sklepw i zmuszaj ich do zakupw nawet w niedziel (handel w ten dzie by w midzywojniu zakazany - przyp. M. K.). Pewnej niedzieli kobieta zostaa zaczepiona przez kupca - Chai Dawne go i gdy nic od niego nie chciaa kupi, to on nie pozwoli jej wyj; dopiero si wydostaa si ze sklepu. Redaktorzy gazety nazywali t dziaalno ydowskimi Iowami49. Poza tym ydzi uciekali si do rnych sposobw, by tylko pomnoy swj majtek. Niektrzy handlowcy zdawali sobie spraw, e chrze cijanie nie chc kupowa w sklepach innowiercw. Dlatego zmie niali swe nazwiska na brzmice bardziej po polsku, wywieszali w sklepach wite obrazy bd byli cichymi" wacicielami ska dw. Polegao to na tym, e pacili Polakowi za to, eby otwo rzy sklep pod swoim nazwiskiem, a ktrego faktycznym wa cicielem by yd50. Pisano te, e ydzi nie tylko oszukuj klientw, ale te nie solidaryzuj si jako mniejszo narodowa. Ot niektrzy wynajmuj ludzi, ktrzy odcigaj potencjal nych klientw od sklepw innych ydw. Nie pac te podat kw i jeszcze maj pretensje, e musz za to ponosi kary. Tajne inspekcje w sklepach ydowskich wykazay, e nieraz jest tam brudno i w jednym sklepie wisi obraz nagiej kobiety51. W tym momencie nadmieni, e kolejnym zarzutem wobec ludnoci ju daistycznej byy jej lubiene zachowania. Na przykad niejaki Zygfryd Rotenberg kolportowa niemieckie czasopisma o treci pornograficznej52. Apele endecji o to, eby tczewianie nie kupowali u ydw miay znamiona walki narodowej, co odzwierciedlaj te sowa: Polska znajduje si w chwili wielkiej walki o pastwo narodowe, Przypisy:

o Polsk bez ydw, Polsk dla Polakw. Wszyscy musimy do 53 niej stan . Starano si zlikwidowa kapita ydowski w mie cie. Dziennik Tczewski" chwali si swoimi osigniciami na tym polu. Wymieniano nazwy sklepw, nazwiska lekarzy i in nych w miar znanych ydw, ktrzy opucili Tczew na skutek akcji endecji. Na miejscu zlikwidowanych sklepw ydowskich miay powstawa polskie placwki. Wzywano te Polakw do wikszej aktywnoci gospodarczej. Albowiem fakt, e nie kupuje si w sklepach ydowskich nic nie daje, skoro kupcy polscy zaopatruj si w hurtowniach ydowskich. Apelowano, by Po 54 lacy poczyli swoje kapitay i zakadali hurtownie, fabryki . W Dzienniku Tczewskim", oprcz artykuw pitnujcych ydw, mona te znale w rubryce Wesoy kcik dowcipy o nich. S one doskonaym przykadem na ukazanie stereotypu yda - chciwca, spryciarza i zazdronika. ZAZDRONI Dwch ydw z Polski przyjeda do Frankfurtu. Tam midzy innemi odwiedzaj take wspaniay, marmurowy, boga to zocony grobowiec Rotszyldw. Odurzeni tym przepychem, przygldaj mu si w zachwy cie i milczeniu, a wreszcie jeden z nich pyta drugiego - Nu Lewi, co ty na to? 55 - Nu - odpowiada tamten - ci sobie yj! SPRYTNY MOSIEK - Wyrwa ci dentysta chory zb? - Tak, tatele. - A przecie przyniose pienidze z powrotem, co ci daem - Bo krzyczaem co mi wyrwa faszywy to mnie co prdzej dentysta wypchn za drzwi56. Analizujc artykuy w tej gazecie, mog stwierdzi, e wy znawcy judaizmu w endeckim dzienniku byli przedstawiani nie jako obca narodowo, ale jaka naleciao". Gwoli porwna nia, o Niemcach te pisano negatywnie, ale traktowano ich jako mniejszo narodow, rwnoprawnego wroga", za o ydach pisano z poczuciem wyszoci wobec nich. wiadczy o tym chociaby terminologia, pogardliwe okrelenia: ydki", dzieci Izraela". Nazw ulicy, na ktrej duo byo sklepw ydowskich redaktorzy dziennika z ironi proponowali zmieni z Krtkiej na Nalewk57. W ogle z ,Dziennika Tczewskiego" wyania si portret yda - przemytnika, oszusta, kamcy, spryciarza, hakatysty i bezbonika. Podsumowujc, chciaabym podkreli, e tczewscy ydzi w dwudziestoleciu midzywojennym nie stanowili pod wzgl dem liczebnym wielkiej grupy narodowociowej, bo nie prze kraczali 1% oglnej liczby mieszkacw. Jednake ze wzgldu na sw prno gospodarcz, uprzedzenia ideologiczne, w miej scowej prasie byli przedmiotem drwin i atakw. Trzeba te nad mieni, e w Tczewie nie doszo do wystpie antysemickich na wielk skal. wie tow. ydowskie, t. I 1922-26, sygn. 4470, s. 94. 13 APG, Starostwo Powiatowe w Staro gardzie, Materiay dotyczce spraw ydow skich 1924, 1929, 1934-37, sygn. 1632/ 261,14 s. 119-120. APB, UWP, Wydzia Spoeczno-Po lityczny, [Gminy wyznaniowe ydowskie - zatwierdzanie budetw] 1937-38, sygn. 4491, s. 101-103. 15 Tame, Kartoteka wyznaniowa - kar ty rejestracyjne 1927, sygn. 4415, s. 9. 16 Tame, Wydzia Administracyjny, Sprawy gmin ydowskich na Pomorzu 19201926, sygn. 4468, s. 9-13, 129. 17 Tame, s. 149. 18 Tame, sygn. 4470, s. 93. 19 Tame, sygn. 4468, s. 39-41

na Pomorzu w XIX i XX w., pod red. M. Woj ciechowskiego, t. 6, Toru 1998, s. 33. 1 8 H. Domaska, Kamienne drzewo pa E. Raduski, dz. cyt, s. 136-137. 9 czu. Gminy ydowskie wojewdztwa gda APG, Starostwo Powiatowe w Tcze skiego, ich dzieje i zabytki, Gdask 1991, wie, Sprawozdania Sytuacyjne Starosty s. 41; R. Landowski, Nowy Bedeker Kociew- Powiatowego w Tczewie do Urzdu Woje ski, Gdask 2002, s. 517. wody Pomorskiego w Toruniu, sygn. 26/21, 2 E. Raduski, Zarys dziejw miasta Tcze za padziernik 1921 r., s. 73, za wrzesie wa, 3Tczew 1927, s. 93. 192610 r., s. 162. Tame, s. 93. Z. H. Nowak, dz. cyt., s. 34. 4 11 E. Rozenkranz, Dzieje Tczewa, Kosza APB, UWP, Statystyki wyznanio lin 1999, s. 227. we starostw 1927, sygn. 3149, s. 285 - dane 5 E. Raduski, dz. cyt., s. 118. za 1927 rok; M. Staewski, Ludno Tcze 6 Tame, s. 102; R. Landowski, dz. cyt, wa w latach 1920-1939, w: Historia Tcze s. 517. wa, pod red. W. Dugokckiego, Tczew 7 Z. H. Nowak, Dzieje ydw na Po 1998, s. 324. 12 morzu. Stan bada i postulaty badaw APB, UWP, Wydzia III Bezpiecze cze, w: Mniejszoci narodowe i wyznaniowe stwa Publicznego, Akta specyalija w spra

KMR

_

13

Tame, sygn. 4415, s. 9-14. H. Domaska, dz. cyt, s. 71-72; J. Milewski, Groby i cmentarze na Kociewiu. Przyczynki do dziejw, Starogard Gdaski 1993, s. 47; M. Woos, Cmentarze ydowskie w wo jewdztwie pomorskim w latach 1920-1939, w: GminyWyznaniowe ydowskie w wojewdztwie pomorskim w okre sie midzywojennym (1920-1939). Zbir studiw, pod red. J. Szilinga, Toru 1995, s. 217-218. 22 APB, UWP, Wydzia II Bezpieczestwa Publicznego, Organizacje ydowskie 1930-37, sygn. 2847, s. 24-25. 23 M. Wojciechowski, Gmina wyznaniowa ydowska w Starogardzie w latach 1920-1939, w: Gminy Wyznanio we..., s. 134; szerzej: J. Sziling, Gminy wyznaniowe ydow skie w wojewdztwie pomorskim w latach 1920-1939 (li czebno i rozmieszczenie) w: Mniejszoci narodowe i wy znaniowe w wojewdztwie pomorskim w okresie midzy wojennym. Zbir studiw, pod red. M. Wojciechowskiego, t. 1, Toru 1991, s. 46-48. 24 Tame; APB, UWP, Wydzia Administracyjny, [Dzia alno gmin ydowskich na terenie wojewdztwa pomor skiego - c.d.] 1930-33, sygn. 4477, s. 129-133, 297-299, 301, 311. 25 Np. Tame, Wydzia Spoeczno-Polityczny, Gminy Wyznaniowe ydowskie w Starogardzie 1936-37, sygn. 4487, s. 91-92; Tame, Dochody gmin wyznaniowych ydowskich z uboju rytualnego 1938, sygn. 4493, s. 11. 26 Tame, sygn. 4487, s. 93, 100. 27 Tame, Wydzia Spoeczno-Polityczny, Sprawy ma jtkowe kahalw [budety, listy skadek] 1935-39, sygn. 4485, s. 6, 97, 103; Tame, Sprawy wyznaniowe ydow skie: sprawy finansowe, organizacyjno-administracyjne, sygn. 4478, s. 58-59. 28 APG, sygn. 1632/261, s. 89-92, 95, 97-98. 29 M. Wojciechowski, Gmina wyznaniowa..., s. 142. 30 APG, sygn. 1632/261, s. 70, 80. 31 Tame, s. 108-111, 113-114. 32 Tame, s. 106. 33 Tame, s. 102-103, 112; APB, UWP, Wydzia Spoeczno-Polityczny, Organizacje gmin ydowskich 1936-38, sygn. 4488, s. 5, 7, 21. 34 Tame, s.35. 35 Tame, Zagadnienia mniejszociowe na Pomorzu - opracowanie dotyczce ycia mniejszoci narodowych - Niemcw i ydw 1935, sygn. 5758, s.53, 59, 61. 36 Tame, sygn. 2847, s. 24-25. 37 Tame, sygn. 4485, s. 33; J. Tomaszewski, Zarys dziejw ydw w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990, s. 30-34, 43-45, 58. 38 APG, Starostwo Powiatowe w Starogardzie, Sprawy ydowskie 1923-37, sygn. 1632/17, s. 17, 19. 39 APB, UWP, sygn. 2758, s. 65. 40 SHM, Sp. Star.., za luty 1938 r., [b.p.]. 41 APB, UWP, sygn. 2758, s. 65. 42 A. Samulewicz, Tczew w latach midzywojennych: ycie spoeczno-polityczne, KMR, 2(33) lato 2001, s. 9. 43 M. Wojciechowski, Antysemityzm na Pomorzu w okresie midzywojennym (1920-1939), w: ydowskie gminy wyznaniowe. Studia z dziejw kultury ydowskiej w Polsce, pod red. J. Woronczaka, t. 1, Wrocaw 1995, s. 207. 44 APG, Dziennik Tczewski", r.:7, z 5 lutego 1925 r., s. 5 [517]; r.: 8, z 25 lutego 1926 r., s. 5 [229]. 45 Tame, r.: 7, z 8 sierpnia 1925 r., s. 5 [193]. 46 Tame, r.: 7, z 29 stycznia 1925 r., s. 1 [117], z 13 listopada 1925 r., s. 5 [653]; r.: 8, z 23 lutego 1926 r., s. 5 [217]; r.: 10, z 11 sierpnia 1928 r., s. 5 [231]. 47 Tame, np. r.:10, z 1 marca 1929 r., s.6[282]. 48 Tame, r.: 15, z 12 padziernika 1933 r., s. 5 [b.p.]. 49 Tame, r.: 10, z 28 kwietnia 1928 r., s. 5 [563], PAN, Goniec Pomorski" r.: 20, z 14 grudnia 1938 r., s. 5. 50 APG, Goniec Pomorski": r.: 9, z 21 kwietnia 1927 r., s. 5 [579]; r.: 10, z 10 sierpnia 1928 r., s. 5 [225]. 51 PAN, Goniec Pomorski", r.: 20, z 2 sierpnia 1938 r., s. 3. 52 APG, Goniec Pomorski", r.: 9, z 13 maja 1927 r., s.7 [669], z 10 lipca 1927 r., s.7 [41]; r.: 10, z 31 sierpnia 1928 r., s. 5 [229]. 53 Tame, z 5 grudnia 1928 r., s. 5 [813]. 54 PAN, Goniec Pomorski", r.: 20, z 14 grudnia 1938 r., s. 5. 55 Tame, z 7 sierpnia, s. 7; z 18 wrzenia, s. 7, 18 listopada, s. 3. 56 APG, Goniec Pomorski", r.: 10, z 28 lutego 1928 r, s.6[288]. 57 Tame, z 7 kwietnia, s. 6 [482]. 58 Tame, z 25 sierpnia, s. 5 [299], 14 wrzenia, s. 5 [395].21

20

Z Ksigi myli polskiej

Kampania wyborczaPolitycy przed wyborami S jak wrble na krzaku, nie lataj lecz przeskakuj z gazi na ga.Ryszard Klimczak

Polityka to zdobywanie gosw wyborcw w celu pozbawienia ich gosu.Lech Konopiski

Im bliej wyborw, tym wicej obiecujcych liderw.Krystyna Sylwestrzak

Inauguracja wyborw rozpoczyna si trbieniem w rg obfitoci.Robert Karpacz

W walce wyborczej rzadko wygrywa nard.Tadeusz J. Maryniak

Wybory mijaj, a kabaret trwa znacznie duej.Eugeniusz Szulborski

eby wygra wybory, nie wystarczy opaci klak, ale take klik.Andrzej W. Guzek

Wybracy bogw umieraj modo; wybracy ludu yj - na jego koszt dugo i szczliwie.Stanisaw Fornal

14

KMR

Spojrzenie na Nizin WalichnowskGorce jeszcze promienie soneczne koczcego si lata wyczarowyway matowe kolory w wodach i brzegu Wisy. Drzewa i krzewy zachowyway jeszcze listowie, jednak pojawiay si pierwsze przebarwienia, zwiastujce zbliajc si wschodnioeuropejsk jesie. Na polach leay bale somy, niwa miay si ku kocowi. By 6 wrzenia 2004 roku, kiedy to po 60 latach, stanem na ziemi moich ojcw. Towarzyszyli mi ona i koledzy z Instytutu Melioracji i Uytkw Zielonych z Elblga i Bydgoszczy. Odwiedziem znajdujce si w Starym Midzyu gospodarstwo mojego ojca, inyniera rolnictwa Wolfganga Dirksena (1912-1972). Pikny dom, w ktrym spdziem pierwszych 5 lat mojego ycia, jest dzi domem dla 5 rodzin. Kilka spdzonych na Nizinie dni powiciem jej zwiedzaniu i utrwalaniu na fotografiach piknych i znanych mi z rodzinnych przekazw i dokumentw miejsc. Podczas jednej z wypraw, zaintry gowany planem Niziny na frontowej cianie, zatrzymaem si przy budynku szkoy w Maych Walichnowach. Tak, przez przypadek, poznaem dyrektora Mariusza ledzia, ktry zna z rodzinnych przekazw i wspomnie mieszka cw, posta mojego dziadka Conrada Dirksena (1886-1943) oraz pradziadka Rudolfa Dirksena (1843-1904). Propo zycj p. dyrektora, aby napisa artyku, przyjem z wielk radoci. Mieszkacy Niziny Walichnowskiej z wielk pracowitoci i uporem wyrywali Wile swoje miejsce do ycia. Wiele wysiku musiao kosztowa uczynienie z tego bagnistego terenu krainy yznych pl i kwitncych gospodarczo wsi. Niniejszy artyku powiecony jest w szczeglnoci gospodarce wodnej niziny oraz jej budowniczym. Podr na Nizin Walichnowsk Pozostajemy na Nizinie, skrcamy w lewo, w kierunku wau, docieramy do Maych Walichnw. Jadc wzdu wau na potykamy budynek, na cianie ktrego namalowano plan Niziny Walichnowskiej. Jest to wspaniae i bardzo precy zyjne studium obwaowania i systemu odwadniania Nizi ny. Budynek w, to Szkoa Podstawowa w Maych Walich nowach. W dalszej podry do Gniewa droga oddala si od wau - to Wielkie Walichnowy. Jest tam pikny koci ek ze wspania wie o konstrukcji ryglowej. Dalej mija my Gronowo i Koto. W Ciepem Nizina koczy si, a droga wznosi si na wysoczyzn, std ju tylko kawaek do Gnie wa. To doskonaa okazja do podziwiania pagrkowatego krajobrazu i ogldania pradoliny Wisy razem z Nizin Kwi dzysk. W niewielkiej odlegoci od szkoy w Maych Wa lichnowach, na kocu polnej drogi, wzdu ktrej rosn wiekowe brzozy, pord pl stoi pochodzcy z XIX wieku dworek, bdcy w do kiepskim stanie. Jest to dom go spodarza i zarazem Starosty Waowego Niziny Walichnow skiej, Petera Rudolfa Dirksena, autora opracowania Kro nika Zwizku Waowego Niziny Walichnowskiej". Dzieo to jest kompetentn analiz zagroe i dziaa zwizanych z gospodark wodn Niziny. Warto merytoryczna i hi storyczna ksiki zasuguje na jej ponowne wydanie w trans krypcji na jzyk wspczesny. Zagospodarowanie Wisy

WOLFRAM DIRKSEN Tumaczenie: MARIUSZ LED

W

szystkie drogi prowadz do Rzymu, to przyso wie doskonale pasowao do sytuacji podczas podry drog z Tczewa do Gniewa. Spieszcy si podrni wybieraj dobrze utrzyman drog krajow nr 1 przez Rudno wzdu zachodniej krawdzi pradoliny Wisy. Jednake, jeli kto dysponuje odrobin czasu, po winien wybra drog wzdu wilanego brzegu. Daje to moliwo rozkoszowania si widokiem wspaniaych alei i przyspieszajcych bicie serca spojrze na nurt Wisy. We wsi Rybaki, po okoo 12 km, asfaltowa droga przechodzi w drog gruntow, utwardzon tuczniem, biegnie nad ka naem i opada na wysokim 12 m wale. Nieoczekiwanie po jawia si dolina. Uderza jej paska powierzchnia i inten sywne uytkowanie rolnicze. Rwnina ma okoo 4 400 ha. Jej dugo wynosi ok. 15 km, szeroko natomiast okoo 5 km - to wanie jest Nizina Walichnowsk. Dalsza droga biegnie wzdu stopy wau przeciwpowodziowego, po ho ryzont rozcigaj si yzne pola Niziny. Po kilku kilome trach dojedamy do drogi asfaltowej, ostry skrt w pra wo, oddalamy si od wau, jestemy w Midzyu. Po le wej stronie drogi, pord wysokich drzew, rzuca si w oczy trjkondygnacyjny, masywny, peen dostojestwa, cegla ny dom. Kaza go wznie w 1911 roku gospodarz Conrad Dirksen. W roku 1937 dom ten, wraz z caym gospodar stwem, zapisa swemu najstarszemu synowi, a mojemu ojcu, Wolfgangowi Dirksenowi. Jadc dalej wzdu drogi w kie runku Gniewu, mijamy kolorowe zagrody gospodarskie, cmentarz, przypisywany wycznie mennonitom, budynek starej szkoy i dojedamy do drogi prowadzcej do Rud na, w kierunku zachodnim oraz do Gniewa w kierunku wschodnim, a dalej poudniowym. Przy skrzyowaniu stoi wzniesiony z duych, polnych kamieni pomnik. Powico ny jest on polegym i pomordowanym w czasie II wojny wiatowej mieszkacom Niziny Walichnowskiej. Jednake pomnik w ma szczegln histori, o czym napisz dalej.

P

ierwotnie nisko pooony teren na wschd od Szprudowa, Lignw Szlacheckich oraz Wielkiego i Maego Garca by obszarem zalewowym, na ktrym Wisa z upodobaniem meandrowaa. Po kadym okresie zaleww wody Wisy pozostawiay urodzajne frakcje glebotwrcze. Nizin tworzyo wwczas bardzo wiele wysp, jednake rol nicze uytkowanie tyche ziem byo utrudnione, gdy po kryte byy gstymi trzcinami i wierzbami. Z drugiej strony cigle groziy wiosenne i letnie powodzie. Sytuacja ulega zmianie w kocu XIII wieku, kiedy to Krzyacy postanowi-

K R M

15

li zasiedli doliny Wisy i Nogatu. Pochodzcy z pnocy Niemiec i Holandii osadnicy przybyli na Nizin wraz z umie jtnociami pozyskiwania i zagospodarowywania terenw zalewowych. Obwaowania czci Niziny dokonano praw dopodobnie ju w kocu XIV wieku. Pierwsze way cecho waa jednake stosunkowo niewielka wysoko i wytrzy mao. Zakada si, e ich zadaniem byo chronienie pl uprawnych przed powodzi i erozj tyko podczas lata, w okresie wegetacji. Way te nie chroniy przed powodzi wiosenn, kiedy to na skutek zatorw lodowych poziom wd by znaczco wyszy. Lokalizowanie pierwszych wa w nie byo zalene wycznie od koryta Wisy, na wzgl dzie miano take stare koryto Wisy - Borawa; przy jej zachodnim brzegu, na wysokoci Gronowa wzniesiono rw nie way ochronne. Tereny bagienne oraz odcite wcze niej stare rami Jeziora Pelpliskiego i Jeziora Lovigius (Jezioro Pelpliskie Mae) obwaowano tzw. waem koco wym, zlokalizowanym na poudnie od Garckich Gr. Chro nione przed powodzi byy take: Kuchnia, Rozgarty i Garcka Pastwa (Pasiska). Odebrane Wile tereny uytkowano pocztkowo jako pastwiska. Dopiero po dziesitkach lat prac osuszajcych staway si urodzajnymi polami upraw nymi. Ju na pocztku wiedziano, e niebezpieczestwo po wodzi stwarza nie tylko Wisa, ale rwnie wody pocho dzce z wysoczyzny stanowicej zachodni krawd, a wic ze wsi Szprudowo, Lignowy Szlacheckie oraz Wielki i May Garc stanowiy rwnie istotne zagroenie powodzi (na Nizin Walichnowsk spywaj wody nie tylko z miejscowoci pooonych na krawdzi pradoliny, ale take z takich miejscowoci jak Cierzpice, Kursztyn, Pomyje, cz nie z pow. okoo 5 000 ha - przepusty znajduj si pod drog nr 1 - przyp. M. .). Dlatego te postanowiono wy kopa kana, ktrego zadaniem byo przechwycenie spy wajcej z gr" powierzchniowej i rdlanej wody oraz odprowadzenie jej, przy wykorzystaniu wycznie grawita cji, do Jeziora Pelpliskiego. Po prawej, wschodniej stro nie kanau zbudowano take wa chronicy Nizin przed nadmiarem wody w kanale. Od tego wau pochodzi nazwa - Kana Waowy (niektrzy mieszkacy Niziny nazywaj ten kana Walgrb, wyraz pochodzi od niemieckiego brzmienia nazwy kanau - Wallgraben - przyp. M. .). Prawdopodob nie Kana Waowy jest najstarszym kanaem Niziny. Do zagospodarowania terenu o cennej glebie, charak teryzujcej si grub warstw humusu na podou glinia stym, koniecznym byo utworzenie, obejmujcego ca Nizi n, sytemu odwadniajcego. Naleao bowiem odprowadzi nadmiar wody opadowej i wody pochodzcej z roztopw, a take obniy poziom wd gruntowych. Nasi przodko wie zbudowali wic gst sie roww melioracyjnych, z kt rych wody odbierane byy przez trzy gwne kanay zbior cze: Kana Graniczny, Kana redniak oraz Kana Jeziorniak. Kanay odprowadzay wod poprzez luz i pniejsz stacj pomp Zgoda" do Jeziora Pelpliskiego, dalej po przez luz Midzy" w Rybakach i pniejsz stacj pomp Nadzieja" do Wisy.

Dom Conrada Dirksena, Stary Midzy, 1911 rok

Nizina koo Rozgartw, po lewej stare rami Borawy

Wiatrak czerpakowy

W

stosunku do innych obszarw Niziny najgorsz sytuacj w zakresie odwadniania mia Midzy , a w szczeglnoci Stary Midzy. Wpraw dzie posiada swoj sie odwadniajc, ktra odprowadza a wody poprzez osobn luz do Jeziora Pelpliskiego, jednake z uwagi na niewielk rnic poziomw byo to moliwe tylko przy niskim poziomie wody, zarwno w Je ziorze Pelpliskim, jak i w Wile. Taka sytuacja zachodz