PL ISSN 0860-1917

W NUMERZE1 2 10 14 BY A NIE MIE

Jan Ejankowski PUGIEM PO NIWIE Ryszard Hardt PRZY ELAZNYM SZLAKU

ZESZYT 4

SOK 1987

Mirosaw Kropidowski WIAT NADPRZYRODZONY J z e f M. Z i k o w s k i YWICZNY ZAPACH DREWNA Sawomir Sierecki ZBJECKA RAPSODIA Jzef Milewski W WWOZIE MATERNW LEKTURY Jadwiga Switalska ZE WSPOMNIE Jzef Milewski N A S Z Y C H przodkw J f } J", TCZEWIANKI

20 23 23 28 30 32

Publikacja seryjna Towarzystwa Mionikw Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim oraz Towarzystwa Mionikw Ziemi Tczewskiej w Tczewie

BERNARDA SYCHTY SKARBIEC SW

PL ISSN 0860-1917Wydano przy pomocy finansowej Miejskich Rad Narodowych Tczewa i Starogardu Gdaskiego

36 F r a n c i s z e k K a m e c k i BOROWIACKIE JZYKOWANIE wiersze 37 I r e n e u s z M o d z e l e w s k i DZIEJE TCZEWA 10 40 Roman Landowski NIECH BDZIE NAJCISZEJ Krzysztof Kuczkowski YWIO KRPOWA SOWEM

43 J a c e k K l i s k i W I E R S Z E

R e d a k t o r naczelny ROMAN L A N D O W S K I Sekretarz redakcji ANDRZEJ GRZYB KOLEGIUM REDAKCYJNE E d m u n d Falkowski, Jzef Golicki, Andrzej Grzyb, Tadeusz Kubiszewski, R o m a n Landowski, dr Jzef Milewski (przewodniczcy), Ireneusz Modzelewski, prof. Edwin Rozenkranz, Ryszard Szwoch, R o m u a l d Wentowski (z-ca przewodniczcego), Jzef Zikowska. Korekta: K a t a r z y n a Damek Z REDAKCJ WSPPRACUJ oprac, graf.: Regina Jeszke-Golicka i J a n Waaszewski foto: H e n r y k Spychalski i Stanisaw Zaczyski oraz Zbigniew Gabryszak, Kazimierz Ickiewicz, R o m a n Klim, Krzysztof Kuczkowski i dr Maria Paj kowska WYDAWCA Kociewski K a n t o r Edytorski Tczew Starogard G d a s k i Sekcja Wydawnicza Tczewskiego Domu K u l t u r y ADRES R E D A K C J I i WYDAWCY 83-100 Tczew, ul. Kotaja 9, tel. 4464 Redakcja zastrzega sobie p r a w o dokonywania skrtw 8 i zmiany tytuw nadesanych tekstw. Na okadce: Skarszewy wg rysunku Jana Waaszewskiego

44 NA I N N Y C H A M A C H 45 N A S Z E P R O M O C J E A n d r z e j N o r e k 46 N A S Z A G A L E R I A G r z e g o r z Z w a r a 48 Andrzej Grzyb CIEKA PRZEZ LAS MESTWINOWO

51 K a z i m i e r z I c k i e w i c z ZBRODNIA W LESIE 52 J z e f M. Z i k o w s k i NA RUBIEY 54 56 58 62 67 70 72 72 75 S t e f a n A. F l e m i n g WZDU CZARNEJ

WODY

Olgierd Kostrowicki Widokwki ZBLEWO Jan Ejankowski PRZYWRCI PAMICI Roman Klim A DOPKI PYNIE Roman Landowski ZAKOCHANI ZE WITEGO JEZIORA Jerzy Gowacki PRZESZO SZLAKIEM W NAZWACH ZAKLTA WAROWNI Kazimierz Ickiewicz STARYCH Maria Pajkowska WIECIE NAD WIS TO JESZCZE KOCIEWIE W KUCHNI I PRZY STOLE PO KONKURSIE SZTUKI LUDOWEJ JANA WESPY

78 J e r z y K i e d r o w s k i 79 BALLADY

80 M a r i a P a j k o w s k a S O W N I C T W O K O C I E W S K I E odzie, o b u w i e 82 G A D K A PO N A S Z A M U 83 S y l w e t k i t w r c w l u d o w y c h W O D Z I M I E R Z -LNISKI 81 Z Y C I A R E G I O N U r e d . 86 Ryszard Szwoch BOLESNA STRATA Zbigniew

OSTOJA-

Gabryszak

Zakady Graficzne w Gdasku N a k a d 2.500 egz., o b j t o 16 a. w y d . , Z a m . n r 2565. M-4

88 12 s. d r u k . 30

KOCIEWSKA KRONIKA KULTURALNA KORZEC OSOBLIWOCI red. Katarzyna Lamek

Z REDAKCYJNEGO

BIURKA

To twierdzenie nie budzi adnej wtpliwoci, chocia niektrzy prbuj na ten temat spekulowa, rozpatrujc je w trzech wymiarach: moralnym, spoecznym i materialnym. Kady z nich ma swoich zwolennikw, posugujcych si wasnymi racjami postaw czo wieka wobec ycia. Waciwie to chodzi o wybr wartoci bytowania i trafne udzielenie odpowiedzi na pyta nie: jak y godnie? By nie byo nieporozumie, naley zrezygnowa z dwch kracowych, nie dajcych si pogodzi, argumentw. Trzeba chyba odrzuci, czsto nacigane, haso o bycie, ktry ksztatuje wiadomo, gdy nie ujmujc niczego zacnemu Marksowi trudno si wspczenie pogodzi z tym, e najpierw trzeba mie, eby w ogle by, bo to ju manowce materializmu. Nie mona rwnie poprzesta na idealistycznej zasadzie bytu nadrealnego, bowiem wzniose haso o tym, e ubstwo uszlachetnia nie gwarantuje perspektyw po prawy egzystencji, chocia ubstwo nie jest wprawdzie jeszcze ndz. Jak wic y godnie, w konkretnych, wszak skromnych warunkach polskich u schyku obecnego stulecia? Warto przy tym skorzysta z kilku pyta pomocniczych. Kim by? Co mie? Czy koniecznie tylko mie? Czy lepiej by kim albo mie co? Najbardziej kompli kuje owo kim" oraz co". Na co dzie rzecz sprowadza si do porwna co si bar dziej opaca: czy mie duo w gowie i bogate wntrze, czy pozosta byle kim i gromadzi majtnoci. Chocia nieobojtn pozostaje wtpliwo dlaczego czowiek wszechstronny, naukowiec, twrca czy wybitny specjalista, od ktrego pracy zaley pono duo, posiada mniejsze moliwoci od sklepikarza w butiku czy zobojtniaego dosownie na wszystko niebieskiego ptaka", ktry nie psuje sobie gowy myleniem. W gruncie rzeczy chodzi o to, jak si znale w uwarunkowaniach bytu zastanego, jak roz wika sytuacj spowodowan wczeniej przez innych, niezalenie od woli tych, ktrym przy pado w niej egzystowa. Obojtnie co pomylimy o poprzednikach, nie zmieni to prawdy, e ludzie sami tworz wasn histori i stanowi o swojej godnoci. Zwolennicy aspektu material nego, zwaszcza modzi, postawi suszny poniekd zarzut, e to nie oni s winni za to, e jest jak jest, i e niegdy dziesity pono kraj wiata, majcy rosn w si, gdzie obywatelom miao si y coraz dostatniej, stoczy si na dno. Nie przyjmujc niczego do wiadomoci, yj dawnymi zasadami propagandy sukcesu i za wszelk cen chc mie, robi kariery, zmienia samochody, urzdza wasne domki na wzr zachodnich urnali. Normy etyczne pozostawiaj innym, tumaczc swoje zachowanie tym, e moralno rwnie polega przewar tociowaniu, bo rewiduje j ycie. Ci, ktrzy chc by", wzbogaca wartoci umysowe, poznawa prawdy, uszlachetnia siebie i innych, wymylaj nowy ksztat patriotyzmu, by poszerza krgi Judymw" i Siaczek". Nieco romantyczni, to znowu pozytywistyczni niekiedy wtpi w sens wspczesnej moralnoci, bowiem nie s autorytetem wrd cwaniakw, robicych okciami i idcych cigle do przodu kosztem innych i oglnej znieczulicy spoecznej. A ci, rozpatrujcy spoeczny wymiar owego bycia", martwi si o szkoy, obki, szpitale, powouj fundusze rozwoju wierzc, e wsplnymi siami wszystko mona, bo mamy now sytuacj, w ktrej najwaniejsza jest sprawiedliwo, lojalno i pracowito. Jak wic to wszystko si ma do wartoci humanitarnych, do hierarchii ludzkiego byto wania? Jak we wspczesnym systemie spoecznym na waciwe miejsce przywrci godno pracy, szacunek dla wiedzy, wiarygodno sprawiedliwoci? To trudne pytania. Najatwiej na nie wcale nie odpowiada, zostawi kopot innym. Ale przecie kady mylcy czowiek musi si wewntrznie opowiedzie w sytuacji, kiedy nie mona jednoczenie by i mie. A wic jak? By czy mie? Wane, eby po wyborze zachowa twarz i patrze drugiemu prosto w oczy. Najwaniejsze po prostu pozosta sob.

1

JAN EJANKOWSKI

W 1987 roku przypada 125 rocz nica zaoenia najstarszego na zie miach polskich Kka Rolniczego w Piasecznie i 30 rocznica dziaalno ci samorzdu chopskiego w Polsce Ludowej. Wydarzenia te s okazj do wnikliwego spojrzenia na wiel kie dzieo Juliusza Kraziewicza, ktre z perspektywy stu lat obra zuje ogrom przeobrae ycia wsi, osignity za przyczyn tego krze wiciela polskoci. Pionierska i pod na w skutkach dziaalno Kraziewicza, w trudnych latach zaboru pruskiego, rozsawia Piaseczno w caej ojczynie, jako gwiazd nad batyckiej krainy". To nie by przy padek, e Kko Rolnicze w Piase cznie powstao niemale w przed dzie wybuchu powstania stycznio wego. Widoczny przypyw fali pa triotycznych uczu, wywoany w y padkami warszawskimi 1861 i 1862 roku, ogarn w tym czasie rw nie ziemi pomorsk, gdzie obok organizacji konspiracyjnych powoa no do ycia szereg towarzystw, dziaajcych otwarcie i legalnie, a ukrywajcych swe polityczne cele pod pozornie neutralnymi nazwami. Podobnie byo w przypadku towa rzystw rolniczych, ktre w prakty ce wykraczay daleko poza zada nia cile zawodowe. Towarzystwo Rolnicze w Piase cznie, zaoone przez Juliusza Kraziewicza, dzierawc ksiych wk w Tymawie, nie byo tworem ziemiaskim i nie miao w swoich szeregach nikogo ze szlachty. Sku piao tylko chopw i rzemielni kw. Dziki takiemu charakterowi spoecznemu, a zwaszcza dziki wielostronnej, penej inicjatywy i bardzo owocnej dziaalnoci zajo ono w historii organizacji rolni czych miejsce wyjtkowe. Stao si prawzorem polskich kek rolni czych. POCZTKI Juliusz Bernard Kraziewicz uro dzi si 20 maja 1829 roku w Lidz barku Welskim (obecnie wojewdz two ciechanowskie), gdzie przeby waa u swoich rodzicw jego mat ka Anna Gorczyczewska, ktra po urodzeniu syna "zmara. Ojciec, Jan Kraziewicz mieszka w Rypinie, gdzie by zawiadowc poczty. Wy chowaniem osieroconego chopca

zajli si dziadkowie w Lidzbarku Welskim. Po ukoczeniu miejscowej szko y elementarnej Juliusz uczy si w gimnazjum w Chemnie nad Wi s, uczelni, ktra na Pomorzu ode graa szczegln rol w budzeniu uczu patriotycznych i ksztatowa niu postaw obywatelskich u mo dziey w trudnym okresie zaboru pruskiego. Wyjazd do Chemna by dla dorastajcego chopca szczli wym zbiegiem okolicznoci, albo wiem nazajutrz po wyjedzie ban da zbjw wymordowaa ca jego rodzin. Z gimnazjum Kraziewicz odszed z przedostatniej klasy, by zdoby wyksztacenie rolnicze w Elblgu. 17 padziernika 1848 roku oeni si z August Taube, ewangeliczk, pochodzenia mazurskiego. Ten fakt, a take niemieckie ro dowisko Elblga, suba wojskowa i praktyka rolnicza w zniemczo nych okolicach negatywnie podzia ay na jego poczucie narodowe, co pniej susznie zauway Ignacy Jzef Kraszewski mwic: Krazie wicz naley do tych wanie, co j zyk sobie popsuli, a gow i serce wyksztacili na niemieckim wzorze. Pocztkowo by nawet zmuszony pi sa po niemiecku, a mozolnie po tem dopiero przekada na polski, dzi ju pynnie mwi po polsku". Nowy okres w jego yciu rozpo cz si w 1857 roku, kiedy wraz z rodzin osiad w Piasecznie miej scowoci znanej na Pomorzu ze synnych jarmarkw, na ktre zje dali kupcy a z dalekiej mudzi, z cudownego miejsca Matki Boskiej Piasecznej otaczanej gbok czci od XIV wieku, z bytnoci Jana III Sobieskiego i bujnej dziaalnoci Ligi Polskiej w 18481849 roku. Tutaj wkrtce Kraziewicz zdoby sobie opini dobrego gospodarza i prawego Polaka. Bya to okolica, gdzie grunt byl przeorany pod wzgldem narodo wym i podatny dla nowych inicja tyw spoecznych. Pod wpywem oto czenia korzystnej zmianie ulega do tychczasowa obojtna postawa Kraziewicza wobec spraw polskich. Znamienn jest rzecz, e bezpo redni pobudk do jego wystpie nia byo podranione polskie uczu cie patriotyczne. Jako mody, po stpowy i zamiowany rolnik, Kra ziewicz czytywa niemieckie czaso pismo Die Annalen der Landwirtschaft in den Koeniglichen Preus-

sichem Staaten" gdzie w numerze lipcowym z 1862 roku wyczyta, e W Prusach Zachodnich ludno jest po wikszej czci narodowoci polskiej, ale narodowo ta prze znaczona jest na wymarcie". Sowa te wyryy na nim gboki wpyw i obudziy potrzeb oporu. Zacz roz myla nad skutecznymi rodkami obrony. ale i obawy oraz swoje pomysy w poufnych rozmowach zdradza zaufanym i cieszcym si wielkim powaaniem ksiom: Teo dorowi Franckiemu, wikaremu z Gniewa i Franciszkowi Schaeferowi proboszczowi w Piasecznie. Po du szym przemyleniu trudnego zagad nienia postanowi wszcz dziaa nia, ktre udaremniyby plany P r u sakw. Po paru miesicach w ro d 1 padziernika 1862 roku zapro si ssiadw na zebranie do sali karczmarza Baacha w Piasecznie. Stawio si 24 dobrych gospodarzy z Piaseczna i okolicy. Kraziewicz przemwi do nich w gorcych so wach, przekonujc, e jeli nie chc by skazani na wymarcie", musz swoj prac na roli dosko nali wykorzystujc osignicia na uk i owiaty i w tym celu zorgani zowa si w towarzystwa rolnicze. Argumenty trafiy do przekonania suchajcych. Mwi bowiem do nich ich ssiad i dobry gospodarz, czo wiek rwny im w pochodzeniu i za wodzie, przejty serdeczn trosk o polepszenie bytu mieszkacw wsi. Widzieli jego kilkuletni wzorow prac na dzierawionej plebance, mieli wic do niego zaufanie i chtnie przyjmowali jego rady i wskazwki. Gdy teraz wysun myl stworzenia organizacji rolniczej, uznali j za dobr i w tyme dniu zawizali kko rolnicze w Piasecz nie. Kraziewiczowi powierzono fun kcj naczelnika, tj. prezesa. Za tym czasowe ustawy przyjto statut To warzystwa Rolniczego dla Ziemi Pomorskiej, w ktrym pooono gwny nacisk na owiat wocian i podniesienie poziomu gospodaro wania. Niemcy w odpowiedzi na dziaal no Kraziewicza zaoyli Towarzy stwo Rolnicze w Rudzie z larndratem hr. Rittebergiem jako honoro wymi przewodniczcym. W skad to warzystwa weszo 40 niemieckich obszarnikw z Rudna, Lignw, Szprudowa, Grblina, ale nie spe nio ono pokadanych w nim na dziei, przeciwnie uaktywnio

2

wociask organizacj w Piasecz nie. W skad zarzdu Kka Rolnicze go w Piasecznie oprcz Kraziewi cza weszli: Dziarnowski jako z-ca prezesa z Piaseczna, Czarniecki ja ko sekretarz z Bielska i Balach ja ko podskarbnik z Piaseczna. Usta lono, i zebrania bd si odbywa regularnie w rod po pierwszym kadego miesica w sali karczmarza Baacha o trzeciej po poudniu. Jak wynika z zapisw na zebraniach omawiano nastpujce tematy: o zyskownoci gospodarstwa i urodzajnoci ziemi najtaszym kosz tem; o mierzwie; o orce jesiennej; o sianiu koniczyny i traw; o korzyciach z gipsowania; o chowie owiec jako rodka do powikszenia dochodw maych go spodarstw; najlepszy i najprostszy sposb pielgnowania pszcz wedug meto dy ks. Dzieronia; o obchodzeniu si z pasz. W marcu 1863 roku omawiano jeden z najwaniejszych, bardzo in teresujcy wszystkich zebranych, lemat, a dotyczcy zaprowadzeniu podozmianu, tj. gospodarstwa wielopolowego, na miejsce dotychcza sowego, trj polowego, ktre jako przestarzae dawao mae zyski i nie odpowiadao ju yciowym potrze bom. Zasadniczy referat na ten te mat, podobnie jak i inne, wygosi Kraziewicz. W celu praktycznego wykorzystania teoretycznych rozwa a powoano komisj, ktra o ka dej porze roku miaa suy pomo c tym czonkom, ktrzy chcieli za prowadzi u siebie nowy system uprawy ziemi. Kraziewicz mia jednak do poko nania wiele trudnoci, przede wszy stkim ze strony szlachty obszarniczej, ktra do jego poczyna odno sia si podejrzliwie, nie chcc do puci do wyemancypowania si chopstwa spod jej dotychczasowej kontroli. Kraziewicz nie wyszed bowiem z ich krgw i nie otrzy ma od niej mandatu do wystpo wania publicznego. Dlatego wanie odnoszono si do niego z lekcewa eniem, a nawet prbowano go omieszy, wykorzystujc fakt, e przemawianie po polsku nie przy chodzio mu pocztkowo atwo. Sam wyzna kilka lat pniej: Pugiem i bron atwiej mi pisa po niwach naszych, ni pirem na papierze." Suszno poczyna i wiara w ich skuteczno oraz niesabncy za pa pomogy mu w krtkim czasie pokona wasne saboci i uzupeni braki. Efektem tej pracowitoci Kra ziewicza bya dalsza rozbudowa To warzystwa w Piasecznie i powoa-

NIEKTRZY WSPPRACOWNICY J. KRAZIEWICZA I DZIAACZE KKA ROLNICZEGO W PIASECZNIE1. KS. FRANCISZEK SCHAEFER (Schofer) urodzi si 17 listopada 1805 roku w Raciborzu, gdzie prawdopodob nie w wieku 22 lat ukoczy gimna zjum. Studia teologiczne rozpocz na uniwersytecie we Wrocawiu (wpis 30. 10.1827 rok), a nastpnie kontynuowa w Seminarium Duchownym w Pelplinie. wicenia kapaskie otrzyma 31 mar ca 1833 roku. Prac duszpastersk roz pocz jako wikary w Goubiu, na stpnie od 1835 roku peni obowizki prokuratora w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Od 8 kwietnia 1847 roku do 14 lipca 1880 roku, tzn. do mierci by proboszczem w Piasecznie. 2. KS. TEODOR FRANCKI (Franzky), urodzony 30 lipca 1817 roku w wid nicach pow. Polkowice, by wikarym gniewskim. W okresie Wiosny Ludw, wsplnie z ksidzem proboszczem Pomierzyskim z Lignw, zaoy w Gnie wie Lig Polsk, ktra ukonstytuowa a si 9 listopada 1848 roku. W czerwcu roku nastpnego do Ligi naleao po nad tysic czonkw, w przewaajcej iloci byli to ludzie proci, gdy jak wyjaniono ,,nie ma na caym powie cie (Ziemi Gniewskiej przypis aut.) ani jednego zamonego obywatela Pola ka lub szlachcica, posiadajcego maj tek". W zarzdzie Ligi Polskiej zajmo wa stanowisko dyrektora. Wsppraco wali z nim ksidz Fr. Schaefer pro boszcz w Piasecznie, kupiec F. Lemkc i nauczyciel J. Bona. W zaoonym przez Juliusza Kraziewicza Towarzy stwie Rolniczym w Piasecznie wyr ni si aktywnoci, bdc doradc pre zesa. Jako prelegent broni mowy oj czystej. By wspzaoycielem, wsplnie z Kraziewiczem i innymi dziaaczami Spki Poyczkowej w Gniewie, ktra powstaa w grudniu 1864 roku. W zarz dzie Spki peni funkcj zastpcy nadskarbiego. Jako zastpca przewodni czcego Zarzdu aktywnie dziaa w Towarzystwie Pomocy Naukowej pod krelajc, i celem kadego kkowiwicza Polaka jest zabezpieczenie rodkw na pomoc naukow dla pil nych i uzdolnionych dzieci mniej za monych naszych czonkw". Wczy si w akcj wiecow na rzecz przywr cenia praw jzykowi polskiemu to szkolnictwie elementarnym. Za wystpienie w lej sprawie, na wiecu w Gniewie, rzd pruski zwolni ksidza Teodora Franckiego z powiatowego inspektora szk ludowych. Zmar 30 marca 1878 roku w Splnie.

nie nowych w Pienikowie, Bobo wie, Pelplinie, Skrczu, Komorsku, Lubichowie, Drzycinie, Grucznie, Lubiewie i Tucholi. O rosncej sawie Towarzystwa Rolniczego w Piasecznie i jej pre zesie wiadczy opinia wydana przez zasuonego dziaacza i gorcego pa triot, uczestnika powsta 183031 i 1846, czonka Rzdu Narodowego w czasie powstania styczniowego, majora Radkiewicza: Nie wtpili my nigdy, e towarzystwo w Piase cznie znajduje si na wysokim stop niu rozwoju i zaiste. I nie dlatego tu przybylimy, aby naocznie si przekona, czy tak jest, ale aby si z Wami zapozna, aby zoy hod i uznanie pracy uczciwej i aby si u Was nauczy urzdzenia towa rzystw rolniczych. Istnieje u nas w Prusach Zachodnich kilka towa rzystw podobnych, ale adne z nich nie wywiera takiego skutku jak Wasze. Owiadczam, e Towarzy stwo Rolnicze w Piasecznie jest pierwsze na Prusy Zachodnie. Pra cujcie tylko dalej w raz obranym kierunku, a bdziemy i my starali si Was naladowa." Rwnie niemiecki toruski ty godnik Thorner Wochenblatt" zmu szony by przyzna, e Polskie Kko Rolnicze w Piasecznie coraz bardziej staje si orodkiem wociaskich zainteresowa ludnoci polskiej, zamieszkujcej prowincj prusk, pomorsk i poznask. Pra wie na kade zebranie przybywaj delegacje zamiejscowych stowarzy sze, przy kadej sposobnoci caa polska prasa szeroko sawi Kko rolnicze." Innym osigniciem Kraziewicza byo powstanie" Spki Poyczkowej w Gniewie, w grudniu 1865 roku. Ta spka nie bya niczym innym, jak pierwszym Bankiem Ludowym, ktry jeszcze tej nazwy nie przyj. Rzecz jest tym bardziej ciekawa, e wanie w zarzdzie teje Spki Poyczkowej zasiad obok Krazie wicza i Kisowskiego, kupiec Jan Franciszek Lemke z Gniewa, ktry by czonkiem Ligi Polskiej. Czyli tradycje narodowe midzy 1848 a 1865 rokiem istniay. Ponadto zao y Kraziewicz w Gniewie kko rzemielnicze i Stowarzyszenie Cen tralne do zabezpieczenia ycia i uzy skania funduszu pogrzebowego dla Prus Zachodnich. 19 grudnia 1867 roku urzdzi Kraziewicz w Gnie wie gied zboow, na ktrej ze brali si rolnicy i kupcy z Gniewa i okolicy, Pelplina i Gdaska. Piknym owocem pracy Towarzy stwa byo zorganizowanie w 1865 roku w Piasecznie prowincjonalnej wystawy rolniczej, majcej na ce lu podniesienie poziomu gospodaro wania rolnika polskiego i udowod-

K I M BY J U L I U S Z K R A Z I E W I C ZA b y ziarna, ktre on sieje, nie pady na skalist | opok, ale na rol urodzajn. i ( M e l c h i o r Tollik. W y p o w i e d n a z e b r a n i u K k a R o l fa niczego w P i a s e c z n i e d n i a 15 l i s t o p a d a 1865 r.)

Umia sobie pozyska mio w s p o b y w a t e l i , k t - 1 ra si w y r a z i a ofiarami, s o w y , a co n a j w i c e j 1 ufnoci i w i a r powszechn. Na t y m polu s k r o m n y m , ktre mia w y z n a c z o n y m do dziaania, naley | mu si cze i wdziczno od kraju. Zaszczepi ad i ch do pracy, nie dajc si zrazi niczym, jest i to n a j l e p i e j zasuy si ojczynie. (Jzef I. K r a s z e w s k i . Z r o k u 1867 r a c h u n k i . R o k 1

drugi.)

3

nienia, e polska gospodarka w ni czym nie ustpuje pruskiej ce lowo wychwalanej przez pras. U wejcia do sali umieszczono napis: Przemys i rolnictwo doskonale oto bogactwo krajowe", a wrczane dyplomy ozdobiono mottem: Kto kocha swoj Ojczyzn, cnoty i obyczaje niechaj strzee tej ziemi, niech j w skiby kraje." Podczas otwarcia wystawy, w przemwieniu powitalnym Krazie wicz tak midzy innymi powiedzia: Czego nas towarzystwo nauczyo, comy drog towarzyskiej (spoecz nej) nauki i dowiadcze zyskali, to wanie okaza przed wiatem i tym okazaniem obudzi z upienia zobojtniaych braci, aby ocknli si z przestarzaych przesdw i przy zwyczaje i aby ich zachci do ogldniejszej i korzystniejszej pracy postpowej w ojczystych zagrodach to jest i niech bdzie celem naszej przyszej wystawy. Ten cel miaa na oku i dzisiejsza wystawa i jak mi si zdaje, osigna go w znacz nej czci." Zgodnie z zaleceniami Naczelnika zaczto przy Kkach zakada chopskie zespoy teatralne. Pierw szy powsta w Piasecznie, ktry w dniu otwarcia wystawy przedstawi sztuk Fryderyka Skarbka Popas". Innym szlachetnym przykadem twrczej dziaalnoci Towarzystwa3. WALENTY STEFASKI (18131877), znany dziaacz spoeczny i polityczny, przywdca Plebejuszy poznaskich z lat czterdziestych XIX wieku, urodzi si w 1813 roku. Za swa, dziaalno szy kanowany zmuszony byl opuci Poz na i w 1856 roku osiad na Pomorzu. Od 1864 roku, do mierci tzn. do 1877 roku mieszka w Pelplinie. Skazany przez Prusakw, dwa lata wizienia (18621864) odsiedzia w twierdzy w Wisoujciu. Byt bliskim wsppracowni kiem Kraziewicza i wspzaoycielem Towarzystwa Rolniczego w Piasecznie i wielkim ordownikiem masowej owia ty ludu wiejskiego. W 1865 roku na trzech kolejnych zebraniach Piaseckie go kka rolniczego, wygasza staran nie przygotowane referaty o owiacie". Na pierwszej wystawie rolniczej w Pia secznie, zorganizowanej z inicjatywy Kraziewicza z okazji jubileuszu trzeciej ocznicy powstania Kka, Walenty Ste faski popar myl zaoenia przy k ku piaseckim polskiego towarzystwa ubezpieczenia od ognia. W uzgodnieniu z Kraziewiczem w dniu 8 maja 1866 ro ku zaoy Towarzystwo Rolnicze w Pelplinie. Jako wizie polityczny, sta le ledzony przez wadze pruskie i nielubiany przez szlacht, musia pozosta w cieniu, nie wchodzc celowo do za rzdu. Zaoone przez niego Towarzy stwo Rolnicze w Pelplinie po roku dzia alnoci liczyo 100 czonkw, w wik

Rolniczego w Piasecznie by udzia teje organizacji w Towarzystwie Pomocy Naukowej w Toruniu, kt re udzielao pomocy w ksztaceniu polskiej inteligencji i uzdolnionej modziey pragncej si uczy. W skad wspomnianego wyej Towa rzystwa weszo 37 osb z Gogolewa, Piaseczna, Tymawy, Wosienicy i Dbrwki. By to wynik gorcej za chty Kraziewicza do pomocy na rzecz zdolnej, a nie posiadajcej funduszy na nauk, modziey. Wy raaj to jego sowa: pokaemy, e moemy sobie od ust odj, jeeli chodzi o dobro sprawy o owia t". Wniosek zosta przyjty jedno gonie i w 186G roku przy kku rolniczym w Piasecznie dla synw wocian zaoono szkk rolnicz z polskim jzykiem nauczania. To szlachetne przedsiwzicie w panuj cych warunkach ustrojowych byo realizowane na zasadach dziaalno ci spoecznej. Kraziewcz sam odda do uytku szkoy rolniczej wasne gospodarstwo i mieszkanie obejmu jc po czci rol nauczyciela przed miotw fachowych. Rwnie z inicjatywy Kraziewicza, przy czynnym poparciu kek rol niczych, w Piasecznie, Pienikowie, Bobowie zacz z pocztkiem 1867 roku ukazywa si w Chemnie nad Wis tygodnik Piast". Celem tego czasopisma byo: poucza lud wiejski i rzemielniczy jak ma praszoci byli to rzemielnicy i wyrobnicy bez majtku. Przy towarzystwie pelplisklm Stefaski zaoy bibliotek, sp k poyczkow i konsumpcyjn. O trud nociach i stawianych mu przeszkodach przy zakadaniu towarzystwa w Pelpli nie pisa w ksice: Szlachecka Rzecz pospolita a haso nasze" (Drezno 1860): Gdym w miejscu, w Pelplinie Towa rzystwo Rolnicze zakada, stawiano ze strony szlachty, takie przeszkody, e chcc przyj do celu trzeba byo wszy stkie przygotowania robi czci bez imiennie, czci pod obcym nazwiskiem, tak samo gdym Spk Poycz kow urzdza. Nie mogc tym pracom przeszkodzi inaczej, okoliczna szlachta objedaa ssiednich wocian i ducho wiestwo, odradzaa im wstpienie do Towarzystwa pelpliskiego, by za zwichn Spk Poyczkow, drug spk, tzw. powiatow starogardzk, jako kontrabateri w Pelplinie osadzo no". Umar i pochowany w Pelplinie w 1877 roku.

cowa, eby polepszy dobrobyt, e by przyj do wicej pienidzy, e by wypdzi bied za dziesit gra nic (...) zachca do czenia si w towarzystwa, do owiaty, pracy i oszczdnoci". Piast" ukazywa si przez cay rok 1867 i 1868 oraz w pierwszej poowie 1869. Liczne arty kuy napisa dla Piasta" Krazie wicz, z ktrym cile wsppracowa J. I. Kraszewski. Wan rol w dziaalnoci Piasec kiego towarzystwa rolniczego spe niaa zaoona przez t organizacj biblioteka wiejska, ktra stawiaa sobie za cel pogbianie przez rol nikw wiadomoci fachowych z za kresu rolnictwa, jak i poszerzenie oglnych wiadomoci z dziedziny historii i literatury ojczystej, o za suonych dziaaczach, o obowiz kach spoecznych, patriotycznych itp. 14 czerwca 1866 roku, rwnie z inicjatywy Kraziewicza, powstao przy kku rolniczym w Piasecznie pierwsze na ziemiach polskich To warzystwo Gospody. Potrzeb za istnienia tego towarzystwa przed stawi Kraziewicz na jednym z ze bra Kka uzasadniajc to tym, e kobiety nie zdajc sobie sprawy ze znaczenia towarzystw rolniczych, odwodziy swych mw od brania udziau w posiedzeniach, gdy jak sdziy tracili na nich bezuytenie nIW z pocztkiem 1867 roku zacz wychodzi tygodnik Piast", przezna czony w pierwszej kolejnoci dla czon kw towarzystw rolniczych. W pierwszym numerze Piasta" J. Chociszewski, wyjaniajc nazwe. tygodnika pisa, e ...jak Piast z Kruszwicy by rzemie lnikiem i rolnikie?n, tak i pismo to sprawy rolnictwa i przemysu ma po piera (...). Zadaniem jego jest poucza lud wiejski i rzemielniczy, jak ma pra cowa, eby polepszy dobrobyt, eby przyj do wicej pienidzy, eby wy pdzi bied het za dziesit granic. (...) Zachca do czenia si w towa rzystwa, do owiaty, pracy i oszczdno ci". Jzef Chociszewski by prelegen tem Piaseckiej organizacji, wygaszajc pogadanki o treci patriotycznej i owiatowej, pisa sprawozdania z posie dze kka rolniczego w Piasecznie i przesya je do rnych czasopism polskich na Pomorzu, Wielkopolsce i lsku. W 1869 roku zaoy w Chem nie wasn ksigarni i rozpocz wy dawanie kalendarzy ludowych, szerz cych owiat wrd najniszych warstw spoecznych oraz czasopism. Wiele z nich skonfiskowano, inne wychodziy z przerwami, poniewa Chociszewski cz sto odsiadywa kary wizienia, zas dzone za propagowanie polskoci i prze ciwstawianie si germanizacji, a take za szerzenie pogldw narodowych i sowianof ilstwa.

4. JZEF CHOCISZEWSKI, yjcy w latach 18371914, znany gwnie jako wydawca literatury popularnej dla lu du, dziaacz spoeczno-owiatowy, ktry odegra znaczn rol w walce z napo rem germanizacji. By sekretarzem Pia seckiego kka rolniczego. Z jego ini cjatywy i pod jego redakcj w Chem

Gdy si pokazao, e Kraziewicz bez opowiedzenia si komukolwiek zaoy Towarzystwo wociaskie, towarzystwo wasnego pomysu i mimo przeszkd od rzeczy samej nieodcznych towarzystwo to tak roz win, i je licznie na wzr bra zaczto, a sawa jego coraz bardziej w narodzie rosa, zacza mu si szlachta z pocztku przyglda, zacza si sama tej sztuki uczy, zacza na Kraziewicza wpywa (...);

widzc, e go osioda nie moe, odbywaa n a d tym narady, jak sobie z nim postpi, czy go puci samopas lub te nie wiem, co tam innego z nim zro bi. Przecie nie mogli mu nic innego zarzuci, jak to, e on lud od nich oddala, e si sam robi jego opiekunem. (Walenty Stefaski. Rzeczpospolita Szlachecka a ha so nasze", Drezno 1869)

4

cznie czas na pogawdkach, piciu wdki i gry w karty. Towarzystwo Gospody miao je przekona o nie susznoci takich podejrze, ukaza cel stowarzysze oraz da okazj do nauczenia si wielu poytecznych rzeczy o waciwym prowadzeniu gospodarstwa domowego. Powstae Towarzystwo Gospody zaoyo szkk dla dziewczt poszerzajc wiedz z zakresu gospodarstwa do mowego, zajmowao si szerzeniem owiaty i podnoszeniem moralnoci ludu wiejskiego, sprowadzao dla czonki po taszej cenie artykuy gospodarstwa domowego. Inicjatywa Kraziewicza miaa g bszy sens, ni motywy podane przy zakadaniu Towarzystwa Gospody. Prekursor kek rolniczych by bo wiem czowiekiem wiatym i szed z duchem czasu. Na zachodzie Eu ropy toczya si w owym czasie walka o rwnouprawnienie kobiet w yciu spoecznym oraz o ich wyksztacenie zawodowe. Kraziewicz docenia istot tego ruchu i popie ra go umoliwiajc i polskim ko bietom wsplne dziaanie w Towa rzystwie Gospody. Przeomowym wydarzeniem w hi storii kka rolniczego w Piasecznie byo zebranie w dniu 15 listopada 1877 roku. Nastpio wtedy pocze nie Towarzystwa Rolniczego w P i a 5. MELCHIOR TOLLIK wzorowy rol nik z Janowa, wsi k. Gniewu, by wi ceprezesem Piaseckiego kka rolniczego, kiedy organizacji przewodzi Juliusz Kraziewicz. Znany by jako prawy obywatel i wybitny patriota. Z polecenia Kraziewicza zaoy w Janowic wocia skie kko rolnicze. Wielki ordownik owiaty ludu wiejskiego, gorco apelowa, mwic: ,,Niech si kady sam naucza, ale niech te przede wszystkim kady ojciec i kada matka baczy, aby pilnie dzieci do szkoy posya. Czyta, pisa i rachowa kady umie powi nien". Uwiebia Kraziewicza i wysoko ceni jego twrcz prac w rodowi sku wiejskim. Wierzy, e musi ona przynie konkretne wyniki w formie pobudzenia wiadomoci patriotycznej, krzewienia owiaty, pielgnowania j zyka przodkw. Na jednym z zebra tak wyrazi opini o naczelniku Pia seckiej organizacji (...) te pikne owo ce i t dzisiejsz uroczysto zawdzi czamy gwnie kochanemu prezesowi Kraziewiczowi. On to rozbudzi ducha w naszych ozibych sercach, on roz prawami, jakie mia na kadym posie dzeniu, uczy nas, i to skutecznie, jak trzeba lepiej gospodarowa, co czyni aby nasze gospodarstwa si podniosy. Nie bd tu przypomina licznych za sug tego ma, bo znane s one, ecz na jedno jeszcze zwrc uwag, mia nowicie na to, e ten nasz kochany prezes ponosi przykroci od wasnych braci i od obcych. Znis on to wszy

secznie, liczcego 230 czonkw z Towarzystwem Rolniczym w Pienikowie, liczcym 200 czonkw, w Towarzystwo Rolnicze na powiat kwidzyski z siedzib w Piasecznie. Prezesem wybrano Kraziewicza, se kretarzem Tomasza Winiewskiego, zastpc Ignacego Czarnockiego z Jelenia, skarbnikiem Jzefa Filczka z Gogolewa. W 1880 roku Kraziewicz odda synowi Wiktorowi dzieraw wk w Tymawie, a dla siebie kupi go spodarstwo. Ciosem dla niego by ostry kryzys finansowy w 1888 ro ku, jaki przeya zaoona przez To warzystwo Rolnicze cukrownia w Gniewie. W konsekwencji tego fak tu Kraziewicz zrzek si obowiz kw dyrektora, jakie peni w teje cukrowni, sprzeda wasne gospo darstwo w Tymawie i wyprowadzi si do crek Jadwigi i Augusty do Gdaska. Nastpnie w poszukiwaniu pracy zamieszka w Murzynowie Lenym koo rody Wielkopolskiej, gdzie 4 kwietnia 1895 roku nagle zmar na zawa. Pogrzebem zaj si syn Wiktor. Pochowa ojca tu przy kociele w Nietrzanowie. W Pielgrzymie" nr 43 z dnia 9 kwiet nia 1895 roku ukaza si nekrolog nastpujcej treci: Pelplin. Dowiadujemy si, 4 b.m. po poudniu nagle na apopleksj serstko, nie da si odstraszy od zamie rzonego ceu i doprowadzi Towarzy stwo do tego stopnia doskonaoci, na jakim si dzi znajduje (...)". Te so wa s potwierdzeniem wielkiej osobo woci Kraziewicza i uznania, jakim lud wiejski darzy swego prezesa. 6. JAN KOWALSKI urodzi si i marca 1886 roku. Byt wacicieem du ego gospodarstwa w Bielsku (gmina Morzeszczyn w byym powiecie tczew skim) i aktywnym dziaaczem kka rolniczego w Piasecznie w latach mi dzywojennych. Na pocztku lat trzy dziestych przej funkcj prezesa, ktra, peni do wrzenia 1939 roku. By pro pagatorem masowych szkole i wystaw rolniczych. Gdy by prezesem szkole nia rolnicze prowadzono regularnie a do wybuchu wojny. Jego dobrze pro wadzone gospodarstwo byo przykadem postpu w rolnictwie, szkoi w nim przyszych zarzdcw. Jan Kowalski by wielkim propagatorem idei Kraziewicza, publikowa o nim prac, wygasza po gadanki. W artykule pt. Gdzie i kie dy powstao pierwsze w polsce Kko Rolnicze", ogaszanym w 1937 roku w pierwszym numerze Gospodarza Po morskiego", pisa: Ot moemy by dumni, my rolnicy wojewdztwa po morskiego, i myl i idea wocia skich Kek Rolniczych oraz zaoycie lem pierwszego w ogle Kka Rolni czego, jakie na ziemiach polskich pow

ca zmar znany w szerszych kolach Juliusz Kraziewicz w 65 roku ycia. Urodzony pod Lidzbarkiem by przez wiele lat dzierawc wk w Tyma wie i Piasecznie, uchodzi za wzoro wego gospodarza. Najwicej si wsa wi przez zaoenie Towarzystwa Rolniczego w Piasecznie, ktre pa nowie p. Walenty Stefaski w Pel plinie i Jzef Chociszewski (rw nie w Pelplinie w latach 18691886 zamieszka)) w licznych korespon dencjach do gazet jak wzr przed stawiali, tak, e z Galicji przybywa li Polacy, aby z bliska dziaalnoci tego towarzystwa si przypatrzy. Powoli jednak ono zamierao, przez wiele lat nie uwydatniao swoje ist nienie, tylko obchodem rocznicy za oenia swego, a wreszcie i to usta o, zwaszcza, e wielu czonkw materialnie podupado. To pewne, e Towarzystwo piaseckie wiele si przyczynio do obudzenia ducha w rolnikach i polepszenia gospodar stwa, mianowicie do zaprowadzenia wielopolowego gospodarstwa. Pan Kraziewicz uwaany by za repre zentanta wocian i gdy zaoy w Chemnie Piasta", tygodnik rolniczy, pan Teodor Jackowski z Lipinek zacz wydawa Rolnika", ktry przez dwa lata (18691870) wycho dzi w Pelplinie. Wnet i Piast" przesta wychodzi, a przez wielestao, by Juliusz Kraziewicz, skromny dzierawca plebanki w Tymawie pod Piasecznem. (...) Tak oto teraz, gdy przypada rocznica 75-ecla Kka Rol niczego w Piasecznie pomorskim, Kkowicze caej Polski, a przede wszy stkim z wojewdztwa pomorskiego, po winni uczci pami wielkiego, nieste ty, zapomnianego twrcy ideologii i praktycznego programu pracy Kek Rolniczych, jakim by Juliusz Krazie wicz. (...) Kko w Piasecznie zwrci si do wszystkich Kkowiczw Pomorza o zoenie skadki 25-groszowej od kade go rolnika na budow Domu Ludowego w Piasecznie imienia Juliusza Krazie wicza". Marzenie Kowalskiego zostao zrealizowane dopiero w 1977 roku. Z je go inicjatywy spoeczestwo Piaseczna i okolicy ufudowao Kku Rolniczemu, na 75-iecie, pikny sztandar. Jan Ko walski kilka lat przed wybuchem dru giej wojny wiatowej zosta wybrany wjtem w gminie Morzeszczyn. W pa dzierniku 1929 roku zosta zamordowa ny przez hitlerowcw. Ca rodzin wysiedlono z gospodarstwa, a najstar sz jego crk, Halin studentk Uniwersytetu Warszawskiego wywiezio no do Dachau, a nastpnie do Ravensbruck, gdzie przebywaa do koca woj ny. Podobny los spotka przyjaciela Kowalskiego, skarbnika Piaseckiego k ka rolniczego, kierownika szkoy w Bielsku, dziaacza spoecznego, wzoro wego pedagoga, Bolesawa Woszowskiego.

Znana ju na ca Polsk sawa koryfeusza towarzystw naszych wociaskich, obywatela Juliusza Kraziewicza z Tymawy, naczelnika Towarzystwa Rolniczego w Piasecznie, ktry dla dobra ogu si powicajc, urzdzi u siebie na maym ale wzorowym gospodarstwie szkol rolnicz, ksztaci dla kraju kilkunastu rolnikw. (Gazeta Toruska", 1867, nr 85)

Zaniechawszy dzieraw tymawsk i piaseck, prze nis si do Gdaska, gdzie mieszka zapomniany i odosobniony, pdzc ycie pene cierni i gogw, interesujc si jednak zawsze kadym objawem y ciowym spoeczestwa polskiego. (Bernard Milski. Gazeta Gdaska", 1895, nr 44)

5

Uczestniczki kursu trykotau Koa Gospody Wiejskich w 1937 roku. nastpujcych lat zastpowa oba wodzeniem u czonkw Towarzy tygodniki rolnicze Gospodarz", wy- stwa cieszy si pelpliski Piel dawany w Toruniu przez pana E. grzym", Gazeta Grudzidzka", wy Dominirskiego w ysomicach. Pan dawana przez Wiktora Kulerskiego Kraziewicz ju pniej publicznie nie oraz wspominane ju Kosy". Abowystpowa. Ostatnim jego publicz nowano rwnie rnego rodzaju po nym wystpieniem byla mowa, ja radniki fachowe, rolnicze i gospo k przy grobowcu Hiacentego Jac darcze. kowskiego w 1877 roku w imieniu Z chwil przejcia Pomorza przez wocian wygosi. Zaniechawszy dzieraw tymawsk i piaseck, wadze polskie 27 stycznia 1920 ro przenis si do Gdaska. mier ku utworzony zosta powiat gniew zaskoczya go w podry w Pozna ski, ktrego obowizki komisarycz starosty peni Franciszek skiem. Niech spoczywa w pokoju". nego Czarnowski, aktywny dziaacz To warzystwa Rolniczego w Piasecznie. POKOSIE KRAZIEWICZA W okresie midzywojennym piaseckie kko rolnicze, tak jak przed Po mierci Kraziewicza w dziejach laty, wywierao ogromny wpyw na Piaseckiego kka nastpi przeom. uaktywnienie ycia spoecznego. Ze W 1901 roku wyranie oywia si brania odbyway si regularnie w dziaalno, w roku tym bowiem po wstaa nowa organizacja pod nazw 7. FRANCISZEK CZARNOWSKI, uro Towarzystwo Rolnicze na Piaseczno dzony i sierpnia 1883 roku w Jeleniu i Okolice, nawizujca do tradycji kolo Gniewa w rodzinie ziemianina dawnej wietnoci. W latach 1907 Ignacego i Jadwigi z domu Dziaanow1912 prezesem Towarzystwa by Cze skiej.w pierwszych latach dwudziestego saw Raabe z Piaseczna, wicepreze wieku, byl wiceprezesem zarzdu Kka sem Franciszek Czarnowski z Gnie Rolniczego tu Piasecznie w okresie pre wskich Mynw, sekretarzem F r a n zesury Czesawa Raabe. Nalea rw ciszek Niklewski z Gogolewa, a nie do Stray Ludowej w Gniewie skarbnikiem Bruno Hesse, kupiec z (19191920) i by delegatem Powiato Gniewa. Do Towarzystwa naleao wej Rady Ludowej przy landracie w 60 czonkw. Byli to rolnicy, rze Kwidzynie (lato 1919 rok). Peni obomielnicy, kupcy, i nauczyciele. W wizki pierwszego komisarycznego sta tym czasie prenumerowano cztery rosty powiatu gniewskiego, czyli prezy egzemplarze Kosw". denta, republiki gniewskiej", ktra istniaa od lata 1919 do 21 stycznia Czoow rol w dziaalnoci tam 1920 roku. Skutecznie interweniowa tych lat odegrali: Stefan Olszewski Czesaw Raabe, Sylwester Szczeblew- i broni mienia polskiego, ktre Niem ski, Jzef Chmielewski, Pawe Neu- cy usiowali wywie do Niemiec. By dugoletnim i bardzo aktywnym czon mann (wszyscy z Piaseczna) oraz kiem Zarzdu Banku Ludowego w przodujcy rolnicy z Jelenia, RakoGniewie. Przez cay okres midzywojen wca, Wyrbw, Piaseckich Pl, Go ny aktywnie dziaa w Piaseckim kku leniowa, Gniewskich Mynw i Ty rolniczym. Przez dwa pierwsze miesice mawy. Zebrania odbyway si w sa okupacji ukrywa si u; Bydgoszczy, po li Perlika, wczesnego waciciela czym aresztowany l osadzony do ko karczmy wraz z zajazdem. Bya to ca wojny w obozach koncentracyjnych wwczas najwiksza sala ze scen w Owicimiu i Ravensbriick pod nu mieszczca jednorazowo okoo 100 merem 130108. Zmar w 1960 roku w osb. Spord prenumerowanych Bydgoszczy l tam pochowany czasopism polskich najwikszym poDozna on w yciu niejednego przeladowania. Wadze odbyway u niego rewizje tak cise, e do koszuli go rozbierali. Zakazano mu bywa na zebra niach, zaprzeczano mu obywatelstwa i poddastwa pruskiego. To on zaoy kko rolnicze w Piasecz nie. (Kosy", 1912, nr 32)

pierwsz niedziel kadego miesi ca. Zbierano si nadal w karczmie Perlika, tzw. lepszej sali", przezna czonej dla wytworniejszych goci. Oznaczao to, e karczmarz Anasta zy Perlik darzy piaseck organiza cj sympati i duym uznaniem. Do grona aktywnych dziaaczy dwudziestolecia midzywojennego za liczy naley wymienionego ju Ste fana Olszewskiego (prezes Towarzy stwa w latach dwudziestych), Jana Kowalskiego, ziemianina z Bielska (prezes w latach trzydziestych), p niejszego wjta gminy Morzeszczyn i inicjatora budowy Domu Ludowe go im. J. Kraziewicza w Piasecznie, a take dugoletniego skarbnika, kax"czmarza Kazimierza Balcerowi cza. Nie sposb pomin Bolesawa Woszowskiego, kierownika szkoy w Bielsku, ktry peni funkcj sekre tarza, Sylwestra Szczeblewskiego, wjta i sotysa Piaseczna w oma wianym okresie, czy wreszcie Aloj zego Wyczyskiego, chorego orga nizacji. Kronik prowadzi Pawe Neumann, kierownik szkoy w Pia secznie. Do wyrniajcych si dziaaczy naleeli te bracia Feliks (rolnik) i Bronisaw (krawiec) Herol dowie, Jan Gryszkiewicz i rolnik Rogaczewski z Gogolewa. Jak relacjonuj yjcy jeszcze czonkowie kka, w skad organiza cji wchodzili mao i rednio rolni chopi. Mimo swego spoecznego po chodzenia byli to ludzie owieceni, dbajcy o podniesienie gospodarki rolnej, szerzenie owiaty i rozwija nie amatorskiego ruchu artystyczne go. Jeden z nich wspomina: Mieli my poletka dowiadczalne. Jako pierwsi stosowalimy nowe nawozy sztuczne, pniej wagonowo sprowa dzalimy je do wsi. Pamitam, e zapraszaimy chopw nie zrzeszo nych, aby ogldali plony z poletek nawoonych i nie nawoonych. W roku 1927 czy 1928 nie pamitam dokadnie zorganizowalimy wy staw rolnicz, pokaz naszych osig ni. Zebralimy wiele pochwa". Aby uly cikiej pracy rolnika Kko wagonami sprowadzao dla swoich czonkw wgiel i inne arty kuy pierwszej potrzeby. Byo to rzeczywicie stowarzyszenie samo pomocy spoecznej, wiadczce usu gi mieszkacom wsi. Kko w szerokim zakresie pro wadzio rwnie dziaalno oglnoowiatow. Kobiety zrzeszone w ko le gospody, ktre w latach 1935 1937 szczeglnie przejawiay du aktywno organizoway kursy kro ju i szycia oraz trykotarstwa. Na podstawie zachowanych fotografii udao si ustali nazwiska uczestni czek kursw oraz miejsce organizo wanych wystaw najciekawszych prac. Jedn z takich najwikszych wystaw prac trykotarskich koo go-

Nic uczczono tego ma adnym pomnikiem, a nawet pami ludzka o nim si nie zachowaa, gdy ze wstydem to wyzna musimy, prowincja nasza nie okazaa si dosy dojrza, by dzieo to dalej pro wadzi,' a chociaby podtrzyma. (Gazeta Gdaska", 1912, nr 98)

6

spody urzdzio w sali Anastazego Perlika w 1937 roku, w 75-lecie dziaalnoci piaseckiego kka rol niczego. Wiadomo rwnie, e dzia a wwczas zesp teatralny i chr mieszany prowadzony przez Ksawerego Pozorskiego, miejscowego orga nist i zarazem prezesa Towarzy stwa Powstacw i Wojakw. Za t aktywn dziaalno spoeczn zo sta jesieni 1939 roku w Lesie Szpgawskim rozstrzelany przez hitlerowcw. W dziaalnoci kka w pierwszym rzdzie stawiano zawsze na owiat rolnicz. Rokrocznie, w okresie je sienno-zimowym przeprowadzano kursy specjalistyczne, prowadzone przez wykadowcw ze szkoy rol niczej w Grudzidzu. Na przykad na przeomie lat 193031 jeden z waniejszych kursw dotyczy pro blemu zakadania pastwisk dla by da i prawidowoci hodowli dro biu. Poza tym organizowano pokazy sprztu i suszenia traw, zakadania sadw przydomowych. Pawe Neu mann na polecenie kka pomaga w powstawaniu dwch wzorowych ogrodw owocowych u Franciszki Brzska i Stanisawa Banacha w Piasecznie. Inny kurs, trwajcy od 24 lutego 1931 roku dotyczy hodow li i ywienia byda. Przecitnie w kadym kursie brao udzia okoo 100 mieszkacw Piaseczna i oko licy. Du wag przywizywano rw nie do rozwoju, czytelnictwa. Z ini cjatywy kierownika szkoy, Pawa Neumanna, przy czynnym poparciu zarzdu kka otwarto w piaseckiej szkole czytelni Towarzystwa Czy telni Ludowych, dobrze wyposaon w sprzt i szczycc si bogatym ksigozbiorem. Czytelnia bya zal kiem przyszej biblioteki i godn kontynuatork biblioteki Kraziewi cza. Przez duszy okres czasu czynio no starania o wybudowanie ze ska dek czonkw kek rolniczych Po morza Domu Ludowego im. J. Kraziewicza w Piasecznie. Z tak propozycj wystpi w roku jubileu szu 75-lecia piaseckiej organizacji, jej prezes, Jan Kowalski, ktry na pisa z tej okazji artyku dla Go spodarza Pomorskiego". Redakcja w caoci artyku wydrukowaa. Na przeomie 1937/38 roku wybrano plac pod budow oraz przeprowa dzono wstpne prace przygotowaw cze. Swj 75-letni jubileusz kko ob chodzio bardzo uroczycie. Zapro szono wielu goci z zewntrz. Ob chody miay miejsce jesieni 1937 roku. Organizacja posiadaa ju wasny sztandar, na ktrym oprcz hasa: Szcz Boe rolnictwu" wy haftowano historyczn dat l.X.18(32 rok, herb Gniewa, Gryf Pomorski

Uroczysty pochd w dniu 75-lecia powstania Kka Rolniczego, 1937 r. i inne elementy. Kko w dniu ju alno. Oprcz tego organizacja po bileuszu liczyo ponad 65 czonkw, siadaa kronik, ktr przez wiele ktrzy w komplecie z pocztem lat prowadzi Pawe Neumann. W sztandarowym, zebrali si na uro kronice obok wpisw gromadzono czystej mszy witej, a pniej wzi pamitkowe zdjcia i wyniki pracy. li udzia w akademii w sali Perlika Innym dokumentem byy szczego Jak wspominaj byli czonkowie we rejestry czonkw i akta finan sowe. Piaseckiego kka: Kade piaseckie zebranie byo do liczne, Zjazd by Przyszy tragiczne czasy hitlerow wielki. Zaprzgi zajeday do Pia skiego terroru. Czonkowie zarzdu seczna z caej okolicy. W dniu ze kka rolniczego prezes Jan Ko-' bra przed karczm Perlika peno walski i skarbnik Bolesaw Woszowbyo furmanek. Jak na odpucie. Bo ski (kierownik szkoy w Bielsku) do nas naleeli chopi z okolicznych zostali rozstrzelani. Wielu czonkw wsi". A c dopiero dziao si w wywieziono do obozw i na przy musowe prace (Benedykt Duewdniu jubileuszu ski, Stanisaw Banach, Franciszka Kiedy w miejscowym folwarku wybuchy strajki Kko wczyo si Brzoska, rodzina Rajskich, Watkowdo akcji protestacyjnej popierajc skich). Przepady archiwalne akta dania strajkujcych w latach zarzdu. Zgin historyczny sztan dar, ukryty nie wiadomo gdzie. Wie 19211924. Zarzd Kka zwraca uwag na lu dziaaczy Kka wcielonych sil dokumentacj wasnej pracy. Do do Wehrmachtu, ktrzy po dezer wrzenia 1939 roku w Piasecznie cji" walczyli na rnych frontach by komplet protokow z pracy drugiej wojny wiatowej, wsawio Zarzdu i Kka za lata 19011939, si bohaterstwem. I tak, maorolny gdzie dokadnie opisano ca dzia- chop w Piaseczna Czesaw Rajski onierz II Korpusu, uczestnik walk we Woszech, siedmiokrotnie odznaczony przez dowdztwo alianc kie i polskie dostpi zaszczytu przy S. TEOFIL WATKOWSKI, urodzony znania mu przez majora Henryka we wrzeniu 1919 roku w Piaseckim Sucharskiego bojowego odznaczenia Polu (przysiek Piaseczna), po uko Za mstwo i odwag na polu wal czeniu szkoy powszechnej pracowa ki". Osiemnastoletni onierz Stani na gospodarstwie rodzicw. Podczas saw Kisicki, Stanisaw Jaworski, okupacji zosta wywieziony przez hiteJzef Chrzanowski, Albin Lorbiecki rowcw do pracy u niemieckiego ob i Alfons eg!arski walczyli pod ko szarnika w Dzierznie, a jego rodzice mend gen. Maczka, wyzwalajc do obozu pracy przymusowej w Potulipnocne tereny Francji, Belgi i cach. Po wyzwoleniu by wsporganiza Holandi. Stanisaw Jaworski i Al torem posterunku Milicji Obywatelskiej fons eglarski, koledzy z awy w Piasecznie. W 1957 roku, wsplnie z szkolnej, synowie ubogich rolnikw, siedmioma ssiadami i kierownikiem ponieli 1 maja 1945 roku bohater miejscowej szkoy, zaoy zesp ma sk mier w poncym czogu. Ich szynowy, ktry nastpnie zosta prze kolega i ziomek z Piaseczna Jzef ksztacony w kko rolnicze, do ktrego Chrzanowski po pochowaniu zwok wstpio kolejnych dwunastu rolnikw. przesa matce zdjcie zniszczonego Og powierzy Teofilowi Latkowskie czogu z dedykacj: Zginli na po mu funkcj prezesa, ktr peni do lu chway jako bohaterowie wierni1960 roku.

Czowiek prosty, skromny, czciowo odnarodowioj ny, od ktrego najmniej mona byo oczekiwa tego, czego dokona. (...) Przeczyta w pewnym pimie niemieckim nastpujce zdanie radcy ministerialnego: W Prusach Zachodnich ludno jest przewanie na1 rodowoci polskiej, ktra ju wymiera". Sowa te zrobiy na nim gbokie wraenie. Zwoa ssiadw

W Piasecznie i wytumaczy im, e jeli nie chc by skazani na wymarcie, musz swe ycie i prac podda dziaaniu owiaty. Radzi wic przede wszy stkim zaoy towarzystwo rolnicze. Przemow swo j wywoa w suchaczach nadzwyczajny zapa. (Aleksander witochowski. Historia chopw pol skich". T. 2, 1928)

7

Ojczynie. Ludzie walczcy i gin cy wczorajsi rolnicy i dziaacze kka, wojenni tuacze, krwi pie cztowali mio ojczyzny dokumen tujc, i w peni realizowali haso Kociuszki: YWI I BRONI". Mieszkacy Piaseczna zachowali swoje polskie oblicze godnie bronic ojczyzny w trudnym okresie okupa cji. Dziki patriotycznej postawie przetrwa nie tylko duch polskoci, ale i polskie ksiki. Kiedy wojna dobiega koca, dzieci piaseckie mo gy pisa i czyta po polsku. Bya to tylko zasuga ich rodzicw, ktrzy swoje domy rodzinne udostpniali do tajnego nauczania. Ludno piasecka dowioda, i nie przypadkowo Juliusz Kraziewicz w trudnym okresie zaboru pruskiego na miejsce swojej dziaalnoci obra wie i jej mieszkacw. Okazali si oni godni jego szlachetnego i patrio tycznego przedsiwzicia. Bilans strat Piaseczna w drugiej wojnie wiatowej by duy. cznie w obozach, na pracach przymuso wych z wycieczenia i na rnych frontach zgino ponad 40 osb ludzi modych w wieku 1840 lat. wikszo mczyzn, rolnikw czonkw Kka lub ich rodzin. Imienny wykaz znajduje si w zbiorach muzealnych Orodka Tra dycji Kek Rolniczych w Piasecz nie. KKO ROLNICZE W LATACH 19571987 W warunkach nowej polityki rol nej w latach 19561957 nastpio reaktywowanie kek rolniczych. Po wstaway one jako rezultat oglnej aktywnoci produkcyjnej wsi i szu kania przez nie bardziej efektyw nego wzrostu gospodarki rolnej. Wzorem dla nowo organizowanych kek byy czsto, cho w zmodyfi kowanej formie, kka przedwojen ne. W praktyce akcentowana bya dziaalno owiatowa i szkoleniowa. W tym czasie podobnie byo i na Ziemi Gniewskiej. W Piaseckim Polu (przysiek Pia seczna) na przeomie 1956/57 12 rol nikw wsplnie z niej podpisanym, ktry peni obowizki kierownika szkoy, zaoyo zesp maszynowy. Ze wsplnie zebranych skadek i za cignitej poyczki w Banku Rol nym w Tczewie zakupiono du mockarni i dwa silniki: spalinowy i elektryczny. Zesp maszynowy dokonywa omotu zb u indywi dualnych rolnikw. Dochd za wy konywan prac gromadzono do wsplnej kasy. Cz z tych pieni dzy przeznaczano na dalsz mecha nizacj, pozosta dzielono jako nad wyk wrd czonkw. Powstanie zespou w yciu wsi by o wanym wydarzeniem. Uwaano je za udan prb stworzenia zgra-

9. ALFONS KWIATKOWSKI, urodzi si w 1919 roku w Piasecznie w rodzi nie redniorolnego gospodarza. Ojciec jego Fryderyk, aktywny dziaacz miej scowego kka rolniczego, za prezesury Stefana Olszewskiego, w latach dwudzie stych peni funkcje, sekretarza. Po ukoczeniu szkoy Alfons Kwiatkowski pracowa jako handlowiec w Gniewie. Po zakoczeniu drugiej wojny wiato wej wrci do Piaseczna, przejmujc go spodarstwo po ojcu (22 ha). Po pa dzierniku 1956 roku wczy SI to nurt odnowy ruchu kkowego. 20 lutego 1959 roku zosta wybrany prezesem no wego zarzdu kka rolniczego. Z jego inicjatywy Kko przejo 15 ha opusz czonej ziemi, zacigajc kredyt na za kup maszyn i rozpoczo upraw za niedbanej ziemi. Alfons Kwiatkowski funkcj prezesa peni do 1962 roku.

nego kolektywu namiastki wspl nej gospodarki. Nie byo statutu ani regulaminu, a czonkowie sami ustalali zasady i normy wsppracy, a co najwaniejsze obyo si bez zgrzytu i ktni. W poowie 1957 ro ku zesp przeksztaci si w Kko Rolnicze nawizujce do dowiad cze i tradycji przedwojennego sa morzdu chopskiego i wielkiej skarbnicy dziea Kraziewicza. Pre zesem wybrano jednogonie Teofila Watkowskiego miejscowego red niorolnego wzorowego rolnika, kt ry funkcj t peni do poczenia si z Kkiem w Piasecznie, co na stpio w 1960 roku. Z inicjatywy zarzdu Kka Rolniczego w Piase ckim Polu powsta 15 padziernika 1957 roku Spoeczny Komitet Elek10. FRANCISZEK KLEIN, urodzi si 23 stycznia 1916 roku w Piasecznie. Po ukoczeniu szkoy pracuje u ojca na 15-hektarowym gospodarstwie. By czyn nym uczestnikiem amatorskiego ruchu teatralnego przy piaseckim kku rol niczym. W sierpniu 1939 roku jako re zerwista, rozpoczyna sub w II ba talionie 65 Puku Piechoty w Gniewie, z ktrym przeby trudy wojny, najpierw jako onierz Wrzenia, pniej jako jeniec stalagu. Po powrocie do kraju ponownie osiad w Piasecznie, pracujc na wasnym 10-hektarowym gospodar stwie otrzymanym z reformy rolnej. Od 1957 roku a do chwili obecnej jest aktywnym czonkiem Piaseckiego kka rolniczego. W latach 19571969 peni nienagannie funkcj jego sekretarza, a od marca 1969 roku do 1981 roku obo wizki prezesa. Od momentu powstania Spdzielni Kek Rolniczych w Nicpo ni jest aktywnym czonkiem jej Rady Nadzorczej. By wspzaoycielem Spo ecznego Komitetu Budowy Domu Kul tury im. Juliusza Kraziewicza w Pia secznie. Aktywnie pracuje w samorz dzie Gminnej Spdzielni Samopomoc Chopska" i Zarzdzie Banku Ludowe go w Gniewie.

tryfikacji Wsi w skadzie: Emil Ste faski sekretarz, Alfons Krzya nowski skarbnik. Wymienionemu zespoowi przewodniczy niej pod pisany. Celem spoecznego Komite tu byo zelektryfikowanie czynem spoecznym 65 gospodarstw rolnych i szkoy podstawowej w Piaseckim Polu. Rolnicy zadeklarowali 50 pro cent udziaw w gotwce i robocinie. Oglny koszt wynis 980 ty sicy z. Trzy lata trwaa praca, podczas ktrej wkopano 380 supw niskiego i wysokiego napicia oraz postawiono stacj transformatorow. I wreszcie 22 lipca 1959 roku zebra li si tumnie mieszkacy wsi, by popatrze jak nieyjcy ju, stary Leon Etmaski drcymi rkoma gasi i zakopuje w ziemi lamp naf tow. Tak w Piaseckim Polu odbyo si poegnanie z epok kaganka. Wtedy, w padzierniku 1956 roku bya to pierwsza zelektryfikowana czynem spoecznym wie w woje wdztwie gdaskim. 29 listopada 1959 roku z inicjaty wy Kka powstaa w Piaseckim Polu Szkoa Przysposobienia Rolni czego godna kontynuatorka szk ki rolniczej Kraziewicza. Dziaaa rwno 10 lat, a jej mury opucio 49 absolwentw. Przy szkole po wsta folklorystyczny zesp Kociewie", ktry w 1960 roku wystawi interesujc sztuk ks. dr Bernarda Sychty pt. Wesele kociewskie". Po zelektryfikowaniu Piaseckich P czonkowie Kka rozpoczli stara nia o budow nowej drogi Piasecz no Piaseckie Pole, poniewa do td istniejca wiosn i jesieni przypominaa botnisty trakt". W dniu 15 wrzenia 1960 roku powoa no spoeczny Komitet Budowy Dro gi. W celu usprawnienia podjtego czynu czonkowie miejscowego k ka rolniczego zakupili nowy cig nik Ursus, przyczep i inne urz dzenia niezbdne do budowy. W 1964 roku drog przekazano do uytku. Warto wykonanych prac oszacowano na 3,2 milionw zotych. Jak z tego wynika Kko Rolnicze w Piaseckim Polu dokonao wiele zmian na lepsze i to w cigu czte rech at dziaalnoci, tzn. do mo mentu poczenia si z Kkiem w Piasecznie, co nastpio w 1960 r o ku. Prezesem poczonych Kek zo sta syn przedwojennego dziaacza kkowego, wieloletniego sekretarza organizacji, wzorowego rolnika Alfonsa Kwiatkowskiego, a nastp nymi prezesami byli: Marian Justa, Zygmunt Kottga, Franciszek Klein. Obecnie funkcj t peni mody rol nik, absolwent SPR w Piasecznie Marian Langowski. Kko Rolnicze w Piasecznie byo inicjatorem wielu czynw spoecz nych. Na XX-lecie zakoczenia dru giej wojny wiatowej postawiono przed miejscow szko obelisk ku

By to m o szerokich horyzontach, o gorcym sercu i niezwykym talencie organizacyjnym wiel ki mionik ludu polskiego. (...) Juliusz Kraziewicz naley do tych znakomitych, a zapomnianych ludzi, ktrzy nie tylko w dziejach Pomorza, ale take caej Polski zapisali sic. zotymi zgoskami zasug. (...) Ko cha sw prac i kocha ziemi nie tylko dlatego, e zapewniaa byt jemu i rodzinie, ale take z tego

powodu, i uwaa to za swoj powinno obywatel sk i patriotyczn. (...) Wszdzie i w kadej sprawie Kraziewicz swoj postaw, rozumem, rozsdkiem' i wiat rad oraz uczuciowym zaangaowaniem! wiadczy, e prawdziwie by dziaaczem z gow j i sercem". (Andrzej Bukowski. Juliusz Kraziewicz twrca pier wowzoru polskich kek rolniczych, Gdask 1969)

czci rozstrzelanych w 1939 roku mieszkacw Piaseczne: ks. Augu styna Bukolta, prezesa Towarzy stwa Powstacw i Wojakw Ksawerego Pozorskiego i braci Kazimierza i Zygfryda Machaliskich. Owietlono wie, zaoono wo docig, pooono wzdu wiejskiej ulicy chodnik dugoci ponad 600 metrw, a 9 maja 1970 roku uro czycie otwarto Spoeczne Muzeum Regionalne w Piasecznie w czci wydzierawionego przez Urzd Gmi ny w Gniewie budynku nalecego do Antoniego Watkowskiego. Kko organizowao wsplnie z miejscow szko uroczystoci jubileuszowe za praszajc najstarszych dziaaczy i goci z Gdaska i Warszawy. Orga nizowano sesje popularno-naukowe na temat dziaalnoci Kraziewicza na tle Komisji Edukacji Narodowej i 390 rocznicy polskiej szkoy w Pia secznie. Wiosn 1976 roku czonkowie K ka w skadzie: Franciszek Klein prezes Kka, Hildegarda Makow ska przewodniczca KGW, Zbig niew Pestka przewodniczcy koa ZMW oraz niej podpisany nau czyciel, opiekun Spoecznego Mu zeum Regionalnego powoali Spo eczny Komitet Budowy Domu Kul tury im. Juliusza Kraziewicza. Mo dzie zwozia gruz, starsi wykopali i zalali fundamenty. Planowano, e obiekt zostanie przekazany do uyt ku na 115-lecie dziaalnoci Kka tj. w padzierniku 1977 roku. Jesie ni 1976 roku do Piaseczna przybyli czonkowie Komisji Historycznej Centralnego Zwizku Kek Rolni czych. Z tej okazji uczniowie miej scowej szkoy przygotowali pikne widowisko historyczne pt. Krazie wicz naszym przywdc". Gocie zwiedzili miejscowe muzeum zapew niajc pomoc w budowie Domu Kultury. Termin oddania obiektu zosta dotrzymany. 26 wrzenia 1977 roku w Piasecz nie odbya si wielka patriotyczna manifestacja chopska z udziaem wadz miejscowych, wojewdzkich i centralnych oraz przedstawicieli wszystkich wojewdztw. Po odegra niu hymnu pastwowego, okolicz nociowych przemwieniach i deko racji zasuonych dziaaczy Kek, modzie miejscowej szkoy zoya przed pomnikiem Kraziewicza uro czyste lubowanie: lubujemy uro czycie wiernie zachowywa wielo wiekowe tradycje naszej wsi Piase czno, bra przykad z ycia i dziea Wielkiego Polaka, przywdcy ludu Pomorza Juliusza Kraziewicza, ktry broni mowy ojcw w trud nym okresie zaborw. Przyrzekamy zawsze czy nauk z wielkim za angaowaniem w pracy spoecznej, by Polska rosa w si, a nam yo si dostatniej. Zapewniamy Ci Kraziewiczu, e wiernie bdziemy suy Polsce Ludowej." Nastpnie prezes Centralnego Za rzdu Kek Rolniczych mgr Jzef Krotiuk przekaza delegacji z Pia seczna, w skad ktrej wchodzili: prezes Kka Franciszek Klein, sotys Jzef dka, prezes ZSL Walerian Justa i niej podpisa ny, symboliczny klucz do Domu

Uczestniczki kursu haftu kociewskiego KGW w 1975 roku. Kultury. Po przeciciu wstgi go cie zwiedzili nowy, okazay i boga to wyposaony obiekt wraz z biblio tek wiejsk czytelni, muzeum itp. Bezporednim wykonawc budowy bya Spdzielnia Kek Rolniczych w Nicponi, a rodki finansowe za bezpieczy CZKR. KOO GOSPODY WIEJSKICH W PIASECZNIE Kolo Gospody Wiejskich w Pia secznie ma dugi rodowd, bo si gajcy 14 marca 1866 roku, kiedy to z inicjatywy Kraziewicza powstao Towarzystwo Gospody. Wraz ze wznowieniem dziaalno ci Kka w Piasecznie w 1957 roku rozpoczyna dziaalno Kolo Gospo dy Wiejskich, przyjmujc podobne formy dziaania jak w latach przed wojennych, a wic organizowao kursy kroju i szycia, pieczenia i go towania, prowadzc szerok dziaal no kulturalno-owiatowa. Pierwsz przewodniczc KGW wybrano Kazimier Frost, bdc rwnoczenie kierowniczk wiejskiej biblioteki w Piasecznic. W poowie lat szedziesitych przewodniczc KGW zostaje Hildegarda Makowska, ktra funkcj t peni do chwili obecnej. Organizacja skupia ponad 75 czonki w rnym wieku, s to rolniczki, pracownice PGR, gniewskich zakadw przemysowych itp. KGW w Piasecznie na pocztku lat sie demdziesitych rozpoczo rozpo wszechnianie haftu kociewskiego poprzez organizowanie kursw dla modziey szkolnej i starszych. Trzykrotnie organizowao wystaw najlepszych i najciekawszych prac. Do wyrniajcych si hafciarek mona zaliczy: Hildegard Makow sk, Gertrud Lorbieck, Barbar Ejankowsk i wiele innych. Organi zowano rwnie kursy kroju i szy cia, pieczenia i gotowania, wyciecz ki do teatru, krajoznawcze do Trj miasta, Czstochowy, Lichenia i Warszawy. Od zarania KGW rozprowadza kurczta, gsi, kaczki i indyczki. rednio rocznie gospodynie Piasecz na nabywaj ponad sze tysicy sztuk drobiu. Do szczeglnych osig ni KGW mona zaliczy fakt za jcia w 1974 roku pierwszego miej sca w konkursie estetyzacji wsi w byym powiecie tczewskim. Kobiety zrzeszone w organizacji czynnie wczyy si do jubileuszo wych obchodw dziaalnoci piaseckiego kka rolniczego. W 1973 roku uszyy 35 kompletw strojw kociewskich dla miejscowego zespou szkolnego, a wiosn w 1985 roku 31 kompletw dla folklorystycznego ze spou Piaseckie Kociewiaki". KGW organizuje te Dzie Kobiet, Dzie Seniora, Dzie Babci. Wszystkie te uroczystoci odbywaj si w Domu Kultury, gdzie panie prowadz wy poyczalni sprztu gospodarstwa wiejskiego i organizuje si wszelkie przyjcia, wesela, stypy pogrzebowe, doynki, zabawy, wystawy itp. KGW w Piasecznie jest organiza cj masow, prn, godnie realizu jc testament Kraziewicza. JAN EJANKOWSKI

Literatura 1. Andrzej Bukowski: Juliusz Kraziewicz, pionier polskich kek rolniczych, Gdask 1978; 2. Jan Ejankowski: Cztery wieki szkoy polskiej w Piasecznie, Piaseczno 1979; 3. Stanisaw Gierszewski: Pomorscy patrioci ulic Trjmiasta, Gdask 1977; 4. Jzef Milewski: Stycze 1920, luty 1 marzec 1945 na Kociewiu, Starogard Gdaski 1984; 5. Henryk Mross: Sownik biograficzny Kapanw Diecezji Chemiskiej (19821920), (maszynopis); 6. Tadeusz Oracki: Sownik biograficzny Warmii, Mazur i Powila, Warsza wa 1983; 7. Roman Wapiski: ycie polityczne Pomorza w latach 19201939, Gdask 1983; 8. Zasueni ludzie Pomorza Nadwilaskiego z okresu zaboru pruskiego. Szki ce biograficzne, Gdask 1979.

9

RYSZARD HARDT

(cigBudowa linii kolejowych oraz mostw stworzyy dla Tczewa niebywae warunki rozwoju, powstaway nowe zakady produkcyjne i osiedla mieszkaniowe. Oywienie, wywoane oddaniem w 1852 roku linii z Bydgoszczy do Krlewca i Gdaska oraz budowa w 1857 roku dworca i mostu, nie zmienio radykalnie samego miasta ani jego gospodarki. Podstaw utrzy mania miejscowej ludnoci byo nadal rolnictwo, rze mioso i handel, kolej budowali w zasadzie robotni cy i kadra techniczna z Berlina. Dopiero wygrana wojna z Francj i uzyskanie wysokiej kontrybucji stay si powanym czynnikiem przyspieszonego roz woju Prus. Do Tczewa dotara w 1873 roku druga magistrala kolejowa BerlinKrlewiec przez Pi Chojnice. Budowa drugiego mostu kolejowego, roz budowa w latach 18841914 dworca kolejowego, sta cji rozrzdowych (najpierw w Tczewie, nastpnie w Zajczkowie Tczewskim), rozbudowa zaplecza ma gazynowego i warsztatowego powoduje napyw lud noci do miasta. W latach 18151848 nastpi prawie dwukrotny wzrost liczby mieszkacw. Z budow linii kolejowych zwizane byy wynika jce z tego faktu przemiany w ukadzie ulic i drg. Zmieniony ukad komunikacyjny miasta znacznie si skomplikowa, gwnie z powodu braku koordynacji midzy budowniczymi kolei i sieci drogowej. Stare miasto znalazo si na uboczu drg tranzytowych. No we ukady komunikacyjne wpyway na rozwj dziel nic po jego stronie zachodniej i pnocnej. Liczba mieszkacw w stosunku do 1848 roku znw wzro sa dwukrotnie, z 3839 do 7758 osb w 1870 roku. Od 1873 roku rozpoczto budow dzielnicy NOWE MIASTO. Zlokalizowano j po obu stronach linii kolejowej do Gdaska, podzielono prostopadym ukadem ulic, na kwaterach wytyczono parcele. T dzielnic prze widziano jako osiedle robotnicze. Po pnocno-wschodniej stronie Nowego Miasta, przed 1898 r o kiem zaoono dzielnic kolejow, zoon z domw wielorodzinnych z samodzielnymi wejciami. Domy wzniesione w nastpnym etapie, na pocztku XX wieku, posiaday ju wsplne korytarze i klatki scho dowe. S to ulice: Wilcza, Myska, Pwiejska, Fin dera, (nazwy obecne). Na Nowym Miecie w roku 1876 zbudowano szko przy ulicy Poudniowej, w ro ku 1893 rozpoczto budow rzeni miejskiej.

dalszy)

W latach 90-tych XIX wieku zbudowano drugi most przez Wis, tylko do uytku kolejowego. Most poprzedni przeznaczono do uytku koowego. Po stro nie zachodniej od zabudowa dworca osobowego i wza drogowego wprowadzono bezporednie po czenie linii kolejowej gdaskiej i bydgoskiej. Wzro sa czstotliwo pocigw i ilo torw. Wze dro gowy przed dworcem osobowym, otoczony ze wszy stkich stron torami kolejowymi, podniesiono na na syp z odchyleniem na pnocny zachd i poudnio wy wschd. Nad torami przerzucono wiadukty. Wia dukt od strony pnocnej (aktualny w cigu ul. 1 Ma ja) doprowadzono do, lecego przy skraju wyso czyzny, styku ulicy Kolejowej i kowej. Pozostao ci po poprzednim ukadzie drogowym jest odcinek ulicy za Dworcem po stronie zachodniej fabryki drody. Od strony Starego Miasta zbudowano ziem ny podjzad naprzeciw obecnej ulicy Westerplatte, poczony ukiem z wiaduktem nad ulic J a n a z Kol na i torami kolejowymi BydgoszczMalbork. Z w za drogowego w kierunku ulicy Gdaskiej (nad to rami kolejowymi BydgoszczGdask) zbudowana zo staa kadka dla pieszych. W roku 1912, w zwizku z rozwojem miasta i zwikszeniem ruchu kolejowe go, coraz pilniejszym stawa si problem przebudowy kadki na normalny wiadukt przystosowany do ruchu

Peron dworca kolejowego w Tczewie w latach mi dzywojennych. Repr. fot. Stanisaw Zaczyski

10

pojazdw drogowych. Wybuch I wojny wiatowej w 1914 roku odsun wykonanie tego planu. Zmianie uleg wygld i charakter Tczewa. W oma wianym okresie powstao szereg zakadw przemyso wych, usugowych i komunalnych. Zbudowano kilka szkl, dwa szpitale i inne obiekty uytecznoci pu blicznej. W latach 18701890 zlikwidowano ziemne umocnienia fortyfikacyjne. Rozbudowa kolei spowo dowaa likwidacj wszystkich szacw w czci p nocnej i pnocno-zachodniej miasta. Utwardzono ulice oraz zaoono w latach 19051909 sie wodno-kanalizacyjn w caym miecie. WPYW KOLEI NA ROZWJ MIASTA najdobitniej ilustruje wzrost liczby mieszkacw dwch, odlegych od siebie o 30 km miejscowoci Tczewa i Gniewa, ktre na pocztku XIX stulecia liczyy po 2,5 tysica osb, przy czym Gniew mia wwczas wyranie wiksze znaczenie. Po powstaniu kolei Tczew sta si jednym z najwaniejszych w ska li krajowej skrzyowa szlakw kolejowych i dro gowych, za Gniew pozosta na uboczu, omijany przez podstawowe drogi elazne. W rezultacie w ostatnich 150 latach ludno Gniewa zaledwie si podwoia, podczas gdy ludno Tczewa zwikszya swoj liczb przeszo dwudziestokrotnie, osigajc w 1980 roku 53 600 mieszkacw. Od momentu odzyskania niepodlegoci, Tczew sta si wzem kolejowym o jeszcze wikszym ni dotychczas znaczeniu. Przez Tczew przebiegay ww czas linie gwne: InowrocawBydgoszczLaskowi ceSmtowoTczewGdask oraz tranzytowa linia ChojniceStarogardTczewMalbork. Tczew zosta zaliczony do waniejszych wzw kolejowych w Pol sce. Uzyska poczenie kolejowe pocigami daleko bienymi w krajowym ruchu osobowym w relacjach: 1. Warszawa Mawa Dziadowo Brodnica Grudzidz Laskowice Tczew Gdask Gdynia (407 km); 2. Warszawa Kutno Aleksandrw Toru Bydgoszcz Laskowice Tczew Gdask Gdynia (466 km); 3. Pozna Gniezno Inowrocaw Bydgoszcz Laskowice Tczew Gdask Gdynia (333 km). W ruchu towarowym wze tczewski sta si wa nym punktem w przebiegach czcych gdyski port z krajem. Siedem relacji we wszystkich kierunkach Polski, ze szczeglnym uwzgldnieniem lska, biego przez Tczew. Wze tczewski znalaz si w miejscu pooenia rwnie jednego z waniejszych w owym czasie portw wilanych. Ze wzgldu na przerwanie naturalnych zwizkw z Gdaskiem znacznie pogorszya si sytuacja gospo darcza Tczewa i caego wojewdztwa pomorskiego. Dodatkowo komplikowaa sytuacj wojna celna, pro wadzona przez Niemcy. Przemys rolno-spoywczy stra ci rynek zbytu. Firmy handlowe znaczn cz towa rw podlegajcych podatkom porednim w Polsce (czekolada i piwo) wywoziy wasnym transpor tem samochodowym z Gdaska do Tczewa, celem uproszczenia odprawy celnej w Tczewie. Towary te dalej w gb kraju przewoono ju kolej. Aby umo liwi transport ywnoci na dusze odlegoci, zorga nizowano na terenie wczesnego pastwa sie punk tw odlegych od siebie po okoo 200 kilometrw, w ktrych przez cay rok skadowano ld w blokach dla potrzeb wagonw chodni. Jeden z tych punktw mieci si take w Tczewie. Znajdujcy si na kracu Polski Tczew by ww czas miastem granicznym. Na dworcu osobowym znaj dowa si urzd celny. Osoby przejedajce przez Tczew tranzytem nie podlegay odprawie. C. Dobrzycki w 1933 roku pisa, e ...odprawy celnej osb lub bagau przy przejazdach tranzytowych w ogle nie ma. Po przejedzie pocigu do granicznej wejciowej stacji polskiej, wsiada do wagonw tranzytowych dwch pol skich funkcjonariuszy celnych, ktrzy wagon dany kon troluj a do granicznej stacji wyjcia, nie dokonujc jednakowo w tym czasie adnych absolutnie rewizji lub bada". W miar zbliania si momentu wybuchu drugiej wojny wiatowej, celnicy mieli coraz trudniejsz pra-

Przeadunek wgla w porcie tczewskim, lata 1926 1928. Repr. fot. Stanisaw Zaczyski c. Poza tym spotykali si z aroganckim i prowoka cyjnym zachowaniem niemieckich pasaerw, szczegl nie tych z Wolnego Miasta Gdaska. Wynike z tych powodw konflikty nierzadko musiay rozstrzyga s dy powszechne. Nowe realia oraz nowe potrzeby, oprcz zmian or ganizacyjnych, wymagay rwnie przeprowadzenia modernizacji ukadw torowych i obiektw na terenie caego kraju. Planowane zwikszenie eksportu wgla do 11 milio nw ton rocznie, przy dotychczasowych moliwociach wysyki drog ldow zaledwie 6,6 miliona ton, wy musio rozbudow kolei w miejscach ju istniejcych oraz budow nowych linii. 23 czerwca 1925 roku uchwalono ustaw o budowie kolei dugoci 190 ki lometrw z Bydgoszczy do Gdyni, celem doprowadze nia kolei do nowo budowanego portu w Gdyni z omi niciem Gdaska. Rozporzdzeniem Prezydenta Rzecz pospolitej z dnia 7 lutego 1928 roku rozpoczto budow wielkiej magistrali wglowej lskBatyk, na rela cji Herby NoweInowrocawBydgoszcz Wschd i da lej przez Kocierzyn do Gdyni, dugoci 484 kilometw. Budowa pocztkowo prowadzona bya przez przedsibiorcw polskich, a w roku 1931 przejta zo staa przez towarzystwo francusko-polskie. Odcinek BydgoszczGdynia ukoczono w 1930 roku, nato miast KarszniceInowrocaw trzy lata pniej. Budowa magistrali wglowej nie wpyna na ob nienie wanoci wza tczewskiego, wzrastajca ilo przewozw gwarantowaa adunki dla obu linii, prowadzcych do portw batyckich. Tczew od czasu uzyskania niepodlegoci sta si jakby bram do wskiego skrawka morza, co spo wodowao wczenie miasta do systemu gosopdarki morskiej. W roku 1922 nad Wis zaprojektowano i zbudowano przysta przeadunkow dla drewna papierwki" i podkadw kolejowych. Wielka po wd w 1924 roku zniszczya uoon lini wskoto row oraz pochona cae skadowane tam drewno,

Szkic torowisk portu wglowego w Tczewie w 1931 roku. (opra, autora wg rnych planw z lat 1920 1939).

11

doprowadzajc prywatnego przedsibiorc do ban kructwa. W nastpnym roku podjto ponownie prace wok urzdze portu. Roboty, zaplanowane na wiel k skal, byy prowadzone z du energi i przebie gay w do szybkim tempie. Na teren portu do prowadzono ze stacji towarowej w Tczewie bocznic kolejow. Nad Wis, w rejonie mostw, po ich p o udniowej stronie, uoono kilka torw. Nowo pow staym obiektem zawadno Towarzystwo eglugowe Wisa-Batyk", eksploatujce port i zajmujce si transportem wgla. Towarzystwo powoane zostao przez konsorcjum kopal Zagbia Dbrowskiego, ktre byo wacicielem i wycznym eksploatatorem portu. Pod koniec sezonu nawigacyjnego zakupio ono na wasno sze holownikw i czternacie lichterw morskich, oglnej wypornoci dziesi ty sicy piset ton. Niezalenie od tego towarzystwo, dc do wyeliminowania ze swej dziaalnoci kosz townego porednictwa portu gdaskiego, przez ktry musiao przesya okoo 75 procent swego eksportu, dzierawio statki obce. UTWORZENIE PORTU W TCZEWIE byo skutkiem koniunktury na polski wgiel, wywo anej dugotrwaymi strajkami angielskich grnikw, co dao okazj polskiej ekspansji na rynki wglowe pastw batyckich. Ju wczesn wiosn 1926 roku zawiny do portu w Tczewie pierwsze jednostki morskie, zabierajc pokane adunki wgla do Ko penhagi. Polski wgiel zacz pyn z tczewskiego portu do wszystkich krajw batyckich, a take do Belgii. Na nabrzeu uruchomiono cztery punkty przea dunkowe: na dwch z nich wgie przeadowywano za pomoc rcznych taczek, za dwa nastpne byy zmechanizowane. Wad portu byo to, e usytuowa no go na poudnie od mostw, skutkiem czego wik sze statki nie mogy tam zawija. Na przeszkodzie stany mosty. Mimo tych ogranicze w 1926 roku, w okresie od czerwca do grudnia, w tczewskim porcie przeado wano dwiecie trzydzieci tysicy ton wgla, a w na stpnym roku dziewiset trzydzieci tysicy ton. Wybudowanie portu w Gdyni, wiatowy kryzys go spodarczy lat trzydziestych oraz niekorzystne pod wzgldem geograficznym i topograficznym usytuowa nie portu spowodowao jego likwidacj. Wgiel by odtd kierowany transportem kolejowym, przez wze tczewski bezporednio do portw w Gdasku i Gdy ni. W latach 19201939 nastpuje dalsza rozbudowa infrastruktury stacji, zbudowano nowe budynki su bowe i przeduono sie wodocigow. W granicach stacji Tczew wzniesiono midzy innymi gara samo chodowy, obecny budynek pogotowia ratunkowego, remiz stray poarnej oraz dwa budynki pompowni wody. ZWIKSZONE ZADANIA WZA, przy jednoczenie zmienionym ukadzie komunikacyj nym, wymagay korekty cznic i stacji rozrzdowej w Zajczkowie Tczewskim. W roku 1928 zbudowano drugi tor cznicy GrkiZajczkowo Tczewskie. Ro boty byy prowadzone rwnolegle z napraw toru ju eksploatowanego, ktry na skutek obcienia uleg deformacjom. Nierwnomierne osiadanie spowodowa o po prostu zwichrowanie toru. Zasadnicze ukady cznic oraz grupy torw stacyjnych w latach II Rzeczypospolitej na stacji Zajczkowo Tczewskie nie ulegy dalszym zmianom. W tym okresie kolejowy wze tczewski by n a j wikszym zakadem w Tczewie. Ruch budowlano-przemysowy w latach 192728, skupiony na stacji Zajczkowo, dotyczy gwnie rozbudowy wza. Wy kupywano okoliczne grunty, celem powikszenia ilo ci torw oraz budowy budynkw i obiektw. Na stacji Zajczkowo z wikszych obiektw wybudowa no warsztaty parowozowni, nastawni, budynek mieszkalny i budynek pompowni. Ponadto poprowa dzono dalsze instalacje przewodw wodocigowych do obiektw kolejowych w granicach stacji rozrz dowej.

12

Gdask

Malbork Krlewiec

Zajczkowo 1912 1913

1917 1910-11TCZEW

Malinowo 1907

Grkj

Suchostrzygi BydgoszczRozwj wza kolejowego Tczew w latach 18521918. Wze tczewski, w caym okresie midzywojennym, w znacznym stopniu przyczyni si do wzrostu po stpu kolejnictwa polskiego, ktre mimo trudnoci uzyskao opini solidnego i rzetelnego przedsibior stwa. Do pozytywnych stron mona zaliczy: zbudowa nie jednolitego, sprawnie funkcjonujcego systemu kolejowego, ktry potrafi wypenia zadania prze wozowe stawiane przez gospodark narodow i by zaliczany do przodujcych w Europie. Wypracowano take skutecznie dziaajcy system organizacji wadz i sub kolejowych. Ponadto przystosowano linie ko lejowe do wikszych szybkoci, ktrych zdolno w roku 1938 ksztatowaa si nastpujco: 306 km linii o zdolnoci do 105 km/godzin, 2035 km ,, do 100 km/godzin, 3800 km do 8090 km/godzin, 6214 km do 6080 km/godzin Podniesiono prdko przebiegu pocigw, osiga jc jednoczenie wysok punktualno ich kursowa nia. Towarzyszy temu wysoki stan bezpieczestwa ruchu, gwnie dziki wprowadzeniu w roku 1935, jako powszechnie obowizujcych, hamulcw zespo lonych. Poprzednio do dugo uywano hamulcw rcznych, a to z powodu rnorodnoci systemw h a mulcowych w wagonach, otrzymywanych przez Pol sk od rnych pastw w ramach pomocy i odszko dowa po pierwszej wojnie wiatowej. Kady po cig obsugiwaa szecioosobowa druyna, skadajca si z kierownika pocigu, ktry by rwnoczenie konduktorem, i piciu hamulcowych. W okresie midzywojennym znacznie skrcono roz kadowe czasy jazdy. Na przykad przejazd z War szawy do Gdyni przez Tczew skrcono z 555 do 393 minut. Dla ciekawoci warto przypomnie, e jeszcze niedawno, bo w 1985 roku, najszybszy pocig na tej trasie (EX 9501) przemierza j w 340 minut (wy jazd z Warszawy 5,25 przyjad do Gdyni 11,05). Trzeba jednak pamita, e obecnie jedzie on krtsz tras, przez Malbork, Iaw (350 km). W latach midzywojennych pocigi do Warszawy jedziy jak ju wiadomo przez Bydgoszcz, Toru, Kutno (466 km) lub Laskowice, Grudzidz, Brodnic. (407 km). Pierwszy okres dziaania wza tczewskiego cha rakteryzuje dua dynamika rozwoju, najbardziej widoczna w pocztkowych latach naszego stulecia. Do czasw wspczesnych, Tczew pozosta jednym z najwaniejszych punktw komunikacyjnych, gdzie zbiega si wiele linii elaznego szlaku". Ryszard HardtLITERATURA 1. Bissaga T.: Geografia Kolejowa Polski, Warszawa 1938; 2. Born: Die Entwicklung der Koniglich Preussischcn Ostbahn, Berlin 1911; 3. Deotyma (uszczewska J.); Wycieczka do Gdaska, [w] Tygodnik Ilustrowany, t. 4; nr 109, 20.10.1861 r.; 4. Dobrzycki C: Tranzyt Kolejowy z Niemiec do Prus Wschodnich przez Polsk. Instytut Batycki w Toruniu, Komunikat 71, Toru 1933; 5. Dziesiciolecie Polskich Kolei Pastwowych 19181928, pr. zbir., Warszawa 1928; 6. Ginsbert J.; Drogi elazne Rzeczpospolitej, Warszawa 1938; 7. Glinkowski C.: Tczew przeobraenia gospodarcze w 40-leciu PRL, Tczew 1984; 8. Kiedro J.: Kolej Grny lskGdynia jako najpilniej szy problemat gospodarczy Polski, Katowice 1928; 9. Koniecki S., Bobrowski C: Dzieje powstania i rozwo ju Gdaskiego Okrgu Kolejowego, Gdask 1970; 10. Lijewski T.: Rozwj sieci kolejowej Polski, Instytut Geografii PAN. Warszawa 1959; 11. Linowski S.: Dzieje Tczewa w latach 19391965, Tczew 1977; 12. Nawrocki Z.: Studium Historyczno-Urbanistyczne Tcze wa, t. 1, PKZ Toru 1980; 13. Pisarski M.: Koleje polskie 18421972, Warszawa 1974; 14. Piskozub A.; Wzowe problemy rozmieszczenia prze strzennego sieci komunikacyjnej na obszarze pnocnej DOKP, Zeszyt Naukowy Nr 9 Wydziau Ekonomiki Transportu Uniwersytetu Gdaskiego, 1979; 15. Preuss A.: Historische Denkwurdigkeiten der Stadt Dirschau, Gdask 1860; 16. Raduski E.: Zarys dziejw miasta Tczewa, Tczew 1927; 17. Schwann S.: Rola budetu pastwowego w pruskiej polityce kolejowej w XIX w., Pozna 1957.

13

Rozpoczynamy druk cyklu popularnego opracowania Mirosawa Kropidlowskiego dotycz cego etosu mieszkacw Kocicwia w wietle literatury etnograficznej. Etos, co z greckiego znaczy zwyczaj, w pojciu rilozoficzno-socjologicznym obejmuje caoksztat uznawanych i przyswojonych w danej zbiorowoci spoecznej norm, regulujcych zachowanie si jej czonkw. Przez kilka najbliszych numerw zamieszcza bdziemy materiay o obyczajach, obrzdach, wierzeniach i zwyczajach, utrwalonych w kulturze spoecznej regionu kociewskiego, a odnotowanych w publikacjach etnograficznych.

MIROSAW KROPIDOWSKI ETOS MIESZKACW KOCIEWIA W WIETLE LITERATURY ETNOGRAFICZNEJ

wiat nadprzyrodzonyLudno Kociewia prawie w caoci bya chrzeci jaska, a w olbrzymiej wikszoci wyznania rzym sko-katolickiego. Do mniejszoci naleaa przybya na te tereny protestancka ludno niemiecka i fryzyjska. W stosunku do stery ycia nadprzyrodzonego Kociewiacy, jako chrzecijanie, byli przede wszystkim wy znawcami osobowego Boga, ktrego czcili zarwno w yciu codziennym, jak i w ramach praktyk roku kocielnego. Symbolem chrzecijastwa, jak wiadomo, jest krzy. Znakowi temu przypisywano w historii rne znaczenie. Rwnie na Kociewiu uywano go w roz maitych sytuacjach. Rolnik, gdy rozpoczyna siew rzuca na gleb pierwsz gar zboa, krelc znak krzya, wypowiadajc przy tym sowa: W imi Oj ca i Syna i Ducha witego". Matka czynia nad kolebk znak krzya, ukadajc do snu swoje dziec ko, aby odegna od niego wszelkie zo. egnano te bochenki chleba przed woeniem ich do pieca oraz przed ukrojeniem pierwszej kromki. Obcy czowiek mg wej do stajni, obory czy chlewa tylko wtedy, jeeli rwnoczenie egnajc znakiem krzya zwierzta, zwraca si do gospodarza sowami: e bj a, ja i e urocza, w jime Ojca i Sina i Ducha wantego. Sowo amen'' zwykle opuszczao si. Po wszystkich miejscowociach Kociewia mona byo spotka przydrone krzye, tzw. ,.Boc mki" oraz kapliczki, w ktrych czsto stay figurki wi tych. Zdarzao si, e w jednej wsi byo niekiedy kilka krzyy, ktre stay zazwyczaj na rozstaju drg. Krzye stawiano rwnie czsto w miejscach, w kt rych zgin jaki czowiek w sposb tragiczny lub wydarzyo si jakie inne nieszczcie. Innymi symbolami chrzecijaskimi, uywanymi na Kociewiu, byy wicona woda, wicona kreda oraz wicone zioa i zboe. Religijno ludow mieszkacw Kociewia cechuje uczuciowo, w szczeglny sposb wyraona w sto sunku do Matki Boskiej i witych. Jednoczenie

Krucyfiks Antoniego Biegaskiego z Wdy, ,z koca ubiegego stulecia. Fot. A. Kleina, Repr. S. Zaczyski

14

w wierze istniao stosunkowo duo przeytkw daw nych praktyk pogaskich. Wraz z elementami chrze cijaskimi ujawniay si. one w rozmaitych obrzdach i zwyczajach, skadajc si na wierzenia ludowe. ROK KOCIELNY Obyczajowo zwizan ze wiatem nadprzyrodzo nym, przedstawia si w kolejnoci okresw wchodz cych w skad roku liturgicznego, okrelanego pow szechnie jako rok kocielny. W ukadzie i liturgii Kocioa rzymsko-katolickiego rok ten rozpoczyna si adwentem, czterotygodniowym okresem, poprzedzajcym wita Boego Narodzenia. W tym okresie na terenie Kociewia szczeglnie zakorzenion tradycj byo chodzenie gwiazdorw zwanych rwnie gwizdorami lub gwizduchami. Byli to przebieracy, ktrzy caymi pochodami obchodzi li domostwa, przebrani za postacie ludzkie i zwie rzce. W pochodach uczestniczya koza, bocian, nied wied z przewodnikiem, rzadziej ko z jedcem, dziad z bab, kominiarz i diabe. Podczas tych wizyt w poszczeglnych domach przepowiadano rne wr by, stosowano rozmaite zwyczajowe praktyki, odpy tywano dzieci z pacierza, piewano koldy i inne pie ni oraz skadano sobie nawzajem yczenia na zbli ajce si wita Boego Narodzenia. W Piczynie wrd koldnikw bywa rwnie w. Mikoaj, ktry egzaminowa dzieci oraz towa rzyszcy mu anio, ktry stojc obok zapisywa skru pulatnie kad odpowied, gdy od wyniku egzami nw zalea rodzaj gwiazdkowych prezentw. Jeszcze na pocztku dwudziestego wieku panowa na Kociewiu zwyczaj koldowania chopcw z szopk, wy penion kukiekami, rzebionymi w drewnie lub wykonywanymi ze szmatek. Kociewiacy zajmowali si przede wszystkim rol nictwem i dlatego w okresie adwentu pilnie obser wowali pogod. Gruby szron pokrywajcy drzewa lub czsto pojawiajce si mgy byy przyjmowane z za dowoleniem, poniewa znaki te rokoway urodzajny przyszy rok. Natomiast niepokoiy ich rzadkie w tym okresie burze, gdy jak mwili: Kiedy w adwencie grzmi, . . gbur niespokojnie pi. W Warlubiu, na poudniu Kociewia, unikao si w okresie adwentu pracy na roli, zgodnie z istnie jcym przysowiem mwicym, e gdy si wwczas orze, to ,,ziemia pacze". Adwent koczy si wieczerz w wigili Boego Narodzenia. W rodzinach wiejskich na Kociewiu panowa zwy czaj, e kadziono pod obrus troch siana, a na po dog som. Do wieczerzy zasiadali wszyscy. Kiedy przyozdabiano wntrze chaty gazkami wierka lub snopkami yta. Dzisiaj izby stroi si choinkami. Zwyczaj ten na Pomorze zosta przyniesiony w pocztku ubiegego wieku z Niemiec. W czasie wigilii do stou poda wano tradycyjne potrawy, np. w Grucznie byo ich dziewi. Dzielono si opatkiem, dajc rwnie po wieczerzy pokruszone i pomieszane z sola kawaki opatkw bydu. Zwykle o zmroku w wigili Boego Narodzenia odwiedzaa domy tzw. gwiazdka", ktra sama lub w towarzystwie dwch przewodnikw-gwiazdorw, chodzia w postaci starej kobiety, ubranej zazwyczaj na biao z duym koszem w rku. Egzaminowaa dzieci z pacierza, a te, ktre byy pilne i posuszne chwalia, czstujc je sodyczami, w myl przysowia: Gwiazdka z mniastka, przynosi ciastka. Na koniec pytaa dzieci, co ma im woy do ta lerza, gdy przyjdzie do nich o pnocy, kiedy bd ju spay. Dzieciom leniwym dawaa kawaek bruk wi lub marchwi. Gdy gwiazdka odesza, dzieci sta wiay na okno lub na st talerze, ktre nazajutrz znajdoway napenione akociami i zabawkami. Tak e zwierzta otrzymyway wieczorem podarek w po staci najlepszego siana lub owsa.

Z wieczorem wigilijnym czono rwnie wrby, ktre miay przepowiedzie zampjcie dziewczt lub oenek chopcw. Wieczorem obwizywano te drzewa owocowe powrzkami somianymi, celem za bezpieczenia urodzaju. Wypowiadano wwczas so wa, ktre miay jakoby je przebudzi: Spisz, a nie rodzisz, nie pij, a rd. Aby spowodowa owo prze budzenie uderzano drzewo obuchem siekiery. Rwnie rzucanie z chru kocielnego na ludzi owsem i gro chem, miao suy wywoaniu urodzaju zboa. Ko ciewiacy wierzyli, e o pnocy, kiedy ludzie prze bywaj w kociele i modl si na pasterce, krowy klkaj na przednie kolana i rozmawiaj ze sob ludzkim gosem. Jednake kademu, kto by si od way je podsucha, grozi mier. Podobnie i inne zwierzta domowe mogy w tym czasie rozmawia ze sob ludzkim gosem. Na terenie Kociewia do dzi kry wrd ludu wiele legend o zatopionych grodach i kocioach. Jedna z nich mwi, e w miejscu, w ktrym zato n koci, na Boe Narodzenie zawsze mona byo usysze dzwonice w tym k o ciele dzwony. W drugie wito Boego Narodzenia obrzucano si nawzajem owsem, a take przynoszo no owies do kocioa, do powicenia. W tym dniu dawano bydu podwjn porcj tego zboa. Kociewiacy lubi piewa religijne pieni, a szcze glnie koldy. Nie zawsze jednak s to koldy, za wierajce treci religijne. Zdarza si, e kolda ma charakter artobliwy, bardziej wiecki. Kiedy w ostatnim dniu starego roku zapad zmrok, modzie trzaskaa batami, bia w patelnie i garnki, dzwonia acuchami, wypdzajc w ten sposb sta ry rok. Rwnie o pnocy ju. w Nowy Rok strze lano z batw i pistoletw, uderzano w patelnie. Ha as mia odstraszy wszelkie ze duchy. W tym te czasie modzie czynia rozmaite dowcipy. Naleao do nich wyprowadzenie konia ze stajni i przywiza nie do drzwi chaty tak, e gdy rano gospodarz chcia wyj z domu, nie mg ich otworzy. Wdowie wci gano koz na dach i przywizywano do komina. In nemu zatykano komin som, rozbierano wozy, w y j mowano wrota od potu lub nawet cay pot i za noszono gdzie na drugi kraniec wsi. Rzemielnikom i kupcom przemieniano szyldy nad sklepami lub wie szano je na przydronych drzewach. Psoty te w efekcie byy bardzo uciliwe i przysparzajce go spodarzom wiele kopotw, uchodziy jednak pazem, gdy w Nowy Rok nie wypadao ywi do kogokol wiek urazy. Ciekawym zwyczajem, ale tylko we wsiach nad wilaskich (Lignowy, Pieniakowo, Komorsk, War lubie), byo wypiekanie na Nowy Rok figurek z cia sta, przedstawiajcych konie, krowy, koty, kury. Ciastka te dawano do spoycia zwierztom, co mia o zapewni powodzenie chowu, a niekiedy uywa no ich do wrenia przyszoci. Wieczr Sylwestrowy na Kociewiu by w duej mierze wypeniony wr bami. Ludzie chcieli si dowiedzie, czego mog oczekiwa w nowym roku. Wieczr ten spenia na Kociewiu tak funkcj, jak ..andrzejki" w innych regionach kraju. Zazwyczaj wrby te organizowa no w dwch dobranych wedug wieku grupach: mo dziey i seniorw. Wrby te byy rnorakie. Dziewczta rzucay do misy z wod wgielki drzew ne, ktre byy rnych ksztatw i kadv z nich przedstawia jakiego kawalera. Nastpnie dziewczta ob serwoway, czy i jak dugo wgielki utrzymuj si na powierzchni wody. Ten, ktry nie zaton, wr y przyszego ma. Wrb powtarzano dla kadej z dziewczt. W Nowem i Warlubiu puszczano na wod dwie upiny z orzechw, ktre okrelay dziew czyn i chopaka. Do upin wkadano troch weny i podpalano. Jeli czenka zbliay si ku sobie, by to znak, e para ta si pobierze. Praktykowano te wrby z pynnego oowiu, ktry wlewano do wody. Z figur, ktre uformoway si w wodzie, snu to wnioski odnonie przyszoci. Wianek oznacza za mpjcie w cigu roku, ko przychwek, ksztat

15

pienidza bogactwo. Jeszcze inna wrba polega a na rzucaniu za siebie korka lub buta. Naleao wpierw usi na ziemi i lew nog nad gow przerzuci swj but w kierunku drzwi. Jeeli upad przodem do drzwi, oznaczao to, e panna za tyle mesicy, ile byo dugoci buta do drzwi, wyjdzie za m. Jeli natomiast but upad przodem w kie runku siedzcej, to nie miaa szans na ryche zampjcie Rwnie zwyczaj palenia kdzieli doty czy wrb zwizanych z zampjciem. Polega on na podpaleniu kondziokw", czyli kulek lnu, z kt rych jedna przedstawiaa dziewczyn, a druga chop ca. Gdy ponce kulki schodziy si do siebie i czyy, to wkrtce miao by wesele. W wielu miej scowociach Kociewia by stosowany podobny zwy czaj wrenia przyszoci z rnych rzeczy. W P i n czynie wkadano pod filianki najczciej obrczk, gazk mirtu, kawaek drewna, chleba lub pieni ek, a nastpnie kto odkrywa jedn z filianek, a znajdujca si pod ni rzecz wyznaczaa jego n a j bliszy los. I tak obrczka oznaczaa lub, mirt pozostanie w wolnym stanie, chleb lub pienidz w r y dostatnie ycie, a drewno nieszczcie. gowski, piszcy pod koniec XIX wieku, mwi o wrbie przy pomocy trzech naczy, gdzie w jed nym bya woda, w drugim piasek, w trzecim wie niec. Obecnym przy tej wrbie zawizywano oczy i kazano im wskaza na jedno z naczy. Jeli kto dotkn naczynie z wod, to by to znak, e w no wym roku utonie, jeli dotkn naczynia z piaskiem, to w nowym roku umrze i zostanie pogrzebany, je li dotkn wieca, to mia wstpi w zwizek ma eski. Natomiast iks. Sychta pisa o wyborze po midzy mirtem, ktry oznacza rok czekania na chop ca, lubn. obrczk, wrc zampjcie lub oe nek, such gazi, zapowiadajc staropaniestwo, wod groc utoniciem i piaskiem, ktry oznacza naturaln mier. Rozmaite zwyczaje dotyczce zampjcia, a p r a k tykowane niegdy na Kociewiu, wskazuj jak bardzo dziewcztom zaleao na poznaniu, kiedy i z kim przyjdzie im stan przy otarzu. Dziewczyna sza wic na strych i gdy bya dwunasta w nocy, roz bieraa si i biegaa wok komina. Moga wwczas dostrzec tego, ktry bdzie w przyszoci jej m em. Braa te ze sob jabko, by je przekroi na dwie czci, a nastpnie jedn poow zje, a drug rzuci przez gow dla tego, ktry bdzie jej przyszym mem. W Nowy Rok panna moga dojrze swojego przyszego ma take w lustrze, jeli o pnocy rozebrana do naga dugo si w nie wpatrywaa. Zdarzy si jednak mogo, e zamiast chopca ukazywa. si jej diabe, W tym dniu dziew czta wychodziy te na podwrko, nawoyway do nonym gosem. Ze strony, z ktrej odzywao si echo, mia przyj rajek, czyli swat. W nocy n a t o miast szy do kurnika i stukay w drzwi. Jeeli obudzi si kogut, to jeszcze w tym roku dana dziew czyna miaa wyj za m. W Sylwestra, wedug Kociewiakw, mona byo dostrzec, przez okno od strony zewntrznej, czyli podwrka, t r u m n w mieszkaniu, co byo oznak, e w najbliszym czasie do tego domu zawita mier. W tym dniu wykonywano rwnie pewien magiczny zabieg, majcy wywoa urodzaj. Mwiono, e trzeba obdzwoni brzad, eby dobrze rodzie". Zabieg ten mia by skuteczniejszy, jeeli wykonany by przez kobiet bdc w ciy. Kobieta obdzwaniajc m wia: Spisz, a nie rodzisz. Nie pij, a rd. Nowym zwyczajem byo podkadanie w Sylwestra pod po duszk domownikw kartek z yczeniami i odczyty wanie ich w Nowy Rok. Na Nowy Rok tradycja kazaa wsta wczenie, przynajmniej przed pit rano i woa z caych si na rodku podwrza: Na Nowy Rok, kurzy krok to znaczy o tyle tylko wyduy si Boy dzionek, a potem boso, dla zahartowania si, naleao prze biec po niegu dookoa podwrze. Tradycja mwia bowiem, i taki bohater przez cay rok bdzie z at

woci wstawa wczenie rano. W Nowy Rok po wsiach chodzili koldnicy, aby skada mieszkacom yczenia. yczenia byy w formie pieni i dotyczyy rnorakich trosk, ktre na co dzie niepokoiy lu dzi. Pomidzy Boym Narodzeniem a witem Trzech Krli chodziy po wsiach grupy chopcw, ktrzy niosc szopk piewali pieni kantyczkowe. W Pinczynie od Nowego Roku do Trzech Krli wdrowali z wielk gwiazd Trzej Krlowie. Skadajc wizyty po do mach piewali koldy, a szczeglnie pie Przyje chali trzej krlowie". Ubrani byli w dugie koszule, a na gowach mieli ozdobne korony z papieru. W jeszcze innych wsiach w wito Trzech Krli ko ldowali, odpowiednio ubrani, Trzej Krlowie, niosc efektownie owietlon gwiazd. piewali przy tym koldy, za co otrzymy